BIM en Renovatie IT S A BIMMING BUSINESS. ONDERZOEKSRAPPORT Versie: 1.0. Datum:

Transcriptie

1 BIM en Renovatie ONDERZOEKSRAPPORT Versie: 1.0 Fase: II Datum: GEGEVENS BIMMING BUSINESS : Hogeschool van Amsterdam Domein Techniek, afdeling BTB Weesperzijde 190, 1097 DG Amsterdam RAPPORT OPGESTELD DOOR: Jelle de Boer jelledeboer@bimmingbusiness.nl Erik Visser erikvisser@bimmingbusiness.nl IT S A BIMMING BUSINESS

2 IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

3 Voorwoord BIM groeit uit tot een werkmethodiek die niet alleen maar in de ontwikkelingsfase vanzelfsprekend moet zijn. Het besef dat BIM gedurende de gehele levenscyclus van gebouwen een meerwaarde kan bieden wordt langzamerhand steeds duidelijker. Er zijn alternatieven voor de uitvoering van renovaties ten opzichte van traditionele uitvoeringen met de daarbij behorende faalkosten en lange doorlooptijd. Zeker in een periode waarin de woningcorporaties zich in zwaar weer bevinden. Het ontstaan van dit onderzoek komt voort uit een brede vraag naar de betekenis van BIM in de beheerfase. Partners van BIMming Business zijn op zoek naar de nieuwe mogelijkheden die BIM kan bieden als schakel tussen de ontwikkelingsfase en gebruiksfase. Ten aanzien procesoptimalisatie van woningcorporaties staan er met name op het gebied van renovatie vraagtekens. In dit onderzoeksprogramma worden, naast het slaan van de constructieve brug tussen het onderwijs en het bedrijfsleven, de innovatieve concepten uitgewerkt op het gebied van ketenintegratie en Building Information Modelling. Alle activiteiten en tussenbeoordelingen zijn te vinden op de algemene website, Amsterdam, februari 2013 Jelle de Boer en Erik Visser IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

4 Samenvatting De vraag naar de betekenis van BIM in de beheerfase is de aanleiding voor het opstellen van dit onderzoek. Specifiek is er onderzoek gedaan naar proces optimalisatie van renovatieprojecten bij woningcorporaties. Dit heeft geleidt tot de volgende onderzoeksvraag: Wat zijn de mogelijkheden van een BIM werkmethodiek om processen te optimaliseren op het gebied van renovatieprojecten bij woningcorporaties? De werkmethodiek BIM kan als middel van ketenintegratie van grote betekenis zijn over het optimaliseren van renovatie processen. Dit is onderzocht door een vergelijking op te stellen van drie stromingen: Traditioneel Conventioneel BIM Vernieuwend BIM Deze stromingen zijn samengesteld op basis van interviews en onderzoek naar innovatieve technologieën. Aan de hand van criteria zijn de stromingen met elkaar vergeleken. Deze vergelijking hebben tot nieuwe inzichten geleidt. Woningcorporaties kunnen intensiever gaan samenwerken met partners. Interne bedrijfsprocessen moeten bloot worden gelegd om optimaal gebruik te kunnen maken van BIM. Dit geldt eveneens voor partners. In de uitvoering worden processen beter op elkaar aangesloten doordat verschillende partijen nauwer met elkaar samen werken in het BIM model. Waar normaal pas gehandeld wordt op de bouwplaats kan er nu in een eerder stadium een betere afstemming van processen plaatsvinden. Controle van een uitvoering van een renovatieproject wordt eenvoudiger voor woningcorporaties. Technologische ontwikkelingen maken het mogelijk om een BIM model real-time te benaderen op de bouw met tablets of laptops. Modelcheck software kan van het begin tot het einde van een renovatie snel inzichtelijk maken of aan alle voorwaarden en eisen wordt voldaan. Een duurzaam BIM model wordt gecreëerd door processen van partners te koppelen met processen van een woningcorporatie. Het BIM model wordt zo optimaal gebruikt gedurende de gehele uitvoering. Hedendaagse communicatieprocessen moeten voor een groot deel om worden gegooid om processen te optimaliseren. Dan kunnen ketenintegratie en BIM op de juiste manier worden geïmplementeerd in renovatieprojecten. Het BIM model dient als communicatie middel. Alle data is op de manier beschikbaar vanaf één centrale plek. Communicatie kan zo eenduidig en gestructureerd worden georganiseerd. Door de juiste toepassing van een BIM werkmethodiek kunnen risico s worden vermeden. Traditioneel worden bewust of onbewust risico s genomen. De goedkoopste keuzes hoeven niet altijd de beste te zijn. Door analyses op basis van het BIM model kunnen risico s ingeschat of vermeden worden. Risico s worden voorkomen door het optimaliseren van processen. Dit kan door een eenduidige bron van informatie in het BIM model. Een BIM model is niet in staat om direct gekoppeld te worden aan primaire processen 1 van een woningcorporatie. Softwarepakketen die voor deze processen worden gebruikt hebben er geen mogelijkheden voor. Het BIM model kan wel een input leveren aan de primaire processen door data uit het model te exporteren. 1 Processen van de kerntaken van een woningcorporatie, zoals: verhuur, onderhoud, vastgoedontwikkeling, beheer & administratie, klanten en aanvullende dienstverlening. IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

5 Inhoudsopgave 1 Inleiding Aanleiding onderzoek Doel onderzoek Onderzoeksvraag Afbakening Achtergrond Methode Meetinstrumenten Onderzoeksprocedure Resultaten Technologische ontwikkelingen Renovatie BIM model Bestaande processen Drie stromen Stroom 1: traditionele renovatie Stroom 2: conventionele renovatie Stroom 3: vernieuwende renovatie Criteria Tijd Kosten Communicatie Implementatie Risico s Processen renovatie Data koppelen aan 3D model Onderhoudsbeleid Conventioneel en Vernieuwend BIM Toekomst van het BIM model bij woningcorporaties Conclusie Criteria Koppeling naar primaire processen Partners Vervolgonderzoek Aanbevelingen Bronnenlijst Bronnen Interviews Begrippenlijst IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

6 1 Inleiding 1.1 Aanleiding onderzoek De levenscyclus van een gebouw is opgebouwd uit twee hoofdfases, de ontwikkeling- en gebruiksfase. BIM is een bekent begrip in de ontwikkelingsfase, vanaf een initiatief tot aan de realisatie zijn er ontwikkelingen op dit gebied gaande. Deze fase zit in een grote transitie. Waar voor BIM een groot grijs gebied ligt is de gebruiksfase en de koppeling daar naartoe. Terwijl de belangen tussen de twee hoofdfases groot is. De werkmethodiek BIM heeft aantoonbaar geresulteerd in lagere kosten, kortere doorlooptijd en beter samenwerking in de ontwikkelingsfase. Dit is de aanleiding om de mogelijkheden van deze werkmethodiek te onderzoeken in de gebruiksfase. Mede door ketenintegratie wordt het duidelijk hoe belangrijk het is om deze fases nauwer met elkaar te verbinden. Figuur 1.1: fases levenscyclus gebouw Gebouwen worden vaker ontwikkeld op basis van de totale kosten van de levenscyclus. Samenwerkingsontwikkelingen, zoals ketenintegratie, bevorderen de belangen van beheermaatschappijen in de ontwikkelingsfase. Kennis is nodig om informatie over te dragen in en naar de beheerfase. Onderhoud krijgt een prominentere plek bij woningcorporaties anders dan een aantal decennia geleden. Onderhoud was iets kostbaars en werd puur noodzakelijks beschouwd. Nu is het een integraal en kostenbewust onderdeel geworden van de organisatie. De processen die hierbij komen kijken zijn aan de orde van de dag bij woningcorporaties. Op deze aspecten wordt nu geanticipeerd via traditionele opvattingen en werkwijzen. Willen woningcorporaties hierop zo goed mogelijk anticiperen verbeteren processen, vervallen processen en er ontstaan nieuwe processen. Huidige werkwijzen, opvattingen en invullingen van processen volstaan niet meer in een tijd waarin de wensen en eisen van gebruiker & overheid groeien. IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

7 1.2 Doel onderzoek Naast de toepassingen van BIM in de ontwikkelingsfase is het mogelijk om een BIM werkmethodiek te implementeren in de gebruiksfase. De resultaten die in de ontwikkelingsfase zijn behaald zijn aanleiding om het gebruik van deze werkmethodiek te verbreden. In dit onderzoek worden de implementatie van BIM bij renovatie onderzocht. Kansen die BIM kan bieden voor het optimaliseren van processen zijn hierbij betrokken. Vanuit het onderzoeksprogramma van Bimming business is het belangrijk om ons niet alleen te beperken tot de ontwikkelingsfase. De gehele levenscyclus moet worden bekeken van gebouwen om BIM optimaal tot zijn recht te laten komen. Na de eerste fase, waar de nadruk op deze ontwikkelingsfase lag, is het belangrijk om te kijken naar de beheerfase. Binnen dit onderzoeksgebied zijn er vanuit verschillende bedrijven vragen naar voren gekomen op het gebied van renovatie en BIM. Het doel van dit onderzoek is om deze vragen te bundelen en te kijken waar BIM een rol kan spelen in de processen rondom een renovatie, met als doel deze te optimaliseren. Onderzoek zal uit moeten wijzen of BIM de huidige processen van woningcorporaties kan optimaliseren met als doel te kunnen voldoen aan een veranderende markt met betrekking tot wensen, eisen, wetgeving en minimale prestaties van woningen. Nevendoelen: Versterking van de concurrentiepositie van de deelnemende mkb-bedrijven; Versterking kennispositie van HvA op het gebied van bouw-ict met navenante toestroom van studenten en kennispartners in het mkb. Implementatie kennis in onderwijsprogramma 1.3 Onderzoeksvraag Wat zijn de mogelijkheden van een BIM werkmethodiek om processen te optimaliseren op het gebied van renovatieprojecten bij woningcorporaties? IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

8 1.4 Afbakening In dit onderzoek wordt alleen gekeken naar processen binnen woningcorporaties. Er wordt niet gekeken naar andere vormen van beheermaatschappijen omdat deze bedrijven andere belangen hebben. Bij woningcorporaties zijn de belangen van een geoptimaliseerd renovatieproces van een groter belang dan bij een beheermaatschappij die veelal werkt voor van een opdrachtgever. Een onderzoek naar renovatie bij alle partijen binnen de beheerfase maakt het onderzoek dusdanig breed dat dit ten koste zal gaan van de verdieping en kwaliteit. De mogelijkheden van BIM op het gebied van renovatieprojecten zal dit alleen theoretisch worden beschreven. Technische mogelijkheden worden niet getest met de daarbij behorende software. Werking, gebruik en mogelijkheden van programma s en technologieën worden geverifieerd door interviews met partners van het Bimming business. Het onderzoek wordt verricht op basis van een virtueel project van 30 rijtjeswoningen. Met dit gegeven kunnen bevindingen gelijkwaardig met elkaar worden vergeleken. Verder toelichting wordt omschreven in hoofdstuk 3.2: onderzoeksprocedure. In dit onderzoek werken de partners van de woningcorporaties volgens de big BIM 2 filosofie. Woningcorporaties zijn traditioneel en modelleren geen woningen. Installatie en constructie renovaties zijn in de onderzoek niet opgenomen. 2 Big BIM: Werkwijze met BIM waarbij er transparante en open wordt samengewerkt met externe partijen. IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

9 2 Achtergrond Er is sprake een opvallende verschuiving in de bouwbranche. De bouwproductie of bouwomzet van nieuwbouw was altijd groter dan het aandeel voor bestaande bouw. Dit is in de laatste decennia recht getrokken. In de nabije toekomst wordt het aandeel van de bouwproductie in bestaande bouw groter dan voor nieuwbouw. De vraag naar renovatie zal groeien. Er zijn pieken in de nieuwbouw van woningen ontstaat na de tweede wereldoorlog. Deze woningen zijn nu aan grootschalig onderhoud toe. Het is kostbaar om de woningen te onderhouden aan de maatstaven van nu. Exploitatiekosten van de woningen lopen op tot een vijfvoud van de originele stichtingskosten. Maatstaven van nu zijn op verschillende vlakken verandert. Samenstellingen van gezinnen wijzigen. Gebouwen beginnen de laatste decennia steeds meer te leven door de toepassing van intelligente installaties die energie, klimaat en welzijn kunnen managen. Dit valt samen met een stijgende minimale eis die bewoners aan hun woning stellen. Deze ontwikkelingen vragen om gestructureerde processen die het mogelijk maken te anticiperen op de vraag en behoeften van de markt. Traditioneel uitgevoerde renovaties worden inefficiënt uitgevoerd. Het archief van een woningcorporatie bestaat uit losse documenten en tekeningen. Metingen die worden gedaan om bestaand vastgoed in kaart te brengen zijn onnauwkeurig en moeten vaak herzien worden. De nauwkeurigheid van deze meting is belangrijk omdat renovatieprojecten vaak van toepassing zijn op oudere gebouwen. Door technologische ontwikkelingen op het gebied van prefab engineering 3 moeten gebouwen nauwkeuriger worden ingemeten. Samenwerking tussen woningcorporaties en partners of overige partijen vindt net als bij traditionele nieuwbouw plaats. Partijen worden pas ingeschakeld om het moment dat deze hun werk kunnen uitvoeren. In het voortraject ontbreekt het aan samenwerking. Door het ontbreken van statistische gegevens over de impact van technologie op de bouw is er weinig bekend over de impact die de informatietechnologie op de bouw in de afgelopen decennia. Dit moet veranderen om het feit dat de productie binnen de bouw er niet in is geslaagd dezelfde realisaties te bewerkstelligen zoals in andere industrieën te zien is. Het wordt steeds duidelijker dat de implementatie van BIM bij bedrijven een toegevoegde waarde heeft voor procesverbetering en strategieën. 3 prefab engineering: elementen worden in een werkplaats onder ideale omstandigheden gemaakt, waarna deze naar de bouwplaats worden getransporteerd en verwerkt. IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

10 3 Methode 3.1 Meetinstrumenten Aan de hand van interviews met verschillende woningcorporaties wordt er een beeld gevormd van de huidige werkwijze en processen op het gebied van renovatieprojecten. Deze interviews vinden plaats bij corporaties die niet of nauwelijks op de hoogte van BIM zijn. Daarnaast worden er gesprekken gevoerd met corporaties die BIM reeds (gedeeltelijk) hebben geïmplementeerd. Deze bevindingen dienen als onderleggen voor dit onderzoek. De ontwikkelingen op het gebied van BIM en renovatie worden onderzocht. Zowel procesmatig als technisch. Om te onderzoeken welke ontwikkelingen er nu plaatsenvinden worden er gesprekken gevoerd met bedrijven die zich innovatief ontwikkelen op het gebeid van BIM. Ontwikkelingen die zich in het buitenland voordoen worden onderzocht, net als de ontwikkelingen die zichtbaar zijn bij nieuwbouwprojecten. 3.2 Onderzoeksprocedure In het onderzoek wordt enerzijds naar de processen omtrent renovatie gekeken en anderzijds naar de technologische ontwikkelingen op dit gebied. Een vergelijking wordt gemaakt door de mogelijkheden van BIM in renovatieprojecten te vergelijken met de traditionele processen van woningcorporaties. In onderstaand figuur wordt de beoogde onderzoeksmethode weergegeven. Figuur 3.1: onderzoeksmethode Drie paden worden geïllustreerd waar vanuit onderzoek verricht wordt. Door interviews met woningcorporaties kan er een beeld worden gevormd van de traditionele processen, de bestaande methode. Het geldt eveneens voor nieuwe methodes om bestaande processen te benaderen. Nieuwe technologieën die de toepassing van BIM in de beheerfase mogelijk maken of beter tot zijn recht laten komen is als laatste pad geïllustreerd. Bevindingen die worden gedaan worden teruggekoppeld naar de nieuwe methodes. Om de meerwaarde van BIM te kunnen onderzoeken worden de bevindingen teruggekoppeld naar bestaande methodes. De bestaande en nieuwe methodes worden uiteengezet in verschillende stromen. IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

11 Stromingen Drie stromen worden opgesteld om vergelijkingen te kunnen maken. Deze betreffen alle processen die aan bod komen bij renovatieproject. Van deze drie stromingen is een korte omschrijving opgesteld: 1. Vanuit handmatige metingen en/of archief materiaal worden 2D werktekeningen opgesteld. Met deze tekeningen wordt vervolgens de renovatie uitgevoerd. Partijen werken vraag gestuurd samen. Deze stroming wordt traditioneel genoemd. 2. In het tweede proces wordt er eveneens gebruikt gemaakt van handmatige metingen en/of archief materiaal. Met deze gegevens wordt vervolgens een 3D model opgesteld. Dit wordt door toevoeging van data naar een BIM model omgezet. Dit BIM model wordt vervolgens gebruikt voor de renovatie. Partijen werken integraal samen (ketenintegratie 4 ). Deze stroming noemen we conventioneel BIM. 3. Het laatste proces kenmerkt zich door het gebruik van nieuwe technologieën. Deze worden ingezet om tot een BIM model te komen. Dit BIM model wordt vervolgens gebruikt voor de renovatie. In de voorbereidingen van de renovatie moet het gebruik van een BIM model als middel worden opgenomen. Partijen werken integraal samen (ketenintegratie). De laatste stroming noemen we vernieuwend BIM. Figuur 3.2: drie stromen In het onderzoek worden de stromen getoetst aan een virtueel project. Dit project omvat een blok met 30 eengezinswoningen. Om de stromen gelijk aan elkaar te kunnen beoordelen is voor een kleinschalig gangbaar renovatie project gekozen. Zonder een evenredige vergelijking kunnen scheve resultaten ontstaan. Als processen in andere projecten gunstiger zouden uitvallen wordt dit per stroom benoemd. Daarnaast wordt er uitgegaan van een woningcorporaties die een eigen archief beheert maar niet de werktekeningen opstelt. 4 Ketenintegratie: Meerdere partijen uit de bouwkolom werken projectgebonden samen, met als doel samen sneller, beter en goedkoper te werken. IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

12 Criteria Om deze drie stromen met elkaar te kunnen vergelijken zijn vijf criteria opgesteld. Deze criteria zijn opgesteld op basis van relevante onderwerpen die naar voren komen bij renovatieprojecten. Faalkosten is als criterium niet opgenomen. Dit punt komt terug in alle criteria. De invloed van faalkosten wordt per criterium beschreven. Figuur 3.3: criteria Tijd Onder het criterium tijd valt de doorlooptijd waarmee een project uitgevoerd wordt. De drie stromen worden beoordeeld aan de hand van praktijkvoorbeelden. Door het falen of versnellen van verschillende processen kan een andere doorlooptijd ontstaan dan dat van te voren ingecalculeerd is. Inherent aan de tijd staat geld. De processen worden in tijdvlakken uiteengezet. Kosten Dit criterium wordt inzichtelijk gemaakt welke kosten er gemaakt worden. Er wordt niet gekeken naar de aanneemsom van het project, maar naar de processen, technieken en handelingen die worden toegepast om tot de daadwerkelijke renovatie te komen. Communicatie Een belangrijk punt dat op meerdere vlakken plaatsvindt is het criterium communicatie. Dit geldt voor de communicatie tussen de corporatie en de uitvoerende partijen tijdens de renovatie. Daarnaast wordt er gekeken naar verbeteringen van communicatie ten aan zien van welstand of het inlichten van bewoners. Implementatie In dit criterium wordt gekeken naar de implementatie van nieuwe technologieën, veranderende processen en BIM. Door de drie stromingen ten opzichte van elkaar te bekijken kan een beeld worden gevormd over dit begrip. Risico s Risico s die een woningcorporatie loopt voor het uitvoeren van een renovatie project kan het verschil zijn tussen het wel of niet uitvoeren van de gekozen methode. Elke proces wordt ten opzichte van de andere processen getoetst. Niveaus van risico s worden toegelicht. IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

13 4 Resultaten 4.1 Technologische ontwikkelingen Alvorens een goed beeld te kunnen creëren van de inhoud van de drie stromen wordt er gekeken naar technologische ontwikkelingen. Door deze technologische ontwikkelingen mee te nemen in het onderzoek kunnen de stromen conventioneel BIM en vernieuwend BIM worden opzet ten opzichte van traditioneel. De technologieën die hieronder beschreven worden dienen als input voor het opstellen van de drie stromen: Modelleer software Modelcheck software Laserscan meetapparatuur Intelligente afstand meetapparatuur Modelleer software De laatste decennia is er op opkomst zichtbaar van modelleer pakketten in de bouwsoftware branche. In gangbare tekenpakketten worden tweedimensionaal tekeningen opgesteld. Deze tekeningen worden opgesteld door een grote diversiteit aan lijnen te combineren tot bouwkundige tekeningen. Met de komst van modelleer softwarepakketten wordt er niet meer getekend in lijnen maar in modellen/volumes. Met het opbouwen van modellen ontstaat de mogelijkheid tot het bundelen van informatie. Voor een uitgebreide beschrijving van de voordelen van modelleer software ten opzichte van 2D tekenmethodieken wordt er verwezen naar het onderzoeksrapport Praktijk case BIM d.d Modelcheck software Met modelcheck software is het mogelijk om meerdere 3D model van verschillende disciplines met elkaar te vergelijken. Het programma van eisen kan aan een 3D model gekoppeld worden. Er kunnen regels worden aangemaakt waarop kan worden gecontroleerd. Voorbeeld: Er wordt gesteld dat het hekwerk minimaal 1m hoog moet zijn ten opzichte van de bovenkant van het balkon. De software kan gevraagd worden het 3D model te controleren om na te gaan of er aan alle regels en eisen wordt voldaan. Als aan een bepaalde regel niet wordt voldaan dan rapporteert het programma deze fouten. De kans op faalkosten kan op deze wijze aanzienlijk verlaagd worden. 5 Onderzoeksrapport in te zien op IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

14 Laserscan Innovaties vinden plaats om tot zeer nauwkeurige 3D modellen van bestaand vastgoed te komen. Eén van deze innovaties is de laserscan. Met een laserscan apparaat kan een gebouw door lasertechniek nauwkeurig gemeten worden. Anders dan de huidige technieken, zoals meten met een total station 6 of handmetingen. Werken met een laserscanner gaat sneller en volledig automatisch. De laserscanner meet de omgeving in doormiddel van laserstralen. Deze laserstralen kaatsen en worden omgezet in pixels. De nieuwste apparaten kunnen tot punten per seconde scannen. Dit met een nauwkeurigheid van een 1mm, zelfs op grote afstanden (>50m). De output van een laserscanner is een wolk van pixels, de point cloud. Deze point cloud bevat grote hoeveelheden controleerbare informatie. Dit complete model met data kan een goed alternatief zijn tegenover de onbetrouwbare en tijdrovende handmetingen. Figuur 4.1: laserscanner Om van een gebouw een 3D model te maken moeten een aantal stappen worden gevolgd. Deze zijn in bovenstaand figuur weergegeven. Van de bestaande bebouwing wordt een laserscan gemaakt. De output hiervan is een point cloud. Deze point cloud is niet bruikbaar als 3D model. De point cloud wordt met verschillende software pakketten omgezet naar een as-built 7 3D model. Intelligente afstand meetapparatuur 6 Total station: afstandsmeter die digitaal d.m.v een ingebouwde computer hoekmetingen maakt. 7 As-built: één op één kopie van het werkelijk gebouw in de vorm van een 3D model IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

15 Intelligente afstand meetapparatuur kan een digitale oplossing bieden voor metingen van gebouwen. Door de toepassing van deze scanner kunnen er efficiënte en nauwkeurige metingen worden gedaan. De technologie er achter maakt het mogelijk om het meetproces te optimaliseren. De optimalisatie slag wordt behaald met het draadloze signaal waarmee de scanner in contact staat met modelleersoftware. Tijdens huidige metingen worden de waardes handmatig genoteerd op papier. Nadat de metingen zijn voltooid worden de meetgegevens op kantoor in tekensoftware geplaatst. Dit vergt een drietal opvolgende handelingen: 1. Meten 2. Noteren 3. Notatie digitaliseren Alle handelingen kunnen fouten en dus faalkosten met zich mee brengen. Figuur 4.2: intelligente afstand meetapparatuur De intelligente afstand meetapparatuur bundelt deze drie handelingen. De scanner gebruikt een draadloos bluetooth signaal om rechtstreekse verbinding te maken met een tablet of laptop. Dit signaal kan worden gelezen door een plug-in ingebouwd in verschillende type modelleer software. Deze plug-in zorgt ervoor dat het gemeten signaal direct omgezet kan worden in data in het model. Er is met dit systeem één handeling nodig is om een meting te digitaliseren. IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

16 4.2 Renovatie BIM model Een BIM model voor een renovatieproject wordt samengesteld uit verschillende vormen van data. Een belangrijk vraag die nu speelt rondom BIM is de informatiebehoeften. Hier komen vragen uit voort als: Welke informatie wil een woningcorporatie in een renovatie BIM model? Welke informatie kan er in een BIM model worden gebundeld? Welke informatie is echt relevant? Een aanzet tot het beantwoorden van deze vragen komen naar voren in een vervolgonderzoek. In dit onderzoek wordt niet specifiek op deze informatiebehoefte ingegaan. Een BIM model voor een renovatie is uit vier onderdelen opgebouwd: Tekeningen Specificatie/documenten PvE/Checklist renovatie Metingen Bestaande tekeningen in combinatie met metingen worden als onderleggers gebruikt voor het opstellen van een 3D model. Specificaties en/of documenten verrijken het 3D model tot een BIM model. Verdere informatie die in het model toegevoegd kan worden verschilt per woningcorporatie. Gegevens over het programma van eisen kunnen in het BIM model worden toegevoegd om het model te kunnen controleren tijdens het renovatieproces. Figuur 4.3: renovatie BIM model IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

17 4.3 Bestaande processen De huidige processen van een woningcorporaties worden inzichtelijk gemaakt alvorens er resultaten kunnen worden gegenereerd. Renovatieprocessen zijn ondergebracht in het onderhoudsplan van een woningcorporatie. Een onderhoudsplan komt voort uit een onderhoudsbeleid, onderhoudsbegroting en onderhoudsplanning. In dit onderzoek wordt er gekeken vanaf het moment dat er vanuit de onderhoudsplanning een renovatieproject naar voren komt. Figuur 4.4: planmatig onderhoud In het bovenstaand figuur is in twee stromen een planmatig renovatie inzichtelijk gemaakt. De linker kolom geeft de voorbereiding van een planmatig renovatie aan. Uit een meerjarig onderhoudsplanning komt een planmatig onderhoud naar voren. Hierin komen aspecten naar voren die gerenoveerd moeten worden. Het project wordt beoordeeld alvorens de onderhoudsprocedure begint. Deze beoordeling vind plaats op locatie. Aan de hand van deze beoordeling kan bepaald worden of werkzaamheden uitgesteld of naar voren gehaald moeten worden. Dit heeft dan consequenties voor de begroting. Naar aanleiding van deze beoordeling kunnen definitief de werkzaamheden worden opgesteld. Vervolgens worden de definitieve werkzaamheden begroot en vergelijken met de vooropgestelde begroting. De directie geeft een goedkeuring geven op het plan. Als de directie akkoord is gegaan met de begroting worden de bewoners geïnformeerd over de geplande renovatie. In de rechter kolom is de uitvoering van het onderhoud uiteengezet. In navolging op de goedkeuring van de directie kunnen offertes worden aangevraagd. Afhankelijk van het beleid van een corporatie wordt er een uitvoerder geselecteerd. Met de uitvoerende partij wordt een opdracht opgesteld waarin zaken naar voren komen als: algemene voorwaarden, einddatum en prijs. Vervolgens kan er gestart worden met het uitvoeren van de renovatie. Gedurende de renovatie worden verschillende momenten controles uitgevoerd door de woningcorporaties of aangestelde opzichter. Na het voltooien van de renovatie wordt gekeken of aan alle afspraken is voldaan, de renovatie wordt beoordeeld. De uitvoerende partij maakt een revisie naar de woningcorporatie voor het archief. IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

18 De drie stromen, traditioneel, conventioneel BIM en vernieuwend BIM worden op basis van onderstaand schema opgezet. Een BIM werkmethodiek kan bij een traditionele woningcorporatie pas gerealiseerd worden op het moment dat een renovatieproject naar voren komt vanuit het onderhoudsplan. Er is geen BIM model opgesteld die aan eerdere processen is gekoppeld. Mist een woningcorporatie besluit buiten renovaties om BIM te implementeren in de bedrijfsprocessen. In dit onderzoek wordt dit model pas opgebouwd bij aanvang van de uitvoering van een renovatie. Figuur 4.5: renovatieproject proces In bovenstaand schema is een uitvoerend proces weergeven van een traditioneel renovatieproject. Om een BIM werkmethodiek te implementeren moet er in een vroeg stadium afspraken worden gemaakt. Volgens bovenstaand schema moet er overleg plaatsvinden over de implementatie van de BIM werkmethodiek als er een renovatie aantreedt, vanuit de onderhoudsplanning. In dit overleg moeten doelen, strategieën en het moment van implementatie worden besproken. IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

19 4.4 Drie stromen Bij een traditioneel proces kan een BIM model pas geïmplementeerd worden op het moment dat er een model wordt gemodelleerd in het bouwproces. Afspraken over de werkmethodiek zijn eerder gemaakt. Het is voor dit onderzoek belangrijk om in te zoomen op het gebied waar het BIM model op kan worden gebouwd. Dit het is deel waar de uitvoerende partij in beeld komt en de uitvoering van renovatie plaatsvindt. Op dit specifieke gebied worden de drie vooropgestelde stromen met elkaar vergeleken. Processen rondom van de uitvoering worden toegelicht. In deze processen moeten keuzes en afspraken worden gemaakt. Naar aanleiding van het onderzoek naar beschikbare technologische innovaties kunnen de drie stromen gespecifieerd worden. Figuur 4.6: specifieke belichting proces IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

20 4.5 Stroom 1: traditionele renovatie Bij de traditionele werkwijze wordt er op twee manieren informatie vergaard. Enerzijds levert de woningcorporaties gegevens uit het archief aan de uitvoerende partij(en). Anderzijds worden er gegevens verzameld aan de hand van metingen en inspectie. Een combinatie van deze gegevens stelt de uitvoerende partij in staat om digitale werktekeningen op te stellen. Deze digitale tekeningen kunnen beschikbaar zijn vanuit het archief waarbij deze mogelijk aangepast moeten worden na metingen. De metingen op locatie worden verricht door eenvoudige meetinstrumenten. Controles van de woningcorporatie tijdens de bouw worden aan de hand van de werktekeningen en documenten uitgevoerd. Revisie naar de woningcorporatie bestaat uit losse documenten en tekeningen. Figuur 4.7: traditioneel stroom IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

21 4.6 Stroom 2: conventionele renovatie Bij een conventionele renovatie wordt in de initiatief fase hetzelfde traject gevolgd als bij de traditionele renovatie. Nadat de aannemende partij de archief stukken heeft ontvangen en de metingen ter plaatsen zijn verricht worden deze gegevens gebundeld. Van deze gegevens wordt een BIM model opgebouwd. In dit model wordt alle informatie verzameld voor de renovatie. Het BIM model wordt gebruikt door iedereen in de keten. Dit zorgt voor een eenduidige informatiebron wat ten gunste komt van de uitvoering. Tijdens de renovatie worden er controles uitgevoerd met behulp van het BIM model. Nadat een renovatie project is voltooid wordt het model teruggestuurd naar de woningcorporaties. Het BIM model neemt de plaatst in van alle archief stukken. Figuur 4.8: conventioneel stroom IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

22 4.7 Stroom 3: vernieuwende renovatie De derde stroom geeft een impressie van een vooruitstrevende manier van renoveren. Dit proces heeft gedeeltelijk een ander traject dan de voorgaande processen. Er wordt gekeken naar een nieuwe manier van verzamelen van data. Enerzijds komt er data uit het archief van de woningcorporatie, anderzijds worden er metingen verricht. Op het gebied van deze metingen wordt een nieuwe innovatieve meettechniek gebruikt, de laserscanner. Uitgebreide beschrijving van de werking van laserscan technologie is te lezen in hoofdstuk 4.1 technologische ontwikkelingen. Het model wordt tijdens de bouw herhaaldelijk gecontroleerd. Deze controles worden teruggekoppeld naar het BIM model. Hierdoor ontstaat in de eerste plaats een controle van de werkzaamheden. Op de tweede plaats wordt het as-built model up-to-date gehouden. Het leveren van een gebouw in combinatie met een as-built model kan voordeel bieden voor verschillende processen van een woningcorporatie in het beheer. Figuur 4.9: vernieuwende stroom IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

23 4.8 Criteria De drie stromen worden vergeleken aan de hand van criteria. Per criterium wordt beschreven wanneer BIM wordt geïmplementeerd. In de onderdelen metingen en digitaliseren zit het onderdeel werkvoorbereiding verwerkt. 4.9 Tijd Tijd is een belangrijk aspect om naar te kijken bij renovatieprojecten. Naast het feit dat tijd vaak in één adem wordt genoemd met geld is het voor een woningcorporaties belangrijk om bewoond onroerend goed maar kort buiten gebruik te stellen. In onderstaand schema is het onderscheid gemaakt tussen de verschillende processen waarin BIM een onderdeel speelt. Daarnaast wordt er gekeken naar fouten die kunnen worden gemaakt in het proces. Fouten kunnen resulteren in faalkosten en een langere doorlooptijd. De aanbesteding is niet in opgenomen in het schema. Figuur 4.10: schema criterium tijd Traditioneel Traditioneel gezien zal de uitvoering relatief meer tijd innemen. De controle en archivering kost ten opzichte van de andere stromen meer tijd. Via de traditionele weg worden er op verschillende momenten fouten gemaakt met als gevolgd extra tijd en kosten. Fouten komen naar voren doordat metingen onjuist afgelezen of genoteerd worden. De traditionele stroom loopt als volgt: Op locatie worden metingen verricht. Extra metingen op locatie door incomplete metingen. Metingen worden vergeleken de archiefstukken. Gegevens worden gedigitaliseerd. Het gebruik van deze informatie gedurende de renovatie kan misverstanden opleveren, omdat er geen sprake is van een eenduidige informatie voorziening. Wijzigingen die worden doorgevoerd zijn per definitie niet in alle informatie bronnen verwerkt. Uitvoering wordt gestart. Foutieve informatie verwerkingen komt naar voren tijdens de uitvoering. Er bestaat een grote diversiteit aan tekeningen van verschillende partijen waarbij een goed gestructureerde organisatie en begeleiding nodig zal zijn om alles in goed banen te leiden. De controle van de woningcorporatie op de bouw kan extra tijd vergen omdat er geen sprake is van een eenduidige informatiebron. Na de voltooiing van een renovatie worden alle beschikbare gegevens op het gebied van tekenwerk en technische specificatie verzameld, zodat deze teruggekoppeld kunnen worden naar het archief van de woningcorporatie. Dit kost tijd en incompleet kan zijn. Deze stroom heeft wel een korte doorloop tijd voor de aanvang van de uitvoering. De uitvoering met controle hebben traditioneel gezien een normale doorlooptijd. Daarbij moet worden gelet op een terugkoppeling naar de woningcorporatie bestaande uit verschillende informatie bronnen. Enerzijds het gedigitaliseerde tekenwerk en anderzijds de data bestaande uit: technische specificaties, garantie, leveranciers, ect. Conventioneel BIM IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

24 Conventioneel BIM heeft als basis dezelfde processen als de traditionele stroming. Veranderingen worden zichtbaar bij de start van de uitvoering. Deze gaat later van start volgens figuur 4.10, omdat het 3D model verrijkt wordt met data tot een BIM model. Net als bij de traditionele stroom zitten er bij de conventionele stroom een aantal aandachtspunten op het gebied van faalkosten die gemaakt kunnen worden. Deze zijn te vinden in de handmatige handelingen van het meten, digitaliseren en verrijken met data. Na de metingen volgt de conventionele stroom als volgt: Alle beschikbare data wordt gebruikt om een BIM model op te bouwen. Dit resulteert in een centraal eenduidig model voor de uitvoering van de renovatie. De uitvoering vind plaats met behulp van het BIM model. Afspraken en taken worden tijdens de uitvoering beter op elkaar afgestemd. Het BIM model wordt ingezet bij de controle van de renovatie. Controles worden sneller uitgevoerd en er worden minder fouten gemaakt. Controles leveren minder fouten op omdat de uitvoering van de renovatie geoptimaliseerd is. Het archiveren van de data omtrent de renovatie zal, door het gebruik van een BIM model, minimale kans op faalkosten met zich meebrengen. Deze stroom heeft een vrij lange doorloop tijd voor de uitvoering. Metingen gaan volgens hetzelfde proces als het traditionele proces en zodoende een gelijke doorlooptijd. Het digitaliseren kost meer tijd zoals te zien is in figuur Alle data moet aan het 3D model worden gekoppeld. De informatie die gebruikt zal worden tijdens de uitvoering is eenduidig en wijzigingen kunnen eenvoudig worden doorgevoerd. Het BIM model in combinatie met een open samenwerking (ketenintegratie) tussen de partijen resulteert in een korte doorloop van de uitvoering. De controles hebben een korte doorlooptijd, omdat er met modelcheck software en inspectie zeer accuraat gewerkt kan worden. Het BIM model zorgt voor een verkorte tijd van revisie. Het BIM model bevat alle data en kan als één bestand worden teruggekoppeld naar de woningcorporatie. Vernieuwend BIM De derde stroom, vernieuwend BIM, heeft een kortere tijd van metingen in vergelijking met de twee eerste processen. Er wordt gemeten met laserscan apparatuur. Dit proces verloopt sneller dan dat de metingen met de hand worden verricht. De processen van uitvoering tot en met het archiveren loopt gelijk aan die van de conventionele stroom. Het meten en verwerken van data gebeurt digitaal. Dit geeft meer zekerheid en minder kans op fouten. Er wordt vanuit de laserscan een digitaal point cloud bestand gegenereerd die gelijk in een computer kan worden ingeladen. Kans op fouten is minimaal, anders dan de eerder genoemde stromen waarbij deze informatie handmatig wordt overgedragen en verwerkt. Nadat er een 3D model gemodelleerd is van het point cloud bestand wordt de data uit het archief in het model verwerkt. Menselijke fouten kunnen worden gemaakt. Fouten worden in de processen na het opstellen van het BIM model geminimaliseerd net als bij de conventionele stroom. Deze stroom heeft kortere doorloop tijd dan het conventionele proces. De tijdwinst wordt behaald door het gebruik van laserscan technologieën in plaats van handmatig metingen. Het digitaliseren en het toevoegen van data heeft ongeveer een zelfde doorloop tijd als de conventionele stroom en de traditionele stroom. De vernieuwend stroom en de conventionele stroom hebben een gelijke tijdbesteding gekeken naar de digitalisering. Er is geruime tijd nodig om de point cloud om te zetten naar een volwaardig 3D model met verschillende software pakketten. De tijd voor de uitvoering is korter dan bij de conventionele stroom. Door de laserscans zijn de metingen dermate accuraat dat prefab elementen exact op maat worden gemaakt aan de hand van het BIM model. De overige processen, controle en archivering hebben doorlooptijd die gelijk is aan de conventionele stroom. Het BIM model is wel accurater opgesteld door het gebruik van een point cloud als onderlegger. Mits deze tijdens de bouw up-to-date wordt gehouden kan deze vrijwel direct weer worden toegepast bij een volgende renovatie. IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

25 4.10 Kosten In navolging op het criterium tijd komt het criterium kosten. Deze zijn inherent aan elkaar verbonden, tijd kost geld. Binnen dit criterium wordt beschreven welke kosten er verbonden worden aan de processen. De stromen worden met elkaar vergeleken op de zelfde punten als bij het vorige criterium. Figuur 4.11: kosten Figuur 4.11 illustreert de drie stromen over de kosten. Traditioneel De kosten voor de metingen zijn gelijk aan de kosten van het digitaliseren. De kosten zijn laag voor materieelgebruik en per tijdseenheid, maar doorlopen een langer tijd. Dit geldt ook voor het digitaliseren van de tekeningen. De meeste kosten worden gemaakt in de uitvoering. Deze vallen hoger uit omdat er meer faalkosten worden gemaakt ten opzichte van de andere stromingen. Kosten voor bouwelementen zijn gelijk. De verwerking van deze elementen geeft extra kosten. Deel van de werkvoorbereiding en verwerken van de data is ondergebracht in de uitvoering. Deze post wordt bij de andere stromen alvorens de uitvoering opgenomen in de data input. De uitvoering moet gecontroleerd worden en na de voltooiing van het project wordt alle data gearchiveerd bij de woningcorporatie. Kosten hiervoor zijn standaard. Conventioneel BIM Bij de conventionele stroom vallen de kosten voor metingen hetzelfde uit als bij de eerste stroom. Deze post beslaat dezelfde processen. De kosten die worden gemaakt voor het digitaliseren vallen uit gelijk uit met de traditionele stroom. Hierbij is uitgegaan van tekenaars dit beschikken over dezelfde softwarekennis als bij de traditionele stroom. Extra kosten worden gemaakt voor de data input. Deze post komt niet voor bij het traditionele proces. Geld kan worden bespaard door een efficiënter verloop van de uitvoering. Processen worden beter op elkaar afgesteld doordat er volgens een BIM werkmethodiek gewerkt wordt. Hetgeen resulteert in lagere faalkosten. Controle en archivering vallen lager uit dan bij de traditionele stroom. IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

26 Vernieuwend BIM De laatste stroom geeft gezien figuur 4.11 de hoogste kosten ter voorbereiding van de uitvoering. Dit is te herleiden aan de hoge kosten die gemaakt worden voor het gebruik van de laserscans. Door het gebruik van deze scanners kan de doorlooptijd van de metingen aanzienlijk worden verkort, maar dit brengt wel hogere kosten met zich mee. Om vervolgens deze gegevens de digitaliseren moeten extra kosten gemaakt worden ten opzichte van de conventionele stroom. Dit is een gevolg van het gebruik van verschillende softwarepakketten en de daarbij behorende kennis die nodig is om van de point cloud een volwaardig 3D model te maken. De kosten voor het scannen en digitaliseren vallen naar verhouding bij grotere projecten lager uit. Kosten die worden gemaakt voor de input van data in het 3D model staan gelijk aan de conventionele stroom. Werken via het vernieuwende stroom brengt hoge werkvoorbereidingskosten met zich mee door het gebruik van laserscans. Deze kunnen in de uitvoering worden terugverdient. In de uitvoering kan er zeer accuraat en efficiënt gewerkt worden met een as-built model.. Elementen kunnen exact op maat worden gemaakt alvorens ze moeten worden gemonteerd. De kosten vallen lager uit door een kortere doorlooptijd. De kosten voor controles en archivering zijn hetzelfde als de bij de conventionele stroom, maar anders opgebouwd. Bij het conventionele proces is het BIM model opgebouwd uit handmetingen en archiefstukken. Er is informatie om een uitvoerbaar BIM model op te stellen en te gebruiken bij controles. Bij de vernieuwende stroom wordt gewerkt met een as-built model. Dit model is dus sneller en nauwkeuriger te controleren dan bij de traditionele en conventionele stroom. De kosten en het tijdvak zijn gelijk omdat dit model tijdens de bouw en up-to-date moeten worden gehouden, zodat deze na de renovatie als as-built model dient. IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

27 4.11 Communicatie Samenwerken op een integrale manier wordt behaald door werkprocessen te combineren met andere partijen. In een renovatie project heeft elke partij andere communicatielijnen. Belangrijk is dat de informatie centraal wordt gedeeld. Elke partij krijgt binnen een renovatie zicht op de meest recente informatie. Efficiënte communicatie in relatie tot BIM heeft zich bewezen voor verschillende nieuwbouwprojecten. Om deze reden is communicatie een belangrijk criterium om mee te nemen in de procesoptimalisatie van renovatieprojecten. Traditioneel In de huidige bouwprocessen verlopen processen op het gebied van communicatie inefficiënt. Traditionele wordt er gecommuniceerd via de bekende wegen als , telefoon en fax. Er zijn talloze communicatie momenten ten tijde van een renovatie: Het eerste moment waar gecommuniceerd wordt is op een onderhoudsmoment, die naar voren komt uit de onderhoudsplanning. Dit is een interne communicatielijn. Nadat de renovatie planmatig is opgezet vindt er contact plaats met de uitvoerende partijen. Traditioneel wordt er een aanbesteding (of gunning) gedaan door de woningcorporaties. In deze aanbesteding heeft de corporatie een programma van eisen opgesteld voor hetgeen dat gerenoveerd moet worden. Vervolgens kunnen de uitvoerende partijen hierop aanbesteden en een offerte indienen. Naar aanleiding van de offertes kan de woningcorporatie een beslissen met welke uitvoerende partij zij in zee willen gaan. Op het moment dat de uitvoerende partij bekend is wordt er omtrent contracten en afspraken gecommuniceerd. Als alles rond is zal de uitvoerende partij te samen met de gegevens uit het archief en lokale metingen werktekeningen kunnen opstellen. Hierbij zal de uitvoerende partij communiceren met mogelijke onderaannemers, architecten, constructeurs, adviseurs ect. Tijdens de renovatie zal de opzichter van de woningcorporaties de werkzaamheden controleren en beoordelen. Na een succesvolle beoordeling koppelt de uitvoerende partij de vernieuwde tekeningen, technische specificatie en overige data van de mutatie terug naar de woningcorporaties. Oude stukken vervangen en archiveren. De uitvoerende partijen handelen in de laatste fase de opstaande contractuele verplichtingen tussen de uitvoerende partij en woningcorporatie af alvorens de renovatie voltooid is. Tussentijds vinden er verschillende communicatie momenten plaats. Zo zal er vanaf het moment dat de renovatie plaatsvindt zal de woningcorporatie op verschillende momenten controles uitvoeren en tussen peilingen doen. Daarnaast zijn er contractuele verplichtingen, zoals betalingen tussentijds voldaan worden. IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

28 Figuur 4.12: traditionele communicatie Het communicatieproces is gebaseerd op (in)directe verbale communicatie middelen zoals werkoverleg, vergaderingen, , telefoon en fax. Naast de (in)directe verbale communicatie vindt er communicatie plaats met verschillende documenten en tekeningen, zoals contractstukken, archieftekeningen, archiefdocumentatie, tekeningen, technische specificatie ect. Conventioneel en vernieuwend BIM Het eerste deel van het renovatie proces verloopt bij de conventionele stroom gelijk met die van het traditionele proces. Verschillen zijn zichtbaar op het moment dat werktekeningen worden opgesteld door enerzijds het gebruik van archieftekeningen en anderzijds het uitvoeren van metingen. Gegevens worden gebundeld om een 3D model op te zetten. Bij de vernieuwende stroom biedt de laserscan goede mogelijkheid om de communicatie te optimaliseren door alle handelingen digitaal te maken. (in)directe communicatie wordt geminimaliseerd. Processen kunnen efficiënter verlopen. Voordelen van het werken met een BIM model voor communicatie: BIM model worden gebruikt om te communiceren. Er kan met modelcheck software digitaal gecontroleerd worden of de uitvoerende partij alle punten van het programma van eisen wel heeft meegenomen in de werktekeningen. Hoe dit in zijn werk gaat kan worden gelezen in hoofdstuk 4.1. Directe communicatie speelt bij de controle en beoordeling van de renovatie een grote rol. In combinatie met hedendaagse technieken als tablets en laptops wordt het mogelijk om het BIM model live op de bouwplaats te gebruiken. Opzichters kunnen alle informatie die wenselijk is direct opvragen. Anders dan het gebruik van de bekende wegen van communiceren wordt een beroep gedaan op de digitale mogelijkheden van nu. De opkomende cloud- en server diensten bieden de mogelijkheid om anders te communiceren. Het BIM model dient als communicatie middel. Opmerkingen, vragen en antwoorden kunnen rechtstreek in het model worden verwerkt. Partijen kunnen informatie eenduidig en up-to-date terugvinden in het model. Mutatie van het BIM model is direct inzichtelijk. Voor de vernieuwende stroom geldt dit zelfs twee kanten op. Enerzijds wordt het gebouwde object gecontroleerd. Anderzijds kan gecontroleerd worden of het BIM model IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

29 wel as-built is. Minimale wijzigingen op de bouw ten opzichte van werktekeningen worden altijd gemaakt. Figuur 4.13: conventionele en vernieuwende communicatie Vragen of opmerkingen moeten zeer goed geformuleerd te worden in de traditionele processen om verwarring te voorkomen. Antwoorden kunnen onlogisch zijn en misstanden veroorzaken als de partijen met hun eigen gegevens naar vraagstukken gaan kijken. Tijd en faalkosten zijn nauw verbonden met communicatie. Waar traditioneel gezien communicatie vaak indirect verloopt, kan het werken met een BIM model zorgen voor een eenduidige en direct communicatie. Gebruikers kunnen de mogelijkheid krijgen door BIM voorkeuren uitspreken alvorens een renovatie plaatsvindt. Het BIM model kan worden gebruikt om specifieke eisen per woning te organiseren. Hierbij kan gedacht worden aan het renoveren van een badkamer waarbij gebruikers kiest welke kleur wandtegel ze willen hebben. Mogelijkheden tot het koppel met BIM zouden kunnen worden gezocht door het opstellen van een website waarin de gebruiker door een keuzeformulier voorkeuren kan uitspreken. Gemeenschappelijke besluitvorming kan op dezelfde wijze worden toegepast. De voorkeur voor het type hekwerk voor een galerij die vervangen moet worden kan worden gevraagd. Door deze te koppelen aan het BIM model kan via een BIM server direct inzichtelijk worden gemaakt welke wensen er per woning kenbaar zijn gemaakt. De combinatie van deze mogelijkheden met BIM zorgt voor een overzichtelijke, eenduidige en integrale manier van werken. IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

30 4.12 Implementatie Met nieuwe mogelijkheden om bedrijfsprocessen te verbeteren dient de implementatie niet te worden vergeten. Het wijzigen van bedrijfsprocessen brengt meer mee dan alleen de processen zelf. Om deze processen mogelijk te maken moeten hiervoor mensen moeten worden geschoold, software worden aangeschaft en wellicht een reorganisatie. De bedrijfsvoering van de woningcorporatie verandert. De implementatie van BIM zou een obstakel kunnen zijn voor corporaties om over te stappen naar deze werkmethodiek. Traditioneel Via de traditioneel stroom is er op elk project sprake van implementatie. Woningcorporaties hebben vaak vast partners. Er kan sprake van implementatie zijn als nieuwe partijen bij projecten worden aangesloten. Daarnaast zijn er project specifieke implementaties. Nieuwe bouwtechnieken of bouwelementen moeten worden geïmplementeerd. Dit zijn bekende gegevens voor een woningcorporaties. De mate van implementatie is minimaal. Deze vorm van implementatie geldt eveneens voor de conventionele en vernieuwende stroom. Conventioneel en vernieuwend BIM Verschillende processen van de conventionele of vernieuwende stroom moeten worden geïmplementeerd in de huidige bedrijfsvoering van woningcorporaties. Bedrijfsvoering die als gebruikelijk worden gezien worden geoptimaliseerd om tot een beter beheersing van het project en de bijbehorende processen te komen. Om deze kennis te kunnen implementeren moeten woningcorporatie hiervoor een traject uitstippelen. Dit traject is in te delen in drie fases. De fases oriëntatie, transitie en optimalisatie zijn uiteengezet in onderstaand grafiek. Figuur 4.14: bron Praktijk case BIM In de oriëntatiefase maken de initiatiefnemers de overige werknemers en bedrijfsleiders enthousiast en bereidwillig om te gaan werken met BIM. Deze initiatiefnemers moeten de groep overtuigen door de meerwaarde van BIM aan te tonen. Als deze meerwaarde is aangetoond kan er een planning en stappenplan worden opgesteld om de kennis te IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

31 implementeren in het bedrijf. Deze meerwaarde kan door pilotprojecten 8 worden aangetoond; In de transitiefase wordt de kennis geïmplementeerd in bestaande werkprocessen van het bedrijf. Naar aanleiding van de pilotprojecten kunnen steeds meer projecten volgens deze werkmethodiek worden uitgevoerd. In deze fase wordt de meeste implementatie, kennisvergaring en investeringen gedaan; In de laatste fase, optimalisatie, wordt het werkproces verbeterd. Verder wordt in deze fase gekeken naar de mogelijkheden om deze methodiek toe te passen in samenwerking met andere partijen. Met deze partijen moeten afspraken over communicatie en data uitwisselingen worden gemaakt. De wijzigingen van de bedrijfsvoering via de conventionele en vernieuwende stroom is te vinden in de oriëntatiefase, uitvoeringsfase en de oplevering van een renovatie. Woningcorporatie die door een BIM werkmethodiek willen werken moeten rekening houden met de volgende implementaties: Werknemers moeten bekend worden met de werkmethodiek BIM; Kennis dient op te worden gedaan om te kunnen werken met een BIM model; Nieuwe vormen van communicatie; Veranderingen in de huidige bedrijfsvorming; Processen moeten anders worden geïmplementeerd; Andere contractvormen moeten worden opgesteld met daarna afspraken over het gebruik en beheer van het BIM model; Samenwerking door ketenintegratie. 8 Pilotprojecten: Projecten waarin wordt geëxperimenteerd met nieuwe tools en/of werkprocessen. Dit met als doel de problemen te verkennen en uit te zoeken wat de beste aanpak is voor een echt project. IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

32 4.13 Risico s Een verandering van bedrijfsprocessen brengt risico s met zich mee. Risico s ontstaan omdat er investeringen worden gedaan. Processen worden niet geoptimaliseerd zonder het nemen van risico s. Traditioneel Traditioneel zijn de risico s bekend. De risico s volgens de traditionele stroom zijn, voor zover mogelijk, ingeperkt. Er heerst een cultuur in de huidige bouwsector waarin bedrijven als individu opereren. De risico s die bedrijven lopen vormen vaak risico s voor het bedrijf zelf. Processen zijn bekend & geoptimaliseerd en kinderziektes beperkt. Echter beslaan de faalkosten in de bouw ongeveer 11% van de totale omzet. Faalkosten zijn indirect te koppelen aan risico s maar ze sluiten elkaar niet uit. Aannemers kunnen risico s nemen bij het aanbesteden van projecten waarvan ze niet 100% zeker zijn van de bouwtechnische haalbaar, gekoppeld aan de kennis die het bedrijf bezit. Risico s bij renovatieprojecten van woningcorporaties worden genomen door de projecten uit te stellen of de keuze voor kwalitatief lagere oplossingen. Bij een aanbesteding gekozen worden voor de goedkoopste aannemer. Dit brengt een risico met zich mee voor de gewenste kwaliteit waar naar wordt gestreefd. De goedkoopste oplossing hoeft niet de beste te zijn. De risico s die er zijn, zijn vaak bekend via de traditionele stroom. Ze kunnen geanalyseerd en overwogen worden. Conventioneel BIM De tweede stroom heeft met de risico s van de eerste stroom te maken. Bij de conventioneel stroom liggen de risico s op een ander vlak. De implementatie van de nieuwe bedrijfsprocessen brengt risico s met zich mee. Voor de conventionele stroom liggen de risico s in de besluitvorming en in de processen. Woningcorporaties moeten veranderingen doorvoeren waarin ze weinig tot geen ervaring hebben. Pilotprojecten moeten worden opgesteld om de mogelijke risico s in kaart te brengen voor woningcorporaties. De risico s die bij de implementatie van BIM bij woningcorporaties komen kijken kunnen inzichtelijk worden gemaakt. Hierin speelt de samenstelling van partners een belangrijke rol. Partners met ervaring op het gebied van BIM kunnen de woningcorporatie attenderen op risico s. De risico s op het gebied van implementatie verminderen naarmate er meer projecten met BIM worden uitgevoerd. Vernieuwend In de vernieuwende stroom zijn de risico s hetzelfde voor een woningcorporatie als bij de conventionele stroom. Het gebruik van nieuwe meet technologieën brengt risico s met zich mee. Partijen brengen met nieuwe technologieën een BIM model tot stand. Deze risico s zijn goed te beheersen. Een woningcorporatie moet in zee gaan met een uitvoerende partij die voldoende ervaring heeft op dit gebied. Er kan een specialist in worden gehuurd voor dit onderdeel. De risico s die verkleint worden door deze werkwijze bieden aanzienlijke voordelen. Bij metingen worden fouten gemaakt bij de voorgaande twee stromen. Gegevens moet meerdere keren worden overgenomen: meten, noteren van de metingen, notitie overnemen in het model. Nauwkeurigheid speelt eveneens een rol. Deze stappen worden door mensen verricht. Er worden fouten gemaakt met als gevolg faalkosten. Via de vernieuwende stroom is het mogelijk om deze stappen samen te voegen tot één stap waarbij mensen handelen wordt geminimaliseerd. Risico s worden verkleind. IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

33 Figuur 4.15: risico s Om risico s zo klein mogelijk te houden moet een woningcorporatie in zee gaan met bedrijven die kennis en ervaring hebben op het gebied van BIM. Deze bedrijven hebben het wiel van BIM uitgevonden en treden als adviseur op bij het opstellen van een renovatie project met de BIM werkmethodiek. De risico s die traditioneel bewust of onbewust gemaakt worden zijn via een BIM werkmethodiek beter te managen. BIM modellen stellen de gebruikers beter in staat communicatie te optimaliseren hetgeen risico s weg neemt. Keuzes die traditioneel zonder overleg worden gemaakt omdat de partijen onbereikbaar zijn of werk niet af hebben, worden met een BIM model voorkomen. In dit BIM model is alle informatie te vinden om besluitvorming op af te stemmen. Het is interessant om te zien dat binnen de bouwcultuur een bepaalde houding heerst ten opzichte van innovaties. Bedrijven in de bouwsector die goed draaien met hun huidige werkprocessen innoveren langzaam. Door de daarbij horende risico s, implementatie en gebrek aan kennis, anders dan andere sectoren. In andere branches wordt continue gezocht naar het optimaliseren van processen. Zolang er geld wordt verdient is er blijkbaar geen behoefte om te innoveren of om processen te optimaliseren. In de huidige crisis begint deze bouwcultuur een kleine omslag te maken. Bedrijven zien werken teruglopen en de omzet daalt. Uitzicht op betere tijden is moeilijk te bespeuren. Woningcorporaties moeten anders gaan opperen om overeind te kunnen blijven. Er moeten risico s genomen worden. Ketenintegratie met als middel BIM is mogelijk een tool om de bedrijfsprocessen zodanig te optimaliseren dat bedrijven goed kunnen blijven functioneren. BIM beïnvloedt niet alleen de bedrijfsprocessen binnen een woningcorporatie maar rijkt eveneens naar andere bedrijven die participeren in een renovatie. Partners moeten bereidt zijn om risico s te nemen. Zo kan een BIM werkmethodiek niet alleen de bedrijfsprocessen drastisch veranderen, daarnaast moet er rekening worden gehouden dat partners wellicht niet bereidt zijn om risico s te nemen. Er kan een andere samenstelling van partijen ontstaan die meewerken aan een renovatie. Wat resulteert in nieuwe partnerschappen. Partijen binnen de renovatieketen moeten allemaal een deel van het risico nemen. Alle partijen spelen een sleutelrol in het proces. Woningcorporaties moeten een weloverwogen keuze maken bij het samenstellen van een keten om risico s te minimaliseren. Samen worden de risico s gedeeld, ieder op zijn eigen vlak. Er ontstaat nieuwe manier van samenwerken. Het gezamenlijk belang is groter geworden. Werken met een BIM werkmethodiek zonder ketenintegratie is niet mogelijk. BIM dient als middel voor ketenintegratie. Waar er vroeger voornamelijk gekeken werd naar eigen belangen is een renovatie met een BIM werkmethodiek volledig afhankelijk van de samenwerking tussen de verschillende partijen. Het is essentieel dat er een ketensamenwerking wordt opgebouwd met bedrijven die voor het renovatieproject dezelfde ambitie, visie en bedrijfsvoering op het gebied van BIM hebben. Zo kunnen risico s ingeschat, geanalyseerd en gedeeld worden Processen renovatie IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

34 Nu er een beeld is gevormd van de invloeden van de drie stromen ten opzichte van elkaar worden de individuele processen te belichten. De invloeden van een BIM werkmethodiek is vergeleken met de traditionele processen. Door de processen onafhankelijk van criteria te benaderen komen interessante inzichten en mogelijkheden naar voren. Aanbesteding Om BIM te implementeren in een renovatie project dient er ver voor de aanbesteding rekening mee te worden gehouden. Een BIM werkmethodiek zal nadat het is toegepast op pilotprojecten niet meer projectmatig in moeten worden gezet, maar het wordt onderdeel van de bedrijfsfilosofie. BIM kan op twee manieren bij de aanbesteding worden ingezet: Aan een BIM werkmethodiek moet worden voldaan worden tijdens de aanbesteding. Deze manier wordt belicht in het onderzoek. Aanbesteding op een BIM model. Hierbij is er sprake van een vooropgezet model. Voor het tweede punt wordt gekozen als er reeds een renovatieproject met BIM heeft plaatsgevonden. Een woningcorporatie kan er voor kiezen om bestaand vastgoed & archief te digitaliseren en samen te voegen in een BIM model. Het voordeel van het aanbesteden op een BIM model is dat alle aannemers op basis van dezelfde gegevens een offerte opstellen. In dit BIM model wordt gecontroleerd of alles begroot is en of er aan het programma van eisen wordt voldaan, door zowel de woningcorporatie als de aannemer. Metingen Het gebruik van technologische innovaties, zoals laserscannen, biedt vele mogelijkheden voor het opstellen van BIM modellen. Modellen worden tot op de millimeter nauwkeurig ingemeten. Hetgeen voordeel biedt in de werkvoorbereiding en engineering van prefab elementen. Kosten voor het gebruik van laserscannen zijn relatief hoog bij kleine projecten. Met de snelheid waarmee de technologische ontwikkelingen plaatsvinden wordt het voor alle projecten betaalbaar. Een andere technische innovatie is de intelligente afstand meter. Deze toepassing is niet opgenomen in de vergelijking om zo duidelijk te zien tussen handmeten en laserscannen. De afstand meter kan het werk van handmeten zeer vereenvoudigen. Met een accurater resultaat. Het is niet mogelijk om een gevel van gebouw snel in te meten. De intelligente afstand meter biedt mogelijkheden om een as-built model up-to-date te houden. De meter kan een uitkomst bieden bij kleinschalige renovaties waarbij een laserscanner te duur en onhandig is. Renoveren van een badkamer kan hiervan een voorbeeld zijn. Programma van eisen Afhankelijk van de instap van een BIM werkmethodiek in het renovatieproces kan er een efficiëntie slag gemaakt worden over het implementeren van het programma van eisen. Het programma van eisen kan worden gekoppeld aan een BIM model in de aanbestedingsfase. Dit geeft een inzichtelijk totaal model waarop aanbesteedt kan worden. Met behulp van modelcheck software wordt het model in combinatie met de begroting gecontroleerd tijdens de aanbesteding. De eisen blijven na de aanbesteding gekoppeld aan het BIM model. De koppeling zorgt tijdens de uitvoering voor een optimalisering van processen, zoals van het controleren en toetsen van het renovatieproject. IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

35 Uitvoering In de uitvoering kan het BIM model worden ingezet voor het opstellen van werktekeningen. Papieren tekeningen verdwijnen waarschijnlijk nooit van de bouwplaats, maar met de opkomst van tablets en laptops kan een BIM model gebruikt worden op locatie. In een model kunnen lastige aansluitingen en details duidelijk inzichtelijk worden gemaakt ten opzichte van 2D tekeningen. De technische specificaties kunnen in worden gezien. Een BIM model kan een digitale variant bieden van de huidige werktekeningen. Voorbeeld: Bij de renovatie van badkamers binnen een appartementencomplex kunnen bewoners zelf een wandtegel uitkiezen. De voorkeuren van de bewoners worden in het BIM model gezet. De keus wordt visueel inzichtelijk gemaakt. De tegelzetter krijgt een model waarbij hij visueel en tekstueel ziet welke wandtegel er gekozen is door op de betreffende ruimte te klinken. Traditioneel werken uitvoerende partijen samen, maar vaak langs elkaar. In de uitvoering kan de combinatie van ketenintegratie en het BIM model tal van processen verbeteren doordat het managen van de informatie geoptimaliseerd wordt. Processen worden korter op elkaar afgestemd en communicatie tussen de partijen verloopt efficiënter. Optimalisaties zijn te herleiden uit nieuwbouw projecten. Om de voordelen van een BIM werkmethodiek tijdens de uitvoering van renovatieprojecten toe te kunnen passen is het belangrijk om naar reeds uitgevoerde nieuwbouwprojecten te kijken. Voorbeelden hiervan zijn: Installatie- en constructie tekeningen worden niet goed met elkaar vergeleken alvorens de bouwstart. Tijdens de bouw moeten installatieleidingen om worden gelegd omdat constructieve elementen in de baan van de leidingen zijn geconstrueerd. Met een BIM model kan voor de aanvang van de uitvoering een modelcheck worden gedaan tussen de modellen van de verschillende partijen. Zo kunnen vroegtijdig conflicten worden gedetecteerd. Voor de aanvang van de uitvoering is er tijd om passende oplossingen voor het ontwerp te komen. Met als resultaat: geen onvoorziene belemmeringen tijdens de uitvoering. Ketenintegratie en BIM kunnen processen efficiënter op elkaar laten aansluiten. Partijen zitten in de eerste fases met elkaar om tafel. Twee verschillende bouwkundige onderdelen kunnen zeer efficiënt op elkaar worden aangesloten. Bij het vernieuwen van een galerij dient een hekwerk te worden geplaatst. Traditioneel wordt dit hek geplaatst op het moment dat de galerij klaar is. Wellicht moet op dat moment het hekwerk op de bouw worden ingemeten, waarna het hekwerk kan worden geplaatst. Door samen te werken in een BIM model kan de hekken leverancier zijn hekken plaatsen om het moment dat het eerste deel van de galerij voltooid is. Het werken met een as-built model biedt de mogelijkheid om beide elementen prefab te realiseren aan de hand van het BIM model. Er worden alleen controle metingen gedaan tijdens de bouw. Dit geeft de mogelijkheid om een strakkere planning op te stellen. Controle Uit het BIM model worden onder andere de volgende aspecten gecontroleerd tijdens de bouw: Planning Programma van eisen Vorderingen Afspraken Contractuele verplichtingen Deze aspecten worden tijdens de renovatie gecontroleerd op traditionele wijze. Een optimalisatieslag wordt gemaakt met een BIM werkmethodiek. Informatie is eenduidig beschikbaar in een BIM model. Voor iedere partij is dit model inzichtelijk en wordt gezamenlijk beheerd. Hierdoor is het model up-to-date en kunnen vorderingen & planning real life worden gevolgd zonder dat de IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

36 bouwplaats bezocht hoeft te worden. De contractuele verplichtingen en afspraken zijn centraal beschikbaar en bevorderen een open samenwerking. Revisie De terugkoppeling van gegevens wordt een stuk eenvoudiger met een BIM model. Het model is verrijkt met informatie gedurende het hele renovatieproces. Alle relevante informatie is na de oplevering in het model beschikbaar. Anders dan losse documenten en tekeningen die normaal gearchiveerd worden. Archief De traditionele archieven, die niet vanzelfsprekend digitaal hoeven te zijn, beschikken over dezelfde informatie als een BIM model. Wijzigingen die worden doorgevoerd hoeven niet overal en op de juiste wijzen verwerkt te worden. Een BIM model biedt na de oplevering van een renovatie project voordelen ten opzichte van een archief dat uit losse documenten en tekeningen bestaat. Op een centrale server is het BIM model eenduidig beschikbaar gesteld en kan door iedereen op elk moment en tegelijkertijd worden bekeken. Worden er gegevens over cv installaties aangepast, dan zal direct inzichtelijk zijn voor iedereen. Het BIM model kan mogelijk in worden gezet bij andere processen van de woningcorporatie. IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

37 4.15 Data koppelen aan 3D model Een woningcorporatie heeft als doel de processen voor het onderhouden van woningen zodanig te structuren dat onderhoudsactiviteiten efficiënt worden uitgevoerd. Beschikbare middelen moeten efficiënt worden gebruikt en het proces om tot een renovatie moet efficiënt verlopen. BIM kan een middel zijn om efficiënt tot de doelen van een woningcorporatie te komen. In het renovatie proces wordt er een grote efficiëntie slag gemaakt voor het communiceren met gegevens. Dit kan bewerkstelligd worden door data te koppelen aan een 3D model. Door alle beschikbare data aan een 3D model te koppelen wordt een omgeving gecreëerd waarin alle data eenduidig, overzichtelijk en gestructureerd beschikbaar is. Hieronder een opsomming van de verschillende soorten gegevens die aan een 3D model gekoppeld kunnen worden: Materiaal Kleur Leverancier Planning Kosten Oppervlaktes Garanties Delen van Programma van Eisen Er zijn verschillende gegevens die niet direct aan een BIM model gekoppeld kunnen worden, maar parallel aan het proces lopen. Deze gegevens worden indirect aan het model gekoppeld. Werken met eenduidige informatie is bij ketenintegratie en een BIM werkmethodiek belangrijk. Er moet informatie gekoppeld worden aan het model. Er wordt voorkomen dat er communicatielijnen langs elkaar heen gaan lopen. Onder andere de volgende aspecten worden indirect gekoppeld aan het model: Delen van Programma van Eisen Budget Risicobeheersing Bouwbesluit en overige regelgeving Contracten Subsidies Milieu Figuur 4.17: data in bim server IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

38 4.16 Onderhoudsbeleid Bij renovaties van gebouwen moet er rekening worden gehouden met een aantal beleidsaspecten van een woningcorporatie. De bedrijfsvoering bij renovatie die een organisatie heeft zijn op grond van onder andere de volgende punten: Gebruik komende jaren Onderhoudsniveau Aanpak Subsidies Duurzaamheid Partners Visie Het gebruik in de komende jaren is gekoppeld aan een meerjarig onderhoudsplan. In dit plan komen aspecten naar voren zoals het doel, de bestemming en exploitatie van het gebouw. Afwegingen moeten worden gemaakt: De duurzaamheid van materialen naar gebouwen waarvan het einde van de gebruiksduur in zicht is. Gebouwen die niet meer in gebruikt zijn kunnen met minder onderhoud toe. De corporatie heeft een beleid en visie voor de aanpak van onderhoudsprojecten met wellicht de daarbij horende partners. Voor incidenteel onderhoudt kunnen andere partners benadert worden dan dat bij een grote renovatie gebeurt. De bedrijfsvoering rondom onderhoudsniveau en duurzaamheid zijn gericht op de uitstraling van een corporatie. Dit zijn uitgangspunten die vast zijn gelegd op de traditionele wijze. Deze kunnen met een BIM werkmethodiek verbetert door het opstellen van standaard BIM modellen(templates). De overkoepelde uitgangspunten als duurzaamheid en onderhoudsniveau worden in deze modellen op dezelfde wijze verwerkt. Een BIM model voor een renovatie voor een 30-tal woningen bevat exact die informatie die nodig is voor het project zoals: Overzicht van partners die ervaring hebben/referentieprojecten Geldende subsidies Aanpak Gebruik komende jaren Visie IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

39 Figuur 4.18: bim templates Door deze aspecten in een model te zetten kan een corporatie, alvorens er een 3D model is gecreëerd van het gebouw of een aanbesteding heeft plaatsgevonden, informatie eenduidig en projecten specifiek inzetten. Als er gestart is met het uitwerken van de opdracht wordt er in de tussentijd een controle gemaakt doormiddel van een modelcheck om te kijken of alle uitgangspunten worden nagestreefd. Door deze informatie toe te kennen aan een BIM template kan een woningcorporatie het beleid of de bedrijfsvoering beter controleren en bewaken. IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari

40 4.17 Conventioneel en Vernieuwend BIM De wensen en behoeftes van de eerste gebruiker is een onderdeel van het ontwerp van een gebouw. Deze wensen en behoeftes worden vastgelegd in het programma van eisen en worden zo meegenomen in het ontwerpproces. In het begin van het ontwerpproces is het goedkoop en eenvoudig om ontwerpwijzigingen door te voeren of beslissingen te nemen aan de hand van de informatie die op dat moment beschikbaar is. Naarmate het proces vordert is er meer informatie over het gebouw beschikbaar en worden er meer beslissingen genomen. Deze beslissingen worden naarmate het proces vordert kostbaarder om door te voeren in het ontwerp. Het beeld dat ontstaat van het gebouw wordt steeds complexer. Het wijzigen van keuzes in latere stadia wordt beperkter. Dit kan de gebruiker dwingen een eis of wens aan te passen. Figuur 4.19: invloed en informatie De informatie neemt gedurende de ontwikkelingsfase toe en de mogelijkheid om beslissingen te beïnvloeden wordt kleiner. De mogelijkheid om beslissingen van de ontwikkelingsfase te beïnvloeden in de beheerfase is klein. Echter kan BIM een belangrijke rol spelen in de besluitvorming bij renovatieprojecten. BIM maakt het mogelijk deze beslissingen of wijzigingen eerder te kunnen maken door de informatie die beschikbaar is naar voren te halen in het proces. Ketenintegratie zorgt ervoor dat partijen eerder met elkaar in contact komen. Het BIM model biedt de mogelijkheid alle kennis en informatie te bundelen. Bij verschillende projecten is gebleven dat BIM de besluitvorming gunstig beïnvloedt. Bovenstaand figuur illustreert dit proces. Bij grootschalig onderhoud biedt dit voordeel ten opzichte van het traditionele proces. Voor dit proces geldt ook figuur Bij renovatie kan er weinig invloed worden uitgeoefend op het gebouw als totaal. Wel kunnen specifieke onderdelen die gerenoveerd worden gekoppeld worden aan een BIM proces. Door het gebruik van een BIM model kunnen bepaalde keuzes zeer accuraat gesimuleerd worden. Processen zijn net als bij nieuwbouw snel en vroeg te beïnvloeden omdat alle informatie uniform, eenduidig en vroegtijdig beschikbaar is voor alle partijen. IT S A BIMMING BUSINESS 27 februari