OMNI. We beseffen niet wat er op ons afkomt. Guy Verhofstadt, Europarlementariër

Transcriptie

1 VERBINDT MENSEN, MENINGEN EN FEITEN OVER PENSIOENEN EN VERMOGENSBEHEER Q1 15 OMNI Guy Verhofstadt, Europarlementariër We beseffen niet wat er op ons afkomt DUBBELGESPREK VNO-NCW kruist de degens met FNV INVESTERINGSINSTELLING Puzzelen met bestaande bouwstenen BELEGGEN IN VASTGOED Never a dull moment in de vastgoedmarkt HANS VAN DER WINDT: De meeste mensen willen geen keuzevrijheid

2 BEST AGE GERARD STAATS The best age to be Gerard Staats Fiscaal jurist bij BDO Elke leeftijd heeft zijn charme maar de periode tussen mijn twintigste en vierentwintigste vond ik heerlijk. Op je studie na had je nog relatief weinig verantwoordelijkheden. Je had een chronisch gebrek aan geld, maar toch deed je zo n beetje alles wat mogelijk was. Opstaan, naar bed gaan of op vakantie, je deed het wanneer jij daar zin in had. Je had de vrijheid om je eigen keuzes te maken, niemand om echt rekening mee te houden. Lees het vervolg op pagina

3 VOORWOORD INHOUD OMNI Q1/ Cover Guy Verhofstadt, Europarlementariër Europa moet faciliteren 14 NLII Ondernemingsfonds op braakliggend terrein Dit gaat iets betekenen 18 FNV & VNO-NCW zijn nog lang niet pensioenmoe Interview Tien stellingen aan Hans van der Windt De meeste mensen willen uiteindelijk geen keuzevrijheid 36 Zekerheid over risico s Het is de verhoogde dijkbewaking van het bedrijf 39 Gezonde gesprekken met de farmasector MN en PGGM bundelen hun krachten Strijdtoneel In 2011 schetste Kees Vendrik in dit blad diverse Europese scenario s. Niet per se de meest zonnige overigens. Zo beschrijft hij hoe nationale problemen ertoe kunnen leiden dat de eurozone implodeert en voert daarbij als beoogd hoofdrolspelers, naast landen als Spanje en Italië, ook Griekenland op. Nu, vier jaar later, zien we hoe Griekenland er alles aan lijkt te doen om die podiumrol ook nadrukkelijk te claimen. Steracteur Varoufakis, enkele jaren geleden eveneens aan de tand gevoeld door dit blad, probeert met verve de Europese spelregels ten nationale faveure aan te passen. Best begrijpelijk, maar laten we onder ogen zien dat zijn land simpelweg te zwak lijkt om de sterke euro te dragen. Het voelt nu zonder twijfel als hard gelag, maar het zou voor alle actoren wel eens beter kunnen zijn om Grie- 21 Longread Never a dull moment in vastgoedland Alleen een plek om te kopen is niet meer voldoende kenland op gecontroleerde wijze richting Europese uitgang te begeleiden. Bij het schrijven van dit voorwoord staat de finale van dit drama nog in de sterren geschreven, maar de kans dat gekozen wordt voor een volgende Grieks bedrijf in dit Europese schouwtoneel lijkt mij verre van denkbeeldig. Soms is het nou eenmaal verleidelijk om de kruik nog maar eens te water te laten. Zelfs als de eerste barsten al zichtbaar worden. Iets vergelijkbaars zou kunnen gaan spelen in het pensioendebat. Alle actoren zijn in extenso gehoord en vele visies van evenzovele belanghebbenden zijn uitvoerig 2 Best Age 5 Voorwoord 6 Kort 13 Column Walter Mutsaers 29 Recensie Het Nieuwe Werken aan je pensioen 43 Cartoon uitgelicht. Prima, maar als we ons bestel toekomstvast en betaalbaar willen houden, moeten we nu toch echt heldere keuzes maken. Het script ligt er en alle acteurs zijn klaar voor het volgende bedrijf. Het wachten is op de regie. Wij zullen onze rol in dit spel naar vermogen blijven spelen en dragen er als pensioenbeheerder graag ons steentje aan bij. In denken en overleggen, maar liever nog in doen. Zo willen wij als institutionele belegger nog zwaarder investeren in duurzame innovatie en infrastructuur, zowel nationaal als internationaal. Op deze wijze kunnen de deelnemers zien dat hun geld niet alleen voor een goed pensioen later is, maar ook nu goed wordt besteed. En dat is goed voor Europa, goed voor Nederland en goed voor het vertrouwen in onze pensioensector. The show must go on! Ruud Hagendijk directievoorzitter MN 4 5

4 Theo van Bakkum: Zodra de pensioenleeftijd is bereikt moet je de deelnemer zelf laten bepalen bij welke verzekeraar hij de opgebouwde rechten wenst onder te brengen. Marktwerking zal zorgen voor de beste uitkeringen en de administratiekosten zullen dalen. Ben Alferink: Er is voldoende kapitaal bij het pensioenfonds, dus een nog grotere buffer is ongewenst. Het is de hoogste tijd om weer te gaan indexeren. KORT Samen dokteren aan het pensioenstelsel Staatssecretaris Jetta Klijnsma riep via de Nationale Pensioendialoog op om collectief mee te denken over de oudedagsvoorziening. De reacties stroomden binnen. We delen een aantal bijdragen die ons stelsel weer gezond moeten maken. Angelette Akkermans: Ik vind het erg jammer dat we niet de juiste en volledige informatie krijgen over de ingebruikname van de pensioenpot door het rijk, als er te veel in zit halen ze het weg, als een tekort dreigt mogen wij het weer aanvullen. Laat iedereen voor zichzelf zorgen, dan hoeven de overheadkosten ook niet te drukken op de pensioenen. Gert van Asselt: Een pensioenstelsel zoals dit in Nederland is georganiseerd is waardevol. Op welke manier dan ook, een ieder heeft er voordeel van als de pensioengerechtigde leeftijd wordt bereikt en er gebruik kan worden gemaakt van het pensioen. Wat ik mis is de individuele vrijheid om wel of niet mee te doen aan een pensioenregeling. Waarom moeten we meedoen? Het zorgen voor later is ook een individuele verantwoordelijkheid. Marinus Ammeraal: De uniforme rekenrente moet op de schop! Terecht wordt door meerdere deskundigen opgemerkt dat we er vanaf nu rekening mee moeten houden dat de rentestand langdurig laag blijft. Daarom moet in de berekening van de dekkingsgraad de uniforme rekenrente - gebaseerd op de rentestand - worden vervangen door het werkelijk behaalde rendement van het pensioenfonds. Peter Baerveldt: Stop met versobering en afbreuk van de pensioenen op basis van vage en absoluut ongefundeerde en onrealistische verwachtingspatronen. Dit kabinet kan alleen zichzelf legitimeren om van minder validen en ouderen te stelen. Dit is afbreuk van onze opgezette en goed verzorgde samenleving. Wiek van den Berg: Als ik een deel van mijn pensioengeld zou kunnen besteden aan de aflossing van de hypotheek kan ik met lagere lasten geruster oud worden en is het rendement ook prima. C.J.M. Aarts: Het is van de zotte om in slechte tijden de gepensioneerden en toekomstig gepensioneerden te laten opdraaien voor de kosten en in goede tijden een graai in de pensioenpotten doen. Henny Arends: Ik ben voor een eenvoudige pensioenwet: iedereen moet pensioen opbouwen met een minimaal en een maximaal bedrag. Of met een bepaald percentage van je loon/netto winst. De werknemers betalen 1/3 en werkgevers 2/3 van de premie. Het opgebouwde pensioen is voor de persoon en bij zijn overlijden voor zijn erfgenamen. H. Bertens: Om jongeren meer kans te geven op de arbeidsmarkt en oudere werknemers de gelegenheid te geven eerder uit te stromen zou het goed zijn om de zogenaamde VUTregelingen weer in te voeren. Zo krijg je beweging in de grote werkloosheid die nu heerst. 6 7

5 INTERVIEW GUY VERHOFSTADT WE BESEFFEN NIET WAT ER OP ONS AFKOMT Volgens Guy Verhofstadt, lid van het Europees Parlement en fractieleider van de Alliantie van Liberalen en Democraten voor Europa (ALDE), moet elk Europees land zijn pensioenen financieel en demografisch gezond maken, maar moet de Europese Unie zich niet bemoeien met de concrete hervormingen die daarvoor nodig zijn. Europa moet faciliteren. TEKST DJOEKE BARKEY BEELD LINELLE DEUNK 8

6 INTERVIEW GUY VERHOFSTADT Wat vindt u van het investeringsplan van Juncker? Denkt u dat dit vehikel gaat werken? GV Ik wil niet de ongelovige Thomas spelen, maar ik moet het eerst zien. Daarom wordt 2015 een sleuteljaar om die omslag te maken en ons uit de crisis te halen. Het is niet voldoende om 300 miljard euro op de Europese economie los te laten. We moeten een coherente Europese investeringsstrategie ontwikkelen: een plan om dat geld ook te doen renderen. Onlangs heeft u zelf een European Investment and Recovery Act aangekondigd. Wat zijn de hoofdlijnen van dit plan? GV We moeten twee zaken doen. Ten eerste moeten we van onze strategische markten in Europa één markt maken. Dat wil zeggen dat de nationale schotten moeten verdwijnen in de energiemarkten, de digitale en financiële markten. Vandaag schermen lidstaten die markten nog af voor buitenlandse concurrentie. Dat is een enorme rem op de mogelijkheid tot economisch herstel. Een Nederlandse app-ontwikkelaar moet eerst toestemming hebben van 28 nationale toezichthouders en meer dan 100 telecom operatoren voor hij zijn toepassing in heel Europa kan vermarkten. Dat is onaanvaardbaar. Spaanse producenten van windenergie kunnen de Franse markt niet op. De voorbeelden zijn legio. Als dat opgelost is, kunnen we effectief investeren in de fysieke infrastructuur van deze markten: breedband internet, pijpleidingen, het oplossen van de missing links in het elektriciteitsnetwerk, enzovoort. Om dat te financieren hebben we een Europees investeringsfonds nodig dat privaat kapitaal mobiliseert. Hoe wilt u investeerders zoals pensioenfondsen over de streep trekken om nog meer te gaan investeren in de Europese economie? GV Er moet een investeringstekort van 700 miljard euro overbrugd worden. Ik denk dat dit kan als we de obligaties die het fonds uitgeeft vrijstellen van belastingen in heel de Unie. Voor investeerders betekent dat heel concreet: meer return on investment voor hetzelfde risico. Een tweede belangrijke factor dat hen over de streep De pensioensector is niet verantwoordelijk voor het economisch herstel kan trekken, is wanneer het fonds ook voor een deel dertig procent bijvoorbeeld - gegarandeerd wordt door de lidstaten. Wat kan de pensioensector überhaupt doen om bij te dragen aan het economisch herstel in Europa? GV De pensioensector is niet verantwoordelijk voor het economisch herstel. Het is in de eerste plaats hun taak om verstandig te beleggen en zo hun klanten een goed en zeker pensioen te bezorgen. Het is aan de politiek op nationaal en Europees niveau om het juiste kader te scheppen waarbinnen dit kan gebeuren. Pensioenfondsen bepalen op basis van de verhouding tussen risico en rendement waarin zij investeren. Zou maatschappelijk verantwoord beleggen volgens u een grotere rol moeten spelen in het beleggingsbeleid? Ook als dat ten koste gaat van rendement? GV Ook dat is niet hun eerste rol. We moeten een Europees kader scheppen waarin investeren aangemoedigd wordt en opnieuw aantrekkelijk wordt. Door onder meer een Europees investeringsplan en strategie door te voeren, maar ook door in heel wat lidstaten te hervormen: in de fiscaliteit, de arbeidsmarkt en de sociale zekerheid zodat het investerings- en consumentenvertrouwen terugkomt. Bent u voor een belasting op financiële transacties? Hoort die ook te gelden voor pensioenfondsen? GV Het gemiddelde belastingniveau in de Europese Unie is al aan de aardig hoge kant. Ik denk dat dergelijke belasting bekeken moet worden in het kader van een tax shift. Met andere woorden: wie betaalt welke belastingen op dit ogenblik en op welke manier kunnen we ervoor zorgen dat de lasten op een eerlijkere manier gedragen worden. De belasting op arbeid ligt in vele EU landen op dit moment schrikbarend hoog: die zou dan bijvoorbeeld moeten dalen. En wat specifiek de pensioenfondsen betreft, stel ik me ernstig de vraag of het zo verstandig is om in een vergrijzend continent hun rendementen te gaan belasten. Daarover gesproken: de Europese lidstaten nemen ieder voor zich maatregelen om oudedagsvoorzieningen betaalbaar te houden. Moet er één Europees beleid worden ontwikkeld en 10

7 INTERVIEW GUY VERHOFSTADT COLUMN Walter Mutsaers Directeur Klantrelaties MN hoe zou dat beleid er wat u betreft concreet uit moeten zien? GV Ik geloof niet in één Europees beleid of sterke harmonisatie op dat vlak, maar wel in convergentie en het definiëren van gemeenschappelijke doelstellingen. Heel concreet betekent dat voor pensioenen dat de Europese Unie zich niet moet bemoeien met de specifieke kenmerken van de nationale pensioenstelsels, bijvoorbeeld de manier waarop ze gefinancierd worden: met algemene middelen, via bijdragen, of ze DC dan wel DB moeten zijn, enzovoort. Europa kan wél afspreken dat ongeacht het nationaal systeem, de pensioenen zowel financieel als demografisch duurzaam moeten zijn. Zo worden lidstaten die erg gul zijn voor de huidige generatie, maar geen perspectief kunnen bieden aan toekomstig gepensioneerden, verplicht om te hervormen. Het blijft wel aan hen om te beslissen hoe ze die hervormingen precies aanpakken. Europa moet faciliteren. Nu is Europa een zondebok die men de schuld geeft van hervormingen die toch moesten gebeuren. De leeftijd waarop mensen met pensioen gaan, is in elk Europees land anders. Moeten landen hierin vrij worden gelaten of zou het beter zijn als dit uniform wordt geregeld? GV Dat lijkt me duidelijk iets dat van land tot land kan blijven verschillen. Het is maar één van de vele factoren die een pensioenstelsel maakt tot wat het is. Op Europees niveau is alleen belangrijk dat het stelsel in zijn geheel duurzaam is. Wat zijn de consequenties van de vergrijzing voor de Europese pensioensector? GV Het betekent uiteraard dat er enorme mogelijkheden in het verschiet liggen en dat de maatschappelijke verantwoordelijkheid van de sector nog belangrijker wordt. Hoe gaat de vergrijzing de economische ontwikkeling in Europa beïnvloeden? GV Ik denk dat we - los van de pensioenkost - nog niet goed beseffen wat er op ons afkomt. We zitten binnenkort verlegen om arbeidskrachten en we hebben nog altijd geen Europees kader dat economische migratie mogelijk maakt. De VS heeft het, Canada en Australië ook, maar in Europa lijken we niet verder te raken dan de probleemstelling. Om een sprekend voorbeeld te geven: door de onderwijshervorming in Nederland, maakt men We moeten dringend aan de slag met een Europese variant van de Amerikaanse green cards CV GUY VERHOFSTADT Guy Verhofstadt (1953) is voorzitter van de Liberale fractie in het Europees Parlement. Hij was onder meer raadslid in Gent, voorzitter van de Partij voor de Vrijheid en later van Open VLD, de Vlaamse liberale partij. Verder was Verhofstadt vice-eerste minister en minister van Begroting. In leidde hij drie kabinetten; de eerste twee daarvan waren paarse kabinetten van liberalen, sociaaldemocraten en groenen. Na de verkiezingen van 2007 leidde hij een half jaar een interim-kabinet. zich in Vlaanderen al enkele weken grote zorgen over de toevloed van Nederlandse studenten en de kostprijs die hiermee gepaard gaat. Ik zie het probleem niet. De enige juiste reactie kwam tot nu toe van een Nederlander die in Leuven promoveert en een opiniestuk schreef Hou die Hollanders hier!. Wie kan er nu iets tegen de toestroom van hoogopgeleide buitenlanders hebben in een snel vergrijzende samenleving? En aangezien heel Europa met dezelfde uitdaging kampt, zal de oplossing voor ons demografische probleem van buiten onze grenzen komen. We moeten dus dringend aan de slag met een Europese variant van de Amerikaanse green cards. In hoeverre moeten grensoverschrijdende activiteiten van pensioenfondsen worden gestimuleerd? GV Ik denk dat dit een absolute prioriteit moet zijn. Uiteindelijk blijft een pensioen in welke vorm dan ook een verzekering voor de oude dag. En een belangrijk verzekeringsprincipe blijft dat meer diversificatie en een bredere investeringshorizon voor meer stabiliteit zorgt en een beter rendement geeft. Hoe meer pensioenfondsen grensoverschrijdend werken, des te beter. Door de economische crisis is vooral in de zuidelijke eurolanden en in Ierland de werkloosheid de lucht in geschoten, zeker onder jongeren. Hoelang kunnen samenlevingen functioneren als een kwart van de bevolking werkloos is, zoals in Spanje? GV Het antwoord hierop is overduidelijk: niet al te lang meer. Het is geen technisch probleem. Deze jongeren hebben geen perspectief. Hoe zou Europa de werkloosheid moeten bestrijden? GV Naast een Europese investeringsstrategie die opnieuw voor groei en jobs zorgt, moeten we de arbeidsmobiliteit in Europa verhogen. Deze ligt bij ons vier keer lager dan in de VS. Hoe groter we onze arbeidsmarkt maken, hoe meer kansen er voor iedereen zijn. En het gaat heus niet op door te zeggen dat we te veel talen hebben in Europa. Kijk nogmaals naar de reactie van de potentiële toestroom van Nederlandse studenten naar Vlaanderen. Dat heeft niets met taal te maken. Het is een kwestie van mentaliteit: je moet willen zien dat Parijs dichter bij Brussel ligt of zelfs dichter bij Amsterdam dan bij Marseille. Pensioenen is iets voor de lange termijn, leerde ik toen ik aan mijn eerste baan begon. Rond je 25e jaar werd je deelnemer in het fonds van de onderneming of de bedrijfstak waarin je werkte. De HRM-collega toen nog Personeelszaken legde uit dat het pensioen goed was geregeld. Meer informatieaanbod ook tussentijds - was er niet. En ook via bijvoorbeeld de pers werd je destijds niet gevoed met informatie over pensioen. Geen nieuws, goed nieuws. Hoe anders is de actuele werkelijkheid! Sinds een aantal jaren staan pensioenen continu in de belangstelling. Vergrijzing van de bevolking, reservetekorten, verhoging van de AOW-leeftijd, dekkingsgraden en rendementen, indexeren ja of nee, kortingen, DB of DC: de nieuwssites en kranten staan er elke dag vol mee. En de opvatting over het communiceren over pensioenen is veranderd naar veel, vaak volledig. Maar pensioen is daarmee niet perse begrijpelijker geworden. Pensioen is een bijzonder fenomeen. In marketingtermen is het een absoluut no-interest product: kosten gaan voor de baten, het is verplicht, complex en vaak nog ver-van-het-bed. En in de beleving van velen is het vooral saai Als bestuurder van verschillende professionele pensioenorganisaties wist ik al snel dat pensioen dat helemaal niet is. Integendeel, pensioen is een domein waarin enorm veel gebeurt en het grijpt in op veel facetten van ons dagelijks leven. Afgaande op de berichten in de media, slaagde de pensioensector er tot voor kort onvoldoende in om de buitenwereld en vooral haar belangrijkste stakeholders, de deelnemers in de fondsen, op een adequate manier mee te nemen in wat voor hen belangrijk was, en waarom. Informatie over het pensioen werd traditioneel niet gelezen omdat zij in de beeldvorming van de deelnemer in onbegrijpelijk jargon werd geschreven. En als je werkgever of de vakbeweging zei dat het allemaal wel goed zat, besteedde je er verder weinig aandacht aan. Simpel, dat is genoeg Alle zekerheden waar iedereen tot het begin van de financiële crisis in 2008 op vertrouwde, bleken in de afgelopen jaren toch minder stellig. Vooral vanwege de onbekendheid met de pensioenmaterie werden de fondsen daarna door de publieke opinie op dezelfde hoop geveegd als de banken, die werden gezien als de grote aanstichters van het kwaad. En als zelfs je taxichauffeur over dekkingsgraden begint, weet je dat het onderwerp hot is. Pensioen is dus actueel, maar de kennis of begrip van de materie is niet bij iedereen even diepgaand. Of men een eindloon, middelloon of beschikbare premieregeling heeft is vaak niet top of mind, maar men kent wel begrippen als dekkingsgraad. Van Albert Einstein is de uitspraak: Alles moet zo simpel mogelijk gemaakt worden, maar niet simpeler. Daarmee ben ik het van harte eens. Ook een complexe materie als pensioen kan namelijk wel degelijk in begrijpelijke taal worden uitgelegd. En de gemiddelde consument is daar tegenwoordig aan gewend. Kijk maar naar de quick start -gebruiksaanwijzing die standaard bij geavanceerde elektronische apparaten worden geleverd. En wie dat prettiger vindt of echt alles wil weten, pakt er het uitgebreide boekwerk bij. Tegelijkertijd zijn actuariële onderwerpen niet de simpelste zaken, maar daarvan hoeven we evenmin weg te lopen. Het leven is in tal van aspecten complexer en sneller geworden dan pakweg dertig of vijftig jaar geleden, en ons bevattingsvermogen is daarin meegegroeid. De pensioensector werkt hard aan verbeteringen in de communicatie. Het jaarlijks pensioenoverzicht wordt toegankelijker en informatiever. Nieuwe wetgeving over pensioencommunicatie moet meer transparantie, begrijpelijkheid en relevantie bieden. Social media vormen een nieuw communicatieplatform waarop snel en één-op-één contact met de pensioendeelnemer mogelijk is. Veel spelers in de sector verbeteren hun websites continu als informatiekanaal en geven uitleg met infographics en korte heldere filmpjes en animaties. En zelfs nieuwe inzichten uit de wetenschap van neuromarketing worden tegenwoordig ingezet om de complexe boodschappen over pensioen goed over te brengen. En mensen vervolgens te bewegen tot de acties die nodig zijn, afhankelijk van de gebeurtenissen in hun levensloop. De opvattingen over effectieve pensioencommunicatie schuiven daarmee langzaam op richting de quick start -gebruiksaanwijzing. In het besef dat die nooit volledig kan zijn. Maar wie meer wil weten, kan altijd de volledige gebruiksaanwijzing raadplegen. Zo blijkt maar weer: complexe materie kan eigenlijk altijd worden uitgedrukt in een taal en vorm die voor iedereen begrijpelijk is. Simpel; dat is echt genoeg. Dat geldt zelfs voor pensioen. 12

8 ACHTERGROND NLII Loek Sibbing, CEO Nederlandse Investeringsinstelling Dit gaat iets betekenen voor Nederland Hoe kunnen pensioenfondsen en verzekeraars een grotere rol spelen in onze economie? Die vraag, geopperd tijdens een Catshuisberaad in 2011, heeft geresulteerd in de Nederlandse Investeringsinstelling (NLII), een organisatie die vraag en aanbod in de financieringsmarkt beter bij elkaar gaat brengen. Niet door te concurreren met bestaande financiers, maar door nieuwe beleggingsproposities te ontwikkelen en veelal braakliggend terrein te betreden. TEKST RUUD SLIERINGS BEELD ANP PHOTO, SOPHIE EEKMAN 14 15

9 ACHTERGROND NLII Een paradoxale situatie: Nederland moet stevig investeren in cruciale sectoren, zoals energie, infrastructuur, gezondheidszorg, corporaties en verduurzaming, maar de overheid trekt zich steeds meer terug en banken kunnen langetermijnfinancieringen minder goed aan. Loek Sibbing, CEO van de kersverse Nederlandse Investeringsinstelling (NLII): In dat dreigende vacuüm kunnen wij een grote rol spelen. Institutionele beleggers willen meer direct beleggen in de economie en hebben behoefte aan stabiel rendement over een lange termijn. Wij gaan daarvoor beleggingsproposities ontwikkelen, waarvan de maatschappelijke relevantie in veel gevallen ook groot zal zijn. Rendement staat uiteraard voorop, maar als dat samengaat met maatschappelijk belang, des te beter. Arrangeur en regisseur Het lijkt makkelijk: er is de wil, er is geld, er is vraag. Maar echt eenvoudig is dat natuur- LOEK SIBBING Tot 2014 bestuursvoorzitter Univest Company, vermogensbeheerder van de 80 Unilever-pensioenfondsen. Daarvoor directeur van verschillende pensioenfondsen en corporate treasurer Randstad Holding. Van 2001 tot 2011 lid (en sinds 2005 voorzitter) van het bestuur van de Stichting Ondernemingspensioenfondsen. SOPHIE EEKMAN De par tijen aan beide kanten zijn bekend. En we gebruiken bestaande bouwstenen. We puz zelen er alleen wat anders mee lijk niet. Sibbing: Er zijn weinig landen waar het zo moeilijk is voor institutionele beleggers om in de nationale economie te investeren als in Nederland. Dat komt door de manier waarop wij de economie financieren, grofweg vanuit twee bronnen: banken en de overheid. Dat is zo gegroeid. Zo n beperkt aanbod aan financiers maakt je als land in crisistijd wel kwetsbaar, zo is gebleken. Meer financiering door institutionele beleggers vermindert die kwetsbaarheid. Een andere belemmering is de regie. Neem schoolgebouwen. Veel daarvan voldoen niet aan de norm en moeten verduurzaamd worden. Sibbing: Maar daar zijn ontzettend veel partijen bij betrokken, dat maakt het lastig om er een aantrekkelijk investeringsproject van te maken. Bijkomend nadeel is dat dergelijke projecten vaak te klein zijn voor institutionele beleggers. Daarom willen we ook meer standaardisatie realiseren, zodat investeringsprojecten eenvoudiger op te schalen zijn. Misschien nog belangrijker is het feit dat vraag en aanbod elkaar niet goed vinden. Sibbing: Die twee werelden spreken elkaars taal onvoldoende. Daardoor blijven kansen onbenut en komen projecten niet van de grond. NLII wil nieuwe vormen van langetermijnfinanciering arrangeren in sterke beleggingsproposities en zo het transitiemechanisme zijn tussen vraag en aanbod. Uiteraard doen we dat vanuit het perspectief van de belegger. Zo nodig pakken we de regie en structureren we de behoefte aan de vraagkant, omdat wij weten hoe een institutionele belegger denkt en wat hij wil. Daardoor vergroten we de kansen op een succesvolle match. rering) resulteert in een beleggingspropositie. Om dit te bepalen werkt NLII met een vaste en flexibele schil. Die vaste schil is nog klein (vier medewerkers). Voor specialistische kennis kan Sibbing een beroep doen op de founding fathers van de NLII, zodat een sterke projectgroep kan worden opgetuigd die de propositie ontwikkelt. Dat gaat bepaald niet over één nacht ijs. Het kan nodig zijn om projecten op te schalen, zegt Sibbing. Het verduurzamen van de straatverlichting door led-techniek in een grote gemeente bijvoorbeeld kost een paar honderd miljoen. Dat is net niet interessant voor een institutionele belegger, vooral omdat hij dergelijke projecten meestal met meerdere beleggers wil delen. Dus als er meer gemeenten zijn die dit willen, kunnen we dit opschalen en geschikt maken voor een infrastructuurfonds. Naast bestuur en projectgroepen is er ook nog de Propositieraad die meedenkt en -kijkt bij het ontwikkelen van beleggings- Nederlandse Investeringsinstelling (NLII) Deelnemers: Achmea, Aegon, ASR, Delta Lloyd, INKEF, MN, Nationale Nederlanden, PFZW, PGGM, PME, PMT en SNS Reaal. Oprichting: 1 oktober 2014 (na voorbereidend werk van EZ-onderzoekscommissies en kwartiermakers). Doel: langetermijnfinancieringsmogelijkheden voor institutionele beleggers ontwikkelen, en die proposities structureren naar schaal, structuur en risico-rendementsprofiel. Rol overheid: initiatiefnemer, regelgever, projecteigenaar (semi)publieke sector, stakeholder. Vaste en flexibele schil NLII krijgt veel verzoeken binnen, rijp en groen, kansrijk en kansloos. Een project dat alle selectiemomenten doorloopt (intake, inventarisatie, kans-identificatie, structuproposities. En er is het Platform, een halfjaarlijks overleg tussen bestuur, de minister van EZ en de aandeelhouders. Zo n brede aanpak maakt het mogelijk financieringstrajecten op te pakken die om verschillende typen financiers vragen. Sibbing: Neem de plannen voor een warmtenet in Zuid- Holland van de Rotterdamse Haven. De overheid speelt een rol bij het financieren van de onrendabele top, middels subsidies en garanties. De banken kunnen projectontwikkelaars financieren tijdens de realisatie. En institutionele beleggers kunnen het na de realisatie oppakken omdat er dan een stabiele situatie ontstaat met jarenlange inkomsten en cashflow. Pionieren en puzzelen In zekere zin is NLII aan het pionieren, beleggingsproposities ontwikkelen die er nog niet zijn. Sibbing: NLII is een start up, tegelijkertijd is het niet allemaal nieuw. De partijen aan beide kanten zijn bekend. En we gebruiken bestaande bouwstenen. We puzzelen er alleen wat anders mee. Dat anders is cruciaal: NLII wil niet kannibaliseren op bestaande aanbieders, maar additionele langetermijnfinanciering bieden. De reacties uit de sector zijn positief, zegt Sibbing. Banken, institutionele beleggers en de overheid kunnen elkaar ondersteunen. En er is straks het Junckerplan, waarbij het de bedoeling is dat de EU risicodragend kapitaal ter beschikking stelt, zodat het voor beleggers interessant wordt om te investeren. Wij willen daar ook gebruik van maken, zodat er een soort investerings-hub komt waar kennis gedeeld kan worden. Dat kan een vliegwieleffect creëren, zodat veel meer financiering realiseerbaar is. Kortom, dit kan echt iets betekenen voor Nederland. Om die reden vindt Sibbing dit zelf ook een interessante uitdaging: Institutionele beleggers willen graag direct investeren in onze economie. Dat is nu nog lastig, maar ik ben ervan overtuigd dat zij meer in the lead gaan komen, die rol gaan zij opeisen. Aan die ontwikkeling draagt het NLII graag bij. Tegelijkertijd is deze fase ook spannend. Vooral het opschalen van projecten is een nieuwe tak van sport. Het te investeren vermogen komt er wel, en dat zal ook jaarlijks groeien. De clou voor ons is het arrangeren van aantrekkelijke proposities. Door dat te doen kan NLII doorbraken realiseren in lastige dossiers

10 DUBBELINTERVIEW FNV & VNO-NCW Fraterman en Van Dijk zijn nog lang niet pensioenmoe Zweden deed er zestien jaar over Vier pensioenmodellen presenteerde de SER eind januari. Maar eigenlijk zijn er maar twee waar zowel werkgevers als vakbonden perspectief in zien. De vakbonden willen liever geen individuele DC-regelingen; de werkgevers worden niet warm van een nationaal pensioen. TEKST ANDRÉ DE VOS BEELD JOB JANSSEN Ap Fraterman (l) en Gijs van Dijk l sinds het uitbreken van de kredietcrisis overleggen de sociale partners over een nieuw pensioenstelsel. De les van de afgelopen zes jaar: niet te veel voor de troepen uit lopen, geen overhaaste beslissingen nemen en oppassen voor dichtgetimmerde afspraken uit de achterkamertjes. Wij vinden misschien dat het lang duurt, maar in Zweden hebben ze zestien jaar gedaan over hervorming van het stelsel, zegt Ap Fraterman, pensioenexpert bij VNO-NCW. We hebben ons dit keer niet laten opjagen door een deadline, zegt Gijs van Dijk, de bestuurder verantwoordelijk voor pensioen en bij de FNV, over het SER-advies. Dit is vooral een analytisch advies, waarbij we expliciet hebben nagedacht over de transitieproblematiek. Bij een nieuw stelsel moet je goed bedenken wat je met de oude rechten doet. Dat is bij eerdere overleggen over het pensioenstelsel niet goed gebeurd. Fraterman en Van Dijk kennen elkaar goed. Ze komen elkaar tegen aan zo ongeveer alle pensioenonderhandelingstafels. Doorgaans in goede sfeer, zegt Fraterman. Beiden waren ook betrokken bij het SER-advies dat in januari werd gepresenteerd. Daarin worden vier modellen voorgesteld, soms met meerdere varianten. In grote lijnen zijn er vier opties: voortborduren op het huidige stelsel, maar dan zonder doorsneepremie; een nationaal pensioenstelsel waarin alle werkenden, ook zzp ers, meedoen; geheel indi viduele pensioenpotjes (DC), en tot slot beschikbarepremieregelingen met collectieve risicodeling: de inmiddels beroemde variant IV. Die moet dit jaar nog nader worden uitgewerkt, juist omdat zowel werkgevers als werknemers het een interessante optie vinden. AF: Wat ons betreft kiezen we niet voor één model, maar geven we meerdere modellen het groene licht. We hebben een grote diversiteit in onze achterban. Die moet de keuze hebben. Dat betekent dat we de wettelijke mogelijkheden eerder moeten verruimen dan verminderen. GvD: Het SER-advies is meer een schets van het speelveld dan een advies. Wat knelt en wat knelt niet. De sociale partners hadden al eerder knopen willen doorhakken, in de FTK-discussie, door een keuze te maken voor een reëel in plaats van een nominaal stelsel. Dat is door het kabinet geblokkeerd. Nu zitten veel pensioenfondsen wel hartstikke vast door de lage rente. Daar moet een oplossing voor komen. Een oplossing die we vooraf heel goed afstemmen met onze leden. Ook bij ons wil de achterban er dicht op zitten. Een rondje langs de vier opties. Variant I: een uitkeringsovereenkomst met degressieve opbouw, dus afschaffing van de doorsneepremie. GvD: Dit ligt dicht bij het huidige model. Als je de variant kiest waarbij je de nominale verplichting vervangt door een voorwaardelijke pensioentoezegging ben je af het renteprobleem. Ik denk dat dit voor veel sectorfondsen een heel aantrekkelijke optie kan zijn. Het grote probleem is de transitie. Afstappen van de doorsneepremie kost 100 miljard. AF: Daar zit een belangrijk pijnpunt. Zelfs als het minder is dan 100 miljard, dan nog praat je over immense bedragen, Wie gaat dat betalen? GvD: De werkgevers natuurlijk AF: Je moet die rekening natuurlijk hoe dan ook gezamenlijk betalen. Maar is het dan wél haalbaar? Los daarvan hikken wij aan tegen de toekomstige houdbaarheid van sectorfondsen. Als je ziet hoe snel de wereld verandert. Pensioenen zijn van de heel lange termijn, maar bestaan al die sectoren straks nog wel? En hoe los je dat dan op met de collectiviteit in de huidige fondsen? Deze variant is voor ons wel een van de modellen die wettelijk mogelijk zouden moeten zijn. Variant II: een nationaal pensioenstelsel voor alle werkenden, ook zzp ers, met maximale collectiviteit, dus met doorsneepremie. AF: Voor dit model is weinig enthousiasme, bij ons en binnen de SER. Dit is meer een soort uitbreiding van de eerste pijler. Ons probleem daarmee is dat het overheidsbeleid nou niet echt bestendig is en dat uitbreiding van de eerste pijler gaat leiden tot lastenverzwaring. Bovendien willen wij geen verplichtstelling voor zelfstandigen. GvD: Wij zijn voorzichtiger in ons oordeel. We zien een beweging naar steeds minder fondsen en een nationaal fonds zou daar misschien in passen. Wij willen vooralsnog ook geen verplichting voor alle zzp ers. De echte ondernemers kunnen voor zichzelf zorgen. Wij maken ons wel zorgen over de gedwongen zzp ers. Daar moet een oplossing voor komen. Dat zou met dit model kunnen. Variant III: individueel sparen en geen risicodeling. GvD: Dat is het harde DC-model, dat vinden we in de huidige vorm onwenselijk. Puur individueel sparen voor je pensioen, dat moet je niet willen. Dat levert te weinig op. Het DC-stelsel moet worden verbeterd, zoals ook het huidige DB-stelsel moet worden verbeterd

11 DUBBELINTERVIEW FNV & VNO-NCW AF: Het bestaande DC-model heeft een aantal ingebakken nadelen. Dat constateren wij ook. De harde knip op de pensioenleeftijd en de onmogelijkheid om op latere leeftijd nog risico te nemen met je pensioengeld. Dat maakt het bijna onmogelijk om een goed rendement te maken. Veel ondernemingsfondsen gaan nu over op een DC-regeling, maar lopen ook tegen die wettelijke beperkingen op. Dat is precies waarom bijvoorbeeld Shell bij de overstap naar een DCregeling aan de bel trok. Zij zochten een oplossing voor die beperkingen. Dus is daar variant IV: een DC-regeling met collectieve deling van risico s. Het interessante model. AF: Dit gaan we dus nader onderzoeken. Dit model is niet helemaal nieuw, Netspar heeft er ook al naar gekeken. We gaan dit in SERverband uitwerken. Dat moet voor gebeuren. Het aantrekkelijke van dit model is dat je een aantal van de nadelen van de gewone DC-regeling kunt ondervangen. GvD: Een interessante variant, vinden wij ook. Het zou een verbetering kunnen zijn ten opzichte van gewone DC-regelingen, maar zeker voor sectorfondsen is dit niet zo n logische variant. Ook hier speelt het transitieprobleem, want in deze variant verdwijnt de doorsneepremie ook. Wat we in ieder geval niet willen is dat, zoals bij Shell, de slapers en de gepensioneerden in het oude fonds achterblijven en er een heel nieuw fonds voor alleen de nieuwe werknemers wordt gestart. Bovendien weten we door die keuze nog niet hoe we het transitieprobleem moeten oplossen. ook weer terug in het SER-advies. Toch lijkt niemand er erg enthousiast over. GvD: Als je het mensen vraagt, willen ze altijd keuzevrijheid. Maar het mag geen pensioenresultaat kosten, en dat is precies het risico als mensen verkeerde keuzes maken. AF: Ik zit al heel wat jaartjes in de arbeidsvoorwaarden en de ervaring is dat van alle keuzes die je aanbiedt, zoals we hebben gedaan in het cafetariamodel, maar weinig gebruik wordt gemaakt. Mensen kiezen vaak voor het bekende. En de ultieme keuze? Wel of niet meedoen aan een verplichte pensioenregeling, kortom: de verplichtstelling. AF: Daar gaan we op studeren. Wij vinden dat de verplichtstelling bij de huidige dynamiek in de arbeidsmarkt begint te wringen. Wij kunnen ons een model voorstellen waarbij de inhoud van de pensioenregeling aan de cao-tafel wordt afgesproken en vervolgens verbindend wordt verklaard, en dat je dan kunt kiezen uit meerdere pensioenaanbieders. De grote verplichtstelling zou dan in zijn huidige vorm kunnen vervallen. GvD: Onzin. De verplichtstelling blijft gewoon bestaan. Als je die loslaat, hef je het stelsel op. En pensioen onderdeel maken van de cao lijkt me een slecht plan. We willen juist rust aan het pensioenfront, dan moet je dat niet elke twee jaar aan de onderhandelingstafel moeten bevechten. Zijn jullie na zes jaar discussie niet een beetje pensioenmoe? Kansen in de vastgoedmarkt Institutionele investeerders beleggen graag in vastgoed, met name om de beleggingsportefeuille te diversifiëren. Wat speelt er momenteel in de vastgoedmarkt? 23 Introductie In het vastgoed never a dull moment LONGREAD AF: Probleem van dat invaren is dat juristen in dat debat de dienst uitmaken. Wij denken dat er wel degelijk mogelijkheden zijn, zeker als het invaren vrijwillig gebeurt en het aantrekkelijk is voor de deelnemers. Het is op zich wel bijzonder dat we nu met de vakbond kunnen praten over DC-regelingen. Dat was vijf jaar geleden ondenkbaar. GvD: Maar DC ligt nog steeds heel gevoelig bij ons. Keuzevrijheid is een belangrijk onderdeel in de pensioendiscussie. Het keert GvD: Ik denk dat de gemiddelde deelnemer soms wel pensioenmoe wordt. Wat ons betreft: het kabinet heeft een grote kans laten liggen met het FTK. Daar had het een ander stelsel moeten invoeren, maar dat is niet gebeurd. AF: Misschien zijn we te braaf geweest. Maar ik ben niet pensioenmoe. Ik zie eigenlijk wel voordelen. Door die jaren discussies is nu de gemiddelde Nederlander veel beter op de hoogte van wat pensioen inhoudt. Dat het niet allemaal keihard is. Dat lijkt me winst. 24 Huursegment Investeerders komen met creatieve oplossingen 26 Winkels Shoppen moet vooral fun zijn 27 Kantoren Kleine, flexibele ruimtes zijn populair 20 21

12 LONGREAD VASTGOED Never a dull moment in vastgoedland De vastgoedsector is een dynamische wereld. Economische ontwikkelingen, sentimenten onder consumenten en demografische ontwikkelingen buitelen over elkaar heen en beïnvloeden de vastgoedmarkt. En bieden kansen aan de institutionele belegger. Omdat die voor elk segment in de markt weer anders zijn, richten we ons op de drie hoofdbeleggingscategorieën: huurwoningen, winkels en kantoren. TEKST GERHARD SLUITER ILLUSTRATIE AAD GOUDAPPEL INSTITUTIONELE beleggers als pensioenfondsen en verzekeringsmaatschappijen beleggen graag in vastgoed, omdat vastgoed een ander karakter heeft dan diverse andere beleggingscategorieën en daardoor een goede mogelijkheid biedt de beleggingsportefeuille verder te diversifiëren. En dat ondanks het feit dat opeenvolgende economische crises er flink hebben ingehakt in de markt voor Nederlands vastgoed. Dat geldt voor alle drie de categorieën die we aan een nader onderzoek onderwerpen. Economie met alles wat daarbij hoort: werkloosheid, bestedingen, consumentenvertrouwen, is voor vastgoed de belangrijkste driver. Nu de economie voorzichtig weer aantrekt, zien we dat er weer meer vraag komt, ziet Michiel Moll, vastgoedanalist bij MN. Allereerst van beleggers, die immers uitgaan van verwachtingen. Vervolgens zie je dat er meer vertrouwen ontstaat, mensen gaan meer besteden, er komen nieuwe banen. Allemaal effecten die elkaar versterken en die zorgen voor een beter sentiment op de vastgoedmarkt. Door het herstel van de economie stijgt inmiddels op veel plaatsen ook weer de huizenprijs. Ook dat biedt de consument ondersteuning; hij/zij voelt zich rijker. Naast de economie zien we als gemeenschappelijke noemer dat vraag en aanbod op specifieke locaties bij elk van de drie categorieën bepalend is

13 LONGREAD VASTGOED Huursegment Huurwoningen worden steeds populairder. Zozeer zelfs dat op sommige locaties het aanbod van betaalbare huurwoningen voor groepen huurders, bijvoorbeeld alleenstaanden, niet voldoet aan deze toenemende vraag. Gelukkig bedenken vastgoedinvesteerders creatieve oplossingen. PETER BOELHOUWER, afdelingsvoorzitter van het OTB- onderzoek voor de gebouwde omgeving aan de TU Delft, denkt alleen al op grond van de demografische ontwikkeling dat er kansen liggen in het middelduur huursegment. De vraag naar woningen is in belangrijke mate gekoppeld aan het aantal huishoudens en de fase waarin huis houdens verkeren. In de jaren 80 zijn de babyboomers uit de jaren 50 en 60 massaal gaan kopen. Dat heeft de prijs van koopwoningen flink opgejaagd. Die zijn nu in een fase van hun leven gekomen dat ze minder verhuizen en als ze verhuizen, doen ze dat naar een ander type woning, bijvoorbeeld naar huurappartementen. De groei van het aantal huishoudens is afgenomen. De komende 30, 40 jaar zien we nog steeds een groei van het aantal huishoudens, maar die bestaat bijna alleen uit alleenstaanden. En die zijn geïnteresseerd in dit woonsegment. Boelhouwer ziet dat diverse partijen hier al op inspelen. Heymans One noemt hij als voorbeeld: verplaatsbare huurhuizen voor jonge eenpersoons huishoudens. Goed opgeleid, vaak pas begonnen aan hun eerste baan. Heymans One De komende 30, 40 jaar zien we nog steeds een groei van het aantal huishoudens, maar die bestaat bijna alleen uit alleenstaanden PETER BOELHOUWER, TU DELFT Nieuwbouw Het aantal opgeleverde woningen zakte in 2013 tot onder de In 2014 krimpte de nieuwbouw van woningen verder, wat leidde tot een dieptepunt van ongeveer opgeleverde woningen. (bron: EIB) verbindt tijdelijk huren tegen een redelijke prijs met het tijdelijk locatiegebruik van braakliggende gebieden in de stad. Ook Dick Gort, CEO van a.s.r. vastgoed vermogensbeheer en a.s.r. vastgoed ontwikkeling en voorzitter van de werkgroep Duurzaamheid bij de IVBN, de Vereniging van Institutionele Beleggers in Vastgoed Nederland, vindt dit segment interessant. Veel huurders willen in het segment tussen de 700 en 1000 euro huren. Het segment daaronder, de sociale huursector, is sterk aan regels gebonden. Dat wordt gedomineerd door woningcorporaties. Tot de economische crisis zijn die steeds meer projecten gaan doen in het geliberaliseerde segment, ook in andere segmenten dan woningen. Dat wordt nu flink teruggeschroefd. Het geeft ruimte aan beleggers om daarop in te spelen en posities van woningcorporaties over te nemen. Boven de 1000 euro bestaat zeker interesse, maar die groep is kleiner dan die in het middeldure huursegment. Een redenering die MN prima kan volgen. Ook al hanteert MN een wat hogere bovengrens voor het middeldure huursegment in grote steden als Amsterdam: tot ongeveer 1200 euro. In het middelduur huursegment ziet MN kansen omdat er een flinke vraag bestaat van starters en mensen met een paar jaar werkervaring. Die vraag wordt nog aangewakkerd door een trend om niet te kopen, maar te huren. Mensen veranderen sneller van werkgever en daar past huren goed bij. Ze hebben bovendien minder dan vroeger vertrouwen in de koopmarkt en de nieuwe generatie gaat zich naar verwachting - voorzichtig - meer richten op delen dan op hebben. Voeg daarbij een beperkt aanbod, zeker op gewilde locaties, en de risico s zijn gering. Met in het achterhoofd de beweging naar de deeleconomie heeft MN een concept bedacht dat hier naadloos bij past. Michiel van Staveren, teammanager Acquisitie bij MN, is het brein achter het Friends-concept, dat wordt toegepast op de appartementen in de woontoren op Overhoeks in Amsterdam Noord. De appartementen, geschikt voor twee personen, zijn zodanig ontworpen dat de bewoners beschikken over twee gelijkwaardige slaapkamers en over gemeenschappelijke ruimtes zoals woning, keuken en badkamer. De achterliggende gedachte, legt Van Staveren uit, is dat met name de grote steden graag inwoners met een hoog opleidingsniveau willen hebben. Veel studenten stromen na hun opleiding door naar de arbeidsmarkt. Vervolgens staan ze niet lang genoeg ingeschreven bij de woningcorporatie of ze hebben net een te hoog inkomen om voor een corporatiewoning in aanmerking te komen, maar een te laag inkomen om een dure huurwoning te kunnen betalen. Om deze groep vast te houden, hebben we het Friends-concept bedacht. De toren moet nog gebouwd worden, maar de signalen zijn heel positief. Ronald Paping, algemeen directeur van de huurdersbelangenvereniging de Woonbond, heeft zijn zorgen over de prijsdruk voor woningen in dit segment, en speciaal in de grote steden. De concurrentiepositie van huur ten opzichte van koop verslechtert. En groei in het middeldure huursegment gebeurt te weinig door te investeren in dit type woningen, en te veel door woningen uit de sociale woningvoorraad tegen AM hogere prijzen over te hevelen naar het geliberaliseerde huursegment. Over initiatieven als Friends heeft hij gemengde gevoelens: Zolang alle betrokkenen uit overtuiging kiezen voor dit model, is dat prima. Maar ik ben bang dat mensen dit ook gaan doen omdat ze geen alternatieven zien. Alle deskundigen zijn het eens over het belang van de trek naar de grote steden. Die trend handhaaft zich volgens alle voorspellingen, weet Gort. Ons woningfonds richt zich dan ook sterk op groeiregio s in verstedelijkt gebied. Ook MN verlaat de krimpregio s en focust op de Randstad en de Brabantse stedenrij. Van Staveren legt het verband met Friends: De druk op de grote steden Amsterdam, Den Haag en Utrecht is erg De woontoren Overhoeks in Amsterdam zal 147 huurappartementen tellen, die deels ruimte bieden voor toepassing van het vernieuwende Friends-concept groot. Je kunt stellen dat de markt daar niet goed functioneert, met als gevolg zeer hoge huurprijzen. Daar spelen wij met Friends op in, doordat we per persoon lagere prijzen kunnen vragen. Een andere demografische trend die Boelhouwer al aanstipte is vergrijzing. Ook wonen mensen door veranderingen in de zorg en omdat ze dat zelf willen langer zelfstandig. Een deel zal van de ruime eengezinswoning willen verhuizen naar een appartement of een gelijkvloerse woning. Een deel zal het huis verkopen om wat meer financiële armslag te krijgen en vervolgens gaan huren. Volgens Boelhouwer zet dat nog wat extra druk op de huurmarkt: Er zijn te weinig huurhuizen. Dat heeft ook te maken met het feit Veel studenten hebben na hun opleiding net een te hoog inkomen om voor een corporatiewoning in aanmerking te komen, maar een te laag inkomen om een dure huurwoning te kunnen betalen PETER BOELHOUWER, TU DELFT dat de particuliere huursector als enige woonmarkt niet wordt gesubsidieerd. Natuurlijk biedt dat kansen voor investeerders. Hoewel Van Staveren enigszins terughoudend is: We kijken wel naar de doelgroep. Is die wat ouder, dan zorgen we dat de woningen rolstoeltoegankelijk zijn, dat de gangen wat breder zijn, dat er geen drempels zijn. Gort denkt ook langs die lijn: We willen graag woningen in onze portefeuille hebben die in de breedte te gebruiken zijn, dus flexibel ingezet kunnen worden. Dus waar met misschien wat lichte aanpassingen, alleenstaanden terecht kunnen, maar ook gezinnen, ouderen en zorgbehoevenden. We willen ons niet laten beperken door een bepaald concept, dat misschien over tien jaar achterhaald is

14 DOSSIER VASTGOED Winkels Ondanks de forse concurrentie van internet liggen er voor winkels volop kansen. Locatie is een belangrijke sleutel voor succes. En shoppen moet fun zijn. VOOR VEEL WINKELS zijn het zware tijden. Kijk maar naar de problemen van winkelketens als V&D en Blokker. Ze zien dat ze omzet kwijtraken door online shoppen en hebben nog onvoldoende antwoord op de uitdagingen waar ze voor staan. Moll ziet in winkels een tweedeling: de winkels voor de dagelijkse boodschappen, die (nog) niet veel last hebben van concurrenten op internet, en de winkels voor niet-dagelijkse artikelen (zoals mode), die een andere strategie zullen moeten verzinnen om in te spelen op de opkomst van internetwinkelen. Die laatste groep hoeft overigens niet bij de pakken neer te zitten, denkt Moll. De sterke winkelsteden met een groot verzorgingsgebied die zich richten op beleving, trekken de meeste bezoekers. Alleen een plek om te kopen is niet meer voldoende; het moeten uithangborden zijn, plekken waar mensen graag zijn met ook andere voorzieningen, zoals horeca. Winkels die online en offline winkelen het beste combineren zijn het meest succesvol. Kijk bijvoorbeeld naar de Bijenkorf of een H&M. Aantrekkelijk voor ons is een goede locatie van de winkels. Daar hoort ook een goede bereikbaarheid bij. Winkelcentra waar je met de auto niet kunt komen voor de dagelijkse boodschappen, zijn minder aantrekkelijk. Voor de PC Hooftstraat in Amsterdam Alleen een plek om te kopen is niet meer voldoende; het moeten uithangborden zijn, plekken waar mensen graag zijn met ook andere voorzieningen, zoals horeca MICHIEL MOLL, MN bijvoorbeeld is dat minder belangrijk. Naar die omgeving trek je toe om een dag plezier te hebben. Gort bevestigt het belang van de locatie. A.s.r. heeft een analyse gemaakt van de Nederlandse markt: waar zijn de economisch sterkste regio s. Waar zit de sterkste groei in de komende decennia? We hebben 25 winkelsteden benoemd met veel potentie. Op die plekken investeren wij. Over het algemeen zijn dat de grotere steden. Ook MN zoekt voor investeringen in winkels de grote steden op. De plekken waar diversiteit te vinden is, aldus Van Staveren. Diversiteit in winkels, maar ook in horeca en andere voorzieningen. De consument zoekt naar totaalbeleving. Bij woonkernen met minder dan inwoners zie je dat sommige winkels het niet redden, doordat het aantal consumenten niet groot genoeg is. Je krijgt dan een zichzelf versterkend effect doordat consumenten steeds minder die totaalbeleving vinden, waardoor weer winkels moeten sluiten. Kijk maar naar een stad als Dordrecht. Vroeger een populaire winkelstad, maar tegenwoordig trekt de consument naar Rotterdam. Daardoor ontstaat een duidelijke tweedeling, volgens Gort. Want naast de achterblijvers zijn er ook gebieden die het uitstekend doen: de sterkere binnensteden waar mensen graag zijn om te verblijven, te wonen, te werken en te ontspannen. Waar ze een totaalbeleving vinden. Mensen willen zich laten verrassen of verleid worden. Je ziet dat winkels daarop inzetten. Het is het antwoord van winkels op de uitdagingen van internet. Wij kopen de stenen, maar het zijn de inventieve retailers die er een succes van maken. Zij zorgen voor een goede formule waarmee ze klanten binnenhalen en daarmee hun omzet veiligstellen, en onze huuropbrengst. Nederland was een behoorlijk gesloten winkelmarkt. Met veel traditionele winkelbedrijven, zoals V&D, Blokker, Hema. Je ziet nu steeds meer internationale bedrijven de markt opkomen. Het winkellandschap verandert en wordt aantrekkelijker voor de Nederlandse consument. Dat is ook de uitdaging voor beleggers, retailers en beleidsmakers zoals gemeenten: de betrokken binnensteden zo aantrekkelijk maken dat zij de winnaars zijn. Gemeenten kunnen dat doen door bijvoorbeeld de boel goed schoon te houden, door sfeervolle openbare verlichting en dergelijke. Gort onderkent het belang van contact met gemeenten. We hebben veel gedeelde belangen, we proberen iedereen op één lijn te krijgen. In Den Haag bijvoorbeeld, hebben we een behoorlijke positie. We zien daar dat de gemeente flink investeert in de Grote Marktstraat door het straatmeubilair aan te pakken, mooie verlichting aan te leggen en mee te denken om van Den Haag een mooie winkelstad te maken. Een ander voorbeeld is de Lijnbaan in Rotterdam. Met eigenaren van verschillende winkels hebben we afgesproken dat we zelf de schoonmaak doen. Vanuit het particuliere veld wordt de winkelstraat nu schoongehouden. Vroeger was de Lijnbaan een beetje groezelig, nu ziet het er supernetjes uit. Mensen voelen er zich thuis en zullen makkelijker naar de binnenstad komen. HH/ ELMER VAN DER MAREL Kantoren Op goede locaties loopt de kantorenmarkt prima, op mindere locaties is veel leegstand. Een andere bestemming voor de kantoren kan soms een oplossing bieden. DE KANTORENMARKT had al vroeg te leiden van de economische crisis. Eind jaren 90 hadden we de dotcom-bubble, vertelt Michiel Moll, vastgoedanalist bij MN. In die tijd zijn er enorm veel kantoren uit de grond gestampt. Toen de bubble barstte, zag je dat te veel kantoren zijn gebouwd en vaak ook nog op verkeerde plaatsen. Met als gevolg veel leegstand. Nu nog zien we dat veel kantoren leeg staan. Gelukkig zijn gemeenten momenteel minder scheutig geworden met het uitgeven van gronden om nieuwe kantoren op te zetten. Voor Moll bevestigt deze ontwikkeling hoe belangrijk de economie en de daarmee samenhangende vraag-/ aanbodverhouding zijn voor de kantorenmarkt. Dit zijn de belangrijkste drivers voor de bezettingsgraad van kantoren. Maar ook een andere ontwikkeling, mede gedreven door digitalisering, laat haar sporen na: het Nieuwe Werken, tijd- en plaatsonafhankelijk. Medewerkers werken vaak thuis of onderweg. Steeds vaker hebben ze geen eigen werkplek meer, dus kantoren kunnen veel efficiënter worden ingedeeld, legt Gort uit. De inrichting vindt plaats op basis van een bezetting Werknemers moeten, als ze wél op kantoor zijn, een aangename en comfortabele werkomgeving hebben, makkelijk bereikbaar. Ik noem dat de kantoren van de toekomst DICK GORT, A.S.R. Flexplekken in Amsterdam van 60-70%, en dan zie je dat de medewerkers toch wel een plekje vinden. Gevolg is dat er minder kantoorruimte nodig is. Je ziet dat twee factoren, de economische recessie en flexibel werken, elkaar hebben versterkt. Daarmee heeft de kantorenmarkt het zwaar. Ach en wee dus op de kantorenmarkt? Op sommige locaties doen kantoren het juist heel goed. En Van Staveren benadrukt dat we de gevolgen van het flexwerken ook weer niet moeten overdrijven. Een groot deel van de werknemers kan door de aard van hun werkzaamheden helemaal niet flexwerken. Het effect is minder groot dan we denken. Het zal ook nooit zo zijn dat kantoren niet meer nodig zijn. We zien wel dat waar we vroeger vraag zagen naar grote ruimtes, nu juist kleine, flexibele ruimtes populair zijn. Daar spelen we op in. En we hebben andere contracten. Flexibel, met een kortere looptijd dan vroeger. Hoewel dat dan weer niet geldt voor de zeer gewilde locaties. Bedrijven stellen, niet onlogisch, een lange looptijd daar juist op prijs. Net als bij winkels en bij woningen is het toverwoord locatie. Een multifunctionele locatie, goed bereikbaar over de weg en met het openbaar vervoer, liefst met een intercity treinstation, en waar je ook andere voorzieningen hebt, zoals winkels, vat Moll bondig samen. En natuurlijk voldoende parkeergelegenheid. Je komt dan toch weer uit bij de grote steden. De tijd dat kantoorparken werden ontwikkeld aan de rand van de stad ligt daarmee alweer achter ons. Zeker in provincies buiten de Randstad zie je grote kantoorparken die grotendeels leeg zijn. We zien toch dat kantoren een 26 27

15 DOSSIER VASTGOED RECENSIE Leegstand In Nederland staat medio ,7% (7,7 miljoen vierkante meter) van de kantorenvoorraad leeg. (bron: DTZ Zadelhoff) 84,3% omgeving zoeken waar mensen meer kunnen vinden dan alleen maar werk, stelt Van Staveren. Hoewel onze opdrachtgevers ook kantoorvilla s hebben in Amsterdam-Zuid; die renderen ook prima en zijn waardevast, mede omdat ze ook een functie als woning kunnen hebben. Daarmee raakt hij een andere trend. Kantoren worden heringericht, voor kleine bedrijfjes, zzp-ers, of andere bestemmin- Een multi functionele locatie, goed bereikbaar over de weg en met het openbaar vervoer, liefst met een intercity treinstation, en waar je ook andere voorzieningen hebt, zoals winkels MICHIEL MOLL, MN 15,7% gen, zoals scholen of woningen. Je ziet veel initiatieven in de markt om leegstaande kantoorgebouwen toch een zinvolle bestemming te geven. In Amsterdam bijvoorbeeld heeft MN een kantoorgebouw getransformeerd naar een school; een ander gebouw is opnieuw ingericht voor 180 appartementen. Hoewel ook dat zijn grenzen heeft, constateert Van Staveren: Het gebouw moet zich ervoor lenen en de kosten voor de herontwikkeling mogen niet de pan uit rijzen. Een gebouw naast de Ikea is niet aantrekkelijk om te wonen. Een omgeving moet wel wat meer te bieden hebben dan kantoren alleen. We zien ook allerlei initiatieven waarbij je op basis van een abonnementsprijs werkruimte kunt huren. Je plugt in en je kunt aan het werk. Om de verhuur aantrekkelijker te maken, wordt vaak gewerkt op basis van flexibele contracten met daarbij alle benodigde faciliteiten en een korte opzegtermijn. Kantoren moeten van een goede kwaliteit zijn en een aantrekkelijke uitstraling hebben, vindt Gort. Werknemers moeten, als ze wél op kantoor zijn, een aangename en comfortabele werkomgeving hebben, makkelijk bereikbaar. Ik noem dat de kantoren van de toekomst. De prijzen voor het huren van kantoren zijn over de hele linie omlaag gegaan. Maar kijkend naar de toekomst verwachten we dat deze kantoorlocaties het goed gaan doen. En hij benadrukt: Uiteindelijk zijn mensen ook sociale dieren, die elkaar opzoeken en inspireren. Kantoren zijn mooier geworden en aangenamer om in te werken, zodat werknemers zich nog meer kunnen ontplooien. Dat verhoogt voor een bedrijf de aantrekkelijkheid als werkgever. Investeren in een groen energielabel Groeiend milieubewustzijn is een trend in vastgoed die niet veronachtzaamd mag worden. Dennis Verhagen, Portefeuillemanager woningen Nederland bij MN, speelde hierop in in zijn afstudeerscriptie De haalbaarheid van een groen energielabel; onderzoek naar het kostenneutraal investeren in groene energielabels voor bestaande commerciële huurwoningen. Ik zocht een actueel onderwerp waar de maatschappij, en specifiek de vastgoedsector, mee zou worden geholpen, vertelt Verhagen. Daarnaast zijn MN en haar opdrachtgevers intensief bezig met verduurzaming en Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen. We streven naar een duurzame woningportefeuille. De combinatie van die overwegingen leidde tot dit onderzoek. Verhagen nam de woningportefeuille van MN onder de loep en concludeerde dat de waardecreatie door een groen energielabel voldoende is om de kosten te dekken. Gemiddeld natuurlijk, want het ene wooncomplex is het andere niet. Juist die verschillen maken het onderzoek interessant. Een oud wooncomplex met een laag energielabel vraagt in de regel forse investeringen om een groen energielabel te bereiken. Het kan zijn dat de waardepremie die hierdoor wordt verkregen, niet opweegt tegen de benodigde investeringen, legt Verhagen uit. Maar dan nog blijft er genoeg over. Voor de huurders is een groen energielabel ook een goede zaak. Een milieuvriendelijke woning leidt immers tot lagere energiekosten én tot meer comfort. Bij de huurders zit overigens nog wel een hobbel: zij moeten instemmen met een huurverhoging, die wordt gekoppeld aan de besparing. De huurverhoging in het onderzoek is altijd lager dan het bedrag dat de huurder kan besparen op zijn energierekening. Verhagen is daarover optimistisch: Onderzoek onder commerciële huurders en de praktijk bij MN onder woninghuurders laat zien dat mensen voor een groen label willen betalen. In eerste instantie laten zij zich leiden door het financiële voordeel. Maar achteraf vinden zij het toegenomen wooncomfort nog belangrijker. We krijgen veel enthousiaste feedback. Hij wordt in zijn mening gestaafd door Ronald Paping, directeur van de Woonbond. Mensen willen wel een garantie dat ze inderdaad het beoogde bedrag gaan besparen. Krijgen ze die dan zullen ze heel blij zijn met een comfortabeler woning tegen lagere lasten. Zeventig procent van de huurders moet volgens de Nederlandse regelgeving instemmen met de investering en huurverhoging. Het onderzoek is enthousiast ontvangen. Verhagen is met een goede beoordeling afgestudeerd aan de universiteit. De directies van MN en van onze opdrachtgevers zijn heel positief, net als de brancheorganisatie van institutionele vastgoedbeleggers IVBN. Ik heb zelfs nog meegedongen naar de IVBN scriptieprijs Daaruit blijkt de relevantie van dit onderzoek. Reis rond de wereld in je beste jaren luidt de ondertitel van dit boek. En dat is wat interim ICT-manager Sjaak Zonneveld doet: hij keert de tijd om. Hij wacht niet met reizen tot hij met pensioen is, maar koopt gedurende zijn werkzame en fitte jaren vrije tijd om nu te genieten. Pensioen staat bij Zonneveld overigens niet gelijk aan genieten, maar aan een fase waarin je niet meer werkend in je onderhoud kunt voorzien. Dat heeft dus minder met leeftijd te maken, en alles met verdiencapaciteit. Een radicaal andere benadering dan de gangbare waarin mensen naar hun pensioen toeleven, en hopen dat ze 70% van hun laatst genoten salaris te besteden hebben, zodat het grote genieten kan beginnen. Toen Zonneveld op Antartica de oudjes moeizaam in zodiacs zag schuiven, sterkte dit hem in zijn overtuiging dat je je dromen en ambities nu moet realiseren - en niet later. Het principe is niet alleen van toepassing op globetrotters; ook als je een boek wilt schrijven, een bijzonder eigen project wilt realiseren, Het nieuwe werken aan je pensioen Sjaak Zonneveld, 2013 of meer bij je kinderen wilt zijn: doe het nu. Dit boek laat op een aansprekende manier zien dat pensioen een wezenlijk onderdeel is van het leven. Het draait om de balans werk-inkomen-vrije tijd, en je kunt zelf aan de knoppen draaien, als je van het gebaande (pensioen)pad durft te gaan. Zonneveld wil vooral jongeren wakker schudden, en koos voor de vorm van een reisverhaal, wat de nodige luchtigheid en humor geeft. Tussen de reisverhalen door legt Zonneveld uit hoe het Nederlandse pensioenstelsel werkt, en hoe andere landen dit regelen. Chili, Australië en Japan springen er voor hem uit. Allen bieden keuzemogelijkheden voor hun deelnemers, waar Zonneveld een warm voorstander van is. Voor de pensioensector is dit een inspirerend boek, niet zozeer inhoudelijk, maar des te meer als voorbeeld hoe je pensioen toegankelijk maakt. Zonneveld laat zien hoe je pensioen persoonlijk en concreet kunt maken. Dat zet mensen aan tot nadenken, en dat is het begin van de noodzakelijke verandering in de mindset bij pensioendeelnemers

16 INTERVIEW HANS VAN DER WINDT DE MEESTE MENSEN WILLEN UITEINDELIJK GEEN KEUZEVRIJHEID, MAAR EEN GOEDE REGELING Hans van der Windt heeft lang geijverd voor één pensioenregeling voor groot- en kleinmetaal. Nu hij met pensioen gaat, is het zover. TEKST ANDRÉ DE VOS BEELD LINELLE DEUNK 30 31

17 INTERVIEW HANS VAN DER WINDT Voor Hans van der Windt was de cirkel rond toen hij in 1999 als bestuurder bij pensioenfonds PME terechtkwam. Hij verliet in 1970 de LTS met de diploma s metaal en elektrotechniek op zak. Hij ging niet de metaal in, maar kwam bij chemiebedrijf Dupont terecht. Daar rolde hij in het vakbondswerk en als vakbondsbestuurder raakte hij bij Unilever betrokken bij pensioenen. Ik was meet- en regeltechnicus. De complexiteit van de pensioenen lag me wel. Nu is Van der Windt (1953) een van de drie uitvoerend bestuurders bij PME, pensioenfonds van de metalektro, de grootmetaal. Hij kwam binnen als gewoon bestuurder namens de vakbond; als cao-onderhandelaar werd je destijds bijna automatisch bestuurder van het pensioenfonds. Toen al, rond de eeuwwisseling, was er sprake van dat de twee pensioenregelingen samen moesten gaan. Vijftien jaar later, vlak voor zijn pensioen, is het zover. Tot vreugde van Van der Windt, altijd al een groot voorstander van consolidatie. Hans van der Windt in tien stellingen. De pensioenregelingen van PME en PMT hadden veel eerder moeten samengaan. HvdW Ik had het ook graag sneller gezien. De scheiding tussen grootmetaal en kleinmetaal is bizar, puur ingegeven door de omvang van een bedrijf. Dat was in 1947, toen de twee fondsen van start gingen, begrijpelijk. De smid op de hoek versus de grote scheepswerven en bedrijven als Hoogovens. Sindsdien zijn de grote bedrijven kleiner geworden en kleine bedrijven opgegaan in conglomeraten. Eind jaren negentig was het verschil tussen de twee regelingen groot. In de grootmetaal waren de premies veel hoger. Dat leidde tot strategisch gedrag. Grote bedrijven vormden eenheden van minder dan 30 werknemers, dan vielen ze onder de kleinmetaal. Er ontstond onwenselijke concurrentie op arbeidsvoorwaarden. Om dat tegen te gaan begonnen we gesprekken over samengaan. Maar dat soort processen kost veel tijd en energie en laat zich moeilijk plannen. We zaten midden in de transitie toen de crisis in 2008 uitbrak. Het proces viel helemaal stil. Dat we nu een belangrijke stap zetten met één gezamenlijke pensioenregeling is dankzij onze inspanningen van de laatste twee jaar. Het is nu ook makkelijker omdat de verschillen tussen de regelingen minder groot zijn. Mede dankzij een stringent premiebeleid bij PME. Consolidatie in de pensioensector is noodzakelijk. HvdW Kleinere pensioenfondsen kunnen amper nog voldoen aan de steeds complexere wet- en regelgeving. Daar komt het kostenaspect bij. Grotere pensioenfondsen zijn goedkoper, in de administratie zeker, en waarschijnlijk ook in de beleggingen. Sinds de crisis is er voor veel kleinere fondsen keiharde financiële noodzaak om te fuseren. Ondernemingspensioenfondsen kwamen erachter dat ze niet altijd konden rekenen op hun sponsor voor bijstortingen. De consolidatie gaat momenteel erg hard. Alleen al bij PME zijn de laatste jaren twintig fondsen aangesloten. Voor ondernemingsfondsen zie ik nog weinig toekomst, een enkele uitzondering daargelaten. Nederland heeft genoeg aan tien pensioenfondsen. HvdW Ik denk aan ergens tussen de 10 en 25 sectorfondsen. Niemand weet wat de ideale omvang van een pensioenfonds is. Maar je moet het niet vanuit het pensioenfonds bekijken, maar vanuit de sector. Samenvoeging van PME en PMT is volstrekt logisch. De metaal is één sector. Het is raar dat een werknemer die van een groot naar een klein bedrijf gaat, ineens bij een ander pensioenfonds komt, met alle gedoe van overdracht. We moeten tot een logische clustering in sectoren komen, metaal en zorg in één regeling is onzin. Ik denk dat de regelingen van de verschillende sectoren ook steeds meer op elkaar gaan lijken. Er is minder ruimte voor afwijkende regelingen. De boodschap dat we er voor de werknemer zijn, moeten we veel helderder uitdragen Het risico van consolidatie is dat pensioenfondsen too big to fail worden. HvdW Pensioenfondsen kunnen niet failliet. Als een fonds in de problemen komt, zal het de pensioenen korten. Niet leuk, maar het geld is niet ineens weg. Grotere pensioenfondsen wekken niet meer vertrouwen. HvdW Omvang kan wel degelijk bijdragen aan meer vertrouwen. Als consolidatie betekent dat minder mensen vijf, zes kleine pensioentjes opbouwen waar ze helemaal geen overzicht over hebben, dan is dat winst. Eén regeling per sector draagt bij aan meer arbeidsmobiliteit, dat is ook gunstig. Maar op gebied van vertrouwen wacht de sector een forse opgave. Pensioenfondsen worden op één hoop gegooid met banken en verzekeraars. Het is in de perceptie helemaal misgegaan. Wij steken toch echt anders in elkaar. Wij zijn non-profit, we doen dit om de werknemers een goede oudedagsvoorziening te bieden, niet uit commerciële overwegingen. Voor ons geen bonussen. Die boodschap dat we er voor de werknemer zijn, moeten we veel helderder uitdragen. Consolidatie bij pensioenfondsen kan niet zonder consolidatie bij de uitvoerders. HvdW Bij de uitvoerders heeft die consolidatie al lang plaatsgevonden. Belangrijker is dat de relatie anders moet. Eind jaren negentig was het idee dat je al je werk kon uitbesteden aan je uitvoerder. Gooi het maar over de schutting. De crisis heeft geleerd dat je als pensioenfonds uiteindelijk zelf verantwoordelijk blijft, voor alles. De bestuurder staat bovenaan de piramide. Dan is het raar als je alles uitbesteedt, want die uitvoerder kan die verantwoordelijkheid niet nemen. Dat moeten we dus anders organiseren. Bij grotere pensioenfondsen moet de invloed van sociale partners beperkter. HvdW Er wordt soms zeer onzorgvuldig met de positie van sociale partners omgegaan. Sinds de 32 33

18 INTERVIEW HANS VAN DER WINDT Pensioen is een arbeidsvoorwaarde, dat realiseert de politiek zich onvoldoende crisis is er veel aandacht voor deskundigheid. Terecht. Maar de nadruk op deskundigheid en onafhankelijkheid drukt de belangrijke rol van de sociale partners te veel naar de achtergrond. De sociale partners zorgen ervoor dat die regeling er is, en bepalen de inhoud. Maar de sociale partners moeten ook bij de uitvoering van die regeling betrokken blijven. Als werknemers en werkgevers op afstand komen te staan, loop je het risico dat het draagvlak voor pensioenregelingen verdwijnt. Daar wordt te makkelijk overheen gestapt. Pensioen is geen wettelijke verplichting, maar een afspraak tussen werkgevers en werknemers. Pensioenregelingen zijn groter geworden dan de sociale partners, het gaat om enorme bedragen. Iedereen bemoeit zich ermee, met name de politiek. Maar pensioen is een arbeidsvoorwaarde, dat realiseert de politiek zich onvoldoende. Je kunt wél discussiëren over hoe je de betrokkenheid organiseert. Niet per se iemand ván vakbond of werkgevers, maar wel aangedragen door. Bij het nieuwe bestuursmodel van PME zie je een heel andere balans tussen deskundigheid en betrokkenheid dan 15 jaar geleden. Bij een beperkt aanbod van pensioenfondsen moeten deelnemers kunnen kiezen. HvdW Daar zie ik het voordeel niet van in. Dan krijg je risicoselectie. Iedereen wil bij het beste fonds. En als iedereen daar zit, is dat per definitie niet meer het beste fonds. Dan krijg je dezelfde problematiek als bij de zorgverzekeraars. Dan moet je alle risico s verevenen. Ik ben niet tegen meer keuzevrijheid, maar we moeten er voorzichtig mee zijn en goed bedenken wat we er van verwachten. De meeste mensen willen uiteindelijk geen keuzevrijheid maar een goede regeling. Moet je dan een kostbaar circus gaan optuigen voor de mensen die wel eigen keuzes willen maken? En is niet meedoen aan een pensioenregeling dan ook een keuze? Dan haal je het hele stelsel onderuit. De metaalfondsen hebben sinds de crisis de juiste keuzes gemaakt. HvdW Pfoeeee. We hebben geen grote blunders gemaakt. Bij pensioenen moet je veertig jaar vooruit kijken. De aannames die je dan doet, bijvoorbeeld over de rente, kunnen onjuist zijn. Het feit dat PME en PMT fors hebben moeten afstempelen is een psychologische dreun geweest voor de deelnemers. De dekkingsgraad is nog steeds precair. Maar had ik achteraf andere keuzes gemaakt? Ik denk het niet. We hebben een goede pensioenregeling. Daar zegt de dekkingsgraad weinig over. Je kunt ook een minimale regeling opstellen zodat je een mooie dekkingsgraad hebt, maar wie wil daar nog aan meedoen? We moeten onszelf geen schuldcomplex aanpraten. Natuurlijk hadden we de deelnemers meer kunnen wijzen op de risico s. Maar als je veertig jaar achter elkaar indexeert, dan komt de boodschap dat dat geen vanzelfsprekendheid is, echt niet over. Mensen horen dat niet meer. Als sector hebben we een belangrijke misser gemaakt door over te stappen op marktrente. Daar was ik toen al tegen, zij het om precies de omgekeerde reden dan waar we nu last van hebben. Ik was bang dat pensioenfondsen bij een te hoge rente zouden gaan uitdelen. En dat was precies wat er in het najaar van 2007 gebeurde. De rente stond op 4,9 procent en iedereen gaf indexatie en inhaalindexatie. Een jaar later brak de crisis uit en nu hebben we last van historisch lage rentes. Nog lager en sparen voor pensioenen heeft amper zin. We hebben meer miljarden dan ooit, maar dat is allemaal optisch, door de hoge waarderingen van obligaties omdat de rente zo laag is. Die verwarrende beelden hadden we deels kunnen voorkomen als we beter hadden nagedacht over de werking van het systeem in toen moeilijk voorstelbare omstandigheden. Nu zie je dat iedereen terug wil naar een vastere rekenrente en meer stabiliteit, met de UFR en de 12-maandsmiddeling, goede en logische aanpassingen. De pensioendiscussie is op de goede weg. HvdW We hebben nu eindelijk belangrijke wijzigingen doorgevoerd en dan gaan we weer een stelseldiscussie voeren. Mooi, al die voorstellen, maar niemand vertelt erbij hoe we bij het nieuwe stelsel uitkomen. Dat kan meer gaan kosten dan de voordelen die het oplevert. Ik vind vooral de generatiediscussie erg zorgelijk. Die wordt vrijwel uitsluitend politiek gevoerd. Bij onze eigen deelnemers hoor ik daar veel minder over. De voorzitter van ons verantwoordingsorgaan wordt dit jaar 80. Die wil ook dat er een goed pensioen is voor zijn kleinkinderen. I The best age to be k denk niet met weemoed terug aan die tijd, want ik heb er volop van genoten. Toch zou ik best wel een jaartje of vijftien jonger willen zijn. Er ligt steeds meer tijd achter me en ik vond het ook wel erg prettig om die tijd nog in het vooruitzicht te hebben. Onze twee kinderen zijn nu ook bijna op die leeftijd en ik zie dat ze het heerlijk naar hun zin hebben. Op die manier beleef ik die fase weer een beetje opnieuw. Ook via mijn studenten trouwens. Ik zeg ze ook regelmatig: zorg dat je de tijd van je leven hebt. Als je doet wat je leuk vindt naar het buitenland gaan of met vrienden op pad maak je je wereld groter. Het zijn ervaringen die je voor de rest van je leven bij je draagt. Ik ben nu bijna vijftig, maar toen ik twintig was vond ik iemand van vijftig maar een oude knar. Tuurlijk zit ik nu ook in de fase van zilveren bruiloften, maar toch heb ik het idee dat wij helemaal nog niet oud zijn. Ik sta middenin het leven, ben betrokken, sport volop en ga uit. Natuurlijk merk je aan je lijf dat de jaren gaan tellen en steeds meer mensen spreken je aan met u, maar ik heb wel het gevoel dat de leeftijd die bij oud hoort omhoog is gegaan. Toch gaan vanaf een jaar of zestig de gebreken zich openbaren. Zowel mentaal als fysiek. Daarom zet ik vraagtekens bij de vanzelfsprekendheid waarmee de pensioenleeftijd omhoog gaat. Onderaan de streep moeten mensen productief zijn, maar kun je dat blijven vragen van je mensen? Dit is een belangrijke discussie waar nog grote stappen gezet moeten worden. Daarnaast is de pensioenleeftijd stijgende, maar nemen de fiscale mogelijkheden om te sparen voor je pensioen af. In Nederland gaan we naar Ik zeg mijn studenten regelmatig: zorg dat je de tijd van je leven hebt Gerard Staats Fiscaal jurist bij BDO beschikbare premie-achtige regelingen toe. Ik hoop dat mensen zich bewust zijn van de hoogte van hun pensioenvoorziening en later niet voor verrassingen komen te staan. Een opgewaardeerd pensioenregister lijkt mij, zoals beschreven in mijn proefschrift, de ideale informatiebron voor iedereen. Mijn early twenties koos ik als ideale leeftijd, maar er ligt nog veel moois in het verschiet. Zo vliegen de kinderen langzaamaan uit. Dit moment zou ik het liefst nog uitstellen, maar toch denk ik dat er dan weer een mooi tijdperk aanbreekt. Mijn vrouw en ik hebben de afgelopen twintig jaar met alle liefde en plezier veel met de kinderen gedaan, maar straks krijgen we wat meer vrijheid. En dat lijkt me best wel prettig. Gerard Staats (49) is fiscaal jurist. Hij is senior manager bij Bureau Vaktechniek van BDO Belastingadviseurs, met als aandachtsgebied pensioen en overige oudedagsvoorzieningen. Daarnaast is hij sinds 2001 verbonden aan het Fiscaal Instituut van Tilburg University. Hij promoveerde aan Tilburg University op het proefschrift Personal pensions in the EU: Guidelines for an integrated model. FOTO: SOPHIE EEKMAN 34 35

19 ACHTERGROND RISK Zekerheid over risico s Ondernemen is risico s nemen, die wet is al zo oud als de weg naar Rome. Maar de crisis heeft bedrijven hier de afgelopen jaren extra bewust van gemaakt. TEKST HANS-MAARTEN DAGELET BEELD GETTY IMAGES Steeds meer ondernemingen proberen hun risico s te definiëren om vervolgens een antwoord te geven op de vraag hoeveel risico ze eigenlijk willen nemen. Deze zogenoemde Risk Appetite is in de meeste gevallen nog erg globaal en algemeen. MN gaat een stap verder door gedetailleerd invulling te geven een zijn strategische risicobeheersing. Een vooruitstrevende aanpak, zeker binnen de pensioensector. Raamwerk Om de risico s te managen, maakt MN gebruik van het zogeheten Three-Lines-of- Defense-model. Dat betekent dat we in de interne risicobeheersing drie beheersingslinies hebben, legt MN-directeur Risk Ricardo Henriques uit. De eerste lijn is de business, de bedrijfsonderdelen waar productie wordt gedraaid : afdelingen als Beleggingen, Pensioenen en Verzekeringen. De tweede lijn bestaat uit de stafafdelingen die als rol hebben te monitoren of risicobeheersing volgens beleid wordt uitgevoerd: onder meer Riskmanagement, Compliance en Control. De derde lijn is de interne auditfunctie, die controle houdt op zowel de eerste als de tweede beheersingslijn. Daarnaast is er buiten MN nog een vierde vorm van risico- beheersing: de externe accountant, die controleert of het hele riskframework werkt zoals het moet werken. Het raamwerk definieert de verantwoordelijkheden van de verschillende afdelingen voor wat betreft de risicobeheersing. Het is, in de woorden van Henriques, de verhoogde dijkbewaking van het bedrijf. Daarbinnen wordt de risicobeheersing op verschillende niveaus verder ingevuld. Op strategisch niveau zijn er de laatste tijd grote stappen gezet naar een meer inzichtelijke en transparante vorm van risicobeheersing. Daarmee wordt invulling gegeven aan de eisen die de toezichthouder op dit vlak stelt en aan de roep om meer openheid vanuit de maatschappij. Taxonomie De afgelopen tijd is binnen MN gewerkt aan het definiëren van een zogenoemde risktaxonomie. Henriques: Een risktaxonomie is een categorisering van de risico s die we binnen MN zien. Dan moet je denken aan de strategische businessrisico s en operationele risico s (enterprise risks), maar ook aan de risico s die onze opdrachtgevers aan ons hebben uitbesteed (client portfoliorisks). De MN-taxonomie is gebaseerd op FIRM, de risicocategorisering die De Nederlandsche 36 37

20 ACHTERGROND RISK MVO FARMA Je wilt niet alles helemaal dichttimmeren, maar aan de andere kant zitten we wel in de pensioensector Bank voor financiële instellingen heeft ontwikkeld. Het grootste deel van de risico s die hiermee in kaart worden gebracht, zijn vrij makkelijk te kwantificeren, zegt Henriques. Maar er zitten ook ingewikkelde tussen. Reputatierisico is bijvoorbeeld moeilijk in cijfers uit te drukken. Het is vaak een afgeleide van een ander risico en het vergt dan ook veel denkwerk om tot een goede definiering te komen. Maar het kan wel, en dus zitten ook dat soort risico s in het model. Strategische doelen Nu de risktaxonomie er ligt, wordt gewerkt aan het koppelen van de taxonomie aan de strategische doelen. Henriques. Elke riskcategorie krijgt een aantal indicatoren en op basis daarvan kunnen we onze Risk Appetite bepalen. Ter illustratie noemt hij het strategische business risico tijd- en budgetoverschrijding bij het realiseren van projecten. Henriques: Je kunt zeggen: we willen dat bij de realisatie van die projecten 80 procent binnen tijd en budget plaatsvindt. Daarmee zet je dus de Risk Appetite op 80 procent. Een ander voorbeeld betreft het modelrisico. Henriques: We gebruiken voor onszelf en voor onze klanten modellen, zoals waarderingsmodellen en risicomodellen. Die moeten om de zoveel tijd worden getoetst, ofwel gevalideerd. Bij het operationaliseren van de indicator ik wil alle modellen gevalideerd hebben kan je zeggen: ik wil dat alle hoog-risicomodellen elk jaar worden gevalideerd, alle midden-risicomodellen een keer in de twee jaar en alle laag-risicomodellen eens in de drie jaar. Daarmee formuleer je je Risk Appetite voor wat betreft modelvalidatie. Je kan ook zeggen: de hoog-risicomodellen wil ik tweejaarlijks valideren. Daarmee verruim je je Risk Apppetite en kies je voor meer risico. Ervaringen Op deze manier krijgt elke riskcategorie binnen MN een Risk Appetite. Enerzijds gaat het dan om de enterprise risks, waarbij de hoofddirectie de Appetite bepaalt, en anderzijds om de client portfoliorisks, waarbij de klant zelf de verantwoordelijkheid heeft om die te bepalen. Op het moment loopt binnen MN bij het bedrijfsonderdeel Vermogensbeheer een pilot. Henriques: Daar zullen we aan het eind van het eerste kwartaal de eerste versie van ons riskreport gebaseerd op taxonomie en de Risk Appetite gaan uitbrengen. In de loop van het jaar zal dat rapport steeds verder worden scherpgesteld. De eerste ervaring is dat het definiëren van parameters al een hele klus is, waar goed over nagedacht moet worden. Je wilt niet alles helemaal dichttimmeren, maar aan de andere kant zitten we wel in de pensioensector,zegt Henriques. Dit zijn vaak geen makkelijke afwegingen. Henriques verwacht dat door de nieuwe werkwijze in een aantal gevallen de Risk Appetite wat nauwer wordt. Soms worden risico s ineens veel inzichtelijker dan ze ooit zijn geweest. Men wist eerder wel dat er een zeker risico wordt gelopen, maar het was onduidelijk hoeveel. Door deze methodiek worden mogelijke gevolgen tastbaar, waardoor je heel helder krijgt wat je kan accepteren. Toekomst In navolging van Vermogensbeheer zullen ook de andere bedrijfsonderdelen van MN hun Risk Appetite gaan bepalen, om uiteindelijk te komen tot een enterprise-riskreport. Henriques: Tegelijkertijd zullen we gaan kijken of we een dergelijk Risk Appetite-report voor onze opdrachtgevers kunnen gaan vervaardigen. Er gaat al veel rapportagemateriaal naar onze klanten, maar we willen nu juist de koppeling maken met de taxonomie en de Risk Appetite. Een uitdaging daarbij zal zijn hoe de verschillende beheersingsdisciplines tussen uitvoerder en opdrachtgever kunnen worden geoptimaliseerd. Henriques: Wat we willen voorkomen, is dat de uitvoerder en het pensioenfonds dingen dubbel doen. De tweede lijn monitort de bedrijfsvoering en het zou een dubbeling zijn als een pensioenfonds hetzelfde gaat doen. Of als pensioenfondsen externe auditors naar een uitvoeringsorganisatie laten gaan, terwijl er binnen de uitvoerder al een interne auditafdeling zit. Er moet dus een gezonde balans zijn tussen het riskframework van de uitvoerder en dat van het pensioenfonds. Gezonde gesprekken met de farmasector MN en PGGM trekken samen op in hun strijd voor meer maatschappelijk verantwoord ondernemen in de farmaceutische sector. Dat doen ze om gezondheid wereldwijd te stimuleren, maar ook om de farmaceuten zelf vitaler te maken en daarmee de rendementen voor pensioenfondsen stabieler. TEKST HANS-MAARTEN DAGELET BEELD CORBIS 38 39