De wortels van de Randstad. Overheidsinvloed en stedelijke hiërarchie in het westen van Nederland tussen de 13 de en 20 ste eeuw

Transcriptie

1 De wortels van de Randstad Overhedsnvloed en stedeljke hërarche n het westen van Nederland tussen de 13 de en 20 ste eeuw Anneka Duschka (Nkk) Brand

2

3 De wortels van de Randstad Overhedsnvloed en stedeljke hërarche n het westen van Nederland tussen de 13 de en 20 ste eeuw Anneka Duschka (Nkk) Brand TU Delft, Facultet Bouwkunde, Afdelng Urbansm

4

5 De wortels van de Randstad Overhedsnvloed en stedeljke hërarche n het westen van Nederland tussen de 13 de en 20 ste eeuw Proefschrft ter verkrjgng van de graad van doctor aan de Technsche Unverstet Delft, op gezag van de Rector Magnfcus prof. r. K.C.A.M. Luyben, voorztter van het College voor Promotes, n het openbaar te verdedgen op dnsdag 4 september 2012 om 12:30 uur door drs. Anneka Duschka (Nkk) BRAND doctorandus n de socaal-rumteljke wetenschappen geboren te Woerden

6 Dt proefschrft s goedgekeurd door de promotoren: Prof. r. E.A.J. Luten Prof. dr. J.E. Bosma Samenstellng promotecommsse: Rector Magnfcus, Voorztter Prof. r. E.A.J. Luten (eerste promotor, Technsche Unverstet Delft) Prof. dr. J.E. Bosma (tweede promotor, Vrje Unverstet) Prof. dr. B.J.F. Colebrander (Technsche Unverstet Endhoven) Prof. dr. J.L. van Zanden (Unverstet van Utrecht) Prof. dr. W.A.M. Zonneveld (Technsche Unverstet Delft) Dr. M.C. t Hart (Unverstet van Amsterdam) J. Franssen (Commssars van de Konngn provnce Zud-Holland) Prof. dr. r. V.J. Meyer (reserveld, Technsche Unverstet Delft) Dr. R.J. Rutte heeft als begeleder n belangrjke mate aan de totstandkomng van het proefschrft bjgedragen. abe.tudelft.nl Ontwerp: Srene Ontwerpers, Rotterdam Omslag: De stad Den Haag en omgevng n 1911 op de Chromo-topografsche kaart van het Konnkrjk der Nederlanden, schaal 1: Kadaster, Geonformate, Zwolle, ISBN/EAN: ISSN: Anneka Duschka (Nkk) Brand

7 Voor Den Helder

8

9 Inhoudsopgave (beknopt) Dankwoord 9 Introducte 11 Aanledng: wat s de Randstad en waar komt ze vandaan? 13 1 Veranderng van hërarchsche verhoudngen n stedenpatronen volgens de lteratuur 27 2 Hërarchsche verhoudngen n het stedenpatroon van de Randstad beschreven n perodes ( ) 59 3 Naar een benaderng en een methode: op zoek naar overhedsnvloed 93 4 De mddeleeuwen: overhedsnvloed n de gewesten vanaf 1200 tot De vroegmoderne tjd: overhedsnvloed n de Republek vanaf 1560 tot De moderne tjd: overhedsnvloed n het Konnkrjk vanaf 1795 tot Concluse en beslut Inhoudsopgave (beknopt)

10 8 De wortels van de Randstad

11 Dankwoord Dt proefschrft was net tot stand gekomen zonder de prachtge reeks kaartmateraal de n het kader van het project Randstad Holland n kaart s gemaakt. Daarvoor wl k allereerst Henk Engel en de kaartenjongens Otto Desfeldt, Iskandar Pané en Arnoud de Waajer explcet bedanken. Enkele wetenschappers de een belangrjke nspratebron voor deze stude waren noem k graag bj name. Het werk van Clé Lesger, Marjolen t Hart, Mlja van Telhof, Peter Hoppenbrouwers, Jan de Vres, het duo Roel de Neve en Alex van Heezk, Jane Jacobs en Charles Tlly boden houvast n het labyrnt van specalstsche lteratuur. De gesprekken met Mchel Wagenaar, Marjolen t Hart, Clé Lesger, Paul van de Laar en Jan Luten van Zanden waren van grote waarde voor de voortgang van dt onderzoek. Hans Renes heeft mj zo nu en dan van waardevol lteratuuradves voorzen. Anton Kos verdudeljkte de (voor mj) lastge mddeleeuwen, terwjl Taeke de Jong me nspreerde met zjn vse op de Hoekse en Kabeljauwse twsten. Meer nzcht n de hedendaagse praktjk van bestuur en rumteljke ordenng kreeg k dankzj Pet Hen Donner, Henk Ovnk, Leendert Klaassen, Joost Schrjnen, Maurts de Hoog, Cees-Jan Pen en vooral Jurgen Hogendoorn, de hun nzchten en ervarngen n persoonljke gesprekken met mj deelden. Copromotor Koos Bosma heeft het proces voorzen van de nodge krtek en nuance terwjl promotor Erc Luten me met een flnke doss geduld, mentale steun en wetenschappeljke rumte heeft bjgestaan. Van alle fjne collega s bj Randstad Holland n kaart wl k graag Leo van den Burg en Merljn Hurx, waarvan de laatste me voorgng bj de afrondng van zjn onderzoek naar de mddeleeuwse bouwmarkt, explcet noemen. Het secretaraat van Urbansm heeft me net alleen door de admnstrateve jungle van BK Cty geloodst, het was er bovenden altjd erg gezellg. En een betere begeleder dan Renout Rutte had k me eenvoudg net kunnen wensen. Just omdat een proefschrft schrjven een eenzame baan s, s het extra prettg te weten dat er emand thus op je zt te wachten. Mjn levenspartner Jan Thjs Klaassen was een rots n de brandng. Mjn famleleden, de soms meer vertrouwen hadden n de goede afloop dan k, verdenen uteraard eveneens een plaats n deze galerj. Mjn vader, Rchard Brand, was van begn af aan een groot voorstander van dt onderzoek. Ka Brand, mjn moeder, heeft zch over de zware taak van het corrgeren van spelfouten gebogen - een aspect van de opvoedng dat bljkbaar nog net succesvol was afgerond. Lysette van Geel, Barbara Wegeln, Sopha Djkgraaf, Ruth Wetes en Ilja Zwollo- De Wlt hernnerden mj eraan dat er meer was n het leven, door me op sleeptouw te nemen naar verre en exotsche oorden. Kweku Datsl Hanson wl k bedanken voor zjn rake opmerkngen per emal waardoor k de dngen n een beter perspectef kon plaatsen. In de laatste maanden heeft Anton Kos een bjdrage van onschatbare waarde geleverd aan de verbeterng van het manuscrpt door net alleen de redacte op zch 9 Dankwoord

12 te nemen maar ook enkele passages nader aan te scherpen. Véro Crckx heeft zch vervolgens over de vormgevng van het endresultaat ontfermd. Tot slot gaat een bjzonder woord van dank ut naar Guus Borger. We waren het net altjd eens, maar het s grotendeels aan hem te danken dat dt proefschrft er utendeljk s gekomen. Nkk Brand Amsterdam, jul De wortels van de Randstad

13 Introducte Dt onderzoek s tot stand gekomen onder de vleugels van een groter project, dat n 2005 onder de naam Randstad Holland n kaart aan de Facultet Bouwkunde van de TU Delft van start s gegaan. De motvate van dt project was mede de wens om krtsch te kjken naar de oorsprong en de geldghed van de Randstad Holland : een rumteljk concept dat van oudsher vooral een create van de Nederlandse stedenbouw en planologe s. 1 Het streven van Randstad Holland n kaart s, om naast morfologsch onderzoek naar de verschjnngsvorm van rumteljke veranderngen de tussen pakweg de 13de en de 21ste eeuw n het westen van Nederland hebben plaatsgevonden, fundamenteel en multdscplnar onderzoek te verrchten naar de processen de het verstedeljkngsproces op lange termjn vormgeven. We waren, kortom, neuwsgerg naar het antwoord op de vraag hoe de moderne stedeljke ontwkkelng n het gebed van de Randstad te karakterseren valt, om zo een beter nzcht te krjgen n de rol de rumteljke ngrepen van daarbj betrokken dscplnes hebben gespeeld. 2 Het gng vooral om de dscplnes stedenbouw en planologe de worden ngezet voor de rumteljke ordenng van Nederland en aan de Facultet Bouwkunde worden onderwezen. 3 Van oorsprong zjn bede toepassngsgercht: ze ontlenen hun bestaansrecht aan de maatschappeljke wens om n te grjpen n de verwachte rumteljke ontwkkelng van een gebed. Om greep te krjgen op de mstge toekomst wordt tradtoneel gebrukgemaakt van zogenoemde surveys. 4 Dat zjn onderzoeken waarn de ontwkkelngsgang van een rumteljk fenomeen gedurende een korte perode n beeld gebracht wordt, om deze vervolgens voorut te projecteren. In de vorm van planologsche kengetallen worden ze vervolgens ngezet voor het opstellen van rumteljke plannen. Zo wordt geschedens als het ware gebrukt om ngrjpen n de rumte te legtmeren. Één van de stellngen waarmee Randstad Holland n kaart van start gng, s dat de tjdshorzon van de hudge planologe en stedenbouw egenljk te kort s. Herdoor worden rumteljke fenomenen de, vóórdat stedenbouw en planologe n Nederland tot wasdom kwamen, hun stempel op de rumte hebben gedrukt als neuw gezen. En mede daarom heeft de bestaande tradte van de rumteljke ordenng geen antwoord op processen zoals krmp en toenemende concurrente tussen steden n nternatonaal 1 Engel 2005, Randstad Holland n kaart. 2 Van der Woud 1989, Het lege land. 3 Bosma 1993, Rumte voor een neuwe tjd. 4 Engel 2005, Randstad Holland n kaart. 11 Introducte

14 verband. Een andere stellng was dat het tjd werd om termen als stedensysteem of stedeljk netwerk van hun ladng te ontdoen. Vaak wordt de Randstad Holland nameljk neergezet als zo n stedensysteem waarbj de samenhang tussen de steden n het westen van Nederland tot zeer recent als een gegeven werd beschouwd. 5 Een onbevooroordeelde, multdscplnare stude naar de drjvende krachten achter het verstedeljkngsproces, aan de hand van trendbreuken op de lange termjn, leek ons de beste methode voor het verwezenljken van de ambtes. Het resultaat van de stude s n dt proefschrft bjeengebracht. Ik zeg er wel explcet bj dat het voorut projecteren van hstorsche tendensen beslst net het hoofddoel van dt onderzoek s. Eveneens ben k net voornemens om utspraken te doen over het bestaansrecht van termen als Randstad Holland, stedensystemen en dergeljke: k heb zelfs geprobeerd om jargon waar mogeljk te vermjden. Waar het mj vooral om gaat s fundamenteel onderzoek dat het geheugen van onder andere de toepassngsgerchte dscplnes opfrst en het denken over de rumteljke ordenng verbreedt. Daarmee hoop k de toestand waarn de rumteljke nrchtng van Nederland zch nu bevndt, beter te begrjpen. Een terugtredende rjksoverhed, meer regelgevng vanut Europa en dalende nkomsten ut grondexplotates, de soms ook nog eens gepaard gaan met bevolkngsafname, maken het rchtng geven aan de rumteljke ordenng voor planologen, stedenbouwkundgen, projectontwkkelaars en dergeljke tot een butengewoon moeljke taak. Om de reden zal k bj de afslutng van deze stude met behulp van de nzchten van het onderzoek een blk werpen op de hudge stuate. 5 Rtsema van Eck 2006, Vele steden. 12 De wortels van de Randstad

15 Aanledng: wat s de Randstad en waar komt ze vandaan? Weng concepten ut de rumteljke ordenng hebben het publeke debat zo beïnvloed en zjn tegeljkertjd toch zo ongrjpbaar gebleven als de Randstad. Snds luchtvaartponer Albert Plesman ( ) rond de jaren dertg van de vorge eeuw vanut het vlegtug voor het eerst het bestaan van een rngvormge concentrate van steden n het westen van Nederland opmerkte, s het thema hardnekkg n de actualtet gebleven. 6 Net alleen ontstond er een ware doctrne rondom de Randstad n planologsche en stedenbouwkundge krngen, ook n het publeke debat s de term nauweljks meer weg te denken. 7 Desondanks bestaat er nog steeds geen consensus over wat de Randstad preces s: waar de grenzen ervan lggen, welke steden er deel van utmaken, wat de kenmerken en sterke of zwakke punten ervan zjn, of hoe er mee omgegaan moet worden. Alleen al over de verschllende nvullng van het concept n opeenvolgende rjksnota s over de rumteljke ordenng zjn boekenplanken vol geschreven. 8 Ook s wel beweerd dat het concept egenljk net meer dan een vrtuele realtet s dat slechts bestaansrecht heeft voor het structuren van het debat rondom de nrchtng van Nederland. 9 De Randstad s een contanerbegrp geworden waaronder edereen ondertussen ets anders verstaat, en waarover n het dageljks gebruk bovenden grote ondudeljkheden bestaan. Hoewel het ongetwjfeld mogeljk s om het engszns glbberge dscours van de Randstad op andere maneren ut te leggen, denk k dat er op hoofdljnen twee opvallende tegenstellngen plus dre relatef constante karaktertrekken van de Randstad aan te wjzen zjn waarmee de dscusse gestructureerd kan worden. Allereerst zjn er partjen de het standpunt verdedgen dat de stedengroep n het westen van Nederland een utzonderljke complementare taakverdelng bezt de de rego tot utverkoren natonale economsche powerhouse maakt. 10 Daartegenover 6 Ut Engel 2005, Randstad n kaart, ze p Premus en Van der Wusten 1993, Bestuurljke en rumteljke nrchtng. 8 Ze voor een verhelderend betoog daarover Lambregts en Zonneveld 2004, From Randstad to Deltametropols. 9 Engel 2005, Randstad n kaart. 10 Van Oort e.a. 2009, Economsche specalsates n de Randstad, p.240 en 251: Al lang wordt gedacht dat de Randstad bestaat ut economsch complementare steden, de elkaar aanvullen n economsche specalsates ( ) het economsche belang van een rumteljk geïntegreerd netwerk van bedrjven en steden tradtegetrouw centraal staat n de beargumenterng rondom stedeljke netwerken zoals de Randstad. Deze denkwjze s terug te voeren op het werk van Pred 1977, Cty-systems past growth. 13 Aanledng: wat s de Randstad en waar komt ze vandaan?

16 staat een groep de dergeljke stellngen just wl ontkrachten. Mede om de reden s n het afgelopen decennum nogal wat onderzoek gercht geweest op het doorprkken of nuanceren van eventuele mythevormng rondom de Randstad. Het hoofdargument s dan meestal dat de steden n het westen wel degeljk met elkaar concurreren en dus net complementar zjn, of n eder geval net per se meer dan andere stedengroepen n Nederland. 11 Feteljk s dt een exstentële dscusse: men gelooft er wel of net n. Een tweede, daaraan verwante tegenstellng, s de tussen degenen de vnden dat de concentrate van mensen en bedrjven n het westen van Nederland gestmuleerd - of n eder geval net ontmoedgd - moet worden om zo een ware metropool met mondale utstralng te creëren, en zj de menen dat de Randstad beter relatef klen kan bljven en haar hudge kenmerken moet behouden. 12 Daar wordt dan mee bedoeld dat de Randstad ut klene, afzonderljke steden met eder een egen herkenbare denttet bestaat. De laatste groep valt overgens weer uteen n partjen de vooral tegen eventuele voortrekkerj van het westen zjn, en personen de menen dat het voor de leefbaarhed of voor de concurrenteposte van de Randstad nu eenmaal beter zou zjn. 13 Je zou kunnen zeggen dat dt vooral een dscusse van pro of contra verdere groe van de Randstad s. Desondanks zjn er ook constanten aan te wjzen n het bredere dscours waarvan er al enkele terloops ter sprake kwamen. Om te begnnen zullen er weng mensen zjn de ontkennen dat het zwaartepunt van de verstedeljkng n het westen van Nederland lgt. Al n 1985 woonde er 40% van de bevolkng op 17% van het natonale oppervlak, waar zch 50% van de werkgelegenhed bevond. 14 Rond 2010 wordt 50% van het BNP er verdend. 15 Voor een verkante meter grond n Amsterdam werd n 2007 tweehonderd maal meer betaald dan voor eenzelfde stukje grond n Oost-Gronngen, 11 Ze bjvoorbeeld Rtsema van Eck 2006, Vele steden. 12 Een voorbeeld daarvan s de Verengng Deltametropool, de zch snds enge jaren nzet om het potenteel van de Randstad onder de aandacht te brengen bj bestuurders en ondernemers. Voor enge achtergrond van het ontstaan van de verengng, ze Lambregts en Zonneveld 2004, From Randstad to Deltametropols. 13 Vresema 2009, De Nederlandse bouw. Projectontwkkelaar Rudy Stronk plette n NRC Handelsblad voor een herkenbare Randstad de haar hudge karakter als unque sellngpont n moet zetten, omdat de wereld al zoveel geagglomereerde metropolen telt. 14 Musterd en de Pater 2004, Randstad nternatonaal. Dergeljke utspraken hangen uteraard af van de begrenzng de aangehouden wordt. 15 Volgens de Mnsteres van IenM en EL&I 2008, Randstad 2040 wordt de helft van het natonaal nkomen er verdend, komt drekwart van de Nederlandse export er vandaan en wordt 60% van de drecte butenlandse nvesterngen erdoor aangetrokken. Van Oort e.a. 2009, Economsche specalsates n de Randstad, stellen op p. 240: Het westeljk gedeelte van Nederland, waar ver grote en enkele klenere steden mn of meer toevallg bj elkaar lggen en waar vjftg procent van het natonale nkomen wordt verdend op vjfentwntg procent van de natonale oppervlakte. 14 De wortels van de Randstad

17 een verdubbelng ten opzchte van De bestaande domnante van de Randstad op deze punten n Nederland wordt doorgaans als gegeven gezen, ofschoon net edereen het even rechtvaardg vndt. Een tweede n mjn ogen structurele opvattng s het dee van de relateve onderlnge geljkwaardghed van de steden de n het landschap van West-Nederland verspred lggen. Deze valt uteen n twee belangrjke componenten: enerzjds dat de Randstad gekarakterseerd wordt door zchtbare rumteljke kenmerken, anderzjds de egenschap van complementartet of polycentrsme. Bede elementen behoeven nadere toelchtng. Plesman zelf zou destjds gesproken hebben van ( ) een krng van grote en mddelgrote steden, onderlng verbonden door hoogst geavanceerde nfrastructuur en gegroepeerd rond een centrale open rumte de voornameljk bestaat ut agrarsch gebed, ongerepte natuur en gebeden voor recreateve actvteten, een opmerkng van vooral landschappeljke of rumteljke aard. 17 Enkele decenna later zou ook de stedenbouwkundge Peter Hall n zjn beroemde boek Seven World Ctes (1966) wjzen op dt opvallende landschappeljke kenmerk van de rego de als greenheart metropols betteld werd. Daarn prees hj bovenden ook de weng hërarchsche verhoudngen tussen de klenschalge en door agrarsche gebeden gescheden steden de hj neerzette als hét alternatef voor zogenoemde prmate ctes, zoals Londen en Parjs, de n het Europa van de late jaren 1960 als de standaard golden. 18 Sndsden geldt de Randstad n planologsche en stedenbouwkundge krngen als het schoolvoorbeeld van een polycentrsche of meerkernge stedeljke rego, waarn het ondersched ten opzchte van de monocentrsche of enkelkernge varant benadrukt wordt. 19 In mjn ogen gaat het bj polycentrsme om beperkte hërarche tussen steden, anders gezegd, om het ontbreken van domnante bnnen een bepaalde groep: het s een karakterserng van de onderlnge hërarchsche verhoudngen. Vaak wordt functonele complementartet dan ook aangehaald als kenmerk van polycentrsme 16 De Groot e.a. 2010, Stad en land. 17 Het ctaat komt van p.28 ut Engel 2005, Randstad n kaart. Musterd en De Pater 1994, Randstad nternatonaal hebben er overgens op gewezen dat volgens Van der Valk 1990, Het levenswerk, Plesman zjn deeën over de Randstad net vanut het vlegtug geformuleerd kon hebben maar ze waarschjnljk op de kaarten van Van Lohuzen op het Internatonaal Stedebouw Congres te Amsterdam baseerde. 18 Engel 2005, Randstad n kaart haalt op p.28 een beroemd ctaat van Hall 1966, Seven World Ctes, aan: Het ljkt vrjwel zeker dat op dt moment voor de meeste nog groeende wereldsteden de Nederlandse oplossng het juste model bedt. De term greenheart metropols komt van Burke 1966, Greenheart Metropols. Hall stelde de Randstad op een ljn met net alleen Londen en Parjs, maar ook met New York en Tokyo. 19 Volgens Premus en Van der Wusten 1993, Bestuurljke en rumteljke nrchtng, kan her gesproken worden van een doctrne rondom de Randstad, als apart onderdeel van het bredere dscours. Ze eventueel ook Van der Cammen 1985, Four Metropolses en Van der Cammen en De Klerk 2003, Rumteljke ordenng. Ook Van Oort e.a. 2009, Economsche specalsates n de Randstad, stellen op p.251 eveneens dat de Randstad n de dscusse over stedeljke netwerken nternatonaal als prototype wordt beschouwd. 15 Aanledng: wat s de Randstad en waar komt ze vandaan?

18 of ermee op één ljn gesteld. Net zoals de domnante van het verstedeljkte westen bnnen Nederland doorgaans als gegeven wordt gezen, geldt dat tussen de ver grootste steden Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht just beperkte hërarche vanzelfsprekend s. Pas zeer recent gaan stemmen op de beweren dat een gunstge ontwkkelng van de Randstad slechts mogeljk zou zjn n het kelzog van metropoolrego Amsterdam. 20 Desondanks wordt n de nota Randstad 2040 voor de grote ver nog altjd gestreefd naar dudeljk te onderscheden, complementare functonele profelen, waarmee alle schjn van domnante vermeden wordt en de onderlnge concurrente tot een mnmum beperkt zou moeten worden. 21 Het ontbreken van een domnant centrum bnnen de Randstad zelf zou dan ook net alleen tot utng komen n relatef gernge verschllen n bevolkngsomvang tussen de grote steden, maar ook n functonele complementartet. De Randstad kan dus n grote ljnen opgevat worden als een rumteljk fenomeen: een stedenpatroon met als belangrjkste kenmerken een relateve domnante ten opzchte van overg Nederland, gecombneerd met weng hërarchsche kenmerken n de stedengroep zelf, wat tot utng komt n dudeljk te onderscheden, complementare functonele profelen. Een laatste, zj het mnder breed bekend kenmerk van het fenomeen Randstad s haar bjzondere ontstaansgeschedens de oorsprong van het stedenpatroon met de bjzondere kenmerken. Hall zette de polycentrsche Randstad neer als de afwjkng van de monocentrsche trend, ofschoon er n Noordwest-Europa al twee andere stedengroepen aan te wjzen zjn de vergeljkbare kenmerken hebben: het Ruhrgebed en de zogenoemde Vlaamse Rut. Al kan zodoende de utzonderljkhed van de Randstad n de moderne tjd ter dscusse worden gesteld, n één dng bljft het verstedeljkte westen van Nederland utzonderljk. De verhoudngen tussen de aldaar n het landschap versprede steden, laten we zeggen de hërarche n het stedenpatroon, zjn nameljk net altjd zo geljkwaardg geweest. Zo s net alleen gewezen op de utzonderljkhed van de qua functe complementare en n omvang mn of meer vergeljkbare steden n het westen van Nederland n het heden, maar ook op de bjzondere perode waarn de verhoudngen tot stand kwamen Ze bjvoorbeeld het werk van Hemel 2008, Mddelpuntzoekende krachten. Volgens Lambregts en Zonneveld 2004, From Randstad to Deltametropols, s er slechts eenmaal sereus sprake geweest van een ntatef om Utrecht buten de Randstad te houden. 21 In Mnsteres van IenM en EL&I, Randstad 2040 wordt de Randstad opgevat als ( ) een goed berekbaar netwerk van steden en locates de met hun onderlnge specalsates en hun gezamenljke varëtet een gunstg economsch productemleu creëren, dat het nveau van het stadsgewest overstjgt. Ctaat naar Van Oort e.a. 2009, Economsche specalsates n de Randstad, p.240. Voor een krtsche besprekng van Randstad 2040 ze Luten en Brand 2008, Randstad hnkt op twee gedachten. 22 Wagenaar en Van Engelsdorp-Gastelaars 1986, Het ontstaan van de Randstad. 16 De wortels van de Randstad

19 In de 17de eeuw, toen het latere Nederland zjn Gouden Eeuw beleefde, gold Amsterdam als het centrum van de wereld. 23 Het was zowel op economsch als cultureel gebed toonaangevend en hoefde n bnnen- en butenland nauweljks compette naast zch te dulden, waarmee het n een opeenvolgende tradte van metropolen als Brugge, Antwerpen en later Londen en New York geplaatst s. 24 Dergeljke global ctes ontwkkelden zch op het hoogtepunt van hun bloe vaak tot prmate cty, maar de meerderhed van de monocentrsche stedenpatronen ontstonden n de regel pas na de Industrële Revolute. 25 De sterke groe van Rotterdam en Den Haag trad echter op n de late 19de en vroege 20ste eeuw toen n de regel just monocentrsche stedenpatronen ontstonden, terwjl Amsterdam n de 17de en 18de eeuw qua omvang van de bedrjvghed en nwoneraantal de steden n wat later Nederland zou gaan heten nog volledg had gedomneerd. Deze omgekeerde volgorde van de veronderstelde evolute van stedeljke hërarcheën s door Wagenaar en Van Engelsdorp-Gastelaars de Hollandse paradox genoemd. 26 De Randstad s kenneljk op te vatten als een domnant stedenpatroon met onhërarchsche nterne verhoudngen, de tot utng komen n onderlng complementare functonele profelen tussen n het landschap versprede, dudeljk van elkaar te onderscheden steden met een opvallende ontstaansgeschedens. Maar hoe s dat zo gekomen? Waardoor veranderen hërarchsche verhoudngen tussen steden met het verstrjken van de tjd, en waarom ontstond just n het westen van Nederland een polycentrsch stedenpatroon? 23 Engel 2005, Randstad n kaart. 24 Ze voor de verschuvende kerngebeden n de wereldgeschedens het dredelge standaardwerk van Wallersten ut respecteveljk 1974, 1980 en 1989: Captalst Agrculture, Mercantlsm en Second Great Expanson. Een vergeljkbaar standaardwerk s van Braudel 1990, De tjd en de wereld. Ze eveneens De Pater 1989, Stedenland en De Vres en Van der Woude 1995, De eerste ronde. De laatsten onderscheden ver grote verstedeljkngsbewegngen met betrekkng tot de gebeden aan de Noordzee vanaf crca het jaar Wagenaar en Van Engelsdorp-Gastelaars 1986, Het ontstaan van de Randstad. 26 Ibdem. 17 Aanledng: wat s de Randstad en waar komt ze vandaan?

20 18 De wortels van de Randstad

21 Inhoudsopgave (utgebred) DEEL 1 Op zoek naar een benaderng: veranderng van hërarchsche verhoudngen n het stedenpatroon van de Randstad (13 de -20 ste eeuw) 1 Veranderng van hërarchsche verhoudngen n stedenpatronen volgens de lteratuur Karakter van de hstorografe Aard en vorm van hërarchsche verhoudngen Regelmatge hërarchsche verhoudngen Polycentrsche hërarchsche verhoudngen Monocentrsche hërarchsche verhoudngen Invloed op hërarchsche verhoudngen anders dan transport Een omtrekkende bewegng Aanpak Perodserng 52 2 Hërarchsche verhoudngen n het stedenpatroon van de Randstad beschreven n perodes ( ) Wat vooraf gng: ontstaan van een stedenpatroon vóór Opkomst van de Hollandse rego Toenemende stratfcate n een polycentrsch stedenpatroon Inhoudsopgave (utgebred)

22 Het monocentrsche stedenpatroon van de Gouden Eeuw Stedeljke contracte en selecteve bevolkngsdalng Consoldate van de rangorde n een polycentrsch patroon Bevolkngsdalng n de grote steden 88 3 Naar een benaderng en een methode: op zoek naar overhedsnvloed Terugblk op de gehanteerde aanpak Hypothese Benaderng en vraagstellng op hoofdljnen Termnologe Structuur en utwerkng Afbakenng van het materaal 107 DEEL 2 Op zoek naar de overhedsnvloed op veranderng n de functonele taakverdelng van de Randstad tussen de 13 de en de 20 ste eeuw 4 De mddeleeuwen: overhedsnvloed n de gewesten vanaf 1200 tot Veranderng n de functonele taakverdelng van de steden De stad Utrecht (tot halverwege 16de eeuw) Internatonale doorvoer langs de rveren (13de eeuw) De opkomst van de exportnjverhed (tot crca 1420) De wortels van de Randstad

23 4.1.4 Dre rondes van functonele transformate (15de halverwege 16de eeuw) Beslut Economsche context Beperkngen van de feodale econome Twee complexen van mddeleeuwse bedrjvghed De poltek-bestuurljke organsate De landsheerljke organsate Standen en Staten Beslut: mddeleeuwse competteve voordelen Competteve voor- en nadelen Handelspoltek Algemene maatregelen van beled Vrjstellng van algemeen geldende belemmerngen Schenkngen van gronden en attrbuten Vestgng van overhedsnstellngen Infrastructuurconcesses Stadsrechten en nspraak Competteve nadelen: oorlogen en belastngdruk Concluse: overhedsnvloed Hoofdconcluses Terugblk op de demografsche hërarche Nevenconcluses De vroegmoderne tjd: overhedsnvloed n de Republek vanaf 1560 tot Veranderng n de functonele taakverdelng van de steden Gouden Eeuw: expanse (crca ) Stagnate en krmp (crca ) Beslut Economsche context De 17de eeuw n Europa Beheersng wereldzeeën en het protectonsme Inhoudsopgave (utgebred)

24 5.3 Poltek-bestuurljke organsate Het ontstaan van de Republek De macht van de stedeljke eltes Beslut: vroegmoderne competteve voordelen Competteve voor- en nadelen Handelspoltek De nzet van vloot en leger n Europa Kolonale poltek Vestgng van overhedsnstellngen Infrastructuurconcesses Competteve nadelen: belastngdruk Concluse: overhedsnvloed Hoofdconcluses Terugblk demografsche hërarche Nevenconcluses De moderne tjd: overhedsnvloed n het Konnkrjk vanaf 1795 tot Veranderng n de functonele taakverdelng van de steden Rjnverkeer en bestuursfunctes (crca ) Industre en ctyvormng (crca ) Denstverlenng en surbansate (vanaf crca 1950) Beslut Economsche context De Industrële Revolute Globalserng en tertarserng Poltek-bestuurljke organsate De eenhedsstaat (crca ) De verzorgngsstaat (crca ) Beslut: moderne competteve voordelen Competteve voordelen Fnancerng van nfrastructuur Industrebeled De wortels van de Randstad

25 6.4.3 Vestgng van rjksnstellngen Wonngbouwbeled en volkshusvestng Rumteljke ordenng Competteve nadelen: bouwbeperkngen Overhedsnvloed Hoofdconcluses Terugblk op de demografsche hërarche Nevenconcluses Concluse en beslut Terugblk op de gehanteerde methode Hoofdconcluses Terugblk op demografsche hërarche Nevenconcluses en aanbevelngen 318 Terug- en voorutblk 321 Summary: 327 Bjlage 331 Lteratuur en bronnen 335 Afbeeldngverantwoordng 349 Currculum vtae Inhoudsopgave (utgebred)

26 24 De wortels van de Randstad

27 Deel 1 Op zoek naar een benaderng: veranderng van hërarchsche verhoudngen n het stedenpatroon van de Randstad (13 de -20 ste eeuw) 25

28 26 De wortels van de Randstad

29 1 Veranderng van hërarchsche verhoudngen n stedenpatronen volgens de lteratuur Vaak begnt een onderzoek met een analyse van de bestaande lteratuur de relevant ljkt voor het gekozen onderwerp. Deze stude s daarop geen utzonderng. Het doel van een dergeljke aanpak s om van een nauweljks afgebakend nteresseveld n dt geval de totstandkomng van hërarchsche verhoudngen n het stedenpatroon van West-Nederland tot een concrete hypothese en daarut voortvloeende toetsbare vraagstellng te komen, de n het vervolg van het onderzoek met behulp van een omschreven methode geverfeerd of gefalsfeerd worden. Zo n methode mplceert een nadere theoretsche utwerkng van een hypothese met behulp van secundare lteratuur, wat vaak voorkomt bj overzchtsstudes. In het beste geval resulteert de analyse van de gekozen lteratuur n een nvalshoek waarmee de matere benaderd kan worden. De nvalshoek s weer onderbouwd met een aantal aannames of veronderstellngen waarut de hypothese het voorlopge theoretsche antwoord op de vraagstellng kan worden opgebouwd. Bj de selecte van relevante lteratuur heb k me gercht op studes de de langetermjnontwkkelng van de stad, de verspredng van de steden n het landschap en/of de (veranderende) samenhang n stedengroepen tot onderwerp hebben. Bj de analyse zjn de volgende vragen ledend geweest: wat zjn hërarchsche verhoudngen n stedenpatronen? Waardoor worden ze veroorzaakt, en waarom veranderen ze met het verstrjken van de tjd? Onder welke omstandgheden nemen ze een mono- of polycentrsche vorm aan? 1.1 Karakter van de hstorografe 27 Veranderng van hërarchsche verhoudngen n stedenpatronen volgens de lteratuur Lteratuur waarmee de langetermjnveranderng van hërarchsche verhoudngen tussen n het landschap versprede steden begrjpeljk wordt gemaakt en waarmee het polycentrsche stedenpatroon van de Randstad kan worden begrepen, s slechts beperkt beschkbaar. De rumteljke verspredng n het landschap wordt doorgaans alleen besproken n studes waarn de totstandkomng van steden n de mddeleeuwen centraal staat. Daarn wordt aandacht besteed aan egenschappen van het natuurljke landschap, de mogeljkheden boden voor de economsche opbloe van lokale gemeenschappen, zoals de aanwezghed van waterlopen, vruchtbare landbouwgronden, een mltar

30 strategsche lggng of de aanwezghed van goedkope grondstoffen. 27 Deze zouden n belangrjke mate eventuele wetmatgheden van het verspredngspatroon van steden bepaald hebben. In studes de latere perodes tot onderwerp hebben wordt de lggng van steden ten opzchte van elkaar doorgaans als gegeven gezen, met utzonderng van de Vroege Industrële Revolute, toen neuwe nederzettngen n de nabjhed van fossele brandstoffen ontstonden. 28 Zelden of noot wordt de rumteljke verspredng n het landschap zelf n de hudge tjd gezen als rechtstreekse determnant voor de hërarchsche verhoudngen tussen de steden. Dt komt omdat men er doorgaans van utgaat dat door technologsche nnovates op met name het vlak van transport en communcate, afstand als determnant voor rumteljke relates een vrjwel verwaarloosbare factor s geworden een opvattng de onder de naam the death of space furore heeft gemaakt. 29 Voor het verdere verleden wordt de verspredng van steden n het landschap vaak wél gezen als een determnant voor hun onderlnge verhoudngen, maar dan gaat het n de regel vooral om de afstand tussen de verschllende kernen de rchtnggevend zou zjn voor de dstrbute van functes en nwoners over de verschllende centra. 30 Slechts zelden worden de egenschappen van het landschap zelf rechtsreeks aangehaald als verklarende factor voor de relateve ontwkkelng van steden ten opzchte van elkaar; hoewel er zo nu en dan terloops wel eens naar wordt gegst. 31 Opmerkeljk genoeg gaat het egenljk om een voor de hand 27 Rutte 2002, Stedenpoltek en stadsplannng. 28 Ze bjvoorbeeld de standaardwerken van Hohenberg en Lees 1985, The makng of urban Europe en De Vres 1984, European urbanzaton. 29 Ze voor een grondge uteenzettng herover Neal 2008, From Central Places. Neal plaatst de overgang van een afstandsgebonden naar een netwerkachtge relategebonden stedeljke hërarche rond de jaren De death of space en de overgang van een space of place naar een zogenaamde space of flows gaat terug op het standaardwerk van Castells 1996, The Rse of the Network Socety. 30 Zo stelde Lesger 2001, Handel n Amsterdam, op p bjvoorbeeld dat omdat afstanden nog net afdoende overbrugd konden worden n de vroegmoderne tjd, beperkngen opgelegd werden aan de mate waarn één of enkele steden de m- en exporthandelngen van klenere havensteden naar zch toe konden trekken. Het denken over afstand als determnant voor de taakverdelng en de onderlnge hërarchsche verhoudngen tussen steden gaat terug op Von Thünen 1862, Der solerte Staat en n navolgng daarvan op Chrstaller 1933, De zentralen Orte. 31 Ze voor een betoog over de relate tussen steden en het landschap Renes 2005, De stad n het landschap. Zo koppelde Von Thünen 1862, Der Isolerte Staat, het bestaan en de hërarche van steden aan de explotate van de omgevng, maar afstand bleef doorslaggevend: omdat een zwaar product zoals hout slechts over korte afstanden vervoerd kon worden denden steden zch nabj boszones te bevnden. Een ander voorbeeld s De Zeeuw 1978, Peat and the Dutch Golden Age, waarn een verband gelegd wordt tussen goedkope energe en een gunstge economsche ontwkkelng. In bede gevallen, de overgens door Ntz 1993, A Von Thünen nterpretaton, worden vergeleken, gng het om nabjhed van energebronnen. Ondanks deze terloopse suggestes wordt een rechtstreeks verband tussen stedeljke hërarche en andere egenschappen van het landschap zelden explcet verwoord. Zelfs net n het standaardwerk van Pounds 1973, An Hstorcal Geography: op p.282 wordt de hogere bevolkngsdchthed tussen de Elbe en de Oder wel n verband gebracht met de aanwezghed van vruchtbare grond, maar net met latere verstedeljkng. 28 De wortels van de Randstad

31 lggend verband: de opvattng dat steden vanwege egenschappen van het omrngende landschap een gunstger of mnder gunstge ontwkkelng doormaken dan steden de n landschappen met andere kenmerken lggen. Bj verstedeljkngsprocessen op een langere termjn s het schaalnveau van de ndvduele stad domnant, waardoor er geen of nauweljks aandacht besteed wordt aan een vergeljkng met andere steden en hërarchsche verhoudngen dus ook net ter sprake komen. Dat s een hnderpaal, want bj hërarchsche verhoudngen gaat het feteljk om relatvtet: om de relateve toestand of ontwkkelng van steden ten opzchte van elkaar. De langetermjngeschedens van de ndvduele stad krjgt vooral vorm n vustdkke en vaak meerdelge stadsmonografeën waarn voor de mddeleeuwen, de vroegmoderne en de moderne tjd afzonderljk voor uteenlopende thema s een specalst om een bjdrage gevraagd s. 32 Ondanks de rjke hoeveelhed aan nformate de daardoor gebundeld s, valt op dat deze werken n de regel eerder een beschrjvend dan een verklarend karakter hebben. Daardoor s het zoeken naar verklarngen voor veranderng n de hërarchsche verhoudngen van stedengroepen bepaald net gemakkeljk. Hoewel het met enge dscplne mogeljk s om terloops aanknopngspunten te vnden voor de verklarng van de langetermjnontwkkelng van de stad, sprngt met name de sterk verschllende thematek per perode n het oog. Thema s de n de mddeleeuwen een rol speelden, zoals njverhed, relge of stedeljke prvleges op het gebed van handel en bestuur, komen later net meer ter sprake terwjl zaken de n de moderne tjd kenmerkend geacht worden, zoals rumteljke ordenng of net-westerse mmgrate, n eerdere perodes net voorkomen. Lteratuur de zch rcht op de langetermjnontwkkelng van stedengroepen moet met een zaklamp gezocht worden. 33 De schaarse studes waarn hërarchsche verhoudngen tussen steden n het landschap ter sprake komen, vallen op hoofdljnen uteen n dre groepen. Heronder zal k kort uteenzetten welke constaterngen aan de hand van de lteratuur gedaan kunnen worden ten aanzen van de eerder genoemde vragen: wat zjn hërarchsche verhoudngen n stedenpatronen? Waardoor worden ze veroorzaakt, en waarom veranderen ze met het verstrjken van de tjd? Onder 32 Voor een besprekng van dergeljke stadsmonografeën, ze Rutte 2009, Onderzoek naar rumteljke transformate. 33 Beroemde standaardwerken over de langetermjnontwkkelng van stedengroepen of verstedeljkng zjn de eerder genoemde Hohenberg en Lees 1985, The makng of urban Europe en De Vres 1984, European urbanzaton. Maar ook het oeuvre van Rozman, zoals bjvoorbeeld Urban networks and hstorcal stages (1978) en Urban networks n Russa (1976), valt daaronder te scharen. Voor steden n Nederland n de vroegmoderne tjd en de late mddeleeuwen s het werk van Lesger van belang zoals Hoorn als stedeljk knooppunt (1990) maar ook Handel n Amsterdam (2001) en Regons and urban systems (2000). Voor de Vlaamse steden n de late mddeleeuwen, ze Stabel 1997, Dwarfs among Gants. Een overzchtsbundel waarn voornameljk geografsche bjdragen met betrekkng tot verstedeljkng op lange termjn bjeengesprokkeld zjn, s n 1981 verschenen onder het redacteurschap van Schmal, Patterns of European Urbansaton. Ze verder Rmmer 1967, Spatal regulartes of Australan seaports en Pred 1973, The crculaton of nformaton. 29 Veranderng van hërarchsche verhoudngen n stedenpatronen volgens de lteratuur

32 welke omstandgheden nemen ze een mono- of polycentrsche vorm aan? Onder stedenpatronen versta k her de rumteljke verspredng van steden ten opzchte van elkaar n de meest eenvoudge zn van het woord Aard en vorm van hërarchsche verhoudngen In de aanledng stelde k dat polycentrsme egenljk een karakterserng s van hërarchsche verhoudngen tussen n het landschap verspred lggende steden, en dat als kenmerk daarvan n de regel gedacht wordt aan complementare functonele profelen en relatef klene verschllen n bevolkngsomvang van de afzonderljke kernen. In de lteratuur worden hërarchsche verhoudngen n stedenpatronen over het algemeen opgevat als een rangorde van steden op bass van de verdelng van taken of functes zoals de dstrbute van mensen, bedrjven en nstellngen. Met andere woorden: de economsche of functonele actvteten over de n het landschap versprede steden. De wjze waarop mensen, bedrjven en nstellngen over steden n een rangorde verspred zjn kan echter verschllende vormen aannemen. Met vorm wordt her de structuur van de verhoudngen bedoeld. Zo kunnen hërarchsche verhoudngen regelmatg of onregelmatg zjn, waarbj de onregelmatge kunnen varëren tussen de extremen van een mono- of polycentrsche samenstellng. Een alternatef s de plurcentrsche vorm, waarbj de hërarche tussen centra n een groep als geheel weng geprononceerd s. Bj polycentrsme s er nameljk wel sprake van dudeljke domnante, maar dan van enkele grote steden bnnen een grotere groep. Hoewel de opvattngen over de maatstaven waarop steden een rang toegekend krjgen n een onderlnge hërarche n zekere zn vergeljkbaar zjn, bestaat er ten aanzen van de vorm de dergeljke rangordes aannemen met het verstrjken van de tjd en het dalen van transportkosten geen consensus. Naast deze tegenstrjdghed n de lteratuur s er sprake van een tweede factor de het formuleren van een hypothese over de totstandkomng van de polycentrsche verhoudngen n de Randstad bemoeljkt. Dt komt omdat, zoals k dadeljk verder zal utleggen, het denken over de oorzaken en factoren de anders dan transport(kosten) van nvloed zjn op de totstandkomng van hërarchsche verhoudngen n stedenpatronen, weng eendudg en n sommge gevallen zelfs tegengesteld van aard s. Eerst zal k uteenzetten op bass van welke kenmerken hërarchsche verhoudngen (casu quo stedeljke rangordes) 34 Het gaat her om een eenvoudg geometrsche term en net om rtme, structuur of andere begrppen de gekenmerkt worden door wetmatgheden, de door onderlggende processen worden veroorzaakt. Patroon gebruk k om de afstand tussen de lggng van steden ten opzchte van elkaar te duden, een fenomeen dat n meetkundge eenheden ut te drukken s. 30 De wortels van de Randstad

33 samengesteld kunnen worden, en vervolgens dre groepen aanwjzen n de lteratuur de tegenstrjdge opvattngen hebben over de vorm de hërarchsche verhoudngen utendeljk aannemen. Daarna zal k ngaan op de overge factoren de van nvloed kunnen zjn op de totstandkomng van stedeljke rangordes. Kenmerken op bass waarvan een plaats n de rangorde wordt toegekend zjn bjvoorbeeld de omvang van de stedeljke bevolkng, 35 het aantal nnovates dat er lokaal voorkomt (zowel de ontdekkng als de verspredng daarvan), 36 de dverstet van de economsche actvteten, 37 de relateve lggng bnnen een terrtorum of stedeljk cluster 38 en de hoeveelhed en ntenstet van de verkeersbetrekkngen. 39 Vaak werken auteurs met een combnate van dergeljke egenschappen, zoals Wagenaar en Van Engelsdorp-Gastelaars (1986) deden bj hun vaststellng van de Hollandse paradox. Zj constateerden de omgekeerde evolute van een monocentrsch naar een polycentrsch stedensysteem n Holland door te wjzen op het gegeven dat Amsterdam aan het ende van de 18de eeuw qua nwonertal en omvang van de bedrjvghed nog had gedomneerd, maar deze domnante n de loop van de 19de eeuw moest afstaan aan de snelgroeende steden Rotterdam, Den Haag en n mndere mate Utrecht, waarvan de groe respecteveljk gebaseerd was op havengerelateerde bedrjvghed, bestuurs- en dstrbuteve functes. 40 Bj de kenmerken waarop een stad een bepaalde rang toebedeeld krjgt, valt op dat het zeer vaak om functes of taken gaat de over het algemeen een zekere economsche ladng hebben. Vaak betreft het economsche actvteten zoals het husvesten van een bevolkng van een bepaalde omvang, een bepaald type bedrjvghed zoals bedrjven of nstellngen de weer bepaalde egenschappen hebben, zoals een specfeke producte of een bepaald berek. Een voorbeeld van dat laatste zjn bjvoorbeeld de global ctes van Sassen (1991). Zj gaf deze classfcate van de hoogste rang aan 35 Ze bjvoorbeeld De Vres 1984, European urbanzaton; Rozman 1978, Urban networks and hstorcal stages; Chrstaller 1933, De zentralen Orte en Lampard 1965, Hstorcal aspects of urbanzaton; Wagenaar en Van Engelsdorp-Gastelaars 1986, Het ontstaan van de Randstad; Kooj 1981, What s n a name. 36 Pred 1973, The crculaton of nformaton. 37 Het aantal studes waarn dverstet van (economsche) actvteten mplcet of explcet gehanteerd wordt s zeer groot, hoewel het type ondersched dat gemaakt wordt per auteur wel sterk vareert. Ze bjvoorbeeld Lesger Handel n Amsterdam (2001) en Regons and urban systems (2002); Rozman 1978, Urban networks and hstorcal stages; Kooj 1981, What s n a name; Duncan en Ress 1956, Socal characterstcs; Chrstaller 1933, De zentralen Orte; Jacobs 1984, Ctes and the wealth of natons; Sassen 1991, The global cty; Hall 1966, Seven world ctes; Florda 2002, Rse of the creatve class. Volgens Schmal 1981, Many vews, s het zelfs gebrukeljk om steden te classfceren op bass van hun economsche actvteten. 38 Chrstaller 1933, De zentralen Orte. 39 Rtsema van Eck 2006, Vele steden; Hall en Pan 2006, The polycentrc metropols; De Vres 1980, Structure of the urban system. 40 Wagenaar en Van Engelsdorp-Gastelaars 1986, Het ontstaan van de Randstad. 31 Veranderng van hërarchsche verhoudngen n stedenpatronen volgens de lteratuur

34 steden met zogenoemde mondale command and control-functes. 41 De opvattng dat steden prmar economsche wezens zjn, wordt n de lteratuur dan ook herhaaldeljk aangetroffen. 42 Deze functes kunnen op een geljkmatge of ongeljkmatge maner over stedengroepen verspred zjn. Als hërarchsche verhoudngen opgevat kunnen worden als een rangorde op bass van het aantal of het type taken of functes, kan zo n taakverdelng ook poly-, mono- of plurcentrsch zjn. Met andere woorden: de vorm of structuur van de taakverdelng kan uteenlopen. Polycentrsch s daarmee dus automatsch ook een karakterserng van de functonele taakverdelng tussen steden, evenals dat voor hërarchsche verhoudngen het geval s. Nogmaals: met vorm doel k her dus op de samenstellng, of het karakter, van de hërarchsche verhoudngen. Bj de monocentrsch gevormde hërarche scoort de aanvoerder veel hoger dan andere steden n de groep en n de polycentrsch gevormde hërarche ontlopen de scores van verschllende steden n de voorhoede elkaar weng. Bj rangordes met een plurcentrsche of meerkernge vorm geldt dat de verschllen tussen de scores n de gehele groep weng geprononceerd zjn. Studes waarn de vorm van hërarchsche verhoudngen ter sprake komt vallen op hoofdljnen uteen n dre groepen, waarbj het ondersched gebaseerd s op de tegenstellng ten aanzen van de opvattng van de vorm de de taakverdelng tussen steden zou moeten aannemen naarmate afstand mnder beperkend wordt voor de relates tussen de steden. Heronder zal k per groep uteenzetten welke (sleutel) studes eronder vallen en waarom, wat de voornaamste kenmerken van de benaderng bnnen de groep zjn en waarom deze net vanzelfsprekend van toepassng kan zjn op de verstedeljkng n West-Nederland. Daarbj ben k ervan utgegaan dat met het verstrjken van de tjd de beperkende werkng van afstand soweso afneemt, als gevolg van betere communcate- en transportmogeljkheden, met als resultaat dat 41 Sassen 1991, The global cty. Een ander voorbeeld van een dergeljke classfcate s de creatve cty van Florda 2002, Rse of the creatve class, op bass van het aandeel createve werkers n de beroepsbevolkng, de aanwezghed van hgh-tech ndustre en het aantal patenten per hoofd van de bevolkng. Een ander voorbeeld, zj het net rechtstreeks gercht op steden maar eerder op de rumteljke structuur van marktsystemen n ontwkkelngslanden, s Johnson 1970, The organzaton of space. Naar: Lesger 2001, Handel n Amsterdam. 42 Ze Jansen 2001, The constructon. Voorbeelden van beroemde auteurs bj we de economsche functe van de stad explcet was zjn Jacobs 1969, The economy of ctes en 1984 Ctes and the wealth of natons en Weber 1958, The Cty en 1972, Typologe der Städte. In het standaardwerk van (overgens een andere) Weber 1969, The growth of ctes, worden de ndustrële productewjze en verstedeljkng rechtstreeks met elkaar n verband gebracht. Ook met betrekkng tot (rumteljke geïntegreerde) stedeljke netwerken staat snds Pred 1977, Ctysystems past growth, het economsche belang van bedrjven en steden tradtegetrouw centraal. Naar: Van Oort e.a. 2009, Economsche specalsates n de Randstad. Verstedeljkng wordt vaak gehanteerd als maatstaf voor economsche ontwkkelng en andersom wordt verstedeljkng weer vaak verklaard vanut economsche factoren. De Pater 1989, Stedenland, schrjft op p.41 zelfs dat verstedeljkng net zonder economsche geschedens begrepen kan worden omdat aantal, spredng en nwonertal van steden afhankeljk zjn van de wjze waarop producte en dstrbute van goederen georganseerd zjn. 32 De wortels van de Randstad

35 transport net altjd meer nodg s en daarnaast goedkoper wordt, waardoor verkeer en communcate n de rumte gemakkeljker en vrjer worden Regelmatge hërarchsche verhoudngen De eerste groep beweert dat naarmate transportkosten dalen mensen, bedrjven en nstellngen op een hërarchsche, regelmatge wjze verspred zullen bljven over de verschllende centra waarbj de aanvoerder van de hërarche het meest veelzjdge takenpakket heeft. Invloedrjke studes en benaderngen de n deze groep vallen zjn bjvoorbeeld het centrale plaatsensysteem van Chrstaller (1933), de ranksze rule van Zpf (1941), the Law of Proportonate Effect van Gbrat (1931) en later het werk van Duncan en Ress (1956). Chrstaller meende dat de hërarche tussen steden, gebaseerd op hun onderlnge taakverdelng, prmar het gevolg was van de onderlnge afstanden en de mogeljkheden voor dstrbute waardoor de omvang van de verzorgngsgebeden van de afzonderljke steden bepaald werd. 43 Zjn werk was n zekere zn een voortzettng op dat van Von Thünen (1862), de ervan utgng dat de verspredng van steden n het landschap het gevolg was van de nabjhed van crucale zaken om n de dageljkse levensbehoeften te voorzen, waarbj hj de bederfeljkhed van goederen ook meewoog. 44 Chrstaller stelde eveneens dat n de dageljkse levensbehoeften n de drecte omgevng moest worden voorzen, maar naarmate een product of denst mnder regelmatg geconsumeerd werd zouden afnemers bered zjn er langer voor te rezen. Dergeljke functes zouden dan aangetroffen moeten worden n plaatsen de centraal lagen ten opzchte van verschedene afzonderljke verzorgngsgebeden, de daardoor automatsch een hogere rang toegekend kregen. Chrstaller noemde dt centraltet. Aangezen centraltet de functonaltet van een plaats en daarmee haar rang een rechtstreeks gevolg was van de lggng ten opzchte van andere plaatsen en hun verzorgngsgebeden, deed Chrstaller ook utspraken over de verspredng van de 43 Chrstaller 1933, De Zentralen Orte. Over Chrstallers fascnerende theore en de toepasbaarhed daarvan s veel meer te zeggen dan her rumte voor s. Voor een grondge besprekng ze Lesger 2000, Regons, Urban systems. In Hoorn als stedeljk knooppunt (1990) en Handel n Amsterdam (2001) bespreekt Lesger eveneens de tegenhanger van het centrale plaatsensysteem, het zogenoemde netwerksysteem. Voor een overzcht van theorevormng en benaderngen van de stad en verstedeljkng n brede zn, ze het werk van Jansen 2001, The constructon. 44 Von Thünen 1862, Der solerte Staat. Jansen 2001, The constructon, legt een relate tussen het werk van Von Thünen en dat van Lösch, de eveneens meende dat de functe van de stad gebaseerd was op regonale behoeften. Het werk van Lösch 1940, De räumlche Ordnung, overlapt eveneens met dat van Chrstaller 1933, De Zentralen Orte. 33 Veranderng van hërarchsche verhoudngen n stedenpatronen volgens de lteratuur