MetalMorphosis Corrosiecentrum, Dudley Kasteel Metaal investeert in klimaatsysteem. In dit nummer:

Transcriptie

1 Onafhankelijk vakblad voor lassen, lijmen en snijden Nummer 5 - mei 2014 In dit nummer: MetalMorphosis Corrosiecentrum, Dudley Kasteel Metaal investeert in klimaatsysteem

2 VOORWOORD - mei 2014 Harald Bloemers, hoofd inkoop Aebi Schmidt Nederland: Eén aanspreekpunt voor de complete lasautomatisering Valk Welding verzorgde de automatisering van het lasproces voor de Nido zoutstrooiers die Aebi Schmidt Nederland bouwt. Harald Bloemers: Met hun kennis van lastechniek en ervaring in offline programmeren biedt Valk Welding een perfect concept. Met de turn-key lasrobotinstallaties, offline programmering, lasdraad en de periferie van Valk Welding, hebben we bovendien maar één aanspreekpunt. Zorgt dat het hele lasproces optimaal verloopt Service, training en parts dicht bij huis Specialisten op las- en robotgebied Complete systemen uit één hand Maatwerk in programmeer automatisering Colofon Uitgave ISSN Lastechniek wordt uitgegeven in opdracht van het Nederlands Instituut voor Lastechniek (NIL) en het Belgisch Instituut voor Lastechniek (BIL). Redactie Bert de Jong, Fleur Maas, Rolf Mul, Leo Vermeulen, Bart Verstraeten, Margriet Wennekes, Henk Zandvliet Eindredactie Margriet Wennekes, Leo Vermeulen (techniek) Uitgever Bert de Jong Advertentie-exploitatie Con-Sell, Rolf Mul T E info@con-sell.nl Redactieadviesraad Paul Barendse, Ruud van Bezooijen, Tim Blok, Marijke Damen, Leen Dezillie, Rob Helmich, Marcel Hermans, Michel van t Hof, Piet van der Horst, Michael Jak, Pieter Keultjes, Marco Kraaijeveld, Maurice Mol, Ed Mulder, Johan Schelfhorst, Frank Smit, Wil van der Stap, Erik Steenkist, Gregor Tokarenko, Fred Vasquez, Adriaan Visser Adressen Nederlands Instituut voor Lastechniek Postbus AD Zoetermeer T E redactie@nil.nl - Belgisch Instituut voor Lastechniek vzw Technologiepark B-9052 Zwijnaarde, België T F , E marijke.goedertier@bil-ibs.be - OPUS communicatie-ontwerp Fruitweg 24 j GK Leiden, T F E info@vakbladlastechniek.nl Voor het verzenden van grote bestanden kunt u gebruik maken van: Abonnementen Voor particulieren in Nederland 62,50 op privé-adres, voor bedrijven in Nederland per abonnement. Voor studenten en senioren geldt in Nederland een speciaal tarief. Voor abonnementen in België kunt u contact opnemen met marijke.goedertier@bil-ibs.be Prijzen zijn excl. BTW. Lastechniek verschijnt tien keer per jaar en wordt toegezonden aan deelnemers van het Nederlands Instituut voor Lastechniek (NIL) en het Belgisch Instituut voor Lastechniek (BIL) en andere geïnteresseerden en belanghebbenden in de verbindingstechniek. Voor vragen over abonnementen kunt u terecht bij het NIL. Het abonnement geldt voor een geheel jaar. Opzeggingen per aangetekend schrijven vóór 1 oktober van het lopende jaar. Verzendadres wijzigen? Stuur dan het etiket met verbeterd adres retour. Alle advertentiecontracten worden afgesloten conform de regels voor het Advertentiewezen gedeponeerd bij de rechtbanken in Nederland. Ontwerp en lay-out OPUS communicatie-ontwerp, Leiden. Hoewel de informatie gepubliceerd in deze uitgave zorgvuldig is uitgezocht en waar mogelijk gecontroleerd, sluiten de uitgever en de redactie uitdrukkelijk iedere aansprakelijkheid uit voor eventuele onjuistheden en/of onvolledigheid van de verstrekte gegevens Overname van artikelen is slechts mogelijk na verkregen schriftelijke toestemming van de uitgever. Het is even wennen Jarenlang was het thema Onderwijs & Opleidingen bepalend voor het samenstellen van de mei-editie van Lastechniek. In overleg met de redactieadviesraad hebben we ervoor gekozen dit themanummer te verschuiven naar eerder in het jaar. Reden daarvoor is dat het blad op die manier beter aansluit bij de periode waarin de meeste opleidingsinstellingen hun informatiedagen organiseren. Deze mei-editie van Lastechniek is dus voor het eerst sinds jaren een regulier nummer met enkele zeer uiteenlopende onderwerpen, variërend van een diepgaand metallurgisch artikel tot een nieuwe aflevering in de rubriek Vaktrots. Voor deze rubriek zijn we altijd op zoek naar vakmensen die bereid zijn iets te vertellen over hun werk aan de hand van een mooi project of een uitdagend werkstuk. Anders dan in de voormalige rubriek De Lasser van de Maand, ligt de nadruk niet zozeer op de gevolgde opleiding en loopbaan, maar op het enthousiasme van de lasser voor zijn of haar vak. Wellicht kent u een lasser met een goed verhaal voor deze rubriek; de redactie hoort graag van u. Innovatieve verbindingstechnieken komen aan de orde in een artikel door onderzoekers van het Belgisch Instituut voor Lastechniek. In het kader van het project MetalMorphosis wordt bij het BIL onderzoek gedaan naar het verbinden van composieten en metalen ten behoeve van lichtere - dus brandstofbesparende - constructies in de automobielindustrie. Een actueel thema, dat op meerdere fronten wordt uitgewerkt. Deze maand bijvoorbeeld, van 15 mei tot en met 18 mei, vindt de 30e editie van de Shell Eco-marathon plaats. Duizenden jongeren uit heel Europa komen samen bij congrescentrum Ahoy om uit te maken wie het meest energiezuinige voertuig heeft gebouwd. Studenten van de TU Eindhoven hebben een auto weten te bouwen die slechts 200 kg weegt, met een body uit glasvezel en polyester. Op de radio werd hier onlangs aandacht aan besteed, waarbij werd opgemerkt dat het lassen van het chassis was uitbesteed, omdat dit gecertificeerd moet gebeuren. En dat brengt ons toch weer bij het themanummer van juni, dat geheel in het teken staat van certificatie. Wij verwachten er veel van, maar we hopen dat u ook in deze mei-editie voldoende van uw gading vindt. Valk Welding tel info@valkwelding.com Volg op Redactie Lastechniek

3 Inhoud #5 mei 2014 wordt uitgegeven door OPUS communicatie-ontwerp in opdracht van het Nederlands Instituut voor Lastechniek en het Belgisch Instituut voor Lastechniek Certificatie. Het woord roept onmiddellijk reacties op bij mensen die werkzaam zijn in de lastechniek. En die reacties zijn nogal uiteenlopend. Certificerende instellingen leggen vooral de nadruk op het nut en de noodzaak van certificeren, terwijl fabrikanten of lassers het vaak ervaren als een belasting, waarvan de zin op zijn minst betwijfeld wordt. Reden voor de redactie om dit onderwerp uit te diepen. Bij de voorbespreking van het themanummer Certificatie: zin én onzin, constateerden we dat het vooral de kleinere constructiebedrijven zijn die moeite hebben met de veelheid aan regelgeving die hen wordt opgelegd. In het komende themanummer staan dergelijke bedrijven centraal, waarbij de redactie het als haar belangrijkste taak ziet om deze doelgroep te informeren en bruikbare, praktische oplossingen te bieden. Heeft u suggesties, vragen, tips, of nieuws in verband met dit thema? Bel of stuur uw bericht aan redactie@vakbladlastechniek.nl Vanuit de verbindingswereld 10 Invloed van legeringselementen op de structuur en eigenschappen van lasmetaal 14 Colt en Kasteel Metaal samen voor een schone werkomgeving 17 Call for Papers NILBIL Symposium Laskennis opgefrist Elektromagnetische pulstechnologie 24 Corrosietesten voor extreme omstandigheden 27 Willem de Welder 28 Vaktrots 30 Brancheregister Vaktrots Duurzaamheid en een prettig werkklimaat staan hoog in het vaandel bij de directie van Kasteel Metaal Coverfoto: Exova; volledige corrosietestopstelling onder longitudinale belasting foto: BOA Nederland B.V

4 BERICHTEN - mei 2014 mei 2014 EN 1090 certificering goed geregeld NIL en IFO slaan handen ineen Nieuwe koers FME en nieuwe huisstijl Het Instituut voor Oppervlaktetechniek (IFO) en het Nederlands Instituut voor Lastechniek (NIL) hebben een samenwerkingsovereenkomst getekend met betrekking tot de certificering van constructiebedrijven volgens de EN Deze samenwerking is prettig voor bedrijven die reeds volgens de EN-ISO 3834 zijn gecertificeerd door het NIL; het certificeren vindt immers via één instantie (één loket) plaats. EN-ISO 3834 en EN 1090 Als bedrijven door het NIL gecertificeerd zijn volgens de EN-ISO 3834 (lasnorm) wordt ruimschoots voldaan aan de eisen die de EN 1090 op dat gebied stelt. IFO accepteert de EWF/IIW EN-ISO 3834-certificatie als belangrijk onderdeel van een volledige certificering conform de EN Als bedrijven niet volgens de EN- ISO 3834 gecertificeerd zijn, voert het NIL het lastechnische gedeelte van de FPC-audit uit. Certificatie voor de EN-ISO 3834 is namelijk niet verplicht. Op deze manier is gewaarborgd dat de inspectie op de verschillende disciplines uit de EN 1090 door inhoudelijk deskundigen wordt uitgevoerd. Er wordt niet alleen een checklist afgewerkt, maar ook vanuit vakinhoudelijke kennis beoordeeld of het bedrijf inderdaad het kwaliteitssysteem volgens de EN 1090 heeft toegepast. IFO is officieel geaccrediteerd om constructiebedrijven te certificeren volgens de EN Het lastechnische gedeelte neemt in de norm een belangrijke plaats in. De expertise op dit gebied heeft IFO zelf niet in huis, maar het NIL natuurlijk des te meer. Het is logisch dat we samenwerken met de deskundigen op dit gebied, zegt IFO directeur Eko Burger. Aan de andere kant kan het NIL op deze manier ook het certificeringstraject voor de EN 1090 aanbieden. Vanuit deze samenwerking kunnen we elkaars diensten aanbieden aan onze klanten, aldus Henk Zandvliet, directeur van het NIL. De eindverantwoordelijkheid voor certificering van de EN 1090 blijft bij IFO, die van de EN-ISO 3834 bij het NIL. CE-markering Per 1 juli 2014 is het voor fabrikanten en importeurs in Europa verplicht om constructiedelen voor de bouw te voorzien van een CE markering. Duurzaamheid, traceerbaarheid, kwalificaties van personeel en interne controle zijn speerpunten in de norm. Er moet veel vastgelegd en aangetoond kunnen worden. Dat lijkt een grote administratieve belasting, maar als er al een kwaliteitssysteem is, bijvoorbeeld volgens ISO 9001, is er al veel geregeld. Het gaat erom dat de fabrikant zijn werkwijze conform de EN 1090 vastlegt in procedures en vervolgens deze procedures ook toepast en naleeft. Binnen die procedures moet een aantal zaken geregeld zijn, zoals waarborging van las- en constructieberekeningen, controle van inkomende en uitgaande goederen, conservering, procescontrole en traceerbaarheid van producten. Als onderdelen van het proces uitbesteed worden, moet de onderaannemer voldoen aan het FPC-systeem van de fabrikant of kunnen aantonen dat conform EN 1090 gewerkt wordt. Dat laatste kan via het behalen van een zogenaamde conformiteitsverklaring. Voor oppervlaktebehandelende bedrijven kan IFO deze verklaring afgeven. Een nieuwe directie, onder leiding van Ineke Dezentjé Hamming, voorzitter/algemeen directeur FME, gaat de bij FME ingezette organisatieverandering en nieuwe strategie leiden. Met de vernieuwing zet FME volledig in op het versterken van de verdienkracht van de lidbedrijven. FME zet haar nieuwe koers vanaf 1 mei kracht bij met een nieuw logo en een nieuwe huisstijl. Verbinden, vernieuwen en ondernemen De vernieuwde FME-directie wordt gevormd door Ineke Dezentjé (algemeen directeur), Arjel Woudstra (directeur Lidmaatschap & Operations), Peter Bongaerts (directeur Beleid) en Jeroen Dekkers (directeur Business solutions). Ineke Dezentjé Hamming: Met dit nieuwe directieteam hebben wij onze nieuwe kernwaarden: verbinden, vernieuwen en ondernemen, goed verankerd. Dit draagt bij aan het versterken van de strategische koers en het Powered by Dutch Technology initiatief, met een scherpe marktfocus van onze organisatie. Nieuwe huisstijl Onder het label Powered by Dutch Technology brengt Nieuw logo FME lidbedrijven, branches en andere partijen in clusters bij elkaar om gezamenlijk de verdienkracht te ver- Technology met in het midden het beeldmerk. Het Het logo bestaat uit de tekst FME en Powered by Dutch groten. Op dit moment bestaan vier clusters: Agro & beeldmerk is een abstracte voorstelling van de kaart van Food, Life Science & Health, Bebouwde Omgeving en Nederland. In het midden staat een cirkel die staat voor recentelijk is het Energiecluster als vierde toegevoegd. het gezamenlijk op de kaart zetten van de Nederlandse De nieuwe huisstijl past bij vernieuwde missie van FME: technologische industrie. Het bundelen van krachten en FME mobiliseert en verbindt de technologische industrie voor elke vraag of uitdaging die de wereld van van- buitenringen. Deze hebben een uitstraling van binnen met elkaar samenwerken komt tevens tot uiting in de daag en morgen heeft. Om zo de verdienkracht van naar buiten, zowel nationaal als internationaal. onze individuele leden en de technologische industrie als collectief te vergroten. Feestelijke opening AWL China De opening van AWL Automation Welding and Cutting Equipment (Wuxi) Co., Ltd. is een feit. Meer dan 100 gasten woonden het evenement op 8 april 2014 bij. Brand van t Hof, Chief Technical Officer bij AWL-Techniek: "Wereldwijd worden er meer en meer auto's geproduceerd door middel van hetzelfde platform. Nu kunnen we echt onze klanten over het hele noordelijke halfrond ondersteuning bieden." Optimistisch De fabriek in China beslaat meer dan 2500 m 2 en is uitgerust om projecten met een hoog niveau van automatisering en complexiteit te realiseren. Het team in Wuxi kan deze projecten ondersteunen van constructie tot ingebruikname en onderhoud. Op dit moment wordt de engineering nog ingevuld door de Nederlandse collega's. De laatste paar maanden zijn de eerste projecten met succes bij de klanten in gebruik genomen. De orderportefeuille laat een gestage groei zien, die de aanvankelijke verwachtingen van het bedrijf overtreft. AWL is daarom enorm optimistisch over de toekomst. 4 5

5 BERICHTEN - mei 2014 mei 2014 Krachtige fiberlaserlasser met innovatieve 'continuous wave'-lastechnologie De ML-6950A is een nieuwe krachtige fiberlaserlasser die onlangs is gelanceerd door Miyachi Europe. De nieuwe apparatuur is een krachtigere versie van Miyachi's bestaande fiberlaserlassers en maakt gebruik van de 'continuous wave'-technologie (CW) met een uitgangsvermogen tot 5 kw. Vision, Robotics & Mechatronics Fotonica Mikrocentrum bundelen krachten Precisiewerk De 5 kw versie van de nieuwe 6900A-serie is vooral geschikt voor het lassen van elektronische onderdelen, auto-onderdelen, medische apparatuur en precisieplaatwerk. Maar de apparatuur kan ook worden toegepast voor het afdichten van kleine onderdelen, precisiepuntlassen, rolnaadlassen op hoge snelheden en het lassen van dikke platen. Stabiele output De ML-6950A is uitgerust met geïntegreerde stroommeting en real-time energieanalyse; dit zorgt voor een zeer stabiele output. Er is weinig onderhoud nodig en er is bediening op afstand mogelijk voor alle belangrijke functies. De golfvorm-besturing bevat een vaste modus met golfvormen op drie niveaus en een flexibele modus voor complexere golfvormen. De stroommonitor controleert de laserenergie en het gemiddelde stroomverbruik voortdurend op afwijkingen. Ook is er standaard een veiligheidssluiter met laserschakelaar aanwezig. Het apparaat is voorzien van ingebouwde enkele of dubbele optische uitgangen. Een speciale fade-in/fade-out - functie voorkomt markeringen aan het einde van de lasnaad en zorgt ook bij overlappende lasplaten voor een mooie afwerking. De evenementen Vision, Robotics & Mechatronics en Fotonica van Mikrocentrum vinden dit jaar gelijktijdig plaats, namelijk op 11 en 12 juni in Koningshof te Veldhoven. Door de overlap van de vakgebieden verwacht de organisatie een flinke dosis synergie voor zowel exposanten als bezoekers. De sterke formule vakbeurs met congres blijft voor beide evenementen behouden. Wel zullen enkele gezamenlijke plenaire lezingen de synergie tussen de twee disciplines onderstrepen. Beide evenementen zijn gratis te bezoeken. Lagere kosten Een optionele two time sharing functie zorgt voor een verbetering van de productiviteit, terwijl de duurzame laserdiode zorgt voor een hoge betrouwbaarheid en een vermindering van de onderhoudskosten. Dankzij de efficiënte laseroscillatie en het lagere energieverbruik draagt de ML-6950A ook bij aan een milieuvriendelijke productie. 6 advertentie Stabiele output Voor de externe communicatie is er een asynchrone fullduplex-transmitter aanwezig, die voldoet aan de RS-485- standaard en die parameterconfiguratie en prestatiemonitoring mogelijk maakt vanaf een externe locatie. Voor het gebruik is geen pc nodig; de pulsvorming, het modulatiebeheer en andere instellingen worden aangestuurd via een lcd-touchscreen, dat kan worden losgemaakt van de hoofdunit en met de hand kan worden bediend. 2-daagse Workshop Het opstellen en behalen van LASMETHODEKWALIFICATIES AC Restaurant & Meetingcenter t Harde 11 en 18 juni uur Voor meer informatie over deze en andere workshops: Missie geslaagd De organisatie van Vision, Robotics & Mechatronics 2013 kijkt terug op een geslaagde editie. Met name de toevoeging van een mechatronicacomponent viel in de smaak. Els van de Ven, beursmanager van Mikrocentrum: Met een vergelijkbaar aantal bezoekers als vorig jaar maakte het extra mechatronica-aanbod de beurs compleet. Mensen konden bij meer exposanten terecht voor een totaaloplossing voor hun probleem. En gesterkt door een aangepast lezingenprogramma bleven zij dit jaar beduidend langer en keerden met de juiste informatie huiswaarts. Het gelijktijdig plaatsvinden van de RoboNed conferentie zorgde er volgens Van de Ven bovendien voor dat de juiste mensen naar Veldhoven afreisden. Blijkbaar zorgt het creëren van een juist klimaat voor kennisoverdracht nog steeds voor een goede afstemming van vraag en aanbod. Missie geslaagd. Raakvlakken Waarom sleutelen aan iets dat goed werkt?, zal menigeen zich afvragen bij de berichtgeving dat dit jaar Fotonica gelijktijdig op dezelfde locatie zal plaatsvinden. Volgens Els van de Ven en collega Mat Josquin valt het met het sleutelen wel mee. Fotonica en vision hebben per definitie veel raakvlakken. Maar ook binnen de mechatronica zal fotonica een steeds belangrijkere rol gaan spelen. Het is echter niet zo dat we de twee evenementen willen integreren. Elk blijft met behoud van eigen identiteit zijn eigen lezingenprogramma en eigen beursvloer houden. Wel hopen we dat het parallel plaatsvinden de nodige synergie en kruisbestuiving oplevert en de nieuwsgierige bezoeker ook eens een kijkje bij de buren neemt, aldus Van de Ven. Kraamkamer Volgens Josquin, al enkele jaren verantwoordelijk voor het Fotonica-evenement, groeit de industriële relevantie van fotonica met de dag en is de tijd rijp het academische imago af te schudden. Hoewel de wetenschap bij fotonica altijd een belangrijke rol zal blijven spelen, hebben we vorig jaar de weg ingezet om meer te kijken naar de waardeketen. Fotonica niet als technologie, maar als enabler. Willen we het maximale uit fotonica halen dan moeten we de industrie verleiden een kijkje in de kraamkamer te nemen. Of het nu gaat om spectaculair spectrometrisch onderzoek, of de ontwikkeling van chips op basis van integrated photonics, fotonica heeft veel te bieden. En wil de Fotonica-bezoeker weten waar men in de industrie tegenaan loopt, dan is die bij Vision, Robotics & Mechatronics aan het juiste adres

6 BERICHTEN - mei 2014 mei 2014 RobWelding en Prof-Lease introduceren robotlease robot dan voor onze eigen lasproductie, of wij verkopen hem door of verhuren de robot weer aan een andere partij, aldus Van Vlastuin. Investeren met behoud van liquiditeit Leasen past volgens beide initiatiefnemers bij de huidige marktomstandigheden. Veranderende financiële marktomstandigheden vereisen een aanpassing van financieringsstrategie. Was het in het verleden niet al te lastig om leningen aan te trekken voor investeringen, vandaag is het aanzienlijk minder evident dat financiële instellingen leningen verstrekken. Ondernemingen richten zich daarom op het behouden van liquiditeit. Investeringen in bijvoorbeeld lasrobots vergen veel van de momenteel vaak schaarse liquiditeit. Maar elke ondernemer weet ook dat investe- Per april bieden RobWelding en Prof-Lease robotlease aan. Door te leasen krijgen bedrijven de beschikking ringen essentieel zijn voor de continuïteit en de over een robot zonder zelf te hoeven investeren zoals slagkracht ten opzichte van de concurrentie. Door te dat bij koop het geval is. Zeker voor bedrijven die eigenlijk té druk zijn om nog met de hand te blijven las- zelfs versterken en dit met behoud van een sterke liqui- leasen kunnen ondernemers deze posities behouden of sen, maar nog geen of weinig lasrobotervaring diteit en een minimale afhankelijkheid van derden, vertelt Leo Frijlink van Prof-Lease. hebben, is leasen een uitkomst, licht RobWelding-directeur Karel van Vlastuin toe. Betalingen en inkomsten gelijk Leasen op maat Van Vlastuin: Door te leasen wordt de liquiditeit gespreid over de economische levensduur van de robot. De leaseprijs verschilt per robotproject. RobWelding en Prof-Lease bieden maatwerkoplossingen per opdrachtgever. Het is bijvoorbeeld mogelijk om een robot voor gelijklopen met de inkomende kasstromen die de robot Zo kunnen de betalingen aan RobWelding nagenoeg vijf jaar te leasen en dan terug te geven aan RobWelding. Ook is het mogelijk om tijdens de leaseperiode de neming. genereert. Zo blijven de liquide middelen in de onder- gehuurde robot te vervangen door een grotere of door een nieuw model. Wij gebruiken deze tweedehands Of het nu gaat om transport, bouw, constructie, werktuigbouw, elektrotechniek of consumptiegoederen: de productie en verwerking van aluminium is voortdurend in ontwikkeling. Om de twee jaar worden de beste innovaties beloond met de European Aluminium Award. Partnerorganisaties als het Aluminium Centrum, Alu- Center Belgium, EAA, GDA en ALUMINIUM 2014 zijn weer op zoek naar producten en projecten waarin aluminium op een innovatieve manier is toegepast. halffabricaten kunnen worden ingezonden. Op 7 oktober 2014 wordt de European Aluminium Award voor de Deelname negende keer uitgereikt tijdens het evenement ALUMI- Deelname staat open voor bedrijven, organisaties, instellingen en particulieren. De sluitingsdatum voor in- NIUM 2014 te Düsseldorf. schrijving is 15 juni Zowel eindproducten als 8 Retrofit voor gemechaniseerde lasopstellingen Voor het lassen van ronde producten, zoals industriële vloeistoftanks, containers, drukvaten, wandsegmenten voor tankwagens en gelijkvormige producten ontwikkelt en bouwt ADK Techniek speciaalmachines. Laservision In samenwerking met het Arc-Eye team van Valk Welding, gespecialiseerd in ontwikkeling en bouw van lasnaadvolgsystemen met behulp van laservisionsensoren, heeft ADK Techniek de retrofit unit ARK 6-2 ontwikkeld om bestaande systemen te verbeteren. Het systeem voorziet in een modulair lassysteem met een lasersensor die exact de lasnaad detecteert en volgt. Daarvoor scant de sensor de lasnaad, waarbij de software de positie van de lastoorts vergelijkt met de geprogrammeerde baan en indien nodig het traject bijstelt. Hierdoor wordt een exacte positionering bereikt en draagt dit systeem bij tot een hoge en constante laskwaliteit. De laservision-sensor wordt niet gehinderd door reflecties en is daarmee uitstekend toepasbaar voor reflecterende materiaalsoorten zoals aluminium, staal en geslepen roestvast staal. Variabel instelbaar werkbereik De ARK (Arc-Eye Retrofit Kit) heeft standaard een variabel instelbaar werkbereik van 200 mm verticaal en 600 mm horizontaal en is geschikt voor zowel stompe naden als hoeknaden. Juist voor het lassen van ronde producten, in combinatie met bestaande manipulatoren, rollenbanken, lasportalen en laskolommen, kan met deze Retrofit een hoog rendement en een hoge laskwaliteit worden behaald. Het systeem is geschikt voor toepassing bij vrijwel alle voorkomende industriële lasprocessen. Dé nationale week voor lassen, lijmen en snijden advertentie Dé vakbeurs voor de verspanende en niet-verspanende industrie Evenementenhal Gorinchem - 4, 5 en 6 november 2014 Evenementen HAL HARDENBERG GORINCHEM VENRAY Ons evenement. UW MOMENT. 9

7 METALLURGIE - mei 2014 mei 2014 Invloed van legeringselementen op de structuur en eigenschappen van lasmetaal Deel 2 - De invloed van mangaan 400 C om een diffundeerbaar waterstofgehalte van 2,3 ml/100 g neergesmolten metaal te halen. De plaatdikte Dit is het tweede deel in de reeks artikelen over de invloed van diverse legeringselementen op de structuur en eigenschappen van lasmetaal. In dit deel wordt besproken wat de invloed is van mangaan op de microstructuur en eigenschappen van koolstofmangaan lasmetaal. door Theo Luijendijk, TU Delft en Luijendijk Advisering; Fred Neessen en Harm Meelker, Lincoln Electric Nijmegen L asmetaal bevat net als constructiestaal altijd mangaan. De hoeveelheden in lasmetaal variëren van circa 0,6 tot 1,8 %. Mangaan heeft invloed op de ligging van het perlietpunt in het ternaire ijzer-koolstof mangaan toestandsdiagram. Mangaan verschuift in dit diagram het perlietpunt naar lagere koolstofgehaltes en naar lagere temperaturen. Mangaan is dus naast een austenietvormer ook een perlietvormer. Verder zorgt mangaan voor een verfijning van de perlietstructuur. Mangaan is gunstig voor de vorming van laag bainiet en onderdrukt de vorming van hoog bainiet. Dit is eveneens gunstig voor de taaiheid van het materiaal. Mangaan verhoogt dus de sterkte zonder de taaiheid veel te verlagen. Mangaan is ook gunstig als het gaat om de doorharding van staal. Afhankelijkheid van koolstof Mangaan draagt bij aan de sterkte en hardheid van het lasmetaal, maar in mindere mate dan koolstof. De invloed van mangaan op de sterkte en taaiheid van een lasmetaal is afhankelijk van het koolstofgehalte. Mangaan heeft een toenemende invloed bij hogere koolstofgehaltes, zoals later in dit artikel zal blijken. Mangaan vormt vijf carbiden (Mn 23 C 5, Mn 15 C, Mn 3 C, Mn 5 C 2 en Mn 7 C 3 ). Van deze vijf carbiden is Mn 3 C het meest aanwezig en vormt samen met Fe 3 C een continue reeks van mengkristallen. Dit betekent dat de invloed van mangaan voor verschillende koolstofgehaltes verschillend is. Dit maakt het ook zo complex om de exacte invloed van mangaan te bepalen. Binden van zuurstof en zwavel Voor het kalmeren van staal, het binden van de zuurstof, wordt aluminium aan het vloeibare metaal toegevoegd. Niet alleen aluminium, maar ook mangaan en silicium werken als desoxidator. Verder voorkomt mangaan het optreden van warmscheuren doordat het zwavel bindt tot mangaansulfide (MnS). De verhouding mangaan tot zwavel is daarbij 20:1. Deze rol van mangaan wordt door de betere ontzwaveling van de moderne constructiestaalsoorten steeds minder belangrijk. Mangaansulfidedeeltjes zijn bij warmwalstemperaturen van 1200 tot 1000 C relatief zacht en worden uitgewalst tot plaatvormige insluitsels die bij lassen lamellaire scheurvorming (lamellar tearing) kunnen veroorzaken. Het zwavelgehalte in lasmetaal is echter altijd lager geweest dan in het basismateriaal, waarin het tegenwoordig uiterst laag is, zodat de kans op lamellar tearing klein is. Onderzoekgegevens en werkwijze IIW-document Om de invloed van mangaan op de eigenschappen van het lasmetaal te bepalen is gekozen voor het lassen met hoogrendement-elektroden van het basische type met een kerndiameter van 4 mm. De elektroden zijn genummerd van A t/m D. De samenstelling van het neergesmolten lasmetaal is in tabel 1 vermeld. Tabel 1 Chemische samenstelling neergesmolten lasmetaal Het ferromangaangehalte van de bekleding was respectievelijk gelijk aan 3, 5, 7 en 9 % en het ferrosiliciumgehalte is daarmee in balans gebracht. De coatingfactor was gelijk aan 1,7 en de elektroden werden 1 uur gebakken op van het basismateriaal bedroeg 20 mm. De V-naad is onder de hand gelast via de meerlagentechniek met gelijkstroom, elektrode positief, met een stroomsterkte van 170 A en een lasspanning van 21 V en een nominale warmte-inbreng van 1 kj/mm. De interpass temperatuur was gelijk aan 150 C. De lassen zijn zowel in lastoestand als in spanningsarm gegloeide toestand getest (2 uur op 580 C). Er zijn kerfslagproeven uitgevoerd met rekverouderde proefstukken (drukvervorming 10 % en gedurende een half uur verouderd op 250 C). Chemische samenstelling neergesmolten lasmetaal Het is onderzoeker Evans niet gelukt het koolstofgehalte van het neergesmolten lasmetaal constant te houden voor de vier niveaus van het mangaangehalte. Het maakt wel degelijk uit of het koolstofgehalte gelijk is aan 0,035 of aan 0,051 %. Koolstof heeft namelijk een groter effect op de rekgrens en treksterkte van staal dan mangaan. In de resultaten van de mechanische beproeving wordt dus voor een deel de invloed van koolstof meegenomen. Het zwavelgehalte van het lasmetaal is mooi constant, maar dit geldt niet voor het fosforgehalte, dat het hoogst is in elektrode D. De bedoeling van dit onderzoek was het mangaangehalte in te stellen op 0,65 1,00 1,40 en 1,80 %. Dit is goed gelukt. De desoxiderende werking van mangaan komt goed tot uiting in het dalende zuurstofgehalte met toenemend mangaangehalte (tabel 1). Figuur 1 Macrostructuur van een meerlagenlas Invloed mangaan op structuur sluitlaag Door de dikte van de plaat (20 mm) gaat het om meerlagen lassen; in totaal 9 lagen. Per laag zijn steeds drie snoeren gelegd. In figuur 1 wordt de macrostructuur van een willekeurige meerlagenlas getoond. In een meerlagenlas gloeit elke volgende laag de vorige uit. Welke structuur ontstaat hangt af van de piektemperatuur ter plaatse en net als in een normale warmte-beïnvloede zone wordt er een grofkorrelige en een fijnkorrelige zone gevormd. In figuur 2 is de sluitlaag van de las schematisch weergegeven. In het grijze gebied van de sluitlaag en in de grijze gebieden van de naast liggende en onderliggende lassen komen de bekende stengelkristallen voor, zoals beschreven in deel 1 van deze artikelenreeks. De positie van de grofkorrelige en fijnkorrelige zone in de warmte-beïnvloede zone van de las is eveneens in de figuur aangegeven. Uit het onderzoek van Evans blijkt dat mangaan geen invloed heeft op de afmetingen van de grof- en fijnkorrelige zone. Figuur 2 Schematische weergave van de sluitlaag met daarin de positie van de grof- en fijnkorrelige zone De zone met stengelkristallen De sluitlaag krijgt geen warmtebehandeling zoals de lassen van de vorige lagen. Om de invloed van mangaan op de structuur van het lasmetaal te onderzoeken moet dus de sluitlaag worden bekeken. Het blijkt dat met toenemend mangaangehalte het aandeel pro-eutectoïdische ferriet afneemt en het naaldferrietgehalte evenredig toeneemt in de kolomvormige structuur van de sluitlaag (zie figuur 3). Uit deze figuur wordt ook duidelijk dat met toenemend mangaangehalte de hoeveelheid lamellaire bestanddelen, zoals 10 11

8 METALLURGIE - mei 2014 zijplaatferriet, afneemt. De afname van de lamellaire componenten en de toename van naaldvormige ferriet is gunstig voor de taaiheid van het materiaal. Voor het bepalen van de hoeveelheid restausteniet in de structuur is gebruikgemaakt van de transmissie-elektronenmicroscoop (TEM) en zijn er koolstofreplica s gemaakt. Belangrijke uitkomst was de geleidelijke overgang van naaldferriet naar pro-eutectoïdische ferriet. Verder bleek dat met toenemend mangaangehalte de hoeveelheid restausteniet toenam, maar bij het hoogste mangaangehalte van 1,82 % bleef de hoeveelheid restausteniet beperkt tot 1 %. Tijdens het spanningsarmgloeien werden uit deze restausteniet korrelgrenscarbiden uitgescheiden. Gezien de geringe hoeveelheid austeniet is deze hoeveelheid te verwaarlozen. Het bleek heel erg moeilijk eventueel gevormde martensiet te onderscheiden en ook deze hoeveelheid bleek verwaarloosbaar. Met behulp van de lineaire interceptiemethode (tellen van het aantal doorsnijdingen van korrelgrenzen op een rechte lijn) is de korrelgrootte bepaald. In tabel 2 is de gemiddelde korrelgrootte vermeld voor de vier mangaangehaltes. De afname van de korrelgrootte met toenemend mangaangehalte is gunstig voor de mechanische eigenschappen van de las. Denk hierbij aan de Hall-Petch relatie tussen korrelgrootte en rekgrens: R 0,2 = R 0 + kd -1 2 Hoe kleiner de diameter d van de korrels, des te groter de bijdrage aan de 0,2% rekgrens. TECHNOLOGY FOR THE WELDER S WORLD De nieuwe E3 wolfraamelektroden: dé keuze voor de toekomst. Een uitgekiende blend van oxides garandeert uitmuntende prestaties. De beste ontstekings- en herontstekingseigenschappen Bruikbaar voor zowel DC als AC TIG-lassen Hoge belastbaarheid Geringe slijtage van de elektrodepunt Tabel 2 Chemische samenstelling neergesmolten lasmetaal Uit tabel 2 blijkt duidelijk dat met toenemend mangaangehalte in de las de korrelgrootte afneemt. Het spanningsarmgloeien resulteert in een kleine toename van de korrelgrootte, maar de afname met toenemend mangaangehalte blijft behouden. In deel 3 zal ingegaan worden op de invloed van mangaan op de mechanische eigenschappen van de las. Treksterkte, rekgrens, rek tot breuk en kerftaaiheid en CTOD-waarden zullen vermeld worden en de invloed van mangaan wordt afgesloten met een conclusie en samenvatting. Literatuur 1. Tuliani, S.S. The role of manganese in mild steel submerged arc weld metal. Int. Conf. On Welding Research, CEGB, Marchwood, Engeland, September Figuur 3 Invloed van het mangaangehalte op de structuur van de sluitlaag De fijnkorrelige zone Ook in de fijnkorrelige zone zorgt mangaan voor korrelverfijning. De korrelgrootte is weer met de lineaire interceptiemethode gemeten, zowel in dikterichting van de fijnkorrelige zone als loodrecht daarop. Er is weinig verschil tussen beide richtingen, zodat er sprake is van gelijkassige korrels. De gemiddelde korrelgrootte is voor het laagste mangaangehalte gelijk aan 6,7 micron en bedraagt voor het hoogste mangaangehalte 4,1 micron. Er is een lineair verband gemeten tussen de korrelgrootte in de fijnkorrelige zone en het mangaangehalte. Tot slot vermeldt Evans dat de door hem gemeten korrelgrootte goed overeenstemt met een onderzoek van Tuliani [1] aan onderpoederlassen. De complete productfamilie voor geautomatiseerd lassen en snijden De complete oplossing voor geautomatiseerd lassen en snijden. Robot technologie, software, sensoren en manipulatoren uit één hand. Maximaal rendement door zeer efficiënte, klant specifieke systemen. Volg ons op Weld your way

9 WERKPLAATSINRICHTING - mei 2014 mei 2014 Directeur John Kasteel investeert in een nieuw klimaatsysteem Het is mijn passie om te zorgen voor een schone en veilige werkplek Kasteel Metaal is een constructiebedrijf, midden in het Groene Hart van Nederland. Het bedrijf, met 62 medewerkers in vaste dienst, heeft een zeer diverse klantenkring. Het accent ligt op roestvast stalen producten, maar er is een separate staalafdeling die bordessen, grote lierconstructies en machinedelen maakt. Een nieuw klimaatsysteem levert niet alleen een schonere werkplaats, maar zorgt ook voor energiebesparing en een prettiger werkklimaat. door Gertie Arts, Colt Internatinal Directeur John Kasteel (links) en technisch directeur Kees Bogerd bij het in Zoeterwoude geïnstalleerde klimaatsysteem Bij Kasteel Metaal gaan klassiek vakmanschap en een moderne geautomatiseerde werkvloer hand in hand. Voor iedere discipline; van klassiek plaatwerk tot lasersnijden op de 0,05 mm nauwkeurig. Het bedrijf is gevestigd in Zoeterwoude-Rijndijk, grenzend aan de meubelboulevard en op een steenworp afstand van een woonwijk. Een locatie die om extra zorgvuldigheid vraagt wat betreft geluid- en stofemissie. We zijn een productiebedrijf en moeten er voor zorgen dat mensen zo min mogelijk last van ons hebben, vertelt directeur John Kasteel. Het pand stamt uit 1978 en de laatste jaren hebben we het totaal vernieuwd. We hebben geïnnoveerd en geautomatiseerd om efficiënter, productiever en schoner te produceren. Het pand is nu goed geïsoleerd; de lichtkoepels zijn extra geïsoleerd waardoor warmte en kou buitengehouden en geluid binnengehouden wordt; overal is dubbelglas; de led-verlichting buiten en in alle kantoren is hoogfrequent en werkplek-gestuurd; bovendien hebben we een duurzaam klimaatsysteem in de productiehal geïnstalleerd. Dit levert een enorme energiebesparing op, maar vooral een aangename werkomgeving. John Kasteel: De technieken zijn de laatste jaren veranderd en een optimalisatie van het klimaatsysteem in de productiehal levert een enorme energiebesparing op, met name door een lager gasverbruik. Dit is vooral interessant in de winter. Het oude systeem ververste de lucht in de hal vijf keer per uur en voerde daarmee ook alle warme lucht naar buiten af. Colt International leverde een nieuw systeem dat rekening houdt met de bedrijfsomstandigheden en anticipeert op de hoeveelheid lasrook die vrijkomt. Stofmelders houden de concentratie in de gaten en ook de werknemers kunnen op displays zelf zien hoe hoog de waardes zijn. In de zomer stapelt de warmte zich in de hal op omdat we aan de voorkant geen openingen kunnen aanbrengen. Omdat betere werkomstandigheden bijdragen aan een duurzame productieomgeving lieten we adiabatische koeling installeren: energiezuinige koeling met een aangename inblaastemperatuur. Stof- en lasrookafhankelijk klimaatsysteem Voldoen aan milieueisen en grenswaarden voor lasrook is één, de huidige trend is echter om dit te doen met een energiezuinige installatie. Duurzaamheid en een prettig werkklimaat staan hoog in het vaandel bij de directie van Kasteel Metaal. 14 Hoe schoner het binnenklimaat, hoe minder de noodzaak om te ventileren, wat direct weer energiebesparing oplevert. 15

10 WERKPL AATSINRICHTING - mei 2014 Groene initiatieven MACview: Stofreductie door middel van ionisatie, ook wel niet-thermisch plasma genoemd Stofreductie door middel van ionisatie In het ventilatiesysteem is als pilot een unieke nieuwe techniek geïntegreerd: koude oxidatie, ook wel niet-thermisch plasma genoemd. Met deze techniek worden zuurstofmoleculen in de lucht geïoniseerd. Die ionen gaan een reactie aan met verontreinigingen in de ruimte: schadelijke stofdeeltjes in de lasrook worden geclusterd, de clusters worden zwaar en vallen op de grond, waardoor de concentratie van lasstoffen in de lucht aanzienlijk verlaagd wordt. Ook schadelijke gassen worden door deze techniek afgebroken. Met andere woorden: het systeem zorgt voor een schoon binnenklimaat. En hoe schoner het binnenklimaat, hoe minder de noodzaak om te ventileren, wat direct weer energiebesparing oplevert. De plasmatechniek zelf heeft extreem lage verbruikskosten. In totaal is dit bij Kasteel Metaal slechts 240 Watt (minder dan het vermogen van een koffiezetapparaat). Colt voert bij Kasteel online metingen uit en houdt de grenswaarden in de gaten. Uit deze metingen blijkt dat met de plasmatechniek een stofreductie tot wel 35 % is te realiseren. Momenteel is Kasteel Metaal bezig met het inrichten van een grote nieuwe productiehal in Alphen aan de Rijn. Een groot deel van de lasactiviteiten van het bedrijf wordt naar die locatie verplaatst. De productiehal is onderverdeeld in aparte hallen voor het lassen van staal en roestvaststaal, waarbij het accent ligt op het lassen van roestvast staal. In de hal waar roestvast staal gelast wordt komen zes lasrobots met zes werkplekken voor handlassers. Voor de afzuiging van lasrook bij de lasrobots is gekozen voor een systeem op basis van ruimtelijke mechanische ventilatie. Afhankelijk van de actuele stofconcentratie en temperatuur wordt de benodigde hoeveelheid buitenlucht aangevoerd en wordt vervuilde lucht afgevoerd. 16 Directeur John Kasteel is een bevlogen man op het gebied van groene initiatieven. Hij investeerde veel in de renovatie van het gebouw. Om energie te besparen, maar vooral ook om de mensen een prettige werkomgeving te bieden. Zo liet hij bijvoorbeeld letterlijk afbeeldingen van de natuur uit de omgeving binnen op muren en wanden plaatsen en liet hij de kantinetafels in appeltjesgroen uitvoeren. Hij is een groot voorstander van werken volgens het 5 S-systeem, een begrip uit de managementfilosofie lean manufacturing, dat gericht is op georganiseerd en netjes werken. Je kunt wel stellen dat het mijn passie is om te zorgen voor een opgeruimde en veilige werkplek. Ik hou van netjes, zo ben ik opgevoed. Een goede werkomgeving levert een belangrijke bijdrage aan het dagelijkse plezier in het werk en het is mijn verantwoordelijkheid dit voor de medewerkers te faciliteren. Call for papers NIL-BIL Lassymposium 2014 Op 4 en 5 november 2014 organiseert het Nederlands Instituut voor Lastechniek (NIL) voor de tiende maal samen met het Belgisch Instituut voor Lastechniek (BIL) een groot Nederlandstalig Lassymposium. Tijdens dit symposium zal in een aantal parallelle sessies verdeeld over twee dagen de actuele stand van zaken rond de verbindingstechniek worden weergegeven. Hierbij zullen de accenten liggen op de volgende terreinen: LASPROCESSEN Ontwikkelingen en toepassingen Robotiseren en mechaniseren LASBAARHEID Metallurgische lasbaarheid Ongelijksoortige verbindingen Toevoegmaterialen VERWANTE ONDERWERPEN Thermisch spuiten en snijden Lijmen en Solderen Software voor de laspraktijk Lasonderwijs LASTECHNISCH CONSTRUEREN Schema klimaatinstallatie in de nieuwe rvs-productiehal Voor de totstandkoming van dit ontwerp is allereerst een inventarisatie gedaan. Maatgevend hierbij is de hoeveelheid verbruikte lasdraad, aangezien er een directe relatie is tussen het lasdraadverbruik en de lasrookontwikkeling en dus de benodigde hoeveelheid ventilatie. Een stofafhankelijke meter peilt de actuele stofconcentratie om de hoeveelheid te verversen lucht te bepalen. De buitenlucht komt via het dak (op 8,5 meter hoogte) naar binnen, wordt door textiele transportslangen naar beneden geleid en op werkhoogte uitgeblazen. De vervuilde lucht wordt verdreven en wordt via het dak weer afgevoerd. Naast deze mechanische ventilatie zorgt een niet-thermisch plasmasysteem, zoals dat ook is toegepast op de locatie Zoeterwoude-Rijndijk, voor het afvangen en clusteren van lasrookdeeltjes. Dit systeem levert een aanzienlijke bijdrage aan het verlagen van de stofconcentratie in de lucht, waardoor minder energie nodig is voor ventilatie. Bijkomend voordeel is dat deze plasmatechniek valt onder de MIA-subsidieregeling (Milieu Investeringsaftrek). UITVOERINGSASPECTEN Kwaliteitsaspecten en normen Economie Arbeidsomstandigheden Onderzoek, DO en NDO Wij nodigen belangstellenden uit een presentatie te verzorgen gedurende het Lassymposium Indien u een presentatie wilt voorstellen, verzoeken wij u een samenvatting van maximaal 200 woorden per te sturen naar Linda Osenga via osenga@nil.nl Vermeld hierbij ook de naam en juiste titulatuur van degene die de presentatie zal houden. Presentaties in de Engelse taal zijn ook welkom. In principe kunt u rekenen op een spreektijd van ca. 20 minuten, gevolgd door een discussie van maximaal 10 minuten. Nadere details hierover ontvangt u na de acceptatie van de ingediende presentaties. De selectie van de te presenteren papers wordt verricht door een commissie samengesteld uit Nederland en België, onder voorzitterschap van de directeuren van beide instituten. De definitieve keuze van de te presenteren onderwerpen zal mede afhankelijk zijn van de ontvangen voorstellen (samenvattingen). Als spreker bent u gedurende het lassymposium onze gast en betaalt u geen deelnamekosten. Uw voorstellen ontvangen wij gaarne vóór 1 juni Nederlands Instituut voor Lastechniek Leo Vermeulen Boerhaavelaan HX Zoetermeer Nederland Belgisch Instituut voor Lastechniek Fleur Maas Technologiepark Zwijnaarde België T E T E vermeulen@nil.nl Fleur.Maas@bil-ibs.be Indien u geen presentatie kunt of wilt geven, zouden wij graag van u willen weten of u interesse heeft in het bijwonen van dit symposium en naar welk onderwerp uw voorkeur dan uitgaat. U kunt hiervoor, geheel vrijblijvend, een mailtje sturen naar Linda Osenga (osenga@nil.nl) onder vermelding van uw naam en adres.

11 KOOLBOOGGUTSEN - mei 2014 mei 2014 Laskennis opgefrist 11 Elektrodediameter (mm) Handmatig 6,4 Stroomsterkte (A) gelijkstroom 275 Gutsafmetingen Diepte (mm) 6-7 Breedte (mm) 9-10 Elektrodeverbruik (mm/min) 120 Gutssnelheid (mm/min) 610 Koolbooggutsen is een eenvoudige techniek die toegepast kan worden op een groot aantal metalen. Het grote verschil tussen deze gutstechniek en de andere technieken is dat een aparte luchtstroom wordt gebruikt om het gesmolten metaal uit de gevormde groef weg te blazen. Koolbooggutsen 8,0 9,5 13,0 Automatisch 8,0 9,5 13,0 16,0 Tabel 1 Richtwaarden voor het gutsen Beschrijving van het proces verstuiven van de grafietelektrode door de erosie van de moet deze hoeveelheid door kunnen laten; tevens moet de depunt over het werkstukoppervlak te strijken ontsteekt Bij het koolbooggutsen wordt een elektrische boog ge- luchtstroom tegen te gaan. Tevens bevordert de koperlaag luchtcompressor de gevraagde hoeveelheid kunnen leve- de boog. In tegenstelling tot het lassen met beklede elek- trokken tussen de punt van een koolstofelektrode en het een goede stroomoverdracht van de gutstang naar de elek- ren. Hieraan schort het nogal eens. Vooropgesteld dat er troden wordt de elektrode hierna niet teruggetrokken om werkstuk. Het metaal wordt daardoor vloeibaar en een trode. Elektroden met een platte vorm zijn uitstekend ge- voldoende lucht aanwezig is om het gesmolten metaal te een bepaalde booglengte te krijgen. Het gesmolten metaal luchtstroom, die met een hoge snelheid langs de elektrode schikt voor het gutsen van naadkanten. Bij ronde verwijderen, heeft toepassing van een grotere druk en onder de elektrodepunt wordt namelijk direct weggebla- wordt geleid, blaast het gesmolten metaal weg. Op deze elektroden wordt de diameter gekozen in relatie tot de ver- luchtstroom geen voordelen. zen door de optredende luchtstroom. wijze blijft een schone groef over. eiste afmetingen van de groef. Het proces kan goed wor- Voor een effectieve verwijdering van het metaal is het den gevolgd; zo kan men bijvoorbeeld bij het uitgutsen belangrijk dat de luchtstroom vanaf de achterzijde Voor- en nadelen van een scheur het verloop ervan in het booglicht uitste- van de elektrode gericht is op de boog en zo dus onder Het koolbooggutsen is relatief eenvoudig toe te passen: kend volgen. Bovendien wordt, bij een goede uitvoering de elektrodepunt door gevoerd wordt. De uitsteek- het maakt gebruik van dezelfde apparatuur als bij het van het proces, de hoeveelheid gesmolten metaal en rest- lengte van de elektrode mag nooit te groot zijn; maxi- booglassen met beklede elektroden. Het proces is goed te metaal tot een minimum gereduceerd. maal ca. 100 mm. mechaniseren, er kan veel materiaal worden verwijderd De afmeting van de groef wordt bepaald door de elek- en het te gutsen profiel kan zeer goed worden gecontro- Stroombron trodediameter; de diepte ervan wordt bepaald door leerd. Gelijkstroom met de elektrode positief is het meest ge- de hoek die de elektrode maakt met het werkstuk, ge- Nadelen van het proces zijn dat de krachtige luchtstroom schikt. De stroombron moet een dalende stroom-span- zien in de gutsrichting, en door de voortloopsnelheid. het gesmolten metaal over een grote afstand kan wegbla- ningskarakteristiek (constant current) hebben. Als dit niet Relatief hoge snelheden kunnen worden gehaald als zen en dat er veel lawaai ontstaat door de hoge stroom- het geval is, leidt ondoordachte aanraking van de elek- de hoek van de elektrode met het werkstuk klein is. sterkten (tot 2000 A) en de hoge luchtdruk (tussen de 3 en trode met het werkstuk tot hoge kortsluitstromen, die vol- Hierdoor ontstaat een ondiepe groef; een grote hoek 8 bar). Daarnaast ontstaat veel stof door verstuiving van doende zijn om de elektrodepunt te laten exploderen. leidt tot een diepe groef en een lagere gutssnelheid. de koolstaaf. Hierdoor ontstaat een onrustig verloop van het proces en Een grote hoek tussen elektrode en werkstuk kan lei- zal de gevreesde opkoling van het werkstuk optreden. den tot een verhoogde koolstofopname. Toepassingsgebied De boogspanning bij het gutsen is relatief hoog, tussen de Het toepassen van een lichte pendelbeweging leidt tot Het koolbooggutsen kan op een groot aantal metalen 40 en 55 V, een open spanning van minimaal 60 V is ver- een bredere groef. Dit kan worden toegepast als een worden toegepast, aangezien het proces uitsluitend berust eist. Ook kunnen wisselstroombronnen met een dalende las of een onvolkomenheid op het plaatoppervlak op het principe van het smelten en wegblazen van metaal. karakteristiek worden gebruikt, met speciale wissel- Koolstofopname moet worden verwijderd die groter is dan de elektrode Voor het gutsen van koolstofstaal en roestvast staal wordt stroomelektroden. Hoewel koolstof wordt opgenomen door het gesmolten zelf. De pendelbreedte moet worden beperkt tot ca. vier normaal gesproken gelijkstroom toegepast (elektrode po- metaal, zal de luchtstroom het koolstofrijke metaal uit de maal de elektrodediameter. sitief), maar voor het gutsen van gietijzer, koper en nik- Persluchtvoorziening groef verwijderen, waardoor opkoling van de flanken van Het oppervlak van de gegutste groef moet vrij zijn van ge- kellegeringen is het gebruik van wisselstroom beter. De gutstang is normaal gesproken aangesloten op een de groef minimaal is. Een slechte uitvoering van het gut- oxideerd materiaal en er kan dan in principe direct op Typische toepassingen van het koolbooggutsen zijn het ringleiding met gecomprimeerde lucht of op een separate sen, een onvoldoende luchtstroom en een te lage open worden gelast zonder verdere nabewerking. De flanken uitgutsen van de tegenzijde van lasnaden, het verwijderen cilinder met perslucht. Perslucht vanuit een leiding moet spanning van de stroombron leiden echter wel tot opko- van de groef moeten worden nageslepen als zich een kool- van oppervlaktefouten en inwendige fouten, het verwij- een minimale druk hebben van 7 bar; de druk in cilinders ling. Dit kan leiden tot metallurgische problemen, zoals stofrijke laag heeft gevormd door opkoling. Bij scheurge- deren van overtollig lasmetaal, het aanbrengen van las- is meestal beperkt tot ca. 3 bar. Naast de vereiste druk van het optreden van hoge hardheden, versnelde corrosie of voelige materialen zoals hogesterktestaal en laag- naadaanschuiningen, het verwijderen van opkomers, het de lucht is de hoeveelheid die uit de tang stroomt een be- zelfs scheurvorming. Naslijpen van de flanken is dan gelegeerde staalsoorten wordt aanbevolen om de snijkan- uitlopen bij gegoten producten enzovoort. langrijk gegeven. Gewoonlijk ligt deze hoeveelheid, af- noodzakelijk. ten na te slijpen, om scheurvorming te voorkomen. hankelijk van de gebruikte elektrodediameter, rond 650 Elektrode liter per minuut. Bij het automatisch gutsen kan de beno- Werkwijze Deze aflevering in de rubriek 'Laskennis opgefrist' is De elektrode bestaat uit een met een koperlaag beklede digde hoeveelheid oplopen tot wel 1200 liter per minuut. Bij het begin van de gutswerkzaamheden wordt allereerst een bewerking van 'Job Knowledge for Welders Part staaf grafiet (koolstof). De koperlaag heeft de taak om het De doorlaat van eventuele koppelingen in de luchtslang de luchtafsluiter in de gutstang geopend; door de elektro- 12' uit TWI Connect

12 NIEUWE TECHNIEKEN - mei 2014 mei 2014 Nieuwe metaal-composietcomponenten dankzij elektromagnetische pulstechnologie De behoefte aan nieuwe lichtgewicht materialen met goede structurele eigenschappen voor de automobielindustrie brengt grote uitdagingen met zich mee, die verband houden met de verbinding tussen verschillende materiaaltypes. Binnen het onderzoeksproject MetalMorphosis wordt een reeks nieuwe hybride metaal-composietcomponenten ontwikkeld via de elektromagnetische pulstechnologie. door Irene Kwee en Koen Faes (medewerkers Belgisch Instituut voor Lastechniek) De trend naar het gebruik van lichtgewicht materialen in de automobielindustrie wordt gedreven door de noodzaak om het brandstofverbruik te verlagen. Anderzijds neemt de voertuigmassa toe, wegens eisen die te maken hebben met veiligheid, passagierscomfort en elektronische systemen. Lichtgewicht materialen bieden in dit opzicht een geschikte oplossing. Vooral composieten zijn in opmars en worden onderzocht op hun structurele toepassingsmogelijkheden in de voertuigindustrie. Het grote voordeel van deze materialen is de goede verhouding tussen hun stijfheid en sterkte enerzijds en hun dichtheid anderzijds. Composieten hebben echter een belangrijke beperking; hun brosheid. Verbindingen tussen composieten en metalen zijn dan ook noodzakelijk om de gewenste structurele eigenschappen te verkrijgen. Dit is de drijfveer achter het onderzoeksproject MetalMorphosis. MetalMorphosis Het project MetalMorphosis wordt uitgevoerd door het Belgisch Instituut voor Lastechniek, in samenwerking met acht Europese partners. De globale doelstelling van dit onderzoeksproject is het ontwikkelen van een reeks nieuwe hybride metaal-composietcomponenten voor de automobielindustrie, via de innovatieve elektromagnetische pulstechnologie. Deze technologie kan gebruikt worden voor het verbinden van ongelijksoortige materialen, waaronder het verbinden van composieten met metalen. Afb. 1 BMW i3 - Eerste elektrische auto vervaardigd uit koolstofvezelversterkt composiet en aluminium Structuur van composieten De belangrijkste mechanische eigenschap van composieten is de hoge verhouding tussen sterkte en dichtheid. Gebruik van composieten kan dus een enorme gewichtsbesparing opleveren. Composieten zijn opgebouwd uit verschillende componenten. Enerzijds bestaan ze uit een verstevigingsmateriaal, dat bijdraagt aan de mechanische eigenschappen en dat zorgt voor de overdracht van trekkrachten. Anderzijds bestaan ze uit een matrix die de versteviging samenhoudt en zorgt voor de overdracht van drukkrachten en schuifspanningen. Beide componenten combineren hun eigenschappen op een synergetische wijze. Daarom is het noodzakelijk een goede combinatie van samenstellende materialen te selecteren, met vezels als verstevigingsmateriaal en polymeerharsen als matrix. Vezels als verstevigingsmateriaal De belangrijkste functie van het verstevigingsmateriaal is het bijdragen aan de sterkte, stijfheid en schadetolerantie van het composiet. De uiteindelijke mechanische eigenschappen van het composiet zijn dus gerelateerd aan het gedrag van het verstevigingsmateriaal. Vooral koolstofvezels vertonen een hogere stijfheid en sterkte, waardoor een kleinere hoeveelheid nodig is om aan de structurele eisen te voldoen. Bovendien bezitten ze een zeer lage dichtheid, waardoor de verhouding tussen mechanische eigenschappen en gewicht uitstekend is. Kunststofharsen als matrix Er bestaan twee klassen kunststofharsen: thermoharders en thermoplasten. Aangezien automobielcomponenten gedurende hun hele levenscyclus onderhevig zijn aan allerlei belastende invloeden, is een goede bestendigheid tegen deze condities gewenst. In dit opzicht zijn thermoplasten de optimale matrix, omdat sommige thermoplasten in vergelijking met thermoharders een extreem hoge rek vertonen voordat ze falen. Echter, deze hoge taaiheid gaat soms ten koste van de mechanische eigenschappen. Composieten voor hybride componenten Composieten worden wel al toegepast in de automobielindustrie, maar zij vormen slechts 7,5 % van de totale voertuigmassa. De bestaande toepassingen zijn meestal esthetisch van aard. In interieurtoepassingen zijn voornamelijk korte glasvezelversterkte thermoplasten aanwezig, terwijl in structurele en semi-structurele toepassingen andere materialen noodzakelijk zijn. Vooral koolstofversterkte kunststoffen (CFRP, carbon-fiber-reinforced polymer) hebben veel potentieel. CFRP-componenten kunnen resulteren in meer dan 60 % gewichtsbesparing, vergeleken met staal. Beperkingen van koolstofvezels zijn hun hoge kostprijs en lange procestijden. Hoewel geavanceerde composieten meer en meer geïntegreerd zullen worden in voertuigstructuren, wordt niet verwacht dat ze metalen volledig zullen vervangen. In plaats daarvan zullen hybride metaal-composietstructuren ontwikkeld worden, wat vraagt om rendabele processen voor hun assemblage. Huidige verbindingstechnieken De belangrijkste technieken om metalen met composieten te verbinden zijn verlijmingstechnologie, mechanische verbindingen en lasprocessen. De verlijmingstechnologie is een methode om ongelijksoortige materialen te verbinden, waarbij overdracht van krachten plaatsvindt door afschuiving. De mechanische sterkte van de verbinding is afhankelijk van de adhesieve eigenschappen (sterkte en ductiliteit) en van de configuratie. Voordelen van de verlijmingstechnologie zijn de lage spanningsconcentraties, de goede afdichtingsmogelijkheden en het feit dat de composietcomponenten intact blijven. Nadelen zijn de hoge kosten, ontvlambaarheid, temperatuurgevoeligheid, en gevoeligheid voor thermische en omgevingsdegradatie. Composieten kunnen ook op mechanische wijze aan metalen verbonden worden met behulp van bevestigingsmiddelen, zoals inzetstukken en klinknagels. Hoewel mechanische verbindingstechnieken eenvoudig te hanteren zijn, is aangetoond dat er lokale spanningsconcentraties optreden die de sterkte van het composiet reduceren met meer dan 50 %, waardoor de beoogde gewichtsbesparing teniet wordt gedaan. De hoge brosheid van composieten betekent dat er bijna geen herverdeling van belasting optreedt indien één bevestiging in de hele montage faalt. De efficiëntie van mechanische verbindingen in composieten is dus zeer laag. Andere verbindingstechnieken voor hybride metaal-composietcomponenten zijn lasprocessen zoals het ultrasoon lassen, wrijvingslassen en laserlassen. Deze zijn momenteel in een ontwikkelingsstadium. Nader onderzoek is nodig om de bruikbaarheid van deze processen en de duurzaamheid van de verbindingen na te gaan. Het MetalMorphosis onderzoeksproject beoogt het ontwikkelen van innovatieve verbindingstechnieken via de elektromagnetische pulstechnologie. Hiermee kan een reeks nieuwe hybride metaal-composietcomponenten geproduceerd worden, waarmee ingespeeld wordt op de huidige trend naar lichtgewicht materialen in de automobielindustrie. Het gespecialiseerd en multidisciplinair consortium bestaat uit negen Europese partners: Belgisch Instituut voor Lastechniek (België), Tenneco (België), Poynting (Duitsland), Centimfe (Portugal), Toolpresse (Portugal), Cidaut (Spanje), Ideko (Spanje), STAM (Italië) en Regeneracija (Slovenië)

13 NIEUWE TECHNIEKEN - mei 2014 mei 2014 Doelstellingen van het MetalMorphosis onderzoeksproject: De ontwikkeling van nieuwe verbindingstechnieken, Het besparen van kosten voor de productie van gebaseerd op de elektromagnetische pulstechnologie, hybride metaal-composietcomponenten via de elektromagnetische pulstechnologie: verbindingen worden voor hoog-performante verbindingen van composieten met metalen voor plaat- en buisvormige toepassingen. minder kostbaar productieproces en een betere ga- sneller en efficiënter gerealiseerd met als gevolg een rantie van de laskwaliteit. Het vergaren van fundamentele kennis omtrent de eigenschappen van de verbindingen (sterkte, ductiliteit, microstructuur, enz.) en hun toepassingen in de de toepassing van elektromagnetische pulstechnolo- Het vergroten van de milieuvriendelijkheid dankzij automobielindustrie. gie. Elektromagnetische pulstechnologie De elektromagnetische pulstechnologie is een zeer innovatieve geautomatiseerde productietechniek die gebruik maakt van elektromagnetische krachten om werkstukken te vervormen en te lassen. Het principe van deze techniek is weergegeven in afbeelding 2. Een spoel wordt over het te lassen werkstuk geplaatst, maar maakt er geen contact mee. Tijdens de lascyclus wordt een zeer grote hoeveelheid elektrische energie vrijgegeven in een zeer korte tijd. Sommige systemen kunnen maar liefst 2 miljoen ampères ontladen in slechts 100 microseconden. De hoge energiestroom loopt door de spoel, en deze stroomontlading induceert wervelstromen in het uitwendige werkstuk. Beide stromen induceren magnetische velden, die elkaar tegenwerken. De afstoting tussen beide magneetvelden ontwikkelt een kracht die het uitwendige werkstuk met grote snelheid verplaatst in de richting van het inwendige werkstuk. Dit resulteert in blijvende vervorming, zonder terugveren van het werkstuk. Er zijn verschillende varianten van het proces: afhankelijk van de opstelling van de spoel en het werkstuk kunnen buisvormige werkstukken geëxpandeerd of ingedrukt worden of plaatvormige werkstukken aan elkaar verbonden worden. Aangezien enkel het vervormde werkstuk vervaardigd moet zijn uit elektrisch geleidend materiaal, is dit proces geschikt voor het verbinden van gelijksoortige of ongelijksoortige materialen. Niet alleen verbindingen tussen twee verschillende metalen, maar ook verbindingen tussen metallische en niet-metallische materialen zijn mogelijk. Afbeelding 3 toont de verbindingen tussen aluminium en staal en tussen koper en staal. 22 Ab. 2 Ab. 3 Principe van de elektromagnetische pulstechnologie In het MetalMorphosis project wordt gebruik gemaakt van twee varianten van de elektromagnetische pulstechnologie, namelijk het elektromagnetisch pulskrimpen en het elektromagnetisch pulslassen. Lasinterface van een aluminium staal las (links) en koper staal las (rechts) via elektromagnetische pulstechnologie De elektromagnetische pulstechnologie maakt het mogelijk om snelle en kosten-efficiënte verbindingen te maken tussen ongelijksoortige materialen. De technologie biedt een aantal specifieke voordelen: In vergelijking met conventionele lasprocessen is het elektromagnetisch pulsproces een koud proces. Het werkstuk warmt op door wervelstromen en plastische vervorming, maar de temperatuur blijft beperkt tot 50 C. Er ontstaat geen warmte-beïnvloede zone en er treedt geen thermisch geïnduceerde degradatie op. Het materiaal behoudt dus zijn eigenschappen. Het proces kent een hoge reproduceerbaarheid wegens de nauwkeurige aanpassing van de aangelegde krachten. De productiesnelheid is hoog. Het is een ecologisch lasproces, aangezien er geen hitte, gas, of lasrook vrijkomt. Twee varianten In het MetalMorphosis project wordt gebruik gemaakt van twee varianten van de elektromagnetische pulstechnologie, namelijk het elektromagnetisch pulskrimpen en het elektromagnetisch pulslassen. Afb. 4 Elektromagnetische krimpverbinding op basis van vorm, tussen een composietstaaf en een aluminium buis 20 µm 50 µm Verbindingen gerealiseerd via elektromagnetisch pulskrimpen worden onderverdeeld in twee categorieën op basis van het overheersende verbindingsmechanisme: interferentie of vorm. Verbindingen op basis van interferentie ontstaan door de plastische vervorming van het ene werkstuk en de elastische vervorming van het andere werkstuk. Hierdoor worden wrijvings- en interferentiespanningen tussen beide werkstukken opgewekt. Verbindingen op basis van vorm komen tot stand door het vervormen van het ene werkstuk in een uitsparing (zoals een groef) van het andere werkstuk. Op deze manier is de verbinding bestand tegen externe krachten (mechanische interlock, afb. 4). Elektromagnetisch pulslassen Naast het elektromagnetisch pulskrimpen wordt elektromagnetisch pulslassen gebruikt voor het verbinden van een ingebed metaal in een composiet werkstuk aan een ander metalen werkstuk. Tijdens dit proces botsen beide werkstukken met elkaar met hoge snelheid en onder een bepaalde hoek, waardoor een intense plastische vervorming en een lokale verhitting optreedt. Doordat dit proces van zeer korte duur is, wordt er geen warmte-beïnvloede zone gevormd en behouden de werkstukken hun eigenschappen. Afb. 5 Elektromagnetische pulslas van aluminium aan staal in een drijfas voor de automobielindustrie (PST products GmbH, Duitsland) 23

14 CORROSIETESTEN - mei 2014 mei 2014 Corrosietesten voor extreme omstandigheden Materialen en constructies die worden toegepast in de olie- en gasindustrie moeten bestand zijn tegen de meest barre weersomstandigheden en corrosieve milieus. Het Exova Corrosion Centre in het Britse Dudley is een onderzoekscentrum waar grootschalige corrosieve testen kunnen worden uitgevoerd. door Phil Dent en het team van Exova Corrosion Centre, Dudley Olie- en gaswinning vindt in toenemende mate plaats op grotere diepten en onder extremere omstandigheden. Daarmee worden er ook steeds hogere eisen gesteld aan de toegepaste materialen en groeit de behoefte aan doeltreffende onderzoekmethoden om de geschiktheid van materialen en installaties te testen. Vooral de langdurige blootstelling aan water, zwavelwaterstof en warmere omstandigheden stellen hoge eisen aan de kwaliteit en corrosiebestendigheid van de gebruikte materialen. Corrosieve aantasting van een installatie kan leiden tot stilstand en kostbare reparaties. In extreme gevallen kan dit reputatieschade en zelfs een milieuramp tot gevolg hebben. Om tegemoet te kunnen komen aan de groeiende vraag naar meer complexe en grootschalige corrosietesten in de olie- en gasindustrie, heeft Exova in september 2013 in het Britse Dudley een nieuw centrum voor corrosieonderzoek geopend: het Exova Corrosion Centre (ECC). Veiligheidsmaatregelen Om materialen en installaties te testen voor gebruik onder steeds zwaardere omstandigheden, is er een toenemende vraag naar sour service testing en gebruik van gemengde gassen. Daarom heeft het ECC een hoog niveau van veiligheidsmaatregelen ingevoerd, waaronder speciale H 2 S- faciliteiten, die de H 2 S absorberen in geactiveerde ijzeroxidegranules. De gebruikte granules worden gemengd in bitumen voor asfalt voor de wegenbouw, waardoor een groenere afvalstroom ontstaat. Onderzoek op maat De nieuwe onderzoeksfaciliteit is ingericht om zowel standaardcorrosietesten als onderzoek op maat uit te voeren, gebaseerd op specifieke klanteisen. De capaciteit om testen op grotere schaal uit te voeren is vergroot, waardoor klanten sneller hun resultaten kunnen krijgen en dure projectstilstand kan worden voorkomen. 24 Ab. 1 Autoclaaf gemaakt van corrosiebestendig materiaal voor het uitvoeren van corrosietesten in zure condities en bij hoge temperatuur en druk Een voorbeeld: 10 full-ring testcabines kunnen tot 36 diameter pijp met een lengte tot ruim 3 meter bevatten. Hierdoor is het onderzoekscentrum in staat om pijpmateriaal longitudinaal, full-scale, onder H 2 S-condities te testen. Op deze manier kunnen voor het eerst de condities in een boorgat worden gesimuleerd. In een normale pijptest wordt een interne spanning aangebracht om de mate van stress te simuleren. In dit geval wordt de pijp getrokken, afgedicht en volledig gevuld met H 2 S, waarmee onder heel andere omstandigheden wordt getest. Het testlaboratorium voert corrosietesten uit met behulp van chemicaliën die de corrosiesnelheden verhogen. Ook worden autoclaven gebruikt die onder hoge druk en hoge temperatuur (tot 250 ⁰C) corrosievaste materialen kunnen testen onder diepwatercondities. Met 24 autoclaven in drie ruimten, ieder met aparte gas-, warmte- en drukmonitoring, kan in iedere autoclaaf een andere atmosfeer worden gesimuleerd. Gemengde gassen Corrosieonderzoek verschuift steeds verder in de richting van het gebruik van gemengde gassen. Vooral bij diepwaterboringen komt gas mee met de vloeibare petroleumproducten. Het ECC heeft meer dan veertig gaslijnen, waarmee een vrijwel ongelimiteerd aantal combinaties gemaakt kan worden voor materiaaltesten. De testen worden uitgevoerd op grootschalige producten van allerlei staalsoorten, maar ook complexe metallurgische materialen, waarbij moet worden bewezen dat de materialen de corrosiesnelheid verlagen in specifieke omgevingen. Zo worden materialen ingedeeld van goed naar slecht. Ab. 2 Ab. 3 Sulphide Stress Cracking: proefopstellingen voor trekproeven in een stikstofmilieu Testopstellingen voor Hydrogen Induced Cracking en vierpuntsbuigtesten in zure omstandigheden (rechts) SOHIC Een recente ontwikkeling binnen het ECC is het snel testen van materialen en installaties op de gevoeligheid voor Stress Oriented Hydrogen Induced Cracking (SOHIC). Hiermee kan binnen tien dagen de scheurgevoeligheid van staal getest worden. Door middel van speciaal ontworpen testopstellingen worden de spanningen gesimuleerd waaraan pijpleidingen tijdens het leggen aan land of op de zeebodem worden blootgesteld. Aan land worden de pijpen naast een greppel gelegd en er daarna ingeduwd, waardoor een torsiespanning ontstaat in de pijp. De SOHIC-opstelling kan deze spanning simuleren, zodat betere gegevens kunnen worden verkregen over het gedrag van het materiaal. Een ruimte is ingericht om een groot stuk materiaal te torderen om scheurvorming op te wekken. In een corrosief medium kunnen diverse spanningen worden opgelegd, waarna het materiaal wordt gebogen en getordeerd om scheurvorming te onderzoeken. Opleidingsfaciliteiten Om het tekort aan deskundig onderzoekspersoneel in de olie- en gasindustrie op te vangen zijn er zowel in het ECC te Dudley als in de Exova-vestiging in Spijkenisse opleidingsfaciliteiten ingericht. De aangeboden opleidingen variëren op dit moment van een introductiecursus op het gebied van corrosie tot een NACE MRO-175 workshop, die verder wordt ontwikkeld tot een NACE-cursus van enkele dagen. Deze standaard is voorgesteld door de Internationale Maritieme Organisatie onder SOLAS Safety of Life At Sea en regelt hoe coating wordt geïnspecteerd en hoe data worden bewaard. In de cursus wordt geleerd hoe deze internationale standaard daarmee omgaat. Het NACE Coating inspecteursprogramma niveau 1 en 2 is het belangrijkste certificatieprogramma in de industrie. Hier worden coatingprofessionals opgeleid op het gebied van oppervlaktebewerking en het inspecteren van het gebruikte coatingsysteem op diverse structuren. Exova organiseert deze opleidingen in Spijkenisse en Singapore. Het aantal cursusvormen zal worden uitgebreid en ook klantspecifieke cursussen kunnen worden aangeboden. Exova Corrosion Centre (ECC) Het ECC, gevestigd in Dudley, Groot-Brittannië, vormt als Centre of Excellence de spil van een wereldwijd netwerk van gespecialiseerde laboratoria die een groot scala aan corrosietesten aanbieden aan klanten over de hele wereld. De corrosie-activiteiten voldoen daar waar noodzakelijk aan NACE-standaarden. De laboratoria van Exova zijn onafhankelijk en ISO geaccrediteerd door UKAS (United Kingdom Accreditation Service) en RvA (Raad voor Accreditatie). 25

15 mei 2014 COLUMN Strijken met een lasbril VERBINDT ONS. Lastechniek/Engineering Laspraktijk Ingenieur (LPI) / International Welding Engineer (IWE) - Bereidt voor op NIL-examen - Hoog slagingspercentage - Jarenlange ervaring met LPI/IWE - Face to face onderwijs - Ondersteund door digitale leeromgeving Middelbare Lastechniek (MLT) / International Welding Technologist (IWT) Workshop Lasnormen Procestechnologie *Voor MLT ers bestaat de mogelijkheid (met vrijstellingen) deel te nemen aan IKT2. Materialen Introductie Metaalkunde Introductie Corrosiebeheersing Corrosie en Corrosiebeheersing Hogere Gieterijtechniek Expert Class Gieterijtechnologie Post-HBO metaalkunde Onderhoud & Inspectie Post-MBO Onderhoudstechniek Post-HBO Onderhoudstechnologie Post-HBO Onderhoud en Management Inspectie- en Keuringstechnieken (IKT2 * en IKT3) NDO Vakspecialist Level 3 U HEEFT EEN LPI- OF IKT3 DIPLOMA EN WILT EEN COMBINATIE VAN BEIDEN? U HEEFT EEN MLT-DIPLOMA EN WILT IKT2 VOLGEN? INFORMEER NAAR DE MOGELIJKE VRIJSTELLINGEN! Voor alle cursussen en opleidingen geldt: naast individuele deelname behoort maatwerk voor meerdere medewerkers ook tot de mogelijkheden. MLT/IWT START 8 SEPTEMBER 2014 Vroeger was alles beter en duurzamer. Dat is wat ouderen vaak beweren. Meestal hebben ze ongelijk, want door de stand van de techniek zijn nieuwe processen en producten bijna altijd beter dan oudere. Vaak ook door het gebruik van betere materialen. Door massaproductie zijn ze meestal niet alleen beter, maar ook nog eens goedkoper. Geldt dat ook voor muziekinstrumenten zoals een viool en wat heeft een lasbril nu met een viool te maken? Meer dan u denkt, zoals uit het vervolg van mijn column zal blijken. Klinkt een viool van Stradivarius of van Guarneri, zo n 300 jaar oud, beter dan een moderne viool? De Stradivarius is in elk geval aanzienlijk duurder. De laatste Stradivarius die verkocht is, bracht bijna 16 miljoen dollar op. Veel musici zouden graag net als Andre Rieu op een Stradivarius spelen. Helaas voor Rieu zijn oude violen niet beter dan nieuwe. Dat is uit een test gebleken van Claudia Fritz van de Universiteit van Parijs. Haar bevindingen zijn onlangs gepubliceerd in de Proceedings van de Amerikaanse Nationale Academie van Wetenschappen. Mevrouw Fritz liet tien violisten in de leeftijd van 20 tot 64 jaar zes oude en zes nieuwe violen testen. Ze liet ze spelen in een oefenkamertje en in een concertzaal, steeds ongeveer een uur. Om de violisten niet bij voorkeur te laten kiezen voor een oude viool zagen de nieuwe violen er oud uit. Bovendien moesten de violisten een lasbril dragen, zodat ze net genoeg zagen om de viool te kunnen pakken. Die lasbril moet een lasbril voor het autogeen lassen zijn geweest, want met de sterkte van een lasbril voor het MIG/MAG-lassen zie je weinig als de boog niet brandt. Om een lang verhaal kort te maken, de violisten konden niet aangeven of ze een oude of een nieuwe viool in handen hadden. Van de twintig violen kregen slechts acht oude de voorkeur van de violisten. Een van de twee violen van Stradivarius kwam zelfs als slechtste uit de test. Kenmerken van een viool zijn onder andere de bespeelbaarheid, de klankleur of het timbre, en de articulering. In de beoordeling op deze zaken deden de nieuwe violen het bijna altijd beter dan de oude. Alleen in de klankkleur deden ze niet voor elkaar onder. De veronderstelde superioriteit van een Stradivarius slaat dus nergens op. Daar moet je dus je geld niet aan uitgeven. Een oude viool is meer een kunstvoorwerp en daar moet je niet meer op spelen, is de mening van een aantal musici, die moet je tentoonstellen. Op dezelfde manier als je dat doet met oude stroombronnen. Leuk om naar te kijken, maar je moet er niet meer mee lassen. Wat u ook niet moet doen is uw oude lasbril weggooien, want je weet nooit voor welke test je die kunt gebruiken. Meer weten? Bel , of kijk op ER VALT NOG GENOEG TE LEREN Lastechniek #6 verschijnt in juni Certificatie, zin en onzin Voor redactionele bijdragen, berichten en advertenties kunt u ons bellen of en: redactie@vakbladlastechniek.nl 27

16 VAKTROTS - mei 2014 mei 2014 Aan stoppen Precisiewerk Vlak voor het interview zit Nicolas aan zijn draaitafel om de laatste hand te leggen aan een las. Hij laat een werkstuk zien en vertelt waar hij mee bezig is: Deze flexibele roestvast stalen slang met omvlechting moet in één las verbonden worden met een huls en de flens van een pijpstuk. Dat is een precisiewerkje met een heel kleine tolerantie. Daarin zit meteen de grootste uitdaging: Als je een foutje maakt ben je snel door het dunne materiaal heen; dat maakt het zo moeilijk. denk ik De ervaren vakman werkt snel, daar kan geen machine tegenop. De las die hij laat zien maakt hij in twee minuten, en met een kwaliteit die niet onderdoet voor een automatisch gelegde las. Bij BOA zijn ze dan ook blij met hun trouwe werknemer. Van al het personeel is Nicolas het langst in dienst. Aan stoppen denkt hij nog niet: Ik vind mijn werk mooi om te doen, dus waarom zou ik ermee ophouden? nog niet Manifold Een mooi project waar Nicolas aan gewerkt heeft is een manifold, een verdeler van brandstof voor een turbine. Die hebben we gemaakt voor een klant in Hengelo. De turbine is bestemd voor de olie- en gasindustrie. Een onderdeel daarvan kan hij laten zien: het is een boogvormige buis met een hartmaat van 730 mm, waaraan flexibele buizen met doorsneden van 40 en 50 mm zijn gelast. Een precisiewerkje met kleine toleranties. Het kostte Nicolas twee dagen laswerk; een groot project, vergeleken met zijn normale werkzaamheden. De in Luik geboren Nicolas van Hest (61 jaar) kwam als 21-jarige lasser terecht in Tilburg, de woonplaats van zijn verloofde. Al snel kon hij aan het werk bij BOA Nederland BV, het bedrijf waar hij nu, veertig jaar later, nog steeds met veel plezier werkzaam is. door Margriet Wennekes, fotografie Peter van den Kerkhof, Tilburg 28 Nicolas, of Nico, zoals zijn collega s hem noemen, is vooral een zeer vaardige TIG-lasser. Dat heeft hij op de werkvloer geleerd: Toen ik hier net begon, hield ik me alleen bezig met het afsolderen van wasmachineslangen. Ik was Franstalig; dat was in het begin nog moeilijk communiceren, maar dat ging al snel beter. Toen mij gevraagd werd of ik wilde leren TIG-lassen vond ik dat meteen interessant en ik had het proces snel onder de knie. Apart vak Waarom hij nog steeds met plezier zijn werk doet? We maken een mooi product en het is mijn passie om mooi te lassen en het lekdicht te krijgen. Ik hou daar van en baal als iets niet naar mijn zin is. Ik leer nog steeds. Voordat hij met pensioen gaat, is het belangrijk om jonge collega s de kneepjes van het vak te leren. Slangen lassen is een apart vak. Er zijn hier lassers geweest met koffers vol diploma s, maar dat bleek toch niet voldoende. Het is een kwestie van feeling en ervaring, dat is eigenlijk niet uit te leggen; je moet het zien. Maar zoals eerder gezegd wil Nicholas nog wel een paar jaar mee. Dit jaar word ik opa van een tweeling, misschien ga ik dan iets minder werken. Maar het is een mooi vak. Je voelt je gelukkig als je iets moois gemaakt hebt. 29

17 BRANCHEREGISTER - mei 2014 mei 2014 ADVIES en CONSULTANCY AFZUIGINSTALLATIES EN LUCHTBEHANDELING KEURINGEN LASTOEVOEGMATERIALEN LIJMEN ONDERHOUD EN NIEUWBOUWINSPECTIE Zekeringstraat BV Amsterdam T +31 (0) E info.amsterdam@element.com Voorerf GN Breda T +31 (0) E info.breda@element.com Locaties Benelux: Amsterdam, Antwerpen, Beek, Breda, Hengelo, Rotterdam, Veendam. Exova B.V. Hofweg LE Spijkenisse T E spijkenisse@exova.com Kap. Nemostraat AC Emmen T E emmen@exova.com De Groot Lasopleidingen B.V. Weidehek AS Breda T F E info@lasopleidingen.nl Lastechnische opleidingen, advisering en certificering. Lashuis Haprotech Rooswijkweg MD Velsen-Noord T F E info@hetlashuis.nl Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy Lincoln Electric Smitweld B.V. Nieuwe Dukenburgseweg AD Nijmegen Postbus AG Nijmegen T F E info@lincolnelectric.nl Nederman Nederland BV Wiekenweg KL Amersfoort Postbus GD Amersfoort T F E welkom@nederman.nl CHEMISCHE METAAL- OPPERVLAKTEBEHANDELING Henkel Benelux Adhesive Technologies T +32 (0) F +32 (0) E info@henkel.com Henkel is wereldmarktleider op het vlak van oplossingen voor lijmen, afdichten en oppervlaktebehandeling. GEAUTOMATISEERD SNIJDEN Air Liquide Welding Nederland B.V. Rudonk 6b AJ Breda Postbus HX Breda T F E info.alw-nederland@airliquide.nl AIB-Vinçotte Nederland B.V. Takkebijsters BL Breda Postbus HW Breda T F E info@vincotte.nl LASACCESSOIRES Lincoln Electric Smitweld B.V. Nieuwe Dukenburgseweg AD Nijmegen Postbus AG Nijmegen T F E info@lincolnelectric.nl LASAPPARATUUR EN ANDERE TOEBEHOREN Air Liquide Welding Nederland B.V. Rudonk 6b AJ Breda Postbus HX Breda T F E info.alw-nederland@airliquide.nl Lashuis Haprotech Rooswijkweg MD Velsen-Noord T F E info@hetlashuis.nl Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy Lorch Lastechniek B.V. Postbus AA Noordwijk T F E lorch.nl@lorch.biz LASKWALIFICATIES/ CERTIFICERING Zekeringstraat BV Amsterdam T +31 (0) E info.amsterdam@element.com Voorerf GN Breda T +31 (0) E info.breda@element.com Locaties Benelux: Amsterdam, Antwerpen, Beek, Breda, Hengelo, Rotterdam, Veendam. Exova B.V. Hofweg LE Spijkenisse T E spijkenisse@exova.com Kap. Nemostraat AC Emmen T E emmen@exova.com Lashuis Haprotech Rooswijkweg MD Velsen-Noord T F E info@hetlashuis.nl Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy LAS- EN SNIJTOORTSEN Air Liquide Welding Nederland B.V. Rudonk 6b AJ Breda Postbus HX Breda T F E info.alw-nederland@airliquide.nl Henkel Benelux Adhesive Technologies T +32 (0) F +32 (0) E info@henkel.com Henkel is wereldmarktleider op het vlak van oplossingen voor lijmen, afdichten en oppervlaktebehandeling. Lashuis Haprotech Rooswijkweg MD Velsen-Noord T F E info@hetlashuis.nl Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy Lincoln Electric Smitweld B.V. Nieuwe Dukenburgseweg AD Nijmegen Postbus AG Nijmegen T F E info@lincolnelectric.nl LASTOORTSEN MIG Henkel Benelux Adhesive Technologies T +32 (0) F +32 (0) E info@henkel.com Henkel is wereldmarktleider op het vlak van oplossingen voor lijmen, afdichten en oppervlaktebehandeling. MANIPULATOREN EN MECHANISATIE Lashuis Haprotech Rooswijkweg MD Velsen-Noord T F E info@hetlashuis.nl Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy Lincoln Electric Smitweld B.V. Nieuwe Dukenburgseweg AD Nijmegen Postbus AG Nijmegen T F E info@lincolnelectric.nl MECHANISATIE EN AUTOMATISERING Air Liquide Welding Nederland B.V. Rudonk 6b AJ Breda Postbus HX Breda T F E info.alw-nederland@airliquide.nl Magnatech International B.V. De Amer RC Dronten T F E info@magnatech-international.com NDO/DO ONDERZOEK Zekeringstraat BV Amsterdam T +31 (0) E info.amsterdam@element.com Voorerf GN Breda T +31 (0) E info.breda@element.com Locaties Benelux: Amsterdam, Antwerpen, Beek, Breda, Hengelo, Rotterdam, Veendam. Exova B.V. Hofweg LE Spijkenisse T E spijkenisse@exova.com Kap. Nemostraat AC Emmen T E emmen@exova.com Materiaal Metingen Testgroep B.V. MME Group Rietdekkerstraat 16 - Ridderkerk Postbus GE Ridderkerk T F E info@mme-group.com ONDERZOEK 3P Project Services B.V. Nijverheidsweg MT Bavel T F E 3pqs@3pgroup.com Totaalproject in inspectie, lastechnische ondersteuning en projectmanagement Drachten Zutphen Rotterdam Hoofdkantoor Dukdalf BE Drachten Postbus AM Drachten T E info@weldmij.com Kwaliteitsmanagement Lasconsultancy Inspectie Drachten Zutphen Rotterdam Hoofdkantoor Dukdalf BE Drachten Postbus AM Drachten T E info@weldmij.com Kwaliteitsmanagement Lasconsultancy Inspectie ATTC B.V. Leeuweriklaan GR Zeist T F E info@attc-bv.eu Slijtdelen voor snijprocessen: plasma, autogeen, laser. Slijtdelen voor lasprocessen: MIG, TIG, OP. Las- en snijtoortsen Lincoln Electric Smitweld B.V. Nieuwe Dukenburgseweg AD Nijmegen Postbus AG Nijmegen T F E info@lincolnelectric.nl ATTC B.V. Leeuweriklaan GR Zeist T F E info@attc-bv.eu Slijtdelen voor snijprocessen: plasma, autogeen, laser. Slijtdelen voor lasprocessen: MIG, TIG, OP. Las- en snijtoortsen ATTC B.V. Leeuweriklaan GR Zeist T F E info@attc-bv.eu Slijtdelen voor snijprocessen: plasma, autogeen en laser. Slijtdelen voor lasprocessen: MIG, TIG en OP. Las- en snijtoortsen Dumeta import / export B.V. Marconistraat AR Oldenzaal T F E info@dumeta.nl Exova B.V. Hofweg LE Spijkenisse T E spijkenisse@exova.com Kap. Nemostraat AC Emmen T E emmen@exova.com

18 BRANCHEREGISTER - mei 2014 OPLEIDINGEN EN CURSUSSEN ORBITAAL EN APPARATUUR ROBOTS EN ROBOTISERING VOORBEWERKINGSAPPARATUUR VOOR PIJP EN PLAAT De Groot Lasopleidingen B.V. Weidehek AS Breda T F E info@lasopleidingen.nl Lastechnische opleidingen, advisering en certificering. Lashuis Haprotech Rooswijkweg MD Velsen-Noord T F E info@hetlashuis.nl Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy Lincoln Electric Smitweld B.V. Nieuwe Dukenburgseweg AD Nijmegen Postbus AG Nijmegen T F E info@lincolnelectric.nl Lashuis Haprotech Rooswijkweg MD Velsen-Noord T F E info@hetlashuis.nl Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy WARMTEBEHANDELING Hogeschool Utrecht, Centrum voor Natuur & Techniek en ROC Midden Nederland NIL erkende opleidingen voor alle niveau s en processen. International Welding Engineer (IWE/ LPI) International Welding Technologist (IWT/ MLT) Verkorte combinaties van IWT met Inspectie en keuring mogelijk. Lastechnisch construeren, Workshop lasnormen, Lasopleidingen MIG/MAG, BMBE, TIG, Autogeen, Laskwalificalties/ certificeringen, SMLT Ook cursussen op gebied van Materialen, Procestechnologie, Onderhoud & Inspectie, Engineering, Bedrijfskunde (hbo, post-hbo en masterniveau). Meer informatie CvNT Lenneke Kok T E info@cvnt.nl Meer informatie ROC Joost Zijderveld T E j.zijderveld@rocmn.nl bedrijfsopleidingen.rocmn.nl Magnatech International B.V. De Amer RC Dronten T F E info@magnatech-international.com PLASMASNIJDEN ATTC B.V. Leeuweriklaan GR Zeist T F E info@attc-bv.eu Slijtdelen voor snijprocessen: plasma, autogeen en laser. Slijtdelen voor lasprocessen: MIG, TIG en OP. Las- en snijtoortsen Rolan Robotics B.V. De Corantijn AP Zwaag Postbus AC Hoorn T F E info@rolan-robotics.nl SNIJDEN ATTC B.V. Leeuweriklaan GR Zeist T F E info@attc-bv.eu Slijtdelen voor snijprocessen: plasma, autogeen en laser. Slijtdelen voor lasprocessen: MIG, TIG en OP. Las- en snijtoortsen Delta Heat Services B.V. Scheelhoekweg LZ Stellendam Postbus AB Stellendam T F E info@delta-heat-services.nl Elektrisch voorwarmen en gloeien Inductie verwarmen Stationaire gloeiovens Mobiele gloeiovens Uitdrogen beton / coatings Verhuur / verkoop Advisering WEERSTANDLASSEN Bescherming Lashuis Haprotech Rooswijkweg MD Velsen-Noord T F E info@hetlashuis.nl Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy Lincoln Electric Smitweld B.V. Nieuwe Dukenburgseweg AD Nijmegen Postbus AG Nijmegen T F E info@lincolnelectric.nl PUNTLASSEN Laskar Puntlastechniek B.V. Avelingen West MS Gorinchem Postbus EB Gorinchem T +31 (0) F +31 (0) E info@laskar-puntlastechniek.nl Puntlas- en Projectielasmachines Rolnaadlas- en Stuiklasmachines STIFTLASSEN Laskar Puntlastechniek B.V. Avelingen West MS Gorinchem Postbus EB Gorinchem T +31 (0) F +31 (0) E info@laskar-puntlastechniek.nl Puntlas- en Projectielasmachines Rolnaadlas- en Stuiklasmachines Puntlaselektroden Componenten Stiftlasmachines en bouten Automatisering en mechanisering Training, onderhoud en Verhuur Laskar Puntlastechniek B.V. Avelingen West MS Gorinchem Postbus EB Gorinchem T +31 (0) F +31 (0) E info@laskar-puntlastechniek.nl Puntlas- en Projectielasmachines Rolnaadlas- en Stuiklasmachines Puntlaselektroden Componenten Stiftlasmachines en bouten Automatisering en mechanisering Training, onderhoud en Verhuur 3M Speedglas 9100 MP Laskap met veiligheidshelm geef ft Vertro ouwe en Comfortable bescherming voor lasser De nieuwste aanvulling van het topassortiment laskappen: de 3M Speedglas 9100 MP Las- en veiligheidshelm. Multi- Purpose, comfortable alles-in-één lasbescherming. Voldoet aan alle vereisten in zeer veeleisende werkomgevingen. Peltor Gehoorkappen 32 Puntlaselektroden Componenten Stiftlasmachines en bouten Automatisering en mechanisering Training, onderhoud en Verhuur

19 De oplossingen van Air Liquide Welding voor een betere bescherming van uw lassers en hun werkomgeving. Bij lassen, snijden en slijpen van metalen komt rook en stof in de omgevingslucht vrij. Deze lucht moet opgevangen en behandeld worden, alvorens uit de werkplaats verwijderd te worden (ISO norm). Al meer dan 20 jaar promoten de product specialisten van AIR LIQUIDE WELDING ons zeer volledige aanbod voor de behandeling van las- en snijrook. De talrijke referenties in de meest diverse activiteiten (scheepsbouw, apparatenbouw, staalbouw, opleidingscentra, ), in heel Europa, bewijzen dat we de know how in huis hebben om ook voor uw bedrijf de best passende totaaloplossing aan te bieden voor een betere werkomgeving en hogere productiviteit. Als ook u de gezondheid van uw onderneming wil zekerstellen, contacteer ons dan meteen. singulier & associés - Photo : Getty Images - Fotolia Lasrookbehandeling: de gezondheid van uw lassers is de gezondheid van uw onderneming Air Liquide Welding Belgium NV Z.I. West Grijpen - Grijpenlaan 5 - B 3300 TIENEN Tel.: Fax: Air Liquide Welding Nederland B.V. Rudonk 6B, 4824 AJ BREDA Postbus 6902, 4802 HX BREDA Tel. :