Dal bereikt? Conjunctuur: Pensioenfonds praat met fusiepartner. Nieuwe raamwet stroomlijnt omgevingsrecht

Transcriptie

1 verf&inkt m a g a z i n e v a n d e v e r e n i g i n g v a n v e r f - e n d r u k i n k t f a b r i k a n t e n V V V F Conjunctuur: Dal bereikt? Pensioenfonds praat met fusiepartner Nieuwe raamwet stroomlijnt omgevingsrecht Ons beroep op verf en drukinkt: De timmerfabrikant De mens achter Jan Boerman laat Harry Potter vliegen Gekleurd Verleden: Molyn & Co kroop in WO II door het oog van de naald Onderzoek VNCI: Nederland heeft dubbel beeld van chemische industrie Vertrekkende Hans Wijers maakte AkzoNobel topspeler in chemie en coatings Eenhoorn (Stichting Kleur Buiten): kleur bewust toepassen Van der Ende trots op verfklus rijksmonument Hollands Spoor

2 Vision on quality N E D E R L A N D S E N I G E FA B R I K A N T VA N T E S T- E N M E E TA P PA R AT U U R V O O R D E V E R F I N D U S T R I E TQC AUTOMATISCHE FILM APPLICATOR Voor het aanbrengen van een uniforme, reproduceerbare filmlaag. Geschikt voor folies en /of glazen, papieren, metalen ondergronden Geschikt voor spiraalapplicatoren en / of standaard blok applicatoren Intuïtieve bediening Vele instelmogelijkheden TQC AUTOMATISCHE CUPPING TESTER Voor het testen van coatings bij verschillende stadia van deformatie conform ISO Ergonomisch: tester instelbaar naar werkhouding Led verlichting instelbaar in kleur en hoek voor optimale beoordeling testplaat Deformatie vooraf instelbaar in mm TQC WASBAARHEID / SLIJTVASTHEIDTESTER Voor het testen van bijv. coatings, inkten, textiel, hout en plastic op slijtvastheid. Voor droge en natte testen Test tot vier proefstalen tegelijk Dubbele pomp voor simultaantest met twee verschillende testvloeistoffen TQC TQC produceert instrumenten en toebehoren voor het testen van onder andere viscositeit dekkracht lopersvorming droogtijd slagvastheid natte laagdikte adhesie metamerie densiteit vloeiing maalfijnheid elasticiteit TQC AUTOMATISCHE VISCOSITEITSMETERS Diverse modellen voor het bepalen van de viscositeit in mpa s, cp, cst en KU (Krebs Units). Volledig automatisch, dus zeer hoge reproduceerbaarheid Ook handmatig instelbaar ASCOTT ANALYTICAL CORROSIE TESTKASTEN Voor versnelde corrosietesten. Vochtigheids corrosietest Zoutsproei corrosietest Cyclische corrosietest Alle modellen in div. maten leverbaar Modern vormgegeven Zeer gebruiksvriendelijk TQC B.V JP Zevenhuizen T 31(0) E info@tqc.eu Nijverheidscentrum 14 Nederland F 31(0) W

3 Mathee van de Vin: ons beroep op verf & inkt In deze rubriek komen mensen aan het woord die beroepsmatig met verf & drukinkt van doen hebben en daarover enthousiast vertellen. Deze keer: de timmerfabrikant. De verflaag bepaalt de duurzaamheid van ons Timmerfabrikant Mathee van de Vin (1960) runt samen met zijn broer Anton (1961) het gelijknamige familiebedrijf Van de Vin ramen en kozijnen in het Brabantse Heeze. Verantwoordelijk voor commerciële en technische zaken namen zij in 1987 de zaak van hun vader Frans over, de man die het bedrijf in 1960 startte. Het inmiddels in houten kozijnen gespecialiseerde bedrijf telt 75 medewerkers. Mathee is behalve ondernemer ook (sinds 2004) voorzitter van de Nederlandse Bond van Timmerfabrikanten, waarbij 250 leden zijn aangesloten, merendeels familiebedrijven. De timmerbranche biedt werk aan mensen. product Hout spreekt mij aan. Geen kil materiaal. Uiterlijk is geen enkel stuk hetzelfde. Een echte timmerfabrikant herken je meestal aan zijn passie voor hout. Sterker nog: wij weten niet beter of je maakt het van hout. Toen wij het bedrijf van onze vader overnamen, werden ook trappen, deuren, dakkapellen, spanten, ja zelfs kantoormeubilair van hout gemaakt. Maar toen de bouwrecessie in de jaren tachtig zich aandiende, moesten we keuzen maken, wilden we overleven. Vanaf die tijd hebben we ons gespecialiseerd in kozijnen. En hebben ons sindsdien ontwikkeld tot een totaaloplosser, die meedenkt vanaf de ontwikkelfase tot het moment van montage op de bouw. Architecten betrekken ons dan ook bewust in het voortraject. Dat gaat vanaf een driedimensionaal ontwerp tot aan de engineering, de productie, montage tot en met het onderhoud van het kozijn. Als er geen kozijn in de gevel zit, heb je alleen een dichte muur. We verkopen dus als het ware licht en lucht. Maar vergis je niet: een kozijn moet topprestaties leveren: hij moet inbraakwerend zijn, isolerend, soms ook brandwerend, geluidwerend, licht en luchtdoorlatend zijn en ga zo maar door. Daarnaast blijft het ook een uitdaging om ze in hout te blijven maken. Maar hout heeft gelukkig een heleboel voordelen. Het is zo ongeveer het enige materiaal dat snel is bij te maken: in vijftig jaar heb je een volgroeide boom. Daar kunnen aardolie of bauxiet niet aan tippen. Bovendien zorgen bossen ook nog eens voor zuurstof. Alleen al daarom ben ik ervan overtuigd dat hout nog een mooie toekomst heeft. Verf speelt een cruciale rol in ons bedrijf; er gaat niks onbewerkt de deur uit, omdat wij van een halffabricaat een eindproduct moeten maken. Dat betekent niet alleen grondverf aanbrengen, maar ook voor- en aflak. De verflaag bepaalt voor een belangrijk deel de duurzaamheid van het product. Daarom stoppen we daar in nauwe samenwerking met de verfleveranciers automatisch steeds meer energie in. Uiteraard sterk afhankelijk van de plek waar een kozijn zich bevindt en met welke (weers)invloeden hij te kampen heeft, is de gemiddelde levensduur van verf nu meestal maar een jaar of vier tot acht. Als ik namens de gehele timmerbranche een wens mag doen, zou ik direct kiezen voor een verf met een langere levensduur. We leveren op dit moment bijvoorbeeld ook producten van gemodificeerd hout. De leverancier ervan geeft zelfs vijftig jaar garantie tegen houtrot. Maar dan nog moet ik rond het achtste jaar, of zoveel eerder, mijn kozijn schilderen, omdat de verf verouderdt door UV-licht. Het wrange is dat ik niet opnieuw moet schilderen omdat dat kozijn dat nodig heeft, nee, ik moet schilderen omdat de verf er op een gegeven ogenblik niet meer uitziet. Als timmerindustrie pleiten we voor een certificatiesysteem dat de kwaliteit van de verf beter garandeert. Er is weliswaar al een begin gemaakt met grondverf, maar wij willen het liefst naar een totaalsysteem, inclusief aflak. De VVVF durft dat (nog) niet aan en zegt: Wij leveren wel verf maar degene die hem aanbrengt hebben we niet onder controle, en ook niet de omstandigheden waaronder een verf wordt aangebracht. Kortom, er zijn nog te veel beïnvloedingsfactoren. Allemaal goed en wel, maar de concurrentie staat niet stil. We voelen hun hete adem in de nek. De concurrentie doet er alles aan om stukjes van onze markt af te knabbelen. De hoogste tijd dus om in te zien dat we - timmerindustrie, de schilder én de verfindustrie - een gezamenlijk belang hebben. We zullen daar samen een antwoord op moeten hebben door met een nog completer industrieel eindproduct te komen. T e k s t : A n t o n S t i g F o t o : P e t v a n d e L u i j t g a a r d e n verf&inkt

4 colofon inhoud Verf&Inkt is een uitgave van de Vereniging van Verf- en Drukinktfabrikanten VVVF. De VVVF behartigt de belangen van de Nederlandse verf- en drukinktindustrie. Het blad wordt verspreid onder leden van de branche-organisatie en externe relaties. Verf&Inkt verschijnt zes keer per jaar. Verf&Inkt wil een opinieblad zijn. Dat betekent dat van VVVF-standpunten afwijkende meningen niet uit het blad geweerd worden. R e d a c t i e Peter Boorsma, Jos de Gruiter (hoofdredactie), Annet Huyser, Dorine van Kesteren, Hans Klip en Anton Stig R e d a c t i e a d r e s Loire AK Den Haag Postbus AE Leidschendam degruiter@vvvf.nl R e d a c t i e r a a d Nienke Groen, Ingeborg van Honschooten, Anja Jessurun, Michel Kranz, Bianca Maton, Leo Reichert, Eli Roodbeen, Frank Somers en Martin Terpstra V o r m g e v i n g GrafischeZaken, Den Haag Bodem bereikt? De Nederlandse economie krabbelt op. De Nederlandsche Bank spreekt zelfs van een hoogconjunctuur in 2011 en Dat verdient wel nuancering: de jaarlijkse groei komt net boven de twee procent uit. De verf- en drukinktindustrie merkt nog weinig van de opleving, al lijkt het dal bereikt. De afzet nam in 2010 met 3,6 procent af, vooral door een forse vermindering in eigen land. Het goede nieuws: de daling was niet zo hevig als in Pagina 10 Pensioenfonds op weg naar fusie De Stichting Bedrijfstakpensioenfonds voor de Verf- en Drukinktindustrie is in een vergevorderd stadium van overleg met een groot fonds. Doel van de onderhandelingen is een fusie per 1 januari De fusiebesprekingen kwamen in een stroomversnelling na een voor het fonds dramatisch verlopen jaar, waarin de pensioenuitkering werd verlaagd en de premie omhoog ging. Bestuurslid Jan van der Laan belicht de achtergronden. Pagina 14 D r u k Deltahage, Den Haag A d v e r t e n t i e - a c q u i s t i t i e Mooijman Marketing & Sales, Julius Röntgenstraat KS Den Haag Telefoon info@mooijmanmarketing.nl V V V F Alle rechten voorbehouden. Behoudens de door de Auteurswet 1912 gestelde uitzonderingen, mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd (waaronder begrepen het opslaan in een geautomatiseerd gegevensbestand) of openbaar gemaakt, op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de VVVF. De bij toepassing van art. 16B en 17 Auteurswet 1912 wettelijk verschuldigde vergoedingen wegens fotokopiëren, dienen te worden voldaan aan de Stichting Reprorecht, Postbus 882, 1180 AW te Amstelveen. Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave de uiterste zorg is besteed, aanvaarden de auteur(s), redacteur(en) en uitgever geen aansprakelijkheid voor eventuele fouten of onvolkomenheden. Stroomlijnen omgevingsrecht Begin april kondigde minister Schultz van Infrastructuur en Milieu aan dat ze nog voor de zomer wil komen met een schets van een nieuwe Raamwet omgevingsrecht waarin uiteindelijk alle relevante omgevingswetten over milieu, natuur, water en ruimtelijke ordening moeten worden ondergebracht. Een goede zaak, vindt Jan van den Broek (VNO-NCW/MKB Nederland). Pagina 22 4

5 voorwoord Verder in dit nummer: 3 Beroep op verf & inkt: de timmerfabrikant 5 Voorwoord 7 Branchenieuws 17 Dag van de Chemie 18 De mens achter: Jan Boerman 20 Blik op 21 Wijers geeft sterk Akzo door 24 Innovator AkzoNobel: werken aan de toekomst 26 Eenhoorn: bewust kleur gebruiken 29 Gespot 30 Den Haag HS eerder klaar 32 Gekleurd Verleden: Molyn 34 VVVF-nieuws Opkrabbelen Onze economie is aan het opkrabbelen. De Nederlandsche Bank spreekt zelfs van een hoogconjunctuur in 2011 en Zo begint het verhaal op de volgende pagina s over de ontwikkelingen in onze branche. Onnodig te zeggen dat wij niet bedrijfstakbreed mee-opkrabbelen, maar misschien mogen we voorzichtig concluderen dat we het dieptepunt bereikt hebben en dat sommige bedrijven en sectoren zijn begonnen aan de weg omhoog. Maar dat één zwaluw nog geen zomer maakt, blijkt uit de rest van het verhaal. En laten we de wijsheid van Blinde Maupie niet vergeten: eerst zien, dan geloven. Per slot van rekening heeft de crisis ons hard getroffen: in 2008 was er nog sprake van een lichte groei van de afzet (nog geen twee procent), maar daarna ging deze fors omlaag, met ruim twaalf procent in 2009 en nog eens bijna vier procent in Ook de werkgelegenheid is de laatste drie jaar flink afgenomen; in die tijd verloren de VVVF-leden gezamenlijk duizend werknemers. De schildersbranche verloor en maar liefst drieduizend, al is daar een grote verschuiving naar zzp-ers zichtbaar geweest. Het wordt dus tijd dat we de weg naar boven inslaan. In die zin is de gematigd positieve boodschap van Erik Kruiderink (FOSAG) een goed signaal, maar we moeten ons wel realiseren dat we uit een diep dal komen en dat nog niet iedereen aan het opkrabbelen is. Een verdere verlenging van de regeling voor het verlaagde btw-tarief bij verbouwingen zou dan ook geen overbodige luxe zijn. De onlangs aangekondigde verlenging tot 1 oktober is aan de zuinige kant. Maar laat ik naar de verdere toekomst kijken. Al bij de eerste verschijnselen van de crisis heb ik beweerd dat het erna nooit meer zou worden als het was en daar blijf ik bij. Hoe je het ook wendt of keert: duurzaamheid zal een steeds belangrijker rol gaan spelen in de verf- en drukinktbranche en dat lijkt me prima. Ik vind het daarom een goede zaak dat de komende general assembly van CEPE (5-7 oktober in Dublin) in het teken van duurzaamheid staat. We omarmen het zelfs, begrijp ik, als ik kijk naar de thematitel van de bijeenkomst: Embracing Sustainability in a Feasible Way. In a feasible way, inderdaad: het moet uitvoerbaar zijn. Maar dat we die kant opgaan lijkt me onomkeerbaar. Verf is door de aard van het product per definitie duurzaam, want we beschermen veel zaken om ons heen tegen snelle veroudering en verrotting. Als het product zelf dan ook nog eens duurzaam is, dan maken we toch wel heel mooie dingen. Een vooruitzicht om snel voor op te krabbelen. Marlies van Wijhe, voorzitter VVVF verf&inkt

6

7 branchenieuws VVVF: regeling lager btw-tarief langer voortzetten Ondernemers en consumenten kunnen tot 1 oktober 2011 gebruikmaken van het lage btw-tarief voor renovatie en herstel van de woning. Met deze maatregel komt staatssecretaris Weekers tegemoet aan vragen vanuit de branche om een uitloop van de regeling. Voorwaarde is dat de werkzaamheden voor 1 juli moeten zijn begonnen en voor 1 oktober zijn afgerond. De woning moet ouder zijn dan twee jaar. Er waren veel vragen over de behandeling van uitgelopen werkzaamheden. Deze overgangsmaatregel is soepel en helder tegelijk. Vanaf 1 oktober is het loket echt gesloten, aldus de staatssecretaris. De VVVF noemt het positief dat de regeling wordt verlengd, maar betreurt het dat ze per 1 oktober wordt beëindigd. De regeling heeft een positief effect op de werkgelegenheid en het is zeer wenselijk deze langer voort te zetten. Ondernemerspanel FOSAG: eind dip lijkt in zicht De bodem van de economische dip komt in zicht. Een rem op de grote omzetdalingen van de afgelopen jaren is waarneembaar. Maar de weg van omzetstijgingen is nog niet ingezet. Dat blijkt uit een recente meting van het FOSAG Ondernemerspanel. Ruim 70 procent van de ondernemers geeft aan dat de ontwikkeling van de omzet en werkgelegenheid niet verbeterd is ten opzichte van het laagseizoen In alle onderliggende sectoren is deze ontwikkeling waarneembaar. De bedrijven noemen als oorzaken de slechte economische omstandigheden, dat er meer bedrijven worden gevraagd om een offerte uit te brengen en de toenemende concurrentiedruk. Met betrekking tot het beleid van de rijksoverheid om schilderwerk vaker in de winter te laten uitvoeren geeft meer dan de helft van de ondernemers aan niets van dit beleid te merken. Hieruit blijkt dat FOSAG de rijksinkopers meer moet ondersteunen en adviseren bij de uitvoering van werken in de winterperiode. Momenteel overlegt FOSAG met overheidsinstanties op rijksniveau en lokaal niveau over een aanpak waarbij de inkopers meer kennis wordt bijgebracht over de het aanbesteden van schilderwerken in de winter. Uit het ondernemerspanel blijkt ook dat 80 procent van de FOSAG-leden gebruikt maakte van de tijdelijke lage btwregeling. De regeling heeft een belangrijke bijdrage aan het herstel van de sector geleverd. Tot slot geeft 56 procent van de geënquêteerden aan dat zij negatieve ervaringen hebben met de 2010-verven. Onderscheid tussen de verschillende producenten is niet geconstateerd: met alle merken hebben zij zowel positieve als negatieve ervaringen. Verfindustrie bezorgd over grondstofprijzen De VVVF heeft eind mei een persbericht verspreid waarin ze haar bezorgdheid uit over de sterk verhoogde grondstofprijzen. De grondstofsituatie was al zorgelijk, maar door de onverwacht aantrekkende economie hebben grondstofleveranciers leverproblemen. De crisis in de bouw verslechtert de situatie. De VVVF meldt een ongekende prijsstijging en op korte termijn schaarste van een aantal grondstoffen. Volgens de VVVF is de oorzaak een sterk toegenomen wereldwijde vraag naar grondstoffen en anderzijds een te sterk gereduceerde productiecapaciteit bij leveranciers. In 2010 was de grondstofsituatie al zorgwekkend, zegt VVVF-directeur Martin Terpstra, maar sinds het begin van dit jaar is die alleen maar verslechterd. Procentuele prijsstijgingen van grondstoffen als harsen, oplosmiddelen en vooral van het in de verfindustrie zeer breed toegepaste witte pigment titaandioxide lopen in de dubbele cijfers. Terpstra stelt vast dat veel grondstofproducenten als gevolg van de economische crisis hun productiecapaciteit Per 1 mei is Machiel van Westerhoven toegetreden tot de directie van Ursa Paint, producent van de merken Aquamarijn Natuurverf, RIGOstep, Evert Koning en RigoWandstyling. Samen met broer Toon vormt hij de derde generatie aan de top van het familiebedrijf in IJmuiden. De huidige directeuren Robert en Arnold van Westerhoven zullen de komende jaren het stokje aan hen overdragen. Machiel heeft met een verftechnische achtergrond en een uitgebreide carrière bij sterk hebben ingekrompen en personeel hebben laten afvloeien. Vervolgens werden zij verrast door het snelle herstel van de wereldeconomie. Hierdoor kunnen zij, met name vanwege de toegenomen vraag vanuit de opkomende landen, de orders niet aan. Grondstoffen maken bij verf- en drukinktproducenten vaak meer dan 50 procent uit van de totale kosten. Het zal, zo stelt de VVVF, dan ook geen verbazing wekken dat de gesignaleerde prijsstijgingen en ook de lange levertijden een enorme aanslag zijn op het weerstandvermogen van de bedrijfstak. Dat weerstandvermogen wordt toch al op de proef gesteld door de sterk achterblijvende situatie in de bouw. Het grootste deel van de productie van de VVVF-leden wordt daar afgezet. Na een eerdere daling in 2009 is het aantal opgeleverde nieuwe woningen in 2010 (56.000) met nog eens 32 procent afgenomen. Dat vertaalde zich in 2010 voor de verfproducenten in een vermindering van de afzet aan bouwverven met drie procent nadat de afzet in 2009 al met twaalf procent was gedaald. Machiel van Westerhoven in directie Ursa Paint verschillende verffabrieken een breed ontwikkelde ervaring en visie op techniek en commercie. In combinatie met de organisatiekundige en commerciële ervaring van Toon ontstaat door de samenwerking van de twee broers een optimale verbinding tussen de technische en de commerciële activiteiten van het bedrijf, aldus Ursa Paint. Op de foto v.l.n.r.: Machiel, Robert, Arnold en Toon van Westerhoven. verf&inkt

8 Automatisch efficiënt Focus : Optimaal voeden van mengers en processen The acknowledged professional chemical distributor! Our knowhow is our advantage Our reputation is our motivation Our strength are our people Bax Chemicals B.V. Pieter Kramerstraat AE Zuidoostbeemster The Netherlands Tel.: +31(0) Fax: +31(0) sales@baxchemicals.com Bax Adv_0111.indd 1 1/18/11 1:05:16 PM Uw partner voor kunststof verpakkingen voor: AZO N.V. Katwilgweg 15 B-2050 Antwerpen Tel.: Fax : info@azo.be Verzeker uw voorsprong Betrouwbare en economische oplossingen voor de automatisering van uw grondstoffen en processen Pigmentpasta Watergedragen autoreparatielak Verf Drukinkt Zowel standaard potten als speciaalverpakkingen. nagenoeg restloos leegbare speciaalverpakkingen. Kom voor informatie en voorbeelden van 7 t/m 9 oktober Voor meer naar informatie naar onze en stand voorbeelden 8408 op kijk de op Eurofinish 09 in Gent of kijk op Deltastraat 14, Tel RC Zierikzee info@bema.nl

9 branchenieuws Akkoord over tweejarige cao Na een maandenlange patstelling hebben bonden en werkgevers een nieuw cao-akkoord voor de verf- en drukinktindustrie gesloten. Vlak voor het ter perse gaan van deze Verf&Inkt bereikten de onderhandelingspartijen overeenstemming over een akkoord met een looptijd van twee jaar (van 1 april 2010 tot 31 maart 2012), dat met een positief advies aan de wederzijdse achterbannen wordt voorgelegd. Belangrijke onderdelen van het akkoord zijn 2,5 procent loonsverhoging per 1 januari 2011 en een eenmalige uitkering van 100 euro per 1 september Komend najaar zullen CAO-partijen bijeenkomen om over actuele zaken te praten zoals sociale innovatie, de pensioenvoorziening en evaluatie van het onderhandelingsproces. FOSAG op zoek naar nieuwe voorzitter Roland Kortenhorst heeft om privéredenen met onmiddellijke ingang zijn voorzitterschap van FOSAG, de brancheorganisatie van schilders, beëindigd. Wel zal hij de belangen van FOSAG in met name de politieke omgevingen blijven behartigen. Kortenhorst werd in januari 2010 voorzitter van Fosag. De brancheorganisatie zegt het vertrek van Kortenhorst te betreuren, maar heeft alle begrip en respect voor diens beslissing. Ruud Maas, eigenaar van Maas Schilderwerken in Tilburg, neemt de functie tijdelijk waar. Maas maakt sedert 2005 deel uit van het FOSAG-bestuur. Een van zijn taken wordt het zoeken naar een nieuwe voorzitter. Sikkens start webshop voor beroepsschilder Verfmerk Sikkens is begonnen met de verkoop van producten aan professionele schilders via het internet. Schilders kunnen dag en nacht bestellen tegen hun eigen overeengekomen tarieven. Afhalen kan op de dichtstbijzijnde vestiging, of ze kunnen de producten laten bezorgen. De webshop voor professionele schilders, heeft het complete assortiment doorlopend online. Schilders loggen op de site in met een eigen code. Vervolgens worden bestelgeschiedenis én eigen kortingen weergegeven. Die klantspecifieke prijs wordt bij elke bestelling automatisch meeberekend. De schilder kan zijn eigen bestelgeschiedenis bij Sikkens nakijken en vindt er bovendien alle product- en veiligheidsbladen online. Nieuw lab AkzoNobel voor brandvertragende AkzoNobel heeft begin deze maand een nieuw laboratorium voor brandbescherming geopend op haar locatie in Felling (Groot-Brittannië). Daarmee was een investering van zeven miljoen euro gemoeid. Het laboratorium komt in bedrijf bij AkzoNobel s Marine & Protective Coatings, leverancier van brandbeschermende coatings voor staalconstructies. De wereldmarkt in dat segment groeit hard door strengere brandveiligheidsvoorschriften. Kenners verwachten dat de De wereldwijde urgente vraag naar titaandioxide (TiO2) brengt grondstoffenleverancier DuPont tot flinke investeringen in de productie van de stof die ook in verven onmisbaar is. De prijzen voor grondstoffen stijgen. Het meest urgent is de wereldvoorraad titaandioxide, die wegens de gestegen vraag en de door de economische crisis gedaalde productie zelfs de bodem in zicht zou hebben. Grondstofleverancier DuPont kondigde onlangs een uitbreidingsplan aan voor de AkzoNobel verbreedt wereldwijd netwerk researchcentra AkzoNobel heeft een nieuw researchlaboratorium in Deventer geopend, dat een cruciale rol zal gaan spelen bij de ambitie van de onderneming om te blijven groeien door baanbrekende innovatie. Met meer dan 200 toponderzoekers van Research, Development en Innovation (RD&I) van de onderneming, maakt de faciliteit deel uit van een wereldwijd netwerk van zes RD&I-centra. Zij werken samen met bedrijfssectoren van de onderneming aan revolutionaire research die tot belangrijke innovaties leidt. De zes internationale RD&I-centra omvatten een combinatie van ondernemingsgestuurde R&D-groepen en diverse Expert Capability Groups, die samenwerken met de bedrijfssectoren van AkzoNobel. Hun rol is essentieel voor de realisatie van de doelstelling van de onderneming om in 2015 de bijdrage van grotere en gedurfde innovaties te hebben verhoogd van negen naar vijftien tot twintig procent van de omzet. In 2010 gaf de onderneming bijna twintig procent van het totale R&D-budget uit in Nederland. coatings mondiale vraag naar brandvertragende coatings rond 2018 zal zijn verdubbeld. De nieuwe faciliteit is de meest recente in een reeks van investeringen in Research, Development & Innovation (RD&I) op de Felling-locatie, die meer dan 950 medewerkers telt. Eerder dit jaar is er een laboratorium van twee miljoen euro geopend voor poedercoatingpolymeeronderzoek en een wereldwijd researchlaboratorium van 1,4 miljoen euro. DuPont voert productie titaandioxide op productie van TiO2. Wereldwijd moet daardoor op middellange termijn een extra hoeveelheid van ton op de markt kunnen komen. Het plan bestaat uit het opzetten van een compleet nieuwe productielijn in de bestaande fabriek in Altamira, Mexico. Die moet over drie jaar ton extra opleveren. De andere ton moet worden geproduceerd in vijf andere fabrieken die in de komende drie jaar zullen worden verbeterd en uitgebreid. Crown in handen van Hempel De Deense verffabrikant Hempel heeft het Britse Crown Paints overgenomen, volgens website SpecialChem voor zo n 100 miljoen dollar. Crown Paints maakte deel uit van Imperial Chemical Industries (ICI) toen AkzoNobel het concern in 2008 overnam. De Europese Commissie besliste toen dat AkzoNobel Crown moest verkopen omdat het concern anders een te machtige positie op de Britse markt zou innemen. Tot aan de overname door Hempel was Crown in handen van investeringsmaatschappij LLC. Crown is sterk in bouwverven en consumentenverven. Hempel is in Nederland vooral bekend om zijn protective coatings. verf&inkt

10 verf & conjuctuur In 2010 opnieuw daling van afzet Is bodem van dal eindelijk bereikt? De verf- en drukinktindustrie heeft opnieuw een slecht jaar achter de rug. De afzet nam in 2010 met 3,6 procent af, vooral door een forse vermindering in eigen land. Het goede nieuws: de daling was niet zo hevig als in 2009 en de bodem van het dal lijkt bereikt. Al profiteren de VVVF-leden dit jaar amper van de economische groei. T e k s t : H a n s K l i p F o t o s : P e t v a n d e L u i j t g a a r d e n Onze economie is aan het opkrabbelen. De Nederlandsche Bank spreekt zelfs van een hoogconjunctuur in 2011 en Dit begrip verdient wel enige nuancering: de jaarlijkse groei van het bruto binnenlands product komt net boven de twee procent uit. Naar verwachting is de economie begin volgend jaar terug op het niveau van vóór de kredietcrisis die uitbrak in de zomer van A c h t e r i n d e t r e i n De verf- en drukinktindustrie hobbelt achter deze ontwikkeling aan, zegt Gerben Dijkstra, stafmedewerker Sociale Zaken van de VVVF. Ik hoor van collega s uit andere bedrijfstakken dat er licht aan het einde van de tunnel gloort. Maar met de bedrijven in onze branche gaat het nog niet echt beter. Wij lijken wel de bodem van het dal te hebben bereikt. Deze ontwikkeling komt volgens Dijkstra niet onverwacht. De verf- en drukinktindustrie zit achter in de trein. Dat was een voordeel toen de crisis begon. Omdat contracten een tijd doorliepen en nieuwbouwprojecten moesten worden afgerond, duurde het even voordat onze bedrijven met de volle omvang van de crisis werden geconfronteerd. Nu is het een nadeel. Bij ons zal het herstel verlaat komen. S l e c h t j a a r De verf- en drukinktproducenten zijn toe aan een beetje goed nieuws, want 2010 was nog ronduit een slecht jaar. Dit blijkt uit de afzet- en omzetcijfers die onderzoeksbureau Stratus bij de leden van de VVVF verzamelde (zie tabel 1). De totale afzet ging met 3,6 procent omlaag naar ton. De binnenlandse afzet daalde met 4,3 procent en de export met 1,2 procent. De afzet van vluchtige organische stoffen steeg met ruim tien procent. 10

11 verf & conjuctuur Tabel 1: afzet en omzet 2010 verf&inkt Bij de omzet is het beeld op het eerste gezicht wat gunstiger. De omzet was vorig jaar 4,9 procent hoger, vooral door een stijging van de export met 14,6 procent. De binnenlandse omzet nam licht toe met 1,1 procent. In totaal zette de branche 857 miljoen euro om. Dit lijkt een positieve ontwikkeling, maar Dijkstra vertelt een ander verhaal. De omzet is voornamelijk gegroeid omdat de prijzen van verfproducten zijn gestegen. Dat is omdat de prijzen van een aantal grondstoffen in 2010 met meer dan tien procent omhoog zijn gegaan. Dit is het gevolg van de sterk toegenomen wereldwijde vraag naar grondstoffen. Je hebt het bijvoorbeeld over het witte pigment titaandioxide dat in de verfindustrie breed wordt toegepast. De grondstoffen bepalen 50 tot 60 procent van de prijs van verf. De situatie op de grondstoffenmarkt is in het begin van 2011 alleen nog maar verslechterd. Afzet Afzet Omzet Omzet (tonnen) (verandering in %) (eurobedragen in duizenden) (verandering in %) Bouw Doe-het-zelf Industrie Scheepsbouw en reparatie Staalconservering Autoreparatie* Totaal binnenland Export Totaal generaal Bron: VVVF Brancherapport 2010, opgesteld door Stratus. * Dit rapport wordt binnenkort gepubliceerd. De cijfers in de twee tabellen gelden voor de bedrijven die jaarlijks aan de VVVF-statistiek deelnemen (ongeveer 90 procent van de markt). De cijfers zijn definitief, behalve die van autoreparatie. De cijfers van autoreparatie worden nog aangepast en zijn voor één kwartaal gebaseerd op een schatting. Tabel 2: afzet en omzet in laatste drie jaar (binnenland + export) Afzet (tonnen) Afzet (verandering in %) Omzet (eurobedragen in duizenden) Omzet (verandering in %) Bron: VVVF Brancherapporten 2008, 2009 en 2010, opgesteld door Stratus. B o u w m a l a i s e De VVVF-leden die bouwverven produceren, hadden het het afgelopen jaar opnieuw erg zwaar. Zij zagen de afzet met 10,1 procent en de omzet met 4,8 procent dalen. De allergrootste teruggang was er bij pleisters. Dijkstra licht toe: De bouwmalaise trof veel van onze leden. Want het grootste deel van de afzet in eigen land gaat naar de bouw toe. De daling komt vooral door de slechte situatie op de woningmarkt. Er werden veel minder woningen gebouwd en verkocht. Bij een verhuizing hebben mensen veel verf nodig. Ook hebben woningcorporaties het financieel moeilijk en bezuinigen zij op onderhoud. Dijkstra ziet de situatie dit jaar nog niet verbeteren. We mogen blij zijn wanneer er evenveel woningen worden gebouwd als in 2010, maar waarschijnlijk zijn het er opnieuw beduidend minder. Volgens economen gaat de bouw in 2012 zich herstellen. Ik ben nogal sceptisch. Eerst zien, dan geloven. K l e i n e l i c h t p u n t e n De invoering van het lage btw-tarief voor de professionele schilder bood wel enig soelaas, aldus Dijkstra. Fiscale aftrekbaarheid van de kosten van onderhoud, al is het maar gedeeltelijk, zou volgens hem ook helpen. Samen met onder meer FOSAG pleit de VVVF hier al twee jaar voor in Den Haag. Zo n regeling stimuleert het onderhoud en zorgt ervoor dat vakmensen behouden blijven voor dit werk. Een groot voordeel is dat amper iets weglekt naar buitenlandse bedrijven. Bijna alles wat voor onderhoud nodig is, wordt in ons land gemaakt. Ook voor de producenten van verf voor de scheepsbouw en -reparatie en de staalconservering was 2010 een jaar om snel te vergeten. De productie voor autoreparatie bleef ongeveer gelijk. De producenten voor doe-het-zelvers en industrie zagen hun afzet en omzet wel stijgen. Kleine lichtpunten, vindt Dijkstra. De bescheiden groei in de doe-het-zelfmarkt duidt er bijvoorbeeld op dat particulieren toch iets aan hun huis doen. Omdat ze wat zuiniger zijn, pakken ze vaker zelf de schilderskwast. B e d r i e g l i j k Het is interessant om de ontwikkelingen in 2010 te vergelijken met die in de twee voorgaande jaren (zie tabel 2). Dat geeft een goede indruk van de ingrijpende gevolgen die de crisis heeft gehad voor verf- en drukinktproducenten. In 2008 daalde de omzet met 3,1 procent en in 2009 verder met 9,2 procent. In 2010 volgde de bedrieglijke toename met 4,9 procent. Er was nog een lichte groei van de afzet met 1,8 procent in 2008, maar daarna ging de afzet fors naar beneden: min 12,2 procent (2009) en min 3,6 procent (2010). Ook de werkgelegenheid is de laatste drie jaar flink afgenomen. In 2008 hadden de VVVF-leden nog werknemers, in en in Dijkstra: Wij hebben dus duizend medewerkers verloren. Dat is een reëel verlies omdat bedrijven in onze branche een kleine flexibele schil hebben. De grote en middelgrote bedrijven hebben bij reorganisaties mensen moeten ontslaan. Kleine bedrijven zijn vaak familiebedrijven. Zij hebben geprobeerd de teruggang zoveel mogelijk met natuurlijk verloop op te vangen. Soms kon dat echt niet en moesten er medewerkers afvloeien. T e r u g h o u d e n d Hoe kijken ondernemers zelf tegen de nabije toekomst aan? Groeit hun eigen productie of neemt die juist af? Of is er geen verandering? Het Centraal Bureau voor de Sta- 11

12 verf & conjuctuur tistiek houdt dit bij via een maandelijkse conjunctuurtest. Daarbij worden ook bedrijven die verf, lak, vernis, inkt en mastiek vervaardigen, geënquêteerd. De ondernemers in deze bedrijfsgroep zijn redelijk optimistisch. Een derde gaf in mei aan dat de eigen productie in de komende drie maanden groeit, bijna twee derde dat die gelijk blijft. Slechts weinig ondernemers voorzien een daling. Dijkstra hoort andere geluiden: Ik krijg van onze leden nauwelijks signalen dat het nu beter gaat. Hoe gaat het met de bedrijven in nauw verwante branches en wat betekent dit voor verf- en drukinktproducenten? Verf&Inkt vroeg het aan drie vertegenwoordigers van brancheverenigingen. Kruiderink (FOSAG): Eindelijk kentering Vooral de grote schilders- en onderhoudsbedrijven kregen de afgelopen jaren harde klappen. Er gloort nu licht aan het einde van de tunnel. De bedrijven zien de rest van 2011 eindelijk wat rooskleuriger in. Tij voor grafische branche nog niet gekeerd In Verf&Inkt 13 van oktober 2010 verwachtte Erik Kruiderink een moeilijke markt tot minstens medio dit jaar. Vóór de tweede helft van 2011 zal er zeker geen herstel zijn, zei hij toen. De directeur van FOSAG (organisatie voor ondernemers in de schilders-, onderhouds-, metaalconserveringsen glasbranche) is intussen iets positiever gestemd. Wij lijken het ergste te hebben gehad. Zo hoor ik van ondernemers dat hun orderportefeuille verbetert. De schilders- en onderhoudsbranche zit nog duidelijk onder het niveau van een aantal jaren geleden, maar is eindelijk op de weg naar boven. Als deze lijn zich doortrekt, komen we op den duur weer in de plus terecht. Recent is een meting van het FOSAG Ondernemerspanel gehouden waaraan 550 bedrijven meededen. Daarbij is de situatie in de periode vergeleken met die van een jaar eerder. De omzet daalde in bij maar liefst 38 procent van de ondervraagde bedrijven en in bij nog eens 14 procent. Kruiderink: De omzetontwikkeling was dus nog steeds negatief, maar er is een kentering. De bedrijven zien de rest van dit jaar vrij rooskleurig in. Zij verwachten dat de omzet met 14 procent stijgt in Vooral de grote ondernemingen hebben de laatste jaren harde klappen gekregen. In ging de omzet De grafische bedrijven zagen hun omzet afgelopen jaar veel forser dalen dan in Het is onduidelijk of het dieptepunt is bereikt. Drukwerk is met 33 procent de grootste mediacategorie binnen de creatieve industrie in Nederland. De grafische bedrijven verliezen echter terrein ten opzichte van onder meer game- en multimediabedrijven. De omzet van de grafimediabranche daalde in 2010 fors: van 7,5 miljard euro in 2009 naar amper meer dan 7 miljard euro in Dat was een veel grotere teruggang dan een jaar daarvoor. Toen nam de omzet af met 200 miljoen euro. Het aantal leden van het KVGO (de ondernemingsvereniging voor werkgevers in de communicatie-industrie) verminderde in een jaar tijd van naar bedrijven. Het aantal medewerkers van deze bedrijven daalde nog sterker: van (begin 2010) naar werknemers (begin 2011). Deze afname lijkt zich door te zetten. Bij 6 procent van de bedrijven was er eind 2010 een personeelsgroei, bij 30 procent kromp het personeelsbestand. V e r n i e u w i n g e n KVGO-voorzitter Cees Verweij wijst echter ook op de kracht van de branche. Zeker: de shake out ging verder. Ook - of wellicht wel: juist - is het in een krimpende markt belangrijk om te blijven zoeken naar vernieuwingen, naar verbeteringen. Naar kansen en mogelijkheden. Een voorbeeld daarvan is de sterke groei van digitale, professionele druksystemen. De Nederlandse grafimediabranche loopt bij deze innovatie voorop, vergeleken met de meeste andere Europese landen. Daarnaast neemt het gebruik van flexotechnieken snel toe. Deze technieken worden steeds meer toegepast in de verpakkingsindustrie. Offset zit ook nog een beetje in de lift, terwijl diep- en zeefdruk minder populair worden. O n d u i d e l i j k Is het dieptepunt bereikt? Dat valt te betwijfelen, constateert het KVGO in zijn jaarverslag over 2010: Ergens raakt de dalende lijn de bodem. Waar die bodem zich bevindt is onduidelijk. PriceWaterhouseCoopers voorspelt verrassend genoeg dat drukwerk in de komende jaren wereldwijd niet verder terugloopt. Dat komt vooral door groei in opkomende consumentenmarkten. Naar verwachting neemt in ons land drukwerk van boeken en magazines nog toe, maar blijft drukwerk van kranten dalen. De markt van digitale uitgaven is sterk in opkomst. Uitgevers hebben echter nog weinig ervaring opgebouwd met bewezen verdienmodellen. Zij blijven daarom leunen op papieren uitgaven. Deze feiten en cijfers komen uit het recente rapport Trends in de creatieve industrie en de poster Grafimedia in cijfers Dit zijn gezamenlijke publicaties van GOC en het A&O Fonds Grafimediabranche (zie Ook interessant is het jaarverslag 2010 van het KVGO (zie De branchevereniging Kartoflex is benaderd voor cijfers over de verpakkingsindustrie in 2010, maar die waren nog niet beschikbaar. bij 57 procent van de ondervraagde bedrijven omlaag en in nog eens bij 6 procent. Kruiderink licht toe: Zij richten zich op de professionele onderhoudsmarkt waar flink is beknibbeld op onderhoud. Daardoor stonden de prijzen onder druk en nam de onderlinge concurrentie toe. Deze markt trekt nu aan, al zijn er nieuwe bedreigingen. Zo schuiven heel veel gemeenten vanwege de forse bezuinigingen de post onderhoud naar achteren. Wij denken dat het gaat om uitstel en niet om afstel. De onderhouds- en schildersbedrijven met enkele mensen personeel hebben minder last van de crisis gehad. Zij moeten het hebben van particulieren. Die markt (ongeveer 40 procent van de totale markt) is redelijk intact gebleven, zegt Kruiderink. Mensen hebben wat minder geld uitgegeven aan schilderen en onderhoud. Maar er was ook een tegenbeweging. Omdat minder mensen een nieuwe woning kochten, was hun oude huis op een gegeven moment toe aan een goede beurt. Voor de meeste kleine bedrijven is er eigenlijk weinig aan de hand geweest. V e r s c h u i v i n g De crisis had natuurlijk ook gevolgen voor de werkgelegenheid in de schilders- en onderhoudsbranche. In de periode nam het aantal werkenden met 34 procent af (45 procent bij grote bedrijven), in de periode met 7 procent (19 procent bij grote bedrijven). De komende periode wordt een groei verwacht van 11 procent (min 3 procent bij grote bedrijven). Volgens Kruiderink is een kanttekening op zijn plaats. Net als in diverse andere branches is er een verschuiving van vaste medewerkers naar flexwerkers. De groep van ozp-ers en zzp-ers vind je in deze statistiek niet terug. Het totale aantal arbeidskrachten in onze bedrijfstak is de afgelopen vijf jaar gedaald van naar De Wildt (VVVH): Groothandel toonde veerkracht De verfgroothandelaren zijn de crisis heel behoorlijk doorgekomen. Zij hebben zich aangepast aan de nieuwe werkelijkheid en kunnen de toekomst met vertrouwen tegemoet zien. Ik maak me meer zorgen over onze partners in de bouwketen dan over de bedrijven in mijn eigen branche, zegt Ron de Wildt, voorzitter van de Vereniging van Verfgroothandelaren in Nederland. De leden van de VVVH hebben een grote veerkracht getoond. Zij bleken gelukkig goed in staat om hun knieën mee te laten buigen met de ontwikkelingen. Er waren de voorbije jaren weinig faillissementen. Het fundament is degelijk. De Wildt kan dat niet staven met cijfers, ook niet over de periode vóór Wij hebben de doorverkoop van verfproducten eigenlijk nooit gemeten. Daar gaan we wat aan doen. We starten dit jaar met een benchmark onder de 55 leden van de VVVH. Hieraan doen ook de grote voorwaarts 12

13 verf & conjuctuur geïntegreerde fabrikanten mee. Het gaat om de Sigma Centers van PPG en de Sikkens Verkoop organisatie van AkzoNobel. De benchmark is zo representatief voor de totale branche. H e l e e x e r c i t i e Cijfers over voorraadvorming ontbreken ook. Volgens De Wildt zijn de voorraden afgebouwd. De groothandelaren kochten afgelopen jaar minder verf dan ze verkochten. Dat heeft een bijzondere reden. De grossiers moesten van hun oude voorraden af vanwege de VOS 2010 regelgeving. Het voordeel was dat ze een keer goed naar hun eigen voorraad moesten kijken. De Wildt kijkt met enige bezorgdheid naar de stijgende prijzen van grondstoffen. Het wordt een hele exercitie om dat volledig door te berekenen in de markt. Vooral wanneer de prijzen van verf al zijn vastgelegd in contracten van schildersbedrijven met opdrachtgevers. Schilders moeten nu al erg goedkoop werken. De verfgroothandelaren zien 2011 met vertrouwen tegemoet, besluit De Wildt. De tijd dat er jaarlijks woningen werden gebouwd, komt niet meer terug. Het volume ligt structureel lager. De groothandelaren hebben zich allemaal aangepast aan deze nieuwe werkelijkheid. Ze kunnen nu weer verder bouwen aan een gezonde toekomst. Kattenbroek (NBvT): Nog geen hoezeestemming Bij de timmerfabrikanten gaat het na een diep dal langzaam beter. De fabrieken die de crisis overleefden, hebben voldoende werk. Omzetcijfers over 2010 kan Bert Kattenbroek (marketing en communicatie van de Nederlandse Bond van Timmerfabrikanten) nog niet geven. Wij zijn bezig om cijfers te verzamelen. We publiceren ze in Volgens Kattenbroek is wel duidelijk dat de weg omhoog is ingeslagen. Het volume en de prijzen zijn geleidelijk aan het stijgen. Al is er nog geen hoezeestemming. De branche heeft erg slechte jaren achter de rug. Wij zijn de afgelopen jaren 20 procent aan capaciteit kwijtgeraakt. Dan heb je het zowel over het aantal bedrijven als over het aantal werknemers. De teruggang is vergelijkbaar met die in de hele bouw. De timmerfabrieken die zijn overgebleven, hebben nu voldoende werk. Z w a k k e s c h a k e l De populariteit van houten kozijnen neemt toe. De professionele renovatiemarkt kiest na een levenscyclus van kunststof kozijnen weer voor hout. Ook groeit het fabrieksmatig aflakken van deze kozijnen, vertelt Kattenbroek. Hij komt met recente cijfers. Bij professionele Advertentie renovatie gaat het intussen om meer dan 50 procent, bij nieuwbouw ongeveer 6 procent. De NBvT juicht deze ontwikkeling toe, voegt Kattenbroek eraan toe. Bij het aflakken op de bouwplaats kiest de aannemer vaak voor de schilder die het goedkoopst werkt. De kwaliteit van de verf is op de bouwplaats vaak de zwakke schakel. Er wordt te vaak goedkope rotzooi gebruikt. Een kozijn ziet er een korte periode goed uit en dan moet het onderhoud al beginnen. De consument knapt hierop af. Dit is slecht voor het imago van het houten kozijn. Wij willen als branche inzicht hebben in de verschillende prestaties van bouwverven. We kunnen dan aangeven welke kwaliteit verf we op onze kozijnen willen hebben. Kattenbroek noemt de opkomst van duurzame onderhoudsconcepten als een andere belangrijke trend. Veel timmerfabrikanten werken samen met onderhoudsbedrijven. Zij komen zo tegemoet aan de wensen van klanten. Woningbouwverenigingen denken bijvoorbeeld veel meer na over de exploitatie op lange termijn dan vroeger. Verf is dan een belangrijk onderdeel van de totale prestatie. Zo goed als nieuw! Bel ons direct voor meer informatie en de voorwaarden. Gebruikte CPS Color kleurenmengmachines en andere A-merken volledig gereviseerd 6 maanden garantie Zeer aantrekkelijk geprijsd afvullen coaten dispergeren doseren drogen engineren granuleren homogeniseren malen mengen mixen regenereren reinigen verpakken verwarmen zeven Eskens Benelux B.V. T: info@eskens.com Eskens Benelux N.V. T: Al meer dan 110 jaar uw vertrouwde servicepartner! ESKENS_ADV_0211_1.indd 1 2/4/11 8:59:20 AM verf&inkt

14 actueel Geen toekomst voor kleine fondsen Pensioenfonds De Stichting Bedrijfstakpensioenfonds voor de Verf- en Drukinktindustrie is in een vergevorderd stadium van overleg met een groot fonds. Doel van de onderhandelingen is een fusie per 1 januari De fusiebesprekingen kwamen in een stroomversnelling na een voor het fonds dramatisch verlopen jaar, waarin de pensioenuitkering werd verlaagd en de premie omhoog ging. Bestuurslid Jan van der Laan belicht de achtergronden. T e k s t : J o s d e G r u i t e r F o t o : P e t v a n d e L u i j t g a a r d e n We zijn niet uniek. Ik denk dat er in de toekomst geen plaats meer is voor kleine pensioenfondsen. Dat is de overtuiging van Jan van der Laan, werkgeversvoorzitter in het bestuur van het Bedrijfstakpensioenfonds Verf- en Drukinktindustrie. Na de problemen van afgelopen jaar, waarin moest worden besloten tot afstempelen en premieverhoging, startte het fonds gesprekken met een ander fonds met het doel tot een fusie te komen. De onderhandelingen zijn in een vergevorderd stadium en worden, zo hoopt Van der Laan, in de tweede helft van 2011 afgerond, zodat de fusie per 1 januari 2012 zou kunnen ingaan. De geschiedenis is bekend: net als een aantal andere fondsen kwam het bedrijfstakpensioenfonds voor de verf- en drukinktindustrie tijdens de financiële crisis in grote problemen. Hoewel het vermogen en het rendement op peil bleven, zakte de dekkingsgraad - mede als gevolg van de (lage) gehanteerde rekenrente - van 132 eind december 2007 naar iets meer dan 84 halverwege Anders gezegd: eind 2007 was 1,32 euro beschikbaar voor elke euro die het fonds moest gaan uitkeren, een jaar geleden was er maar 84 cent. De Nederlandsche Bank (DNB) verplichtte het fonds een herstelplan te maken, waarmee de dekkingsgraad eind 2013 op minimaal 105 zou uitkomen. Eind vorig jaar bleken extra maatregelen nodig: de pensioenuitkeringen werden gekort en de premie ging omhoog. We zitten nu op 97 procent, dus we hebben een aardige inhaalrace gehad, stelt Van der Laan, financieel directeur bij drukinktfabriek Van Son in Hilversum tevreden vast. Maar we zijn een klein fonds. We beheren 160 miljoen euro en ten opzichte van onze verplichtingen hebben we hoge kosten. Grotere fondsen, die miljarden beheren, drukken de kosten uit een procenten van het uitstaande bedrag, bij ons zijn het tientallen procenten. Niet omdat we geld over de balk gooien, maar omdat schaalgrootte ons parten speelt. Voor een actuaris maakt het niet uit of zijn werk betrekking heeft op een portefeuille van miljoenen of van miljarden, de factuur is even hoog. N e s t g e u r Een paar jaar geleden was het bestuur van het fonds er al van doordrongen dat schaalvergroting noodzakelijk was om de continuïteit te waarborgen. Er werden gesprekken gevoerd met zeven fondsen van bedrijfstakken die aan de bouw waren gelieerd. Ze leidden niet tot resultaat. De nestgeur bleek belangrijker dan het praktisch voordeel dat uit samenwerking gehaald zou kunnen worden, stelt Van der Laan met spijt vast. De gesprekken die momenteel met een veel grotere partner gevoerd worden, lijken wel tot een goed einde te kunnen komen. In elk geval was er zo veel vertrouwen dat besloten werd tot een haalbaarheidsonderzoek. Van der Laan taxeert de slaagkans op 90 procent. Om welke fusiepartner gaat het? Daarover wil ik in dit stadium nog niets zeggen. Een grote? Het fonds beheert een aantal miljarden euro s. Aan welke voorwaarden moest uw gesprekspartner voldoen? Het gekozen fonds heeft een goede reputatie, we vonden dat het actief moest zijn in een industriële omgeving, het moest een zekere omvang hebben en professioneel geleid worden. Werd u meteen enthousiast ontvangen door de beoogd fusiepartner? Veel grote pensioenfondsen zijn actief in branches waar het aantal actieven terugloopt, dus we werden met open armen ontvangen. Als je onze dekkingsgraad beziet, weet je dat we geen omvangrijke bruidsschat te bieden hadden. Als alles doorgaat, gaan we op in een fonds met een dekkingsgraad die vijftien tot twintig procent hoger ligt. Het haalbaarheidsonderzoek buigt zich over de consequenties daarvan. U moet de premie tijdelijk verhogen of de regeling verder versoberen? We hebben nu een maximale premie van 30 procent en het is de vraag hoelang we op dat niveau moeten blijven. Hoe eerder we de premie kunnen verlagen, hoe beter het is voor de deelnemers en voor de bedrijfstak. Op termijn gaan we mee met de Jan van der Laan: Op korte termijn zullen de deelnemers nog even pijnlijden, op langere termijn worden ze er beter van, vooral door de relatieve daling van de kosten. 14

15 actueel praat over fusie regelingen van de fusiepartner. Dan krijgen we te maken met andere maximumbedragen, andere franchise, enzovoorts. Een vraag die alle betrokkenen zal interesseren: gaan de deelnemers er daardoor op voor- of achteruit? Een begrijpelijke vraag. Op korte termijn zullen ze nog even pijn lijden, op langere termijn worden ze er beter van, vooral door de relatieve daling van de kosten. Is de verf en inktindustrie een uitzondering of is er geen toekomst meer voor kleinere pensioenfondsen? Ik denk niet dat wij uniek zijn. Ook niet als het idee van minister Kamp wordt gerealiseerd om de gehanteerde rekenrente bij sterke schommelingen over een aantal jaren uit te smeren? Dat zou een positief effect op de dekkingsgraad hebben, maar op termijn hebben de grotere fondsen door hun kostenefficiency een voordeel. De Nederlandsche Bank heeft u verplicht een herstelplan te maken. Heeft DNB aangedrongen op het zoeken naar een fusiepartner? We praten al sinds 2003 over de toekomst van het fonds en daarbij kwam een fusie nadrukkelijk in beeld. De besprekingen met de eerder genoemde zeven fondsen liepen op niets uit, maar de denkrichting is niet veranderd. De Nederlandsche Bank heeft ons nu een extra impuls gegeven om nieuwe besprekingen te beginnen. Het was geen verplichting. Nee, de opstelling van De Nederlandsche Bank heeft ons misschien wat actiever gemaakt. Was De Nederlandsche Bank tevreden over de recente voortgang van het herstelproces? De contacten zijn goed. We zijn vorig jaar aangesproken op onze resultaten, maar nu de bank ziet dat we fusiebesprekingen voeren, is ze duidelijk milder. Zonder fusiebesprekingen zou er meer druk zijn van DNB? Ik denk het wel. De Nederlandsche Bank wil het aantal pensioenfondsen verminderen en zou ons zeker hebben aangemoedigd. U wilt de fusie per 1 januari 2012 realiseren. Gaat u dat halen? Er moeten nog wat zaken worden uitonderhandeld, maar we streven er wel naar, ook vanwege een praktische complicatie. Syntrus Achmea Pensioenbeheer verzorgt de administratie en uitbetaling. Dit najaar wordt overgestapt op een nieuw automatiseringssysteem en we willen maar één keer migreren. Wat moet u nog uitonderhandelen? In zijn algemeenheid de belangen van gepensioneerden, actieven en werkgevers: welke premie gaan de werkgevers en deelnemers betalen en hoe ziet de regeling eruit. Is er nog ruimte om de verslechteringen van 1 januari 2011 terug te draaien? Nee. Ondanks het afstempelen hebben we een lagere dekkingsgraad dan de beoogd fusiepartner, dus voor terugdraaien is geen financiële ruimte. We streven er wel naar zo snel mogelijk tot indexatie van de uitkeringen over te gaan. Het bestuur van het Bedrijfstakpensioenfonds voor de Verf- en Drukinktindustrie heeft acht leden. De helft van het bestuur zit er namens de werkgevers. De andere helft van het bestuur vertegenwoordigt de werknemers. De voorzitter wisselt jaarlijks. Het ene jaar is een werkgeverslid voorzitter, het andere jaar, zoals nu, is er een werknemersvoorzitter. Jan van der Laan is financieel directeur van de Van Son Groep (hoofdkantoor in Hilversum). In 1992 trad hij toe tot het fondsbestuur. In die tijd was het een interessante bijbaan, die me drie middagen per jaar kostte, vertelt hij. De laatste tijd is het één middag in de week. We zitten natuurlijk in een hectische periode, maar De Nederlandsche Bank heeft ook de criteria voor bestuursleden van pensioenfondsen aangescherpt. De work load is nu wel erg groot. Sinds 1 januari 2001 is een zes leden tellende deelnemersraad actief. De raad is in het leven geroepen om de inspraak van werknemers en pensioengerechtigden te vergroten. Eén lid wordt voorgedragen door het Coördinatieorgaan Samenwerkende Ouderenorganisaties (CSO), twee leden door FNV Bondgenoten, twee leden door CNV Vakmensen en één lid door De Unie. De deelnemersraad is akkoord gegaan met de fusiebesprekingen. verf&inkt

16 Caldic, de distributeur die werkt aan meerwaarde voor al uw grondstoffen. Wilt u met ons sparren, meer informatie of een offerte? Kijk op of stuur een naar coatings@caldic.nl, wij nemen direct contact met u op. Uw partner voor testapparatuur Uw partner voor testapparatuur Interesse om een workshop over Verwering te volgen? Schrijf u snel in via WORKSHOP Fundamentals of weathering VERWERING KRASBESTENDIGHEID KLEURVERGELIJKING GLANS KLEURECHTHEID SLIJTAGE HECHTING Schrijf u vlug in op De plaatsen zijn beperkt Lange Amerikaweg 66, Apeldoorn PROVEN QUALITY

17 verf & imago VNCI: Uitdaging om imago bij te stellen Nederland heeft dubbel beeld van chemie Foto: Van Wijhe Nederlanders hebben een tweeslachtig beeld van de chemische industrie: aan de ene kant zien ze het belang in van de industrie voor zowel de economie als voor de producten die onmisbaar zijn in het dagelijks leven. Aan de andere kant associeert een meerderheid de industrie met milieuvervuiling en ziet maar een kwart de chemie als een aantrekkelijke werkgever. Opvallend is dat drie op de tien Nederlanders geen beeld heeft of een chemiebedrijf wel of niet een goede werkgever is. Slechts tien procent noemt de branche transparant. Dat blijkt uit onderzoek dat de Vereniging van de Nederlandse Chemische Industrie (VNCI) in het kader van het internationaal Jaar van de Chemie liet uitvoeren onder ruim duizend Nederlanders van achttien jaar en ouder. In totaal hebben 1007 respondenten deelgenomen aan het onderzoek. De respondenten zijn afkomstig uit de NetPanel Adviesraad, het online panel van Ruigrok NetPanel. De steekproef is representatief wat betreft geslacht, leeftijd en opleidingsniveau. De resultaten werden toegelicht tijdens de jaarvergadering van de VNCI op 15 juni. Het is de uitdaging voor de komende jaren om dit beeld meer te laten aansluiten bij de werkelijkheid, zei VNCI-directeur Colette Alma. De werkelijkheid is dat de sector de status van grote vervuiler ver achter zich heeft gelaten, en dat de chemie als innovatieve topsector een ideale werkgever is voor wie mee wil werken aan oplossingen voor de toekomst. Chemie blijft in de toekomst belangrijk voor onze samenleving, zeggen zes van de tien Nederlanders. De helft van de Nederlanders denkt dat de toepassing van chemische technologie tot meer duurzaamheid leidt (betere recycling, schonere uitlaatgassen en energiezuiniger huizen). Chemische stoffen zijn ook noodzakelijk voor voedselveiligheid, zegt 42 procent van de Nederlanders. Bovendien vindt de helft dat chemiebedrijven innovatief zijn. Daartegenover staat dat circa driekwart van de Nederlanders vindt dat chemische fabrieken hun luchtvervuiling meer moeten aanpakken. Driekwart van de Nederlanders is neutraal of (zeer) positief over chemiebedrijven. Zes van de tien Nederlanders vinden chemiebedrijven belangrijk voor onze economie en zijn van mening dat de samenleving niet zonder chemische stoffen kan. Daarnaast is 60 procent van de Nederlanders positief of neutraal over veiligheidsmaatregelen van chemische fabrieken voor omwonenden. Mannen (45 procent) zijn positiever over de bedrijfstak dan vrouwen (21 procent). Vrouwen vinden fabrieken vaker onveilig en milieuonvriendelijk. De helft van de Nederlanders vindt dat chemische bedrijven innovatief zijn. De meerderheid van de Nederlanders is het eens met de stellingen dat er kogelwerende vesten zijn dankzij chemische technologie (68 procent), dat auto s energiezuiniger rijden dankzij chemische materialen (53 procent) en chemische materialen huizen brandveiliger maken (51 procent). Ook ziet bijna de helft van de Nederlanders een rol voor chemie weggelegd om luchtvervuiling aan te pakken en producten beter recyclebaar te maken. D a g v a n d e C h e m i e Op 21 mei stond de chemische industrie in het teken van de Dag van de Chemie, onderdeel van het internationaal Jaar van de Chemie. Zeventig chemiebedrijven, onderzoeksinstellingen, waterschappen en laboratoria in Nederland openden hun deuren voor het publiek. De open dag trok bezoekers. Tijdens het evenement namen jong en oud een kijkje in de keukens van verschillende chemiebedrijven. Organisaties als Shell, AkzoNobel, Dow en Vitens, maar ook kleinere chemiebedrijven organiseerden workshops, rondleidingen en demonstraties om de bezoekers kennis te laten maken met hun organisatie. Verffabrikant Van Wijhe presenteerde zich samen met grondstofleverancier DSM in Zwolle. De verfproducent richtte zich voor een belangrijk deel op kinderen. Ze konden aan de slag met verf en kwast (zie foto s) of blikgooien. De bezoekers konden de informatie op de etiketten vergelijken met de productinformatie- en veiligheidsbladen van het bedrijf. Hoewel het mooie voorjaarsweer aantrekkelijk was voor buitenactiviteiten trok de presentatie duizend bezoekers. Foto: Van Wijhe verf&inkt

18 de mens achter... Ik maak me boos om cowboys die onze producten vernachelen Verf van Jan Boerman laat Harry Potter vliegen Als tovenaarsleerling Harry Potter over het bioscoopdoek vliegt om zijn favoriete balspel Quidditch te spelen, dan is dat mede te danken aan een kleine Westlandse verffabrikant. Bristal Coatings Holland uit Honselersdijk, een familiebedrijf met een tiental medewerkers, levert verf aan de Britse filmindustrie. Niet slecht voor een bedrijf dat begin vorige eeuw werd gegrondvest door werkzoekende grootvader Jan. T e k s t : J o s d e G r u i t e r F o t o : P e t v a n d e L u i j t g a a r d e n Harry Potter gezien? Op de filmset is gebruikgemaakt van de producten van een twaalf man tellend verffabriekje uit Honselersdijk. Het kan raar lopen, verbaast ook directeur Jan Boerman (60) zich. Een standbouwer in Engeland was enthousiast over onze producten. Hij was bekend met de Britse filmindustrie en heeft ons daar geïntroduceerd. Sindsdien zijn we een belangrijke leverancier in Londen. Hij moet er zelf om grinniken. Soms weet je niet wat werkt en wat niet. We hebben wel eens grote verwachtingen gehad van onze kansen in het Midden-Oosten. We hadden een agent die ons introduceerde bij interessante partijen, maar op een gegeven moment is de belangstelling doodgebloed. Aan de andere kant hebben we weer wel een vaste afnemer in India. O p d e f i e t s Hij vertelt het verhaal van het familiebedrijf met aanstekelijk enthousiasme in de zonder opsmuk, haast sober ingerichte vergaderkamer van Bristol Coatings Holland BV, zoals de officiële naam luidt. Dat gebrek aan opsmuk is illustratief voor het bedrijf. Alles ademt Hollandse nuchterheid. Na ons gesprek loop ik naar beneden en ga mijn broer Martien helpen in de kleurmakerij, laat hij zich bijvoorbeeld ontvallen. Mijn vrouw klaagt wel eens: jij hebt niet één overhemd zonder verfspatten. Met een verontruste blik buikwaarts: Deze is toch nog schoon? Hij is vernoemd naar zijn grootvader. Jan dus. Die kwam uit Oldebroek, in het oosten van het land, begint het familieverhaal. In het begin van de vorige eeuw was daar weinig werk. Op aanraden van zijn zus vertrok hij naar het westen en kwam als leerling-schilder terecht in Naaldwijk, centrumgemeente in het Westland. In 1919 begon hij voor zichzelf als schilder en als verfmaker: Schildersbedrijf J. Boerman was een feit. Later kwam mijn vader in de zaak en werd het J. Boerman & Zn., maar schilderen was nog altijd de belangrijkste activiteit. Pas in 1947 startte mijn vader met de productie van verf voor derden, later versterkt met twee jongere broers. Op de fiets ging hij tuinbouwbedrijven langs om verf te verkopen. De kassen waren in die tijd nog van hout, dus er moest regelmatig geschilderd worden. Later kwamen er stopverf en kitten bij. We hebben duizenden liters kassenverf en vele tonnen kit geproduceerd en verkocht. Tijden veranderden en de houten kassen werden vervangen door metalen en kunststof warenhuizen: de markt droogde langzamerhand op. We zijn daarnaast nog enige jaren actief geweest met productie van drukinkten voor onder anderen sigarettenverpakkingen. Tevens werd met productie van schildersverven aangevangen. Uiteindelijk hebben we een nieuwe markt aangeboord in de standbouw. In de jaren zestig zag je de opkomst van beurzen. Die werden steeds groter en mooier en wij maakten watergedragen decoratieve verven met hoge dekkracht, die snel droogden, niet plakten en in alle kleuren leverbaar waren. Daarin hebben we ons gespecialiseerd en dat is tot op heden een succes. Kleinzoon Boerman rolde als vanzelfsprekend na de ouderwetse HBS en anderhalf jaar dienstplicht het bedrijf in. Samen met mijn broer Martien. Hij volgde de detailhandelsschool en liep stage bij een verfgroothandel waar hij leerde kleurmaken. Hij is onze kleurenmaker en regelt de productie. Ik heb hier alles gedaan en sta soms nog aan de machine. De betekenis van het Westland, de oorspronkelijke habitat van de fabrikant, verminderde weliswaar, maar er bleef vraag naar de coatings van het bedrijf voor verwarmingsbuizen in de kassen. Bristol levert onder meer een verfsysteem dat een kleine tien procent van het warmteverlies tegenhoudt. Mits goed aangebracht, vult hij ogenblikkelijk aan. Kwekers willen niet meer dat er drie of vier lagen worden aangebracht, dus hebben we een verf ontwikkeld die alle eigenschappen heeft van het vroegere verfsysteem, maar dus al bij één keer aanbrengen nagenoeg de zelfde eigenschappen vertoont. Helaas zien we nog wel eens dat die verf op de verkeerde manier wordt aangebracht. Dan heeft het product niet meer de oorspronkelijke werking. B l u e s c r e e n i n g Hij verbaast zich vaker over tekortschietend vakmanschap. De grote, serieuze bedrijven zul je daarop niet betrappen, maar er lopen ook wat cowboys rond, die het niet zo nauw nemen. Het is zonde van het vak: als verfmaker ben je voor 100 procent bezig om een topproduct te maken, maar als je dan ziet hoe het door sommige van die gasten wordt vernacheld. Ik heb meegemaakt dat ze hun verf te veel verdunnen om zo veel mogelijk uit een blik te halen. Ze rekenen de hoofdprijs, maar het effect is natuurlijk weg. Daar maak ik me boos om. Interessant, maar hoe komt een kleine Westlandse verffabrikant terecht bij filmproductiemaatschappijen in Engeland? We hebben in Engeland een wederverkoper, Bristol UK, die 18

19 de mens achter... ontstressen. Tegenwoordig gaat dat gelukkig beter. Zodra ik op het vliegveld sta, gaat de telefoon uit en ben ik op vakantie. Als je ouder wordt, ga je toch relativeren. De continuïteit van het bedrijf is belangrijk, maar het moet niet ten koste van jezelf gaan. En je moet niet denken dat je onmisbaar bent. Ik heb nogal de neiging om alles zelf te willen regelen. Mijn vrouw zegt dan: laat die dingen toch eens wat meer los. Verstandig advies, maar het kost mij moeite. Toch zie ik genoeg dingen om me heen die me aanzetten tot relativering. Een oude kameraad die zwaar ziek is geworden, mensen die zijn weggevallen, het helpt je te beseffen dat ook andere zaken een belangrijk deel van je leven vormen. In zijn woorden klinkt haast heimwee naar de tijd waarin moeder Boerman zelf de koffie uitserveerde in de fabriekshal en er op aandrong dat de mannen het werk een ogenblik stillegden om te genieten van hun pauze. Dat waren andere tijden. Tijden waarin je als kleine jongen nog schrok van een politieagent en snel controleerde of je fietsverlichting het deed, herinnert hij zich. Het bedrijf lag ingeklemd tussen de tuinbouwbedrijven en er werden druiven geteeld. Die zie je vrijwel nergens meer, het zijn vooral komkommers en tomaten geworden. Het ging er wat gemoedelijker aan toe, alles is harder en zakelijker geworden. Ik ben een fervent motorrijder, maar ik kom er minder aan toe dan ik zou willen. via een standbouwer in contact is gekomen met de filmstudio s en die zijn enthousiast over onze kwaliteit en ons assortiment. Op de sets wordt veel verf gebruikt, in decorbouw en voor de zogenoemde blue screening of chroma key. Dat is een techniek die vaak wordt gebruikt in de filmwereld. Er wordt een onderwerp gefilmd tegen een groene of blauwe achtergrond en daarna kunnen ze de achtergrond met kleurenfilters of computers doorschijnend maken zodat het gefilmde object voor een andere achtergrond geplaatst kan worden. Uiteraard ben ik eens gaan kijken. Het is een aparte wereld. Zo kwam bijvoorbeeld eens op een oud vliegveld, dat als filmstudio was ingericht. De groene of blauwe achtergronden staan daar in de buitenlucht en worden smerig. Als dat het geval is, spuiten ze er een nieuwe laag verf op. In Groot-Brittannië zijn we een redelijk grote speler op dit terrein en via Engeland zijn we ook in de filmwereld in de Verenigde Staten terechtgekomen. Dus als je kijkt naar een film zoals bijvoorbeeld Harry Potter - deel één tot en met zes - Alice in Wonderland, Arabian Nights, Batman begins, Charlie and the chocolate Factory, Da Vinci Code, Golden Eye, Thunderbirds en vele andere dan hebben wij daarin een zeer decoratieve rol gespeeld. G e e n t i j d Het bedrijf heeft daaraan geen promotionele activiteiten gekoppeld. Zelfs een kort informatief persbericht is achterwege gebleven. Geen tijd, excuseert Boerman zich. We houden het niet geheim, maar we hebben de tijd en de mensen niet om zoiets te begeleiden, maar door het goede contact met onze klanten verkoopt het product zich goed. Het is tegenwoordig gewoon hard knokken om het hoofd boven water te houden en het verplichte papierwerk houdt ons ook wel van de straat. Ik vind dat eigenlijk het vervelendste onderdeel van mijn activiteiten. Ik ben een praktijkman, ik sta graag met mijn handen aan de machine, maar als je ziet met wat voor papierwerk je tegenwoordig wordt volgestopt, het is haast ondoenlijk. Het breekt me wel eens op. Ik ben me bewust van het feit dat je goed moet omgaan met chemie. We knoeien niet en als het toch een keer gebeurt, dan ruimen we het netjes op. Maar het wordt zo overtrokken. Negentig procent van de ambtenaren weet niet waarover ze het hebben. Dat leidt tot overtrokken wetgeving. Je kunt verf maken met nul emissie, maar dan is ze niet meer te verwerken. Overigens moeten grote bedrijven daarvoor ook oppassen: ik zie steeds meer mensen de bedrijfstak binnenkomen die nog nooit verf aan hun handen hebben gehad. Ik kan nog voordoen hoe je een kozijn moet schilderen. Dat is ook prettig voor een klant die met een probleem zit. Ik ben er bij wijze van spreken binnen een uur en ik kan hem vanuit de praktijk adviseren. Maar ik denk dat ik van lieverlee tot een uitstervend ras ga behoren. R e l a t i v e r e n De grote hoeveelheid werk en de betrokkenheid bij het familiebedrijf eisen wel hun tol, zeker van een man die op vijf minuten lopen van zijn fabriek woont. Ik ben een fervent motorrijder. Ik bezit een BMW uit 1964 en ik ga er graag met mijn dochter op uit, maar ik kom er minder aan toe dan ik zou willen. Vroeger was het helemaal verschrikkelijk. Dan nam ik veertien dagen vakantie, maar was de eerste week bezig met T o e k o m s t Hoewel het voor kleine fabrikanten hard knokken is, gaat Boerman ervan uit dat het familiebedrijf zich zelfstandig zal handhaven. Onze belangrijkste beslissing was dat we op enig moment stopten met de productie van alle moeilijke verven en ons toelegden op watergedragen verven. Zonder specialisatie hadden we het niet gered. Mede dankzij die keuze voorziet hij een mooie toekomst voor het bedrijf. Als mijn broer en ik er over een paar jaar mee stoppen, zet mijn neef Peter, die nu de financiën doet, het bedrijf voort. Ik stel me voor dat we specifieke producten blijven maken voor nichemarkten en dat we het daarmee redden. Je zult ons niet zien staan in de schappen van de grote bouwmarkten. Voor consumenten die onze producten willen kopen, hebben we een afhaalbalie aan de fabriek. Ons doel is de wat grotere onderhoudsbedrijven voor een goede prijs een goed product leveren. En als een grote afnemer ons bijvoorbeeld vraagt of we latex kunnen leveren die met tien procent water is aangevuld, dan doen we dat ook. Op die wijze is voor een bedrijf als het onze een goede toekomst weggelegd. Export speelt daarin een bescheiden rol, weet hij. We leveren aan afnemers in Engeland, België, Frankrijk, Duitsland, Oostenrijk en op bescheiden schaal aan India. We kregen eens een aanvraag vanuit China. Waarschijnlijk was iemand onze naam tegengekomen op internet, maar op onze monsterzending is nooit een reactie gekomen. Volgens mij hebben ze het geanalyseerd om het te kopiëren. Ik sta op het standpunt: als een buitenlandse afnemer iets van ons wil hebben, dan komt hij het maar halen. Wij kunnen het ons niet permitteren om tijd en geld te investeren om misschien ooit een paar liter te verkopen in een land ver weg. We zijn een van de oudste bedrijven in het Westland, derhalve blijven wij onze uiterste best doen om als niet grote speler toch van grote betekenis te blijven in de ons bekende verfwereld. verf&inkt

20 blik op De nieuwe Vlasmarktbrug over de Dender Centrum Dendermonde, België - Pet van de Luijtgaarden - f 8 1/30 sec. ISO 100, 50 mm. 20