Milieumeerjarenplan

Transcriptie

1 Milieumeerjarenplan Facilitair Bedrijf Uitgangspunten milieu ten behoeve van bedrijfsvoering Wageningen UR DATUM 30 april 2014 AUTEUR Veiligheid en Milieu VERSIE 1.0 STATUS verstuurd bg

2

3 Inhoudsopgave 1 Inleiding 4 2 Milieubeleid en milieudoelstellingen van Wageningen UR 5 3 Verwachte resultaten en planning Bijlage 1. Begrippenlijst 12 Bijlage 2. Het wettelijk kader met betrekking tot milieu voor Wageningen UR 13 Bijlage 3. Show it! Invulling duurzaamheid 2013 en Bijlage 4. Extra milieubeleid, milieudoelstellingen en resultaten organisatieonderdelen 21 Pagina 3 van 26

4 1 Inleiding Voor u ligt het milieumeerjarenplan van Wageningen University en Research Centre (Wageningen UR). In dit plan wordt aangegeven welke milieugerelateerde onderwerpen de komende jaren de aandacht hebben binnen Wageningen UR. Wageningen UR heeft gebouwen op verschillende locaties in Nederland. Voor de activiteiten die Wageningen UR uitvoert op deze locaties zijn milieuvergunningen noodzakelijk. De vergunningen zijn zo veel mogelijk geclusterd per locatie/complex. In de grote (complex) milieuvergunningen zijn voorschriften opgenomen ten aanzien van het milieumeerjarenplan. Voor de complexvergunning van Wageningen Campus is deze als volgt geformuleerd: Jaarlijks wordt uiterlijk voor 1 mei een milieujaarplan voor het lopende kalenderjaar ingediend ter kennisneming aan het bevoegd gezag. In het milieujaarplan worden gegevens opgenomen over de in het lopende kalenderjaar geplande milieudoelstellingen, acties, milieumaatregelen, onderzoeken en activiteiten - met inbegrip van het project WUR-profit - die worden getroffen en gericht zijn op het verder terugdringen van de door de inrichting veroorzaakte milieubelasting. In het jaarplan dienen tevens de lange termijn doelstellingen voor de komende jaren te worden opgenomen. Bij het formuleren van nieuwe doelstellingen geldt als uitgangspunt de Best Beschikbare Technieken (BBT). In het jaarplan worden toekomstig te verwachten veranderingen in de bedrijfsvoering in het daarop volgende verslagjaar, die (kunnen) leiden tot een wijziging van de milieuvergunning situatie, opgenomen. Wageningen UR heeft er voor gekozen om in het milieumeerjarenplan de milieugegevens op corporate niveau te formuleren. Aanvullende gegevens per organisatieonderdeel worden geformuleerd in bijlage 4. Leeswijzer In dit milieumeerjarenplan wordt het milieubeleid alsook de bijbehorende doelstellingen verwoord (hoofdstuk 2) en de planning van de verschillende milieuonderwerpen toegelicht (hoofdstuk 3). NB: Jaarlijks brengt Wageningen UR naast een milieumeerjarenplan voor de komende drie jaren, ook een milieujaarverslag van het afgelopen jaar uit. Op deze wijze geeft Wageningen UR volledig inzicht in haar activiteiten op het gebied van milieu. Pagina 4 van 26

5 2 Milieubeleid en milieudoelstellingen van Wageningen UR Wageningen UR neemt haar verantwoordelijkheid voor de bedrijfsactiviteiten op milieugebied. Het milieubeleid van Wageningen UR richt zich op: 1. het minimaal voldoen aan de vigerende wet- en regelgeving. Het wettelijk kader waaraan Wageningen UR wil en moet voldoen is samengevat in bijlage 2; 2. de geformuleerde duurzaamheidsambitie. Naast het wettelijk kader heeft Wageningen UR een duurzaamheidsambitie geformuleerd. Zo is er voor gekozen om voorloper te zijn ten aanzien van haar bedrijfsvoering. Dit betekent dat Wageningen UR duurzaamheid integraal oppakt in haar bedrijfsvoering, dit uitdraagt naar buiten en dat duurzaamheid een vanzelfsprekend onderdeel is van de besluitvorming. Deze ambitie van Wageningen UR sluit aan bij haar missie van onderwijs, onderzoek en bedrijfsvoering. Logischerwijs is milieu een belangrijke pijler in deze ambitie. Uit het milieubeleid volgen de volgende milieudoelstellingen voor Wageningen UR: 1. voldoen aan de voorschriften van de milieuvergunningen; 2. uitvoering geven aan het Show it!, Invulling duurzaamheid Wageningen UR 2013 en Ad 1. Voldoen aan de voorschriften van de milieuvergunningen De milieuvergunningen voor Wageningen UR zijn vergund door de bevoegd gezagen (lees: gemeenten) per complex. Voor Wageningen UR zijn de volgende milieuvergunningen (Wm-vergunningen) verleend: Wageningen Campus De Dreijen Wageningen WUR-complex Lelystad CVI Houtribweg Lelystad Daarnaast zijn de overige milieuvergunningen geclusterd in: Wageningen overig Overige locaties Wageningen UR bestaat uit verschillende kenniseenheden en onderdelen (zie figuur 1). Figuur 1. Organigram Wageningen UR Pagina 5 van 26

6 Aanvullend op het organigram dient te worden vermeld dat Energy & Exploitation Lelystad (E&EL) vanaf 2013 deel uitmaakt van Wageningen UR als apart organisatieonderdeel (rechterkolom). De verschillende organisatieonderdelen zijn verspreid over 28 verschillende locaties en geclusterd in complexen waarvoor milieuvergunningen zijn verleend (zie tabel 1). Tabel 1. Overzicht van de organisatieonderdelen die vallen onder de verschillende (complex)milieuvergunningen per 1 januari 2014 Agrotechnology & Food Sciences Group (AFSG) Animal Sciences Group (ASG) Environmental Sciences Groep (ESG) Energy & Exploitation unit Lelystad (E&EL) Plant Sciences Group (PSG) Social Sciences Group (SSG) Institute for Marine Resources and Ecosystem Studies (IMARES) RIKILT Wageningen Campus X De Dreijen Wageningen X WURcomplex Lelystad CVI Houtribweg Lelystad Wageningen overig Overige Locaties X X X X 1 X X 9 X X X X 1 X X 2 X 3 Facilitair Bedrijf (FB) X X X X 5 X 6 Concernstaf+ X X 7 X 8 (CS+) 10 X Proeflocaties De Leeuwenborch LEI Den Haag en andere locaties IJmuiden, Yerseke, Den Helder, Texel Sports Centre De Bongerd, Botanische Tuin Belmonte, Industrieweg 34 Schoutenhoef De Aula, Achter de Aula, studentenhuisvesting in Wageningen (Haarweg en Stadsbrink) Studentenhuisvesting in Ede (vml. Kazernes) en Bennekom (Beringhem) Sinderhoeve (Renkum) De Concernstaf (CS), Wageningen International (WI) en Wageningen Academy (WA) behoren gezamenlijk tot CS+. Ad 2. Uitvoering geven aan het Show it!, Invulling duurzaamheid Wageningen UR 2013 en 2014 Duurzaamheid/Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) is een belangrijke pijler in het primaire proces van onderzoek en onderwijs. Maar hoe duurzaam is Wageningen UR nu eigenlijk echt in haar primaire proces en bedrijfsvoering? Uit onderzoek van PricewaterhouseCoopers (PwC) in 2008 bleek dat duurzaamheid binnen Wageningen UR zeker aanwezig is, maar binnen het primaire proces van onderwijs en onderzoek verder ontwikkeld bleek dan binnen de bedrijfsvoering. Vervolgens is Wageningen UR aan de slag gegaan om te komen tot een meer duurzame bedrijfsvoering. In 2009 heeft de Raad van Bestuur/Concernraad, zich uitgesproken over de duurzaamheidsambitie 'Voorlopen' voor de bedrijfsvoering. Na vaststelling van het ambitieniveau is een plan van aanpak Versneld naar een duurzamer bedrijfsvoering opgesteld. In dit plan is beschreven wat op korte en op lange termijn nodig is om dit ambitieniveau te bereiken. Zo lag de focus op korte termijn op het realiseren van verschillende acties. Op lange termijn ligt de nadruk op het borgen van deze acties door het veranderen van de organisatie en de houding van de medewerkers, alsook op het proces dat Pagina 6 van 26

7 daarvoor nodig is. De periode heeft in het teken gestaan van het uitvoeren van het plan van aanpak. De resultaten eind 2012 gaven aanleiding om de Plan, Do, Check, Act (PDCA-)cyclus naar een duurzamer bedrijfsvoering af te sluiten en de regie bij het Facilitair Bedrijf (FB) en Corporate Human Resource Management (c-hrm) neer te leggen. In 2013 werd vervolg gegeven aan duurzaamheid binnen het Wageningen UR onderwijs, onderzoek en bedrijfsvoering. In het plan Show it!, Invulling duurzaamheid Wageningen UR 2013 en 2014 is geformuleerd hoe Wageningen UR eenduidig en transparant gaat communiceren over duurzaamheid/mvo. De aandacht in 2014, zie bijlage 3, zal uitgaan naar: herijken ambitie voorlopen'; verbinden onderwijs, onderzoek en bedrijfsvoering; creëren bewustwording. Pagina 7 van 26

8 3 Verwachte resultaten en planning De verwachte resultaten en planning van milieugerelateerde onderwerpen zijn onder te verdelen in: A. Vergunningvoorschriften B. Milieubeleidsvelden C. Wijzigingen vergunningen D. Organisatie E. Klachten en incidenten 3A Vergunningvoorschriften De voorschriften die zijn opgesteld in de milieuvergunningen gelden voor de verschillende activiteiten die de organisatieonderdelen van Wageningen UR uitvoeren. De geldende voorschriften voor de verschillende organisatieonderdelen zijn weergegeven in tabel 2. Tabel 2. De geldende voorschriften voor de verschillende organisatieonderdelen Systemen 1 Milieulogboek Chemicaliën registratie 3 Energie- en waterregistratie 4 Calamiteitenplan Onderhoud, keuringen, controles 6 AFSG X X X X X ASG ISO 9001 ISO X X X X X ESG ISO 9001 ISO ISO X X X X X ISO E&EL X X X X X PSG ISO 9001 X X X X X SSG ISO 9001 X X X IMARES ISO 9001 ISO X X X X RIKILT ISO ISO X X X X X FB X X X X X CS+ X X X X De organisatieonderdelen zijn zelf vrij om te bepalen in hoeverre een (milieu)kwaliteitssysteem wordt opgezet. Taken of processen ten aanzien van milieu zijn zo belegd en geborgd. Echter, organisatie-onderdelen die niet een (gecertificeerd) systeem bezitten, werken wel volgens de wettelijke richtlijnen. De eigen cultuur, wensen of verwachtingen van de eigen medewerkers, omwonenden of klanten kunnen bepalend zijn voor het wel of niet hebben van een (gecertificeerd) kwaliteitssysteem. Het milieulogboek ontsluit informatie over onderhoud, metingen, keuringen, controles en milieuonderzoeken. Hierbij wordt zoveel mogelijk gebruik gemaakt van bestaande informatiebronnen zoals Gevaarlijke stoffen Registratie- & Opsporingssysteem (GROS), Energie, registratie, beheer en informatiesysteem (Erbis) en tekeningen in Planon. Chemicaliënregistratie moet plaatsvinden op alle locaties waar met gevaarlijke stoffen wordt gewerkt. Grotendeels wordt hiervoor het GROS gebruikt. Registratie van water, gas/warmte- en elektriciteitsgebruik vindt plaats in Erbis. Jaarlijks worden de calamiteitenplannen van de gebouwen beoordeeld en desgewenst aangepast aan de actuele situatie. Het calamiteitenmanagementteam wordt betrokken bij de oefeningen ter plaatse. Periodieke controles en testen van de installaties worden uitgevoerd om emissie naar het milieu te bepalen en de veilige werking te garanderen. Voorbeelden hiervan zijn afvalwatercontroles, controle naar geuremissie, zuurkastcontroles, controles mestopslag, controles Nederlandse emissie richtlijn (NeR), en controles van gebouwgebonden installaties. Keuringsrapporten worden opgenomen in het milieulogboek. Naast het voldoen aan bovenstaande voorschriften zullen in de volgende corporate resultaten worden behaald: Het volledig en actueel zijn van het milieulogboek. Actuele rioleringstekeningen voor Wageningen Campus. Het informatiesysteem GROS is aangepast aan de (reeds veranderde) regelgeving conform het GROS meerjarenplan. Asbestbeleid Wageningen UR is gereed, resulterend in een asbestvolgsysteem. Plan vervoersmanagement Wageningen UR is geformuleerd en vastgesteld. Pagina 8 van 26

9 3B Milieubeleidsvelden De reguliere werkzaamheden ten aanzien van bodem, lucht, (afval)water, energie, afval, geluid, milieugevaarlijke stoffen, vervoer, inkoop, duurzaam bouwen, biologische veiligheid en externe veiligheid zullen ook in plaatsvinden. In worden de volgende corporate resultaten behaald: Energie Wageningen UR heeft zich gecommitteerd aan de meerjarenafspraak energie 3. De verplichtingen die hieruit volgen worden nagekomen door Wageningen UR en leiden tot de volgende resultaten: Het programma energiezorg wordt uitgevoerd en verder uitgebreid in Het energie-efficiencyplan wordt uitgevoerd. Het project duurzame energievoorziening Campus Noord wordt uitgewerkt en haalbare maatregelen uitgevoerd. De energiestrategie is vastgesteld in 2014 en wordt uitgevoerd in deze periode. Incentive energie is uitgerold. Om de kenniseenheden inzicht te geven in hun energieverbruik en energiebesparing verder te stimuleren, zullen departementen zelf budgetverantwoordelijk gaan worden. Na het vastgestelde referentiejaar dragen de departementen hun eigen budgetverantwoordelijkheid. Het referentiejaar is reeds vastgesteld voor PSG (2011), ASG (2013) en ESG (2013) en voor SSG (2014) en AFSG (2016) zal dit nog worden vastgesteld. Afval Tijdens de aanbesteding van 2013 zijn verbetersuggesties op het gebied van bedrijfsvoering, preventie en scheiding ingediend. Het zogenaamde Waste Board zal in 2014 de suggesties toetsen op toepasbaarheid en haalbaarheid. Haalbare voorstellen zullen komende jaren worden uitgewerkt en toegepast. Kritische prestatie-indicatoren (kpi s) ten behoeve van het monitoren van de prestaties leveranciers en de communicatie met stakeholders over afvalprestaties is geformuleerd en vastgesteld. De afvalvisie voor Wageningen UR is geformuleerd en vastgesteld. Geluid Ten behoeve van monitoring van de communicatie met stakeholders is onderzocht of er mogelijkheden zijn om kpi s te formuleren voor geluid. Vanwege nieuwbouw, onderhoudsvervanging en wijzigingen in onderzoek, vinden er regelmatig wijzigingen plaats aan de opgestelde geluidsbronnen. Dit heeft de permanente aandacht van betrokkenen. Het akoestisch model van Wageningen Campus wordt regelmatig geactualiseerd. Eens per jaar wordt in het milieujaarverslag inzicht gegeven in de wijzigingen, maatregelen en resultaten op het gebied van geluid. Vervoer In overleg met de provincie en gemeente Wageningen zal in 2014 de Hoogwaardig Openbaar Vervoerlijn (HOV) over Wageningen Campus worden aangelegd met een extra halte ter hoogte van Forum en het toekomstige Campus Plaza. Deze duurzame HOV-bus rijdt op aardgas. De inschatting is dat dit het reizen van medewerkers en studenten met het openbaar vervoer zal continueren en stimuleren. Voorts wordt er gewerkt aan verkenning en mogelijke realisatie van aantrekkelijke fietsroutes, onder meer naar station Ede-Wageningen. Inkoop Inkoop rapporteert tweejaarlijks middels de monitor duurzaamheid, welke uitgevoerd wordt op aangeven van het ministerie. Inkoop rapporteert jaarlijks intern middels de eigen duurzaamheidscan. Pagina 9 van 26

10 Het duurzaamheidspanel als pilot wordt tot en met 2014 voor (grote) Wageningen UR brede inkooptrajecten ingezet. Begin 2015 wordt beoordeeld hoe de pilot is verlopen en wordt bepaald hoe Wageningen UR verder omgaat met het duurzaamheidspanel. Duurzaam bouwen Bouwen heeft een direct effect op het milieu. De laatste jaren zijn enkele grote gebouwen aan de voorraad toegevoegd en zijn bestaande gebouwen gerenoveerd. Ook voor de komende jaren staat een aantal bouwactiviteiten op het programma, goed voor nog eens m 2 aan nuttige ruimte op Wageningen Campus. Door de concentratie op Wageningen Campus kunnen elders gelegen accommodaties worden afgestoten. Naar verwachting leidt dit tot een reductie van circa 20% van het totale gebouwoppervlak in 2014 ten opzichte van Realisatie van het nieuwe gebouw Helix voor de Agrotechnology & Food Sciences Group, een duurzaam gebouw met een compacte bouwvorm, uitstekende isolatie, warmteterugwinning, betonkernactivering en aansluiting op de Warmte-Koude Opslag (WKO). Daarnaast wordt voor de elektriciteit van het gebouw gebruik gemaakt van windstroom die (virtueel) is opgewekt door onze eigen windmolens in Lelystad. Het gebouw heeft mede door deze duurzame maatregelen een GreenCalc-score van 520. Flora en Fauna In 2014 is in verband met voorgenomen sloop van diverse gebouwen over de periode een quickscan flora en fauna uitgevoerd. Tevens is er voor de directe omgeving een habitatgeschiktheidsbeoordeling uitgevoerd. Indien er negatieve effecten en overtredingen van de Flora- en faunawet optreden door deze sloopwerkzaamheden zal nader onderzoek worden uitgevoerd. Op basis hiervan zal worden aangegeven of een ontheffingsprocedure en/of mitigerende maatregelen moeten worden opgestart. 3C Wijzigingen vergunningen In de komende jaren zullen, naast de reguliere activiteiten, de volgende aanvragen door het Vergunningenloket worden verricht: Wageningen Campus Wet algemene bepalingen omgevingsrecht (Wabo-)milieuvergunning deelrevisie geluid Wageningen Campus (gestart in 2013, afronden in 2014). Waterwet revisie lozingen Wageningen Campus (2014). Lelystad WURcomplex Verkennen van de noodzaak voor een revisie Wabo-milieuvergunning WUR-complex Lelystad, inclusief lozingsvergunning (voornamelijk Wet verontreiniging oppervlaktewateren (Wvo-) vergunning). Lelystad overig Revisie Wabo-milieuvergunning CVI Houtribweg 39 ( ). De Dreijen Wageningen/Wageningen overig Actualiseren vergunningenbestand naar aanleiding van verhuisbewegingen afgelopen jaren. Nederland overig Aanvraag vergunning ten behoeve van nieuwbouw Dairy Campus in Goutum (start verwacht 1 e helft 2014). Aanvraag revisie Wm-vergunning en Waterwet in verband met nieuwbouw Imares Yerseke (gestart in 3 e kwartaal van 2013), Aanvraag ontheffing van Besluit huisvesting (meerdere locaties van ASG). Dit is echter afhankelijk van de besluitvorming van het ministerie Infrastructuur en Milieu (verwacht in 1 e helft 2014). Pagina 10 van 26

11 3D Organisatie Wageningen UR wil minimaal voldoen aan de vigerende wet- en regelgeving. Ook in zal Wageningen UR verdere stappen zetten in het compliant zijn ten aanzien van wet- en regelgeving. Sinds 2010 heeft Wageningen UR het Vergunningenloket. Dit loket functioneert als aanspreekpunt voor alle medewerkers en studenten van Wageningen UR voor wet- en regelgeving en is ook aanspreekpunt voor de verschillende bevoegd gezagen. Met het inrichten van het Vergunningenloket is nu overzicht verkregen in alle vergunningen die Wageningen UR heeft. Daardoor heeft Wageningen UR nu op corporate niveau inzicht in de risico s en de vergunningvoorschriften. In verschillende mandaten binnen Wageningen UR is vastgelegd dat de organisatieonderdelen zelf verantwoordelijk zijn voor het actueel houden van de vergunningen en naleving van de voorschriften. Hierin zijn de organisatieonderdelen afhankelijk van elkaar en moeten ze op elkaar kunnen vertrouwen omdat milieuvergunningen niet op organisatieonderdeel, maar op complexniveau worden verleend. In het overleg met de verschillende kwaliteit-, arbo- en milieu (KAM-)secties van de verschillende organisatieonderdelen is afgestemd dat er een gezamenlijke verantwoordelijkheid ligt ten aanzien van de controle op naleving van de vergunningvoorschriften. De jaren zullen in het teken staan van het verder uitwerken en vorm geven van de zogenaamde interne auditing en het opstellen en uitrollen van een compliance check binnen Wageningen UR. De interne auditing zal worden ingebed in de organisatie volgens de CHECK-activiteit in de cirkel van Deming (Plan > Do > Check > Act). De cirkel van Deming gaat over procesbesturing. Door het proces te beheren, probeert men een optimaal resultaat te bewerkstelligen. Deming stelt dat voor elk proces sprake moet zijn van een cyclus voor procesbeheersing. De cirkel van Deming is gebaseerd op de samenwerking met Walter A. Shewhart die gezien wordt als één van de grondleggers van Total Quality Management. W. Edwards Deming ( ) is bekend om de Plan-Do-Check-Act-cyclus, afgekort als PDCA-cyclus en meer bekend als de Deming-cirkel. - Plan De planningsfase. Bedenk welke producten of diensten geleverd zullen gaan worden, en op welke wijze. De doelstellingen voor het proces worden SMART gedefinieerd. Duidelijk moet worden wat de resultaten van het proces moeten zijn. Daarnaast is er aandacht voor de randvoorwaarden (beschikbaarheid middelen) en de belangen van de betrokkenen. - Do Voer uit wat er in Plan bedacht is (zorgvuldig samenwerken) en meet de resultaten. - Check Ga geregeld na of dat wat er in Plan bedacht is ook daadwerkelijk in Do heeft plaatsgevonden. Als dat niet het geval is, onderzoek dan waar dat door komt (bijvoorbeeld: te ambitieuze doelen, te weinig of verkeerd personeel, meer cliënten en op andere tijden dan verwacht, veranderde wensen van cliënten). De bereikte resultaten worden vergeleken met de doelstellingen. - Act Doe iets met de constateringen uit Check. Het is niet zinvol om alleen maar te constateren dat iets niet is gegaan zoals gedacht, zonder daarbij na te gaan of en hoe dat in de toekomst vermeden kan worden. Dat betekent dat er wijzigingen in Plan (ofwel in het organiseren) aangebracht moeten worden. Acties worden uitgezet om de resultaten te verbeteren. 3E Klachten en incidenten Klachten en incidenten worden centraal geregistreerd, inclusief de probleemanalyse, opvolging en verminderen/voorkomen van de directe gevolgen. Hierdoor kan Wageningen UR: acties formuleren ter voorkoming van herhaling; intern en extern rapporteren; inzicht verkrijgen op organisatieonderdeel en op corporate niveau archiveren; melden bij en informeren van het bevoegd gezag. Klachten en incidenten met betrekking tot milieu worden vermeld in de jaarlijkse milieuverslagen. Pagina 11 van 26

12 Bijlage 1. Begrippenlijst Organisatie AFSG ASG CS+ CVI E&EL ESG FB IMARES PSG RIKILT SSG Wageningen UR WA WI Agrotechnology & Food Sciences Group Animal Sciences Group Concernstaf inclusief Wageningen Academy en WI Centraal Veterinair Instituut Energy & Exploitation unit Lelystad Environmental Sciences Group Facilitair Bedrijf Institute for Marine Resources and Ecosystem Studies Plant Sciences Group RIKILT - Instituut voor Voedselveiligheid Social Sciences Group Wageningen University & Research centre Wageningen Academy Wageningen International Begrippen EEP Erbis GROS HOV KAM MVO PDCA Wabo WKO Wm energie-efficiency plan Energie Registratie, Beheer en InformatieSysteem, het energie managementsysteem Gevaarlijke stoffen Registratie & Opsporingsysteem Hoogwaardig Openbaar Vervoerlijn Kwaliteit, Arbo en Milieu Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen Plan, Do, Check, Act Wet algemene bepalingen omgevingsrecht Warmte/Koude Opslag Wet milieubeheer Pagina 12 van 26

13 Bijlage 2. Het wettelijk kader met betrekking tot milieu voor Wageningen UR Bestuursrecht Strafrecht Ruimtelijke ordening Milieu Milieu wettelijk kader Niet uitputtend, december 2013 Internationaal Wetten besluiten regelingen overig Algemene wet bestuursrecht (Awb) Wet algemene bepalingen omgevingsrecht (Wabo) Wet op de economische delicten Wetboek van Strafrecht Wet ruimtelijke ordening (Wro) Wet milieubeheer (Wm) Besluit omgevingsrecht (Bor) Regeling omgevingsrecht (Mor) div. besluiten div. regelingen Bestemmingsplannen (gemeente/provincie) Geluid Richtlijn 96/61/EG inzake geïntegreerde preventie en bestrijding van verontreiniging; gecodificeerd 2008/1/EG (IPPC-richtlijn) Richtlijn milieuaansprakelijkheid (2004/35/EG) Wet geluidhinder (Wgh) Besluit algemene regels voor inrichtingen milieubeheer (Barim / Activiteitenbesluit) Besluit milieueffectrapportage 1994 (Besluit MER) Besluit geluidhinder Besluit omgevingslawaai Regeling algemene regels voor inrichtingen milieubeheer (Rarim) Regeling omgevingslawaai Nationale, provinciale, gemeentelijke milieubeleidsplannen, - verordeningen en programma's Regeling geluidemissie buitenmaterieel Handleiding meten en rekenen industrielawaai Pagina 13 van 26

14 Vervolg bijlage 2. Milieu wettelijk kader Afval Asbest Water- (kwaliteit) Internationaal Wetten besluiten regelingen overig Kaderrichtlijn afvalstoffen 2006/12/EG Richtlijn 91/689/EEG betreffende gevaarlijke afvalstoffen Europese afvalstoffenlijst (Eural) Kaderrichtlijn Water (Richtlijn nr.2000/60/eg) Waterwet (Wtw) Besluit inzamelen afvalstoffen Besluit melden bedrijfsafvalstoffen en gevaarlijke afvalstoffen Besluit stortplaatsen en stortverboden afvalstoffen (BSSA) Arbeidsomstandigheden besluit Productenregeling en - besluit asbest Asbestverwijderingsbesluit asbest Waterbesluit (WaB) Besluit kwaliteitseisen en monitoring water Besluit algemene regels voor inrichtingen milieubeheer (Barim / Activiteitenbesluit) Regeling Europese afvalstoffenlijst Regeling integrale tekst Afvalstoffenlijst Regeling inzamelaars, vervoerders, handelaars en bemiddelaars van afvalstoffen (RIA) Regeling scheiden en gescheiden houden van gevaarlijke afvalstoffen Regeling algemene regels voor inrichtingen milieubeheer (Rarim) Landelijk afvalbeheerplan (LAP) Gescheiden Inzameling Bedrijfsafval (GIBA) Handreiking "Wegen naar preventie bij bedrijven" Pagina 14 van 26

15 Vervolg bijlage 2. Milieu wettelijk kader Bodem Internationaal Wetten besluiten regelingen overig Wet Bodembescheming (Wbb) Interimwet bodemsanering Besluit algemene regels voor inrichtingen milieubeheer (Barim / Activiteitenbesluit) Regeling algemene regels voor inrichtingen milieubeheer (Rarim) Besluit Bodemkwaliteit Regeling Bodemkwaliteit Nederlandse richtlijn bodembescherming (NRB) AS6700/6701 (ter vervanging van CUR/PBV aanbeveling 44) Lucht Kaderrichtlijn luchtkwaliteit 96/62/EG Wet inzake de luchtverontreiniging Besluit niet in betekenende mate bijdragen (luchtkwaliteitseisen) (Bnibm) Regeling niet in betekenende mate bijdragen (luchtkwaliteitseisen) (Rnibm) CUR/PBV aanbeveling 51 (bedrijfsriolering) Besluit emissie-eisen stookinstallaties milieubeheer A (BEES-A) Opm. BEES-A vervalt per Besluit algemene regels voor inrichtingen milieubeheer (Barim / Activiteitenbesluit) Regeling algemene regels voor inrichtingen milieubeheer (Rarim) Regeling beoordeling luchtkwaliteit Nationaal Samenwerkingsprogram-ma Luchtkwaliteit (NSL) Nederlands Emmissie Richtlijn Lucht (NeR) Pagina 15 van 26

16 Vervolg bijlage 2. Milieu wettelijk kader Internationaal Wetten besluiten regelingen overig Energie EPBD Electriciteitswet, Gaswet Bouwbesluit 2012 AMvB Bodemenergie Meerjarenafspraak Universiteiten (MJA3) Energie Efficienty Plan (EEP) Gevaarlijke stoffen Registratie, Evaluatie en Autorisatie van Chemische stoffen (REACH) EC 1907/2006 Globally harmonised system (VN-GHS) EU-GHS Accord Européen relatif au transport international des marchandises dangereuses par route (ADR) Wet vervoer gevaarlijke stoffen Besluit vervoer gevaarlijke stoffen Regeling vervoer gevaarlijke stoffen Regeling veiligheidsadviseur vervoer gevaarlijke stoffen Zie ook 'Opslag' (PGS richtlijnen) Stoffenrichtlijn (67/548/EEG) en Preparatenrichtlijn (99/45/EG) Verordening (EG) nr. 1005/2009 betreffende ozonlaag afbrekende stoffen (PbEU L 286) Besluit verpakking en aanduiding milieugevaarlijke stoffen en preparaten Uitvoeringsbesluit EGverordening ozonlaagafbrekende stoffen Besluit gefluoreerde broeikasgassen Wms 2007 Regeling verwijdering PCB s Regeling gefluoreerde broeikasgassen en gereguleerde stoffen koelinstallaties Regeling gefluoreerde broeikasgassen brandbeveiligingssystemen Pagina 16 van 26

17 Vervolg bijlage 2. Milieu wettelijk kader Inkopen / bezit chemicaliën Opslag Internationaal Wetten besluiten regelingen overig Geneesmiddelenwet Besluit geneesmiddelenwet Regeling geneesmiddelenwet Verordening 3677/90/EEG houdende maatregelen om te voorkomen dat bepaalde stoffen worden misbruikt voor de illegale vervaardiging van verdovende middelen en psychotrope stoffen (precursoren) Verdrag chemische wapens Diergeneesmiddelenwet Diergeneesmiddelenbesluit Diergeneesmiddelenregeling Wet op de accijns Opiumwet Opiumwetbesluit Uitvoeringsregeling Opiumwet Wet voorkoming misbruik chemicaliën (Wvmc) Uitvoeringswet verdrag chemische wapens Uitvoeringsbesluit verdrag chemische wapens Veiligheid Woningwet (Ww) Besluit brandveilig gebruik bouwwerken (Gebruiksbesluit) Natuur ATmosphère Explosible 1999/92/EG (ATEX 137) ATmosphère Explosible 94/9/EG richtlijn (ATEX 95) Stoomwet Flora en Faunawet (Ffw) Natuurbeschermingswet 1998 (Nb-wet 1998) Publicatiereeks Gevaarlijke stoffen, nrs 7, 8, 13, 15, 25, 28, 30, 33. Bouwbesluit Regeling Bouwbesluit 2012 Gemeentelijke bouwverordening Besluit Informatie inzake rampen en zware ongevallen (BIRO) Besluit risico s zware ongevallen (BRZO 99) Besluit externe veiligheid inrichtingen (BEVI) Warenwetbesluit drukapparatuur Regeling externe veiligheid (REVI) Warenwetregeling drukapparatuur Pagina 17 van 26

18 Vervolg bijlage 2. Milieu wettelijk kader Landbouw Internationaal Wetten besluiten regelingen overig Besluit algemene regels voor Regeling algemene regels voor inrichtingen milieubeheer inrichtingen milieubeheer (Barim / Activiteitenbesluit) (Rarim) Richtlijn nr. 91/414/EEG van de Raad van de Europese Gemeenschappen van 15 juli 1991 betreffende het op de markt brengen van gewasbeschermingsmiddelen (PbEG L 230); Richtlijn nr. 98/8/EG van het Europees Parlement en de Raad van de Europese Unie van 16 februari 1998 betreffende het op de markt brengen van biociden (PbEG L 123) Meststoffenwet Wet ammoniak en veehouderij (Wamv) Wet geurhinder en veehouderij (Wgv) Wet gewasbeschermingsmiddelen en biociden (Wg&b) Besluit ammoniakemissie huisvesting veehouderijen Besluit aanwijzing voor productie te houden dieren Besluit gewasbeschermingsmiddelen en biociden Regeling ammoniak en veehouderij (Rav) Regeling geurhinder en veehouderij (Rgv) Regeling gewasbeschermingsmiddelen en biociden GGO's Richtlijn nr. 98/81/EG van de Raad van de Europese Unie van 26 oktober 1998 tot wijziging van Richtlijn 90/219/EEG inzake het ingeperkt gebruik van genetisch gemodificeerde microorganismen Besluit genetisch gemodificeerde organismen milieubeheer (Bggo) Regeling genetisch gemodificeerde organismen milieubeheer (Rggo) Richtlijn nr. 2001/18/EG van het Europees Parlement en de Raad van de Europese Unie van 12 maart 2001 inzake de doelbewuste introductie van genetisch gemodificeerde organismen in het milieu en tot intrekking van Richtlijn 90/220/EEG van de Raad (PbEG L 106); Pagina 18 van 26

19 Vervolg bijlage 2. Milieu wettelijk kader Internationaal Wetten besluiten regelingen overig Straling Euratom richtlijnen Kernenergiewet (Kew) Besluit Stralingsbescher-ming Diverse regelingen NB wettelijk kader op gebied van Arbo, WOD, gebruik dierlijke bijproducten en in- en export zijn uitgesloten van dit overzicht. Pagina 19 van 26

20 Bijlage 3. Show it! Invulling duurzaamheid 2013 en 2014 Zie separaat toegevoegd document Pagina 20 van 26

21 Bijlage 4. Extra milieubeleid, milieudoelstellingen en resultaten organisatieonderdelen Naast corporate niveau, zijn er aanvullende resultaten behaald voor de organisatieonderdelen, zie tabel bijlage 5A en 5.1 en 5.2. Tabel bijlage 4. De aanvullende behaalde resultaten in 2013 per organisatieonderdeel. Milieu gerelateerde onderwerpen Vergunningvoorschriften Milieubeleidsvelden Systemen Milieu-logboek Chemicaliën- Energie- en Calamiteiten- Onderhoud, Water Energie Afval Vervoer Inkoop Anders registratie Waterregistratie plan keuringen en controles ESG ESG Tabel bijlage 5B. De aanvullende behaalde resultaten in 2013 van ESG nr Milieu Doelstelling Resultaten/acties Milieuvergunning gerelateerd onderwerp 1 Systemen Milieuzorg en MVO: actueel en doeltreffend Bij beleidskeuzes wordt continue aandacht besteed aan de duurzaamheidsaspecten (People, Planet & Profit). De zelfverklaring in het kader van maatschappelijke verantwoordelijkheid (ISO 26000) is hierbij richtinggevend. Voor het MVO-beleid van de Environmental Sciences Group (ESG) is de zelfverklaring in het kader van de richtlijn ISO maatschappelijke verantwoordelijkheid van organisaties leidend. Met de in 2012 ondertekende zelfverklaring wil de directie van ESG verankeren dat de impact van haar activiteiten op milieu en maatschappij transparant en ethisch verantwoord is. Wageningen Campus MVO doelstellingen zijn o.a.: Bewustwording ESG-medewerkers ten aanzien van de betrokkenheid van stakeholders, ethisch gedrag, mensenrechten en de rol richting overheid. Bij voorbereiding van internationale projecten wordt rekening gehouden met MVO-aspecten. Activiteiten met betrekking tot duurzaamheid worden in de jaarplannen en begrotingen van ESG (teams, leerstoelgroepen en ondersteunende afdelingen) opgenomen. Succesvolle interne en externe beoordelingen van de gecertificeerde zorgsystemen ISO 9001 en ISO Beoordeling door de directie ESG of het duurzaamheidsbeleid het beoogde effect heeft, door middel van een in oktober 2013 uitgevoerde managementreview. Plannen van aanpak worden geïmplementeerd zodat wordt De principes en thema s beschreven in de richtlijn zijn belangrijke uitgangspunten voor de besluitvorming binnen de ESG. Jaarlijks wordt beoordeeld of aan de richtlijn wordt voldaan. De zelfverklaring (inclusief onderbouwing) is te vinden op het publicatieplatform van de NEN ( In het Strategisch Plan van de ESG is maatschappelijke verantwoordelijkheid een prominent thema. Doelstellingen zijn, als onderdeel van de interne kaderbrief ESG, vastgesteld door het managementteam. Actiepunten zijn opgenomen in de ESGbrede duurzaamheidsplanning. In 2013 is vooral gewerkt aan het vergroten van de betrokkenheid van ESGmedewerkers en andere stakeholders bij het MVO-beleid. Thema s waren o.a. ethisch gedrag, mensenrechten en de rol richting overheid. Gesignaleerd werd dat, hoewel ESG-medewerkers MVO in hun werk belangrijk vinden, zij niet precies weten wat het MVO-beleid van ESG inhoudt. In november 2013 is gestart met een Masterclass ISO zelfverklaring en communicatie'. Deze cursus geeft handvatten voor het enthousiasmeren van de medewerkers voor MVO en hoe dit enthousiasme te Pagina 21 van 26

22 voldaan aan de richtlijn ISO ten aanzien van MVO. gebruiken in de communicatie naar (externe) stakeholders. Dit traject wordt in 2014 voortgezet. De specifieke taken om het ISO milieuzorgsysteem draaiende te houden, zoals de milieuaspectenanalyse en het actualiseren van het register m.b.t. relevante milieuwet- en regelgeving, zijn uitgevoerd. Aandachtspunten voortkomend uit interne en externe audits zijn aangepakt, milieurapportages met betrekking tot energie, water, afval en printgedrag zijn opgesteld en een managementreview is uitgevoerd. In oktober/november 2013 is bij Alterra een externe audit uitgevoerd. De externe auditeurs constateerden enkele verbeterpunten, waaraan in 2014 wordt gewerkt. 2 Water Gelijkblijvend waterverbruik Minimaal gelijkblijvend waterverbruik ten opzichte van het gemiddelde van de afgelopen vijf jaar (bij gelijkblijvende omstandigheden). Monitoring (maandelijks) van het waterverbruik zodat bij afwijkingen maatregelen genomen kunnen worden. Met betrekking tot het milieubeleid zijn drie speerpunten aangewezen: 1. kritisch omgaan met dienstreizen (in binnen- en buitenland); 2. efficiënt omgaan met energie; 3. papierverbruik verminderen. Werken aan deze speerpunten draagt bij aan het streven naar een klimaatneutraler ESG. Dit is een continue proces waarvan de vorderingen zijn beschreven onder de punten 3. Energie, 5. Vervoer, 6. Inkoop en 7. Overig. Hoewel een stijging van het waterverbruik door intensiever gebruik van de gebouwen te verwachten was, valt het verbruik van 2013 tegen. Na de flinke stijging van 2012 (41,7% ten opzichte van 2011), is het waterverbruik fors verder gestegen (37,3% ten opzichte van 2012). Oorzaken van het hoge verbruik zijn: - Het aantal medewerkers gehuisvest in de gebouwen is vergroot. Ook hebben de gebouwen een grotere aantrekkingskracht voor studenten en bezoekers. Het waterverbruik is hierdoor niet te vergelijken met het verbruik van voorgaande jaren is het 1 e normale jaar na de verbouwingen van De gebouwen Lumen en Gaia stonden tijdens de verbouwing in de periode januari t/m april leeg, medewerkers zijn in die periode elders gehuisvest. - De bouwketen van nieuwbouw Orion was in 2012 en het eerste kwartaal van 2013 aangesloten op de drinkwatervoorziening van Atlas. - De hemelwatertank van Gaia (grijswater ten behoeve van toiletspoeling) heeft in de 1 e helft van 2013 door technische problemen niet gewerkt. Het filter van de installatie raakte te snel verstopt. Hierdoor is in Gaia een groot deel van het jaar uitsluitend leidingwater verbruikt. - In Lumen werd meer water verbruikt door een slecht functionerend grijswatercircuit voor de bewatering van de binnentuinen. Het FB (V&H) zoekt naar een oplossing voor dit technische probleem. In 2013 zijn in overeenstemming met de vergunningsvoorschriften in mei en in november afvalwateranalyses uitgevoerd. Hierbij zijn geen overschrijdingen geconstateerd. Wageningen Campus Pagina 22 van 26

23 3 Energie Optimaal energiegebruik Vermindering van het elektriciteits- en gasverbruik (per m 2 ) met 2% ten opzichte van het gemiddelde van de afgelopen vijf jaar (bij gelijkblijvende omstandigheden). Monitoring (maandelijks) van het energieverbruik zodat bij afwijkingen maatregelen genomen kunnen worden. Mogelijkheden voor energiebesparing worden onderzocht, o.a. toepassen van de LED-verlichting. Het energieteam beoordeelde in 2013 elk kwartaal het energieverbruik van de ESGgebouwen. Knelpunten en afwijkingen werden geanalyseerd en verwachtingen per periode besproken. Het energieteam bestaat uit de energiecoördinator van het FB, de technische gebouwbeheerder (FB Facility Services) en de KAM-adviseurs (ESG). De energiecoördinator heeft maandelijks, door middel van het monitoringprogramma Erbis, gevalideerde energiecijfers vrijgegeven. Op basis van deze gegevens zijn rapportages opgesteld. Hoewel het energieverbruik van de drie hoofdgebouwen van ESG binnen de perken bleef, is de doelstelling voor 2013 slechts ten dele gehaald: Het elektriciteitsverbruik is gestegen, 11,4% meer ten opzichte van Wel was het verbruik van 2013 ongeveer gelijk (-0,2%) aan het verbruik van het gemiddelde van de afgelopen vijf jaar ( ); Het gasverbruik was 11,3% minder ten opzichte van Vergeleken met het gemiddelde van de afgelopen vijf jaar was het juist meer: +4,3%. Als rekening wordt gehouden met de weersomstandigheden (door middel van een correctie voor graaddagen) is er een daling van -2,2%. Wageningen Campus Gebruik en bezetting van de ESG-gebouwen is na de verbouwingen van 2011/2012 gewijzigd is het 1 e jaar met een normaal verbruik. De verhuizing van de laboratoria van Gaia naar Lumen heeft een verschuiving in het elektriciteitsverbruik veroorzaakt. Gaia verbruikte in ,2% minder kwh vergeleken met het gemiddelde van de afgelopen vijf jaar. In Lumen is het verbruik met 21,6% gestegen. 4 Afval Afvalpreventie en optimale afvalscheiding In 2013 wordt gestreefd naar een reductie van 5% ten opzichte van het gemiddelde van de afgelopen vijf jaar (bij gelijkblijvende omstandigheden). Opties voor reductie zijn: Optimalisering van de afvalscheiding van de afvalstromen papier, karton, ICT-materiaal, glas, batterijen, gevaarlijk afval en plastic bekertjes. Mogelijkheden verbetering afvalscheiding ten aanzien van GFT/swill en plastic worden onderzocht. Deelname aan het Wageningen UR brede Waste Board. Het gasverbruik laat een zelfde verloop zien. In Gaia werd -24,1% minder gas verbruikt, terwijl het gasverbruik in Lumen met 27,8% toenam. Ten opzichte van het gemiddelde van de afgelopen vijf jaar is binnen de ESG -12,59% minder afval afgevoerd. Vooral de hoeveelheid papier- en restafval is flink verminderd. Wel nam het gevaarlijk afval en glasafval toe. Het gevaarlijk afval is gerelateerd aan de activiteiten in de laboratoria. De hoeveelheid glasafval fluctueert per jaar. Een toename van deze afvalstroom is gunstig, dit kan betekenen dat de afvalscheiding verbeterd is (en er minder glas als restafval is afgevoerd). Ook ten opzichte van 2012 is een reductie te zien: -9,26% (exclusief de incidentele afvalstromen bouw- en sloopafval en overige metalen in verband met de verbouwingen van 2012). In onderstaande tabel zijn de afvalstromen opgenomen die zijn toe te schrijven aan de ESG. Het gaat hierbij om de hoeveelheden afval van de gebouwen Gaia, Lumen en een deel van Atlas. Voor Atlas is een verdeelsleutel toegepast: 2/3 ESG en 1/3 CS+. Wageningen Campus Het team KAM van ESG participeerde in 2013 in de Waste Board, het overleg tussen Pagina 23 van 26

24 vertegenwoordigers van Wageningen UR en de afvalinzamelaar. Doel van dit overleg is door samenwerking met andere organisatieonderdelen alle afvalstromen, wat betreft inzameling en transport, zo efficiënt mogelijk af te voeren. Binnen de Waste Board zijn de mogelijkheden verkend om ook GFT/swill en plastic op een efficiënte (milieubewuste) manier gescheiden in te zamelen. Ook werd een bijdrage geleverd aan het aanbestedingstraject ten behoeve van de contracten voor afvalverwijdering. De ingang van de nieuwe afvalcontracten (januari 2014) is voor ESG aanleiding om in 2014 stappen te nemen in het apart inzamelen van plastic en GFT-afval. Afvalstromen (kg) 2013 * 2012 % +/- (2013 t.o.v. 2012) Gemiddelde % +/- (2013 t.o.v. gemiddeld) Papierafval ,63% ,57% Restafval ,02% ,21% Gevaarlijk afval ,54% ,00% Glasafval ,68% ,58% Subtotaal ,26% ,59% Bouw- en sloopafval Metalen (overig) Totaal ,24% * gebouw Atlas is in dit overzicht verdeeld onder ESG en CS+. Pagina 24 van 26

25 5 Vervoer Kritisch omgaan met dienstreizen (in binnen- en buitenland). Doelstellingen zijn: 6 Inkoop Duurzaam inkopen 7 Anders, namelijk: Papierverbruik Minimaal gelijkblijvend ten opzichte van voorgaande jaar. Standaard CO 2-compensatie van vliegreizen. Bevorderen milieubewustzijn ten aanzien van dienstreizen in binnen- en buitenland Bij het boeken van vliegtickets wordt automatisch gecompenseerd voor CO 2. Bewust duurzame inkoop (ten behoeve van bedrijfsvoering en projecten) door leerstoelgroepen, teams en ondersteunende afdelingen. Bij inkoop worden de criteria met betrekking tot duurzaam inkopen zo veel mogelijk toegepast. Papierverbruik Reductie van het aantal prints per fte met 5% ten opzichte van het voorgaande jaar. bevorderen digitalisering en papierbewust printen; medewerkers inzicht geven in hun printgedrag. ESG wil op een milieubewuste manier omgaan met dienstreizen, in binnen- en buitenland. Richtlijnen zijn opgesteld, waarin vooral de keuzes worden benadrukt, zoals: wel/niet vliegen, wel/niet openbaar vervoer, wel/geen gebruik maken van videoconferencing. Concreet betekent dit dat: communiceren op afstand door gebruik te maken van hulpmiddelen (zoals o.a. videoconferencing en skype) wordt gestimuleerd; over korte afstanden binnen Europa (tot ca. 750 km), indien mogelijk, met de trein wordt gereisd. Omdat reizen per vliegtuig vanwege de veelal internationale projecten noodzakelijk is (en blijft), werd vanaf 1 januari 2011 voor vliegreizen standaard CO 2-compensatie toegepast. In 2013 heeft de ESG ton CO 2 gecompenseerd (2.551 ton CO 2 in 2012, ton CO 2 in 2011) bij de Climate Neutral Group. De totale kosten waren ,20. Om het thema duurzaam inkopen bij projectleiders onder de aandacht te brengen is duurzaam inkopen één van de aandachtspunten van de milieuchecklist voor projecten. In lijn met het MVO-beleid wordt het inkoopbeleid verbreed naar MVO-aspecten. Het toepassen van inkoopcriteria m.b.t. MVO is voor ESG een aandachtspunt, vooral als het gaat om inkoop voor internationale projecten. Dit proces is nog in volle gang. Het team KAM van ESG heeft in 2013 meegewerkt aan diverse inkooptrajecten op Wageningen UR niveau (onder andere de contracten met betrekking tot de afvalinzameling van gevaarlijk afval, niet gevaarlijk afval en oud papier). Bevorderen digitalisering en papierbewust printen Om medewerkers inzicht te verschaffen in het printgedrag van hun team, leerstoelgroep of afdeling werd elk kwartaal een rapportage opgesteld van het aantal prints per kostenplaats. Dit inzicht in printgedrag heeft effect gehad: ten opzichte van het voorgaande jaar is 12,6% minder geprint en gekopieerd (van 4,5 miljoen prints in 2012 naar 3,9 miljoen prints in 2013). Ongeveer 80% van de afdrukken is dubbelzijdig. Omgerekend betekent dit dat in de print- en kopieerapparaten ca. 682 pakken papier minder is gebruikt (ten opzichte van 2012). Wageningen Campus Wageningen Campus Wageningen Campus Het aantal prints is sinds 2010 verminderd (zie tabel). Na een correctie voor wijzigingen in het aantal fte, werd in 2013 minder papier verbruikt voor het printen: 10% minder ten opzichte van vorig jaar. Pagina 25 van 26

26 Aantal prints Totaal aantal pakken papier Aantal pakken papier per fte ,9 6,6 7,1 7,6 In 2013 werd gewerkt aan twee projecten die kunnen bijdragen aan een vermindering van het papierverbruik: het project basis op orde, gericht op beter beheer van digitale documenten en digitale archieven; het invoeren van een digitaal projectdossiers bij Alterra. In het tijdschrijfsysteem MyProjects kunnen projectleiders een teamsite aanmaken voor projectdocumenten. Deze projecten worden voortgezet in Pagina 26 van 26