Praktijkonderzoek. Studenten Maatschappelijk Werk en Dienstverlening Voltijd jaar 4 Hogeschool Utrecht, locatie Amersfoort

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Praktijkonderzoek. Studenten Maatschappelijk Werk en Dienstverlening Voltijd jaar 4 Hogeschool Utrecht, locatie Amersfoort"

Transcriptie

1 Praktijkonderzoek Morele thema s waar mantelzorgers mee te maken krijgen bij de zorg voor hun partner met hersenletsel in de thuissituatie Linn Cent Ravenna Cult Hans Dijkhuizen Mariëlle van der Horst Studenten Maatschappelijk Werk en Dienstverlening Voltijd jaar 4 Hogeschool Utrecht, locatie Amersfoort Opdrachtgever: Ellen Witteveen (Kenniscentrum Sociale Innovatie) Begeleidend docent: Loes van Bree Datum: 30 mei 2011

2 Inhoudsopgave Samenvatting... 3 Inleiding... 5 Aanleiding... 6 Onderzoeksopzet... 7 Probleemanalyse... 7 Hoofdvraag... 9 Deelvragen... 9 Doelstelling Onderzoeksbenadering Databronnen Dataverzamelingstechnieken Kwaliteitsactiviteiten Ethische aspecten Planning Methodologische verantwoording en uitvoering van het onderzoek Onderzoeksevaluatie Resultaten Resultaten deelvraag Resultaten deelvraag Resultaten deelvraag Resultaten deelvraag Overige resultaten Conclusie Literatuurlijst Bijlagen Brief professionals Topiclijst interview Resultaten morele vraagstukken Morele vraagstukken onderverdeeld in morele thema s (waarden) Conflicterende waarden Ervaren aandacht van sociaal netwerk Behoefte aan aandacht van sociaal netwerk Vooronderzoek

3 Samenvatting Dit onderzoek is een deelonderzoek van het onderzoeksproject Mantelzorg- en netwerkondersteuning bij hersenletsel van het Kenniscentrum Sociale Innovatie en gaat over morele vraagstukken, waar mantelzorgers mee te maken krijgen bij de zorg voor hun partner met hersenletsel in de thuissituatie. Deze morele vraagstukken zijn onderverdeeld in morele thema s. Daarnaast is er gekeken naar de behoefte aan aandacht voor deze morele vraagstukken/thema s vanuit het sociale netwerk; de omgeving en de hulpverlening. Hieruit zijn de volgende hoofdvraag en deelvragen voortgekomen: Hoofdvraag Met welke morele thema s krijgen mantelzorgers te maken die zorgen voor een partner met hersenletsel in de thuissituatie en in hoeverre hebben deze mantelzorgers behoefte aan aandacht van hun sociale netwerk voor deze morele thema s? Deelvragen 1. Met welke morele vraagstukken krijgen mantelzorgers te maken die zorgen voor een partner met hersenletsel in de thuissituatie? 2. Op welke manier kunnen de morele vraagstukken worden opgedeeld in morele thema s? 3. In hoeverre ervaren mantelzorgers, die zorgen voor een partner met hersenletsel in de thuissituatie, aandacht van hun sociale netwerk voor morele vraagstukken? 4. In hoeverre hebben mantelzorgers, die zorgen voor een partner met hersenletsel in de thuissituatie, behoefte aan aandacht van hun sociale netwerk voor morele vraagstukken? Om deze hoofd- en deelvragen te beantwoorden, zijn er tien mantelzorgers geïnterviewd, door middel van een open interview. De resultaten die hieruit zijn gekomen zijn als volgt: De meeste morele vraagstukken hangen samen met de veranderde partnerrelatie. De persoonlijkheidsverandering van de persoon met hersenletsel en de grote zorgtaak van de mantelzorger veroorzaken deze veranderde relatie. Beperkt ziekte inzicht bij de persoon met hersenletsel komt veel voor en veroorzaakt allerlei morele vraagstukken. Andere morele vraagstukken komen tot uiting in de verantwoording naar de omgeving van de mantelzorger. De omgeving ziet vaak niet hoe ernstig het hersenletsel is en wat de gevolgen voor de mantelzorger zijn. Verder komen morele vraagstukken voor bij het opvoeden van de kinderen. Er is besloten om de morele vraagstukken onder te verdelen in de morele thema s waarden. De meeste morele vraagstukken hebben te maken met de waarden zelfbehoud, zorgzaamheid met betrekking tot de partner en verbondenheid. De waarde zelfbehoud is binnen de morele vraagstukken het meeste in conflict met andere waarden. Dit geldt met name voor de waarden zorgzaamheid met betrekking tot de partner en loyaliteit. Een groot deel van de geïnterviewde mantelzorgers heeft behoefte aan aandacht voor morele vraagstukken/thema s vanuit het sociale netwerk. Deze aandacht krijgen de 3

4 mantelzorgers ten dele. De geïnterviewde mantelzorgers hebben dus meer behoefte aan aandacht voor morele vraagstukken/thema s dan dat zij van hun sociale netwerk ontvangen. 4

5 Inleiding Wij, Mariëlle van der Horst, Ravenna Cult, Hans Dijkhuizen en Linn Cent, zijn vier studenten aan de Hogeschool Utrecht, locatie Amersfoort. Wij hebben de afgelopen vier jaar de opleiding Maatschappelijk Werk en Dienstverlening gevolgd. Als één van de laatste onderdelen van deze opleiding hebben wij de opdracht gekregen om een praktijkonderzoek te verrichten. Wij hebben besloten te kijken of we deel konden nemen aan een onderzoek van het Kenniscentrum Sociale Innovatie van de Hogeschool Utrecht. We hebben de verschillende onderzoeken bekeken en er sprong één onderzoek uit. Het onderzoek dat onze aandacht trok was het onderzoeksproject Mantelzorg- en netwerkondersteuning bij hersenletsel, wat deel uitmaakt van het lectoraat Participatie, Zorg en Ondersteuning. Wij wilden graag participeren in dit twee jaar durende onderzoeksproject, omdat het doel van het onderzoek ons erg aansprak. Dit sprak ons aan, omdat wij allemaal wel enige kennis hadden over hersenletsel, maar we wilden graag meer over dit onderwerp te weten komen. Hersenletsel heeft een grote impact op het leven van de mantelzorger en om deze reden wilden wij graag een bijdrage aan kennis leveren op het gebied van ondersteuning van de mantelzorger. Ook wilden wij graag een onderdeel zijn van dit onderzoeksproject, omdat de resultaten van ons onderzoek dan ook werkelijk gebruikt zullen worden in de beroepspraktijk. Inmiddels hebben wij een onderzoek uitgevoerd dat te maken heeft met het overkoepelende onderzoeksproject. Hoe dit onderzoek tot stand is gekomen, wat onze keuzes daarin zijn geweest en wat de uitkomst van het onderzoek is, wordt weergegeven in dit onderzoeksverslag. Hierbij willen we de opmerking plaatsen dat we in dit verslag naar ons refereren als de onderzoekers. Wij zullen beginnen met een uitleg over de aanleiding van het uitgevoerde onderzoek. Vervolgens zullen wij de kern van het probleem uitleggen in de probleemanalyse. Daarna geven wij aan wat bij aanvang ons plan was om het onderzoek goed uit te voeren. Dit, en de keuzes die wij hebben gemaakt om het onderzoek goed te laten verlopen, vindt u terug in de onderzoeksopzet. Ook zullen wij verantwoorden wat onze werkwijze is geweest en hoe betrouwbaar de resultaten van dit onderzoek zijn in de methodologische verantwoording en uitvoering van het onderzoek. Hierna zullen de deelvragen beantwoord worden met behulp van de resultaten uit de interviews, gevolgd door het antwoord op de hoofdvraag in de conclusie. Tot slot volgen de bronnenlijst en de bijlagen. In de bijlagen zijn ons vooronderzoek en onze uitgebreide resultaten opgenomen. Ook ziet u hierin de stappen die we hebben gezet in het sorteren en analyseren van de verkregen informatie. Wij willen graag onze opdrachtgever Ellen Witteveen bedanken voor het mogelijk maken van ons onderzoek. Ook willen wij graag de professionals bedanken die ons hebben geholpen bij het vinden van respondenten. Voor de begeleiding bij het opstellen van de onderzoeksopzet en het onderzoeksverslag willen wij graag onze coach Loes van Bree bedanken. 5

6 Aanleiding Onze opdrachtgever is zoals eerder genoemd het Kenniscentrum Sociale Innovatie en onze begeleidster van het Kenniscentrum is Ellen Witteveen. Het overkoepelende onderzoeksproject van het Kenniscentrum richt zich op de behoeftes van mantelzorgers die zorgen voor hun naaste met hersenletsel en hoe deze mantelzorgers het beste ondersteund kunnen worden. Dit onderzoek is tevens gericht op het vergroten van de kennis hoe professionals op een effectieve manier de persoon met hersenletsel en diens naasten kunnen ondersteunen bij het opbouwen en onderhouden van een steunend sociaal netwerk. Ketensamenwerking tussen hulpverleningsorganisaties en het samenspel tussen formele en informele hulp zijn daarnaast belangrijke onderwerpen binnen dit onderzoeksproject. Wij wilden ons richten op een onderdeel van dit onderzoeksproject door zelf een onderwerp, wat aan het onderzoeksproject gerelateerd is, te onderzoeken. We hebben de keuze gemaakt om ons te richten op de morele vraagstukken die spelen onder de mantelzorgers die zorgen voor hun partner met hersenletsel in de thuissituatie. We hebben gekozen om ons op de morele vraagstukken te richten, omdat wij er tijdens een presentatie over mantelzorgers van mensen met hersenletsel achter kwamen dat er nog maar weinig bekend is over dit onderwerp. Wij vinden het als toekomstige maatschappelijk werkers heel inspirerend om in gesprek te gaan met de mantelzorgers en te vragen naar hun persoonlijke verhaal. Voor de praktische problemen, die de mantelzorgers ervaren bij de zorg voor hun naaste met hersenletsel, moet natuurlijk ook aandacht bestaan, maar wij vinden het belangrijk en interessant om ons te richten op de onderwerpen waar de mantelzorger emotioneel gezien mee zit. Op het moment dat wij de morele vraagstukken bespreekbaar maken, komen we meteen op de onderwerpen waar de mantelzorger tegenaan loopt op emotioneel gebied. Op deze manier kan duidelijk worden, waardoor ze de zorg moeilijk kunnen volhouden, als dit het geval is. Onze keuze viel op mantelzorgers die zorgen voor hun partner met hersenletsel in de thuissituatie. Wij hebben gekozen voor de partners om het onderzoek af te bakenen en omdat wij het idee hebben dat daarbij de meeste morele vraagstukken voorkomen. Wij hebben gekozen voor de thuissituatie om duidelijk te krijgen welke morele vraagstukken er spelen tijdens de dagelijkse zorg. Deze zorg is toch anders op het moment dat de partner is onder gebracht bij een zorginstelling voor mensen met hersenletsel. 6

7 Onderzoeksopzet In dit hoofdstuk worden de voorgenomen stappen en keuzes weergegeven voor een goede uitvoering van het onderzoek. Er is eerst een uitgebreid vooronderzoek uitgevoerd, waaruit de onderstaande probleemanalyse naar voren is gekomen. Het complete vooronderzoek, dat bestaat uit literatuuronderzoek en interviews met de informanten Michel Jansen, Hans van Dam en Pieter Jongsma, is te vinden in de bijlagen. In het vooronderzoek is meer te lezen over de oorzaken en gevolgen van hersenletsel, waar de mantelzorger allemaal mee te maken krijgt bij de zorg voor een naaste met hersenletsel, morele vraagstukken, het hulpverleningsaanbod en het beleid dat te maken heeft met morele vraagstukken van mantelzorgers bij hersenletsel. Probleemanalyse Jaarlijks worden mensen met de diagnose traumatisch hersenletsel uit het ziekenhuis ontslagen (Hersenstichting Nederland, 2009). Er hebben ruim Nederlanders blijvend te maken met ernstige gevolgen op alle gebieden van het functioneren als gevolg van het hersenletsel. Vaak wordt er een stevig beroep gedaan op naaste familieleden om de nodige zorg en ondersteuning op zich te nemen (HU, FMR, Lectoraat Participatie, Zorg en Ondersteuning, 2010). Deze mensen kunnen hierdoor mantelzorger worden van een naaste met hersenletsel. Er wordt een steeds groter beroep gedaan op mantelzorg en er wordt verwacht dat de belasting van naasten de komende jaren alleen maar groter wordt (Sadiraj e.a. 2009). De zorg voor een naaste, en daarmee de belasting voor de mantelzorger, neemt ongemerkt toe. Hierdoor kunnen mantelzorgers tegen problemen aan lopen op verschillende gebieden. Gevolgen hiervan zijn dat mantelzorgers fysieke klachten krijgen, zoals rugklachten en hoofdpijn. Ook kunnen mantelzorgers psychische klachten krijgen, zoals concentratieproblemen, schuldgevoelens en vergeetachtigheid (Boer, 2007). Ondersteuning van mantelzorgers is dus belangrijk. Er is echter nog relatief weinig kennis beschikbaar over hoe mantelzorgers van mensen met hersenletsel op een effectieve manier ondersteund kunnen worden bij hun zorgtaak (HU, FMR, lectoraat Participatie, Zorg en Ondersteuning, 2010). Mantelzorgers ervaren veel problemen bij de zorg voor hun naaste, maar benoemen vaak alleen de praktische kanten van deze problemen. Veel van deze problemen zijn echter te herleiden tot morele vraagstukken. Mantelzorgers verwoorden ze vaak niet als zodanig. (Jansen & Duijnstee, 2009) Ethicus Michel Jansen gaf in het interview aan dat het van groot belang is om de morele dimensie van problemen te zien, zodat je toegang krijgt tot deze morele vraagstukken. Het verwaarlozen van de morele dimensie van problemen kan leiden tot een chronisch gevoel van onrust, wat kan leiden tot demotivatie en depressie. Mantelzorgers ervaren vaak weinig steun en ze voelen zich alleen. Jansen denkt dat er op allerlei niveaus en vanuit verschillende invalshoeken aandacht voor de mantelzorger nodig is. Dus ook vanuit de morele invalshoek. (Jansen, open interview 2011) De mening van Hans van Dam, consulent hersenletsel, sluit hierbij aan. Volgens hem is het belangrijk dat mantelzorgers bij hersenletsel door iemand begeleid worden bij een 7

8 onmogelijke tocht waarin zij morele keuzes moeten maken. Van Dam acht aandacht vanuit de hulpverlening voor morele vraagstukken bij de mantelzorger van de persoon met hersenletsel zeer wenselijk. Volgens Van Dam leidt verheldering van morele vraagstukken tot het nadenken erover. Is er onvoldoende aandacht op dit terrein, dan zinken mensen weg in een warboel van emoties zoals schuldgevoel en angst om beslissingen alleen te nemen. (Van Dam, open interview 2011) In de literatuur is er wel informatie te vinden over morele vraagstukken bij mantelzorgers in het algemeen, maar vrijwel niets over morele vraagstukken van mantelzorgers bij hersenletsel. Hans van Dam vertelt echter dat de veranderde/verdwenen persoonlijkheid die bij hersenletsel veel voorkomt hele eigen morele vraagstukken met zich mee brengt. De morele vraagstukken die daardoor ontstaan zijn veel snijdender dan bij andere ziekten. De persoonlijkheidsverandering die aanhoudt gedurende een lange periode, maakt het zinvol om naar de morele vraagstukken bij de mantelzorger van de persoon met hersenletsel te kijken. Er is volgens van Dam nog nooit een lijst opgesteld waarin de morele vraagstukken van mantelzorgers van mensen met hersenletsel op een rij zijn gezet. (Van Dam, open interview 2011) Pieter Jongsma denkt ook dat de morele vraagstukken verschillen tussen mantelzorgers bij hersenletsel en mantelzorgers algemeen. Dit verschil wordt volgens hem veroorzaakt door twee belangrijke aspecten bij hersenletsel, namelijk de karakterveranderingen van de persoon met hersenletsel en de situatie dat het voor de omgeving kan lijken alsof er niets aan de hand is met de persoon met hersenletsel. (Jongsma, open interview 2011) Uit het vooronderzoek en de probleemanalyse blijkt dat mantelzorgers veel problemen kunnen ervaren bij de zorg voor hun naaste en dat morele vraagstukken hier aan de basis kunnen liggen. Het is volgens de informanten belangrijk dat morele vraagstukken van mantelzorgers bespreekbaar gemaakt worden. De informanten geven daarnaast aan dat morele vraagstukken van mantelzorgers bij hersenletsel verschillen van morele vraagstukken van mantelzorgers in het algemeen. Over morele vraagstukken van mantelzorgers die zorgen voor een naaste met hersenletsel is echter vrijwel niets bekend. Wij willen daarom onderzoek doen naar de morele vraagstukken waar mantelzorgers mee te maken krijgen bij de zorg voor hun naaste met hersenletsel. Wanneer bekend is met welke morele vraagstukken mantelzorgers bij hersenletsel te maken krijgen, kunnen professionals deze morele vraagstukken eerder herkennen en hierbij ondersteuning bieden in de hulpverlening. Deze vraagstukken willen wij onderverdelen in morele thema s, zodat de grote lijst met morele vraagstukken bruikbaarder wordt voor de professionals. Daarnaast stellen we de vraag of de mantelzorgers behoefte hebben aan aandacht vanuit het sociale netwerk; de omgeving en de hulpverlening, voor morele vraagstukken/thema s. Dit doen wij om de volgende reden. Als de mantelzorger absoluut geen behoefte heeft aan aandacht voor morele vraagstukken/thema s van het sociale netwerk, dan is kennis van morele vraagstukken/thema s veel minder waardevol voor het sociale netwerk. Als de mantelzorger aangeeft dat hij of zij juist wel behoefte heeft aan aandacht van het sociale netwerk op het gebied van morele vraagstukken/thema s dan wordt de kennis over morele vraagstukken/thema s bij het sociale netwerk des te waardevoller. 8

9 Om de doelgroep af te bakenen, willen wij onderzoek doen bij mantelzorgers die zorgen voor een partner met hersenletsel in de thuissituatie. Hieruit vloeit de volgende onderzoeksvraag: Hoofdvraag Met welke morele thema s krijgen mantelzorgers te maken die zorgen voor een partner met hersenletsel in de thuissituatie en in hoeverre hebben deze mantelzorgers behoefte aan aandacht van hun sociale netwerk voor deze morele thema s? Deelvragen 1. Met welke morele vraagstukken krijgen mantelzorgers te maken die zorgen voor een partner met hersenletsel in de thuissituatie? 2. Op welke manier kunnen de morele vraagstukken worden opgedeeld in morele thema s? 3. In hoeverre ervaren mantelzorgers, die zorgen voor een partner met hersenletsel in de thuissituatie, aandacht van hun sociale netwerk voor morele vraagstukken? 4. In hoeverre hebben mantelzorgers, die zorgen voor een partner met hersenletsel in de thuissituatie, behoefte aan aandacht van hun sociale netwerk voor morele vraagstukken? Begrippenlijst Hersenletsel Onder het woord hersenletsel wordt hetzelfde verstaan als niet-aangeboren hersenletsel. In dit onderzoek wordt de volgende definitie van het begrip hersenletsel gebruikt: Nietaangeboren hersenletsel (NAH) is een verzamelnaam voor alle letsels aan de hersenen die ontstaan zijn na de geboorte. Vaak heeft een persoon dan al een goede, normale ontwikkeling laten zien en ontstaat er vrij plotseling een afwijking door verschillende oorzaken, waardoor één of meerdere functies van de hersenen wegvallen of slechter worden. (Wikipedia, 2011) Mantelzorg In dit onderzoek wordt de volgende definitie van mantelzorg gebruikt: Mantelzorg is: zorg die wordt gegeven aan een hulpbehoevende door iemand uit diens directe omgeving. Het gaat dan om: 1. Zorg die huisgenoten, familie, vrienden, kennissen, collega s en buren verlenen en die voortkomt uit onderlinge relaties; het gaat dus niet om hulp als gevolg van een beroep of georganiseerd vrijwilligerswerk, 2. Steun die mensen geven vanwege gezondheidsproblemen of beperkingen tot in een terminale fase, 3. Steun die varieert van huishoudelijke hulp, persoonlijke verzorging tot begeleiding. (SCP, 2010) Moreel vraagstuk Voor dit onderzoek wordt het begrip moreel vraagstuk gebruikt. Onder moreel vraagstuk verstaan wij wat naar voren geworpen wordt / wat vragen oproept en heeft te maken met 9

10 normen en waarden. Iemand kan bijvoorbeeld sterke gevoelens bij een situatie hebben, welke te maken hebben met een onderliggend moraal. Het heeft niet per se iets te maken met iets negatiefs of ingewikkelds. Volgens Jansen uiten morele vraagstukken zich in gedachten en in handelingen. Moreel vraagstuk betekent hetzelfde als moreel probleem en moreel dilemma valt hieronder. (Jansen, open interview 2011) Moreel thema Een moreel thema is een verzameling van morele vraagstukken, welke zijn te categoriseren onder hetzelfde onderwerp. Sociaal netwerk Een kring van mensen met wie de mantelzorger regelmatig contact heeft (Witteveen, et al., 2010) Hiertoe rekenen wij familie, vrienden, kennissen en betrokken professionals/hulpverlening. Aandacht Ergens op letten, over nadenken, belangstelling tonen. In hoeverre In hoeverre: Hoe vaak komt het voor, bijvoorbeeld nooit, soms, altijd. Doelstelling De doelstelling van dit onderzoek is als volgt: Een inventarisatie van de morele vraagstukken, opgedeeld in morele thema's, waar mantelzorgers mee te maken krijgen bij de zorg voor hun partner met hersenletsel in de thuissituatie, zodat hulpverleners kunnen inspelen op deze morele thema s tijdens de hulpverlening. In het onderzoek wordt in kaart gebracht welke morele vraagstukken er bij de mantelzorger van de persoon met hersenletsel spelen. De diverse vraagstukken die veelal persoonsafhankelijk zijn, worden ingedeeld in morele thema s. Een moreel thema is een verzameling van een categorie morele vraagstukken. Zo is het bijvoorbeeld mogelijk om diverse morele vraagstukken onder het morele thema autonomie in te delen. Welke morele thema s gehanteerd gaan worden, hangt nog af van verschillende factoren. Meer hierover is te vinden bij de dataverzamelingstechnieken. Door een indeling te maken aan de hand van morele thema s krijgt men meer grip op een losse verzameling morele vraagstukken die individueel gekleurd zijn. Met de morele thema s kan de hulpverlener aan de slag. De hulpverlener kan door een stuk inzicht in de morele thema s, welke kunnen spelen, zijn ondersteuning aan de mantelzorger van de persoon met hersenletsel optimaliseren. Verder blijkt uit de doelstelling dat de groep is afgebakend. Het gaat om de mantelzorger die partner is/was van de persoon met hersenletsel. Daarbij gaat het om de mantelzorger die met de persoon met hersenletsel samenwoont of dat heeft gedaan. Deze afbakening is nodig gezien de beperkte tijd die beschikbaar is voor het onderzoek. 10

11 Aansluiting met onderzoek mantelzorg- en netwerkondersteuning In 2010 is vanuit het Kenniscentrum Sociale Innovatie van de Hogeschool Utrecht een onderzoeksproject gestart naar Mantelzorg- en netwerkondersteuning bij hersenletsel. Meer hierover is al verteld in de inleiding. Het onderzoek heeft de volgende doelstellingen: 1. Het vergroten van de kennis hoe professionals op een effectieve manier mantelzorgers kunnen ondersteunen bij hun zorg- en coördinatietaken, alsmede bij hun eigen ondersteuningsbehoeften. 2. Het vergroten van de kennis hoe professionals op een effectieve manier de persoon met hersenletsel en diens naasten kunnen ondersteunen bij het opbouwen en onderhouden van een steunend sociaal netwerk. Wij participeren in dit onderzoek door middel van een eigen deelonderzoek over morele vraagstukken. Het deelonderzoek over morele vraagstukken staat in dienst van het grotere onderzoek over mantelzorg- en netwerkondersteuning. Het onderzoek over morele vraagstukken sluit aan bij de eerste doelstelling van het grote onderzoek. Praktische aanbevelingen Het onderzoek heeft tot slot het doel om, via het Kenniscentrum, praktische aanbevelingen te geven aan de professionals van het onderzoeksproject Mantelzorg- en netwerkondersteuning bij hersenletsel. Dit wordt gedaan aan de hand van de resultaten die voortkomen uit dit onderzoek. Deze aanbevelingen worden beschreven in een apart document en aangeboden aan de opdrachtgever. Onderzoeksbenadering Onderzoeksparadigma Er bestaan drie onderzoeksbenaderingen (Migchelbrink, 2008), namelijk de kwantitatieve benadering, kwalitatieve benadering en het actieonderzoek. Elk van deze benaderingen heeft eigen aannamen, veronderstellingen en overtuigingen over kennis en hoe via onderzoek kennis verzameld moet worden. Dit wordt het onderzoeksparadigma genoemd. Elke benadering heeft dus haar eigen onderzoeksparadigma. De drie benaderingen kunnen als volgt worden gekoppeld aan paradigma s; - Kwantitatieve benadering en het positivistisch paradigma; waarbij het voornamelijk gaat om natuurwetenschap. Het uitgangspunt is dat er een eenduidige objectieve werkelijkheid is. - Kwalitatieve benadering en het interpretatieve paradigma; waarbij het gaat om de sociale werkelijkheid die niet los bestaat van mensen. Het uitgangspunt is dat er geen eenduidige, enkelvoudige werkelijkheid bestaat. Er zijn meerdere subjectieve werkelijkheden. - Het actieonderzoek en het kritisch-emancipatoire paradigma; waarbij de werkelijkheid wordt gezien als een complexe, multidimensionale werkelijkheid. Het uitgangspunt is dat mensen in een wereld leven waarin hun opvattingen en gedrag beïnvloed is door veel aspecten uit hun omgeving. De mens is een sociaal subject dat in continue interactie met andere mensen tot ontwikkeling komt. 11

12 Voor dit onderzoek is gekozen voor het kwalitatieve interpretatieve onderzoeksparadigma. Deze keuze is gemaakt, omdat er in dit onderzoek gezocht wordt naar de ervaringen van mantelzorgers met morele vraagstukken. Dit zijn meerdere subjectieve werkelijkheden. Het gaat hierbij namelijk om de mening van deze mensen. Door mantelzorgers die zorgen voor hun partner met hersenletsel in de thuissituatie te interviewen, kan informatie over de ervaringen van de mantelzorgers verzameld worden. Deze interviews hebben als doel om in gesprek te raken over de morele vraagstukken waar de mantelzorgers tegen aan zijn gelopen of nog steeds tegen aan lopen bij de zorg voor hun partner met hersenletsel in de thuissituatie. De vraagstukken die de mantelzorgers ervaren op dit gebied zullen vervolgens worden ingedeeld in morele thema s, zodat het inzichtelijk wordt wat deze mensen ervaren op dit gebied. Het doel hiervan is dat duidelijk is wat de morele thema s zijn die spelen bij deze groep mantelzorgers. Als dit bekend is, kan er gekeken worden naar eventuele ondersteuning en hoe deze ondersteuning er uit zal moeten zien. De informatie die wordt verzameld zal worden verstrekt aan de opdrachtgever. Deze kan de uitkomst gebruiken in haar overkoepelende onderzoeksproject, waar gekeken wordt hoe professionals op een effectieve manier mantelzorgers kunnen ondersteunen. Onderzoekstype De bestaande onderzoekstypen zijn als volgt: (Migchelbrink, 2008) - Inventariserend onderzoek; waarbij het gaat om een behoefte aan informatie over hoe een situatie in elkaar zit of wat er speelt. Ook kan het kort gaan om wat er aan een probleem dat zichtbaar wordt, gedaan kan worden. - Onderwerp/ontwikkelingsgericht onderzoek; waarbij het gaan om het maken of kiezen van een hulpverleningsplan, activiteit, of behandelplan. - Procesevaluatie; waarbij het gaat het evalueren van een plan van aanpak of ontwerp voor het handelen dat is ingevoerd. - Effectevaluatie; waarbij onderzocht wordt of het handelen is geslaagd. Het type onderzoek dat wordt verricht, is in dit geval inventariserend. Bij een inventariserend onderzoek moet er behoefte bestaan aan informatie over een bepaald onderwerp. In dit geval bestaat er behoefte aan informatie over de morele vraagstukken/thema s die bij de mantelzorgers bij hersenletsel spelen. Een ander kenmerk van een inventariserend onderzoek is dat het product dat nagestreefd wordt een probleembeschrijving/probleemanalyse is. Dat is in dit onderzoek zeker van toepassing. Het antwoord op de hoofdvraag van dit onderzoek geeft aan wat er speelt bij de ondervraagde doelgroep. Dit is een beschrijving van het probleem dat bij de mantelzorgers speelt tijdens hun zorg voor hun partner met hersenletsel. De functie van dit onderzoek is om een primair inzicht in de situatie te geven. Ook dit is een kenmerk van een inventariserend onderzoek. Uiteindelijk kan de informatie worden mee 12

13 genomen in het ontwikkelen van een bepaalde aanpak van deze morele vraagstukken/thema s. Tot slot het laatste kenmerk van een inventariserend onderzoek. Dit kenmerk is dat de onderzoeksproducten pas aan de praktijk worden overhandigd na het onderzoek. De praktijk kan vervolgens kijken wat er met de informatie gedaan kan worden. Dit gebeurt bij dit onderzoek. Als het onderzoek is afgerond zal het onderzoeksproduct aan de praktijk worden overhandigd. De praktijk bestaat in dit geval in eerste instantie uit onze opdrachtgever, namelijk het Kenniscentrum Sociale Innovatie. Via het hoofdonderzoek van het Kenniscentrum zal de informatie uiteindelijk terecht komen bij de professionals die de mantelzorgers ondersteunen. Databronnen In het onderzoek wordt gebruik gemaakt van de databron individuele personen. Deelvragen en te gebruiken databronnen 1. Met welke morele vraagstukken krijgen mantelzorgers te maken die zorgen voor een partner met hersenletsel in de thuissituatie? Deze deelvraag wordt beantwoord door middel van de databron individuele personen. Een individueel persoon kan een respondent of een informant zijn (Migchelbrink, 2008). In het vooronderzoek is gebruik gemaakt van informanten. Deze informanten vertelden over anderen en niet over zichzelf. Dat is kenmerkend voor een informant. Bij de beantwoording van deze deelvraag wordt er gebruik gemaakt van respondenten. Door ondervraging worden gedachten, gevoelens en ideeën openbaar gemaakt. Het gaat om de opvattingen van de persoon zelf. Dit is kenmerkend voor de respondent. Zo wordt er in deze deelvraag gezocht naar de morele vraagstukken die de mantelzorger van de persoon met hersenletsel ervaart of heeft ervaren. Dit zijn mantelzorgers die zorgen of hebben gezorgd voor een partner met hersenletsel in de thuissituatie. In dit onderzoek wordt er gestreefd naar het gebruik van 10 a 12 respondenten. 2. Op welke manier kunnen de morele vraagstukken worden opgedeeld in morele thema s? Bij de beantwoording van deze deelvraag wordt er gebruik gemaakt van de databron documenten. Er wordt gebruik gemaakt van de gegevens van de respondenten. De morele vraagstukken zijn uit de mantelzorgverhalen gefilterd en staan in een document. Nu worden de morele vraagstukken, voor deze deelvraag, onderverdeeld in morele thema s vanuit dit document. 3. In hoeverre ervaren mantelzorgers, die zorgen voor een partner met hersenletsel in de thuissituatie, aandacht van hun sociale netwerk voor morele vraagstukken? Deze deelvraag wordt beantwoord door de databron individuele personen. Er wordt rechtstreeks aan individuele personen, in dit geval dus de mantelzorgers, gevraagd of zij aandacht vanuit hun sociale netwerk hebben ervaren op het gebied van morele vraagstukken. 13

14 4. In hoeverre hebben mantelzorgers, die zorgen voor een partner met hersenletsel in de thuissituatie, behoefte aan aandacht van hun sociale netwerk voor morele vraagstukken? Deze deelvraag wordt beantwoord vanuit de databron individuele personen. Er wordt rechtstreeks aan de mantelzorgers gevraagd of zij behoefte hebben aan aandacht vanuit hun sociale netwerk op het gebied van morele vraagstukken. Benaderen respondenten In het onderzoek over mantelzorg- en netwerkondersteuning, waar dit onderzoek deelonderzoek van is, vindt maandelijks overleg plaats tussen professionals van verschillende organisaties die werken met mantelzorgers van personen met hersenletsel. Dit overleg vindt plaats in drie verschillende regio s; Utrecht, Groningen en Deventer. Zo zijn onder andere stichting MEE, Carinova, Dimence, De Noorderbrug en De Nederlandse CVAvereniging vertegenwoordigd. De onderzoekers van dit onderzoek zijn zelf ook aanwezig bij dit overleg. Tijdens dit overleg hebben de onderzoekers aan professionals, die de daar aanwezige organisaties vertegenwoordigen, gevraagd of zij mogelijke respondenten die zij kennen vanuit hun eigen werkzaamheden willen benaderen. Een aantal professionals heeft hier mee ingestemd. Er is gekozen voor deze benaderingswijze, omdat de professionals hun eigen cliënten kennen. De professionals vervullen zo voor de onderzoekers een brugfunctie. Hierdoor neemt de kans op medewerking van de mantelzorgers van personen met hersenletsel toe. Het is belangrijk dat de onderzoekers zelf aan de mantelzorgers uitleggen waarom het onderzoek over morele vraagstukken belangrijk is. Daarom is het de bedoeling dat de professional algemeen iets uitlegt over het onderzoek aan de hand van een door de onderzoekers opgestelde brief. Dan vraagt de professional aan de mantelzorger of de onderzoekers contact met hem/haar mogen opnemen. Met de contactgegevens van de mantelzorgers gaan de onderzoekers aan de slag. Het is de bedoeling om de mantelzorgers per telefoon te benaderen. Telefonisch contact is persoonlijker en zorgt ervoor dat de kans op instemming van de mantelzorger toeneemt. De mantelzorger wordt per benaderd als het telefonisch niet lukt. Dataverzamelingstechnieken Volgens F. Migchelbrink (2008) zijn de verschillende dataverzamelingstechnieken in te delen in drie hoofdgroepen: - Ondervraging, - Observeren, - Inhoudsanalyse. Ondervraging Voor de deelvragen 1, 3 en 4 zal de techniek ondervraging gebruikt worden. De respondenten worden geïnterviewd om informatie en gegevens te verkrijgen. Er zijn vier verschillende manieren van ondervragen mogelijk: - Individuele of groepsgewijze ondervraging, - Face tot face en niet-lijfelijke ondervraging, 14

15 - Mondelinge en schriftelijke ondervraging, - Open ondervraging en voorgestructureerde ondervraging. (Migchelbrink, 2008) Hieronder staat beschreven welke manieren van ondervraging er in het onderzoek gebruikt worden. Individuele ondervraging Bij het interviewen van de respondenten is er gekozen voor het individuele interview. Dit houdt in dat het interview wordt afgenomen aan één persoon. De vragen die in het interview aan bod komen zijn persoonlijk en het onderwerp is gevoelig. Bij een groepsgewijze ondervraging zou het bijvoorbeeld kunnen dat de respondenten niet helemaal vrijuit durven te praten en dat zou andere resultaten opleveren. Bij het individuele interview is er meer de mogelijkheid om dieper in te gaan op de antwoorden van de respondent. Face to face Er is gekozen om de respondenten face to face te ondervragen, dit houdt in dat de respondent lijfelijk aanwezig is. De reden hiervan heeft ook weer een deel te maken met het gevoelige onderwerp van het onderzoek. Het is voor de respondenten niet fijn om deze vragen telefonisch of schriftelijk te beantwoorden. Daarbij komt dat bij de face to face ondervraging er de mogelijkheid is om ook de non-verbale informatie mee te krijgen. De lichaamshouding en de gezichtsuitdrukking van een respondent zijn belangrijk om dieper in te gaan op een bepaalde vraag. Mondelinge ondervraging Voor het interview met de respondenten wordt er gebruik gemaakt van mondelinge ondervraging. Het kost wel meer tijd dan schriftelijke ondervraging, maar bij de mondelinge ondervraging kan er bijvoorbeeld toelichting gegeven worden bij een vraag of er kan om toelichting gevraagd worden bij het antwoord van de respondent. Bij mondelinge ondervraging is er ruimte voor moeilijkere vragen en kan er dieper ingegaan worden op het onderwerp. Open ondervraging Voor het interview met de respondenten is er gekozen voor open ondervraging. Bij deze manier van ondervragen is de geïnterviewde zoveel mogelijk zelf aan het woord. Het is een persoonlijk gesprek waarin door het stellen van open vragen informatie wordt verzameld. Open en brede vragen nodigen de respondenten uit zoveel mogelijk in eigen woorden gedachten, opvattingen, gevoelens en ervaringen te vertellen. Volgens F. Migchelbrink (2008) stelt het open interviewen een aantal eisen aan de interviewer. In het onderzoek zullen wij rekening houden met de volgende eisen: - Goed ingevoerd zijn in het onderwerp, - Goed kunnen luisteren, - Goede opmerkingsgaven hebben, - Goed inlevingsvermogen en interesse hebben in andere mensen, - In staat zijn tactvol een goed gesprekscontact te onderhouden, 15

16 - Om kunnen gaan met onverwachte, persoonlijke en soms intieme zaken, - Terughoudend zijn met eigen opvattingen en voorkeuren, - Kritisch naar jezelf kunnen kijken. In het interview met de respondenten wordt er gewerkt met een topiclijst. Dit is een lijst van onderwerpen die in de loop van het interview aan de orde moeten komen. De volgorde van de onderwerpen, de formulering van de vragen en de formulering van de antwoorden liggen niet vast. De lijst wordt gebruikt als checklist om er zeker van te zijn dat alle onderwerpen aan bod komen. Het verhaal van de mantelzorger is leidend. Extra informatie Door het open en persoonlijke karakter van de ondervraging, krijgt de mantelzorger alle ruimte om zijn/haar ervaringen te vertellen. Hierdoor kan er extra informatie naar voren komen, wat niet specifiek bij de doelstelling van het onderzoek hoort, maar wel waardevol kan zijn. Waardevolle extra informatie zal tevens worden geanalyseerd en onder een apart kopje worden opgenomen in dit verslag. Inhoudsanalyse Bij deelvraag 2 zal er gebruik gemaakt worden van de techniek inhoudsanalyse. Dit houdt in dat de inhoud van de verkregen resultaten van deelvraag 1 wordt geanalyseerd. Het gaat er hierbij om dat de morele vraagstukken worden gecategoriseerd in morele thema s. De onderzoekers zullen bekijken welke vraagstukken met hetzelfde thema te maken hebben en zo de morele vraagstukken categoriseren. De vier onderzoekers zullen dit gezamenlijk doen, waardoor er geen individuele interpretatie van de resultaten plaatsvindt. Op deze manier zal er een overzicht ontstaan van de morele thema s waar mantelzorgers, bij de zorg van hun partner met hersenletsel, mee te maken krijgen. Dit is meer bruikbaar dan een lange lijst van individueel gekleurde vraagstukken. Kwaliteitsactiviteiten Het onderzoek moet voldoen aan een aantal kwaliteitseisen. Hieronder staat beschreven hoe er in het onderzoek wordt gewerkt aan de eisen op het gebied van bruikbaarheid, validiteit en betrouwbaarheid. Er is hierbij gebruik gemaakt van het boek van F. Migchelbrink (2008): Praktijk gericht onderzoek in zorg en welzijn. Tot slot wordt beschreven hoe de terugkoppeling aan de respondenten, informanten en professionals van de ontwikkelwerkplaatsen geschiedt. Bruikbaarheid De volgende punten zullen leiden tot bruikbaarheid van het onderzoek: - De vraagstelling van het onderzoek komt voort uit de problematiek van de praktijk. Er wordt rekening gehouden met de belangen van de opdrachtgever door onderzoek te doen naar een onderwerp dat valt binnen het hoofdonderzoek van het Kenniscentrum. De opdrachtgever zal hierdoor de resultaten van dit onderzoek kunnen gebruiken binnen het hoofdonderzoek. - De onderzoekers zijn bereid om te luisteren naar de opvattingen en wensen van de opdrachtgever en andere betrokkene uit de praktijk. Er zal regelmatig contact plaatsvinden tussen de onderzoekers en de opdrachtgever. 16

17 - De onderzoekers hebben zich vooraf goed ingelezen over de praktijkproblematiek. Er is kennis opgedaan door gesprekken met de opdrachtgever, door het bijwonen van een congres over de problematiek, door het bijwonen van trainingen en door aanwezig te zijn bij vergadermomenten van de ontwikkelwerkplaatsen uit het hoofdonderzoek van het Kenniscentrum. Tijdens deze vergaderingen notuleren de onderzoekers en werken ze een verslag uit. Hierdoor zijn de onderzoekers goed op de hoogte van de praktijk. Er is een zeer uitgebreid vooronderzoek gedaan, waarin er veel informatie uit de literatuur is verzameld en er zijn drie interviews met informanten afgenomen. - De tijdsduur van het onderzoek past binnen het tijdschema van de opdrachtgever. Het totale onderzoek zal 9 maanden duren. In het eerste deel wordt er gewerkt aan het vooronderzoek, de probleemstelling en de onderzoeksopzet. Het verzamelen van de gegevens via de respondenten en het verwerken van de resultaten zal in totaal 2 maanden duren. - De onderzoeksresultaten zullen voldoende informatie bevatten over de onderzochte werkelijkheid en zijn goed afgestemd op de informatiebehoefte van de opdrachtgever en belanghebbenden. - De informatie die gegeven zal worden, moet concreet zijn. De resultaten van het onderzoek zullen in begrijpelijke taal worden weergegeven. - De resultaten zullen een hulpmiddel zijn om de onderzochte situatie te begrijpen. De aanbevelingen kunnen gebruikt worden om de situatie te veranderen/verbeteren. Validiteit en Betrouwbaarheid Hier staat beschreven hoe er in het onderzoek wordt gewerkt aan de validiteit en betrouwbaarheid. Verantwoorden Het moet voor de opdrachtgever duidelijk zijn wat er in het onderzoeksproces allemaal is gebeurd. De stappen en beslissingen die worden gemaakt zullen duidelijk worden beschreven. De verschillende databestanden (de ruwe, eerste bewerking, tweede bewerking enz.) zullen worden bewaard, zodat het later nog terug bekeken kan worden. De keuzes die er worden gemaakt zullen worden verantwoord. Er wordt transparant gewerkt, waardoor het mogelijk is voor anderen om redeneringen, beslissingen en stappen te controleren, na te volgen en te herhalen. Nauwkeurig en zorgvuldig werken Tijdens het onderzoek wordt er nauwkeurig en zorgvuldig gewerkt. Tijdens interviews wordt er gebruik gemaakt van een geluidsrecorder om er voor te zorgen dat alle informatie zorgvuldig word opgeslagen en verwerkt kan worden. Er wordt gewerkt met twee interviewers om het interview met de respondent zo goed mogelijk te laten verlopen en de kans op subjectiviteit te verkleinen. De interviews worden zo snel mogelijk, nadat ze hebben plaats gevonden, uitgewerkt. Het interview zal verbatum worden uitgewerkt, zodat de werkelijkheid goed word weergegeven. Deze uitgewerkte interviews zijn gebruikt voor de analyse. Elke onderzoeker houdt een eigen document bij waarin zijn eigen inzichten/ontdekkingen tijdens het onderzoek staan beschreven. 17

18 Zelfcontroles inbouwen Na een interview wordt er kritisch bekeken hoe het interview is gegaan en wordt er gesignaleerd of er suggestieve vragen zijn gesteld. De onderzoekers reflecteren op allerlei zaken zoals betrokkenheid bij de respondenten, de problematiek, de rol van de onderzoeker en het verloop van een interview. Terugkoppeling De respondenten, informanten en de professionals ontvangen medio juni een samenvatting van het onderzoek en de resultaten. Daarnaast zal het gehele onderzoeksrapport op de website van het onderzoeksproject Mantelzorg- en netwerkondersteuning bij hersenletsel worden geplaatst. Zo is het onderzoek toegankelijk voor het publiek. Tot slot worden de resultaten medio juni gepresenteerd. Voor deze presentatie worden de informanten en professionals van de ontwikkelwerkplaatsen uitgenodigd. Tevens zal onze coach, Loes van Bree en onze opdrachtgever, Ellen Witteveen aanwezig zijn tijdens deze presentatie. Ethische aspecten Volgens Van Keken (2006) mogen de onderzoekers de belangen van de opdrachtgever en de respondenten niet schaden. Daarbij moet de onderzoeker eerlijk en betrouwbaar zijn in het verkrijgen, vastleggen en de verslaglegging van gegevens. In dit onderzoek wordt hier als volgt rekening mee gehouden: - Er wordt rekening gehouden met de belangen van de opdrachtgever door onderzoek te doen naar een onderwerp dat valt binnen het hoofdonderzoek van het Kenniscentrum. De opdrachtgever zal hierdoor de resultaten van dit onderzoek kunnen gebruiken binnen het hoofdonderzoek. - Er wordt rekening gehouden met de belangen van de respondenten door voor het interview aan de respondenten uit te leggen wat het onderwerp en het doel van het onderzoek is en waar het interview over zal gaan. - Aan de respondenten wordt toestemming gevraagd voor het opnemen van het interview met een geluidsrecorder en voor het gebruik van deze informatie in het onderzoeksverslag. - Bij het interviewen van de respondenten moeten de onderzoekers beseffen dat morele thema s hele persoonlijke en intieme onderwerpen zijn, wat emoties kan oproepen bij de respondent. De onderzoekers moeten hier begrip voor tonen. Daarnaast moeten zij duidelijk aangeven dat er ruimte is om niet te antwoorden of (tijdelijk) te stoppen met het interview. - De respondenten worden geanonimiseerd in de verslaglegging. Daarnaast worden gebruikte geluidsopnames vernietigd na het vastleggen van de informatie. Uit de interviews met de informanten zijn ook een aantal ethische aspecten naar voren gekomen, waar rekening mee gehouden moet worden tijdens het onderzoek: - De onderzoekers moeten een niet-veroordelende, open houding aannemen en aan de respondenten duidelijk aangeven dat er over indringende zaken gesproken gaat worden. Ook zullen de onderzoekers de respondenten vertellen dat hij of zij ten alle tijde mag stoppen met het interview als het hem of haar te veel wordt. 18

19 - De onderzoekers moeten uitleggen waarom ze iets aan de respondent vragen en dat het legitiem is als de respondent niet wil antwoorden. - De onderzoekers moeten betrokken nieuwsgierigheid laten zien. Doe niet alsof je begrijpt wat het is om mantelzorger te zijn, maar wees juist heel nieuwsgierig naar hoe het voor iemand moet zijn om ineens mantelzorger te worden met alle gevolgen van dien. Het is van belang om een echt gesprek op gang te brengen en te luisteren naar het verhaal van de mantelzorger. 19

20 Planning Maand September en oktober November December Januari Februari Maart April Mei Juni Activiteiten - Werven van de opdracht; - Inlezen in het onderwerp; - Brainstormen met opdrachtgever. - Verder inlezen in het onderwerp en trainingen volgen; - Onderwerpen doorspreken met opdrachtgever. - Opdrachtformulier opstellen en goed laten keuren door coach en opdrachtgever; - Onderwerp meer afbakenen. - Opzet vooronderzoek (literatuur); - Bijwonen van Ontwikkelwerkplaats (OWP). - informanten interviewen; - Vooronderzoek/literatuurstudie; - Bijwonen van OWP. - Probleemanalyse en onderzoeksopzet; - Interviews opstellen; - Contact opnemen met respondenten; - Interviews plannen en afnemen; - Bijwonen van OWP. - Respondenten interviewen en uitwerken; - Deelvragen beantwoorden; - Bijwonen van OWP. - Deelvragen beantwoorden afronden; - Hoofdvraag beantwoorden; - Onderzoeksverslag afronden + feedback vragen; - Bijwonen van OWP. - Beleidsaanbevelingen formuleren aan de hand van het onderzoek; - Onderzoeksverslag definitief afronden en presentatie houden. 20

21 Methodologische verantwoording en uitvoering van het onderzoek Dit hoofdstuk bevat een beschrijving van de methode en werkwijze van het onderzoek. Er komt onder andere aan bod hoe en welke data zijn verzameld, hoe de respondenten zijn geworven en hoe de data zijn geanalyseerd. Om aandacht te besteden aan de validiteit en betrouwbaarheid van het onderzoek is verantwoording een belangrijke stap. In dit hoofdstuk worden stappen en beslissingen die zijn gemaakt beschreven. De keuzes die gemaakt zijn, worden verantwoord. Doordat de onderzoekers transparant werken is het mogelijk voor anderen om redeneringen, beslissingen en stappen te controleren, na te volgen en te herhalen. Aan het eind van dit hoofdstuk wordt een korte onderzoeksevaluatie beschreven. Vooronderzoek Er is een uitgebreid vooronderzoek gedaan, waarin er informatie is verzameld over begrippen als hersenletsel, mantelzorg, morele vraagstukken en andere aspecten die belangrijk zijn voor het onderzoek. Aangezien er in de literatuur nog niet veel bekend is over morele vraagstukken bij mantelzorgers van partners met hersenletsel is er gekozen om drie informanten te interviewen. Elke onderzoeker is bij minimaal 1 interview aanwezig geweest en het interview werd afgenomen door 2 onderzoekers. Door deze drie informanten te interviewen is het onderwerp bij de onderzoekers meer gaan leven en is de probleemstelling duidelijk geworden. De tips en adviezen van deze informanten konden de onderzoekers goed gebruiken voor de ethische aspecten en de houding van de onderzoekers tijdens het hoofdonderzoek. Begrip morele vraagstukken Tijdens het vooronderzoek hebben de onderzoekers een belangrijke keuze moeten maken. Het gaat hier om het begrip morele vraagstukken. Het begrip morele vraagstukken wordt door de informanten en in de literatuur op verschillende wijzen benoemd, zoals: morele problemen, morele vragen, morele thema s en morele dilemma s. De onderzoekers hebben hier meerdere malen over gesproken en uiteindelijk is er gekozen voor het begrip morele vraagstukken. De uitleg van deze keuze is te lezen in het vooronderzoek. Probleemanalyse De probleemanalyse is voortgekomen uit het vooronderzoek. Om de doelgroep af te bakenen hebben de onderzoekers een keuze moeten maken. Er is gekozen om onderzoek te doen bij mantelzorgers die zorgen voor een partner met hersenletsel in de thuissituatie. De reden hiervoor is dat de onderzoekers verwachtten dat mantelzorgers, die zorgen voor hun partner in de thuissituatie, andere morele vraagstukken hebben dan mantelzorgers waarbij de partner in een zorginstelling verblijft. Hoofdvraag en deelvragen De onderzoekers wilden weten met welke morele vraagstukken mantelzorgers te maken krijgen. Deze morele vraagstukken wilden de onderzoekers indelen in morele thema s. De hoofdvraag was dus vrij snel duidelijk: met welke morele thema s krijgen mantelzorgers te maken? Bij deelvraag 3 en 4 lag er meer een probleem. De onderzoekers vinden het van belang om duidelijk te krijgen welke behoefte er is om morele vraagstukken te bespreken met de hulpverlening of met de omgeving. Deelvraag 3 en 4 gaan hierover, maar stonden nog te los van de hoofdvraag. Na een aantal besprekingen is er voor gekozen om de 21

22 hoofdvraag uit 2 delen te laten bestaan, waardoor deelvraag 3 en 4 ook betrokken zijn in de hoofdvraag van het onderzoek. De databronnen Om de deelvragen te kunnen beantwoorden is er gekozen om respondenten te gaan interviewen. Het streven was om tien á twaalf respondenten te interviewen. De keuze voor dit aantal heeft te maken met de beperkte tijd die er is voor het onderzoek. De interviews zouden één á anderhalf uur duren en het uitwerken kostte ongeveer zeven uur per interview. De onderzoekers zouden wel meer respondenten willen interviewen om de geldigheid van de resultaten te vergroten, maar dit was dus helaas niet mogelijk. Bovendien gaat in dit onderzoek kwaliteit boven kwantiteit. Benaderen respondenten In de onderzoeksopzet is te lezen hoe de respondenten benaderd zouden worden. De benadering is precies zo gegaan als daar is beschreven. De onderzoekers hebben een mail opgesteld naar de professionals, waarin zij uitleg geven en vragen naar contactgegevens van respondenten. De brief is te lezen in de bijlage Brief professionals. Nadat de onderzoekers de contactgegevens hadden ontvangen van de professionals zijn ze de respondenten persoonlijk gaan bellen om toelichting te geven en te vragen of zij bereid zijn om mee te doen aan het onderzoek. Aantal respondenten In totaal zijn tien respondenten geïnterviewd voor het onderzoek. Twaalf respondenten lukte niet, omdat er simpelweg niet genoeg mantelzorgers mee wilden werken aan het onderzoek. De omvang van het aantal respondenten is niet erg groot, maar de onderzoekers zijn er wel van overtuigd dat de resultaten ook geldig zijn voor andere mantelzorgers. Deze overtuiging heeft te maken met de diversiteit aan mantelzorgers wat betreft leeftijd, kwaliteit van de relatie en gezinssituatie. De respondenten hadden alle tien een eigen verhaal en een andere situatie, maar toch zijn er veel morele vraagstukken die overeenkomen. Hierdoor nemen de onderzoekers aan dat mantelzorgers veelal tegen dezelfde problemen aanlopen waardoor de resultaten geldig zijn. Plek van interview De onderzoekers gaven de respondenten drie opties voor de plek van het interview. Bij de respondent thuis, op de school van de onderzoekers of, als het niet anders kon, op een neutrale plek, bijvoorbeeld in een café. Het was belangrijk dat de respondent zich op zijn/haar gemak voelde en daarom hebben de onderzoekers de keuze bij de respondent gelaten. Een belangrijk punt voor het interview was dat de respondenten vrijuit konden praten en daarom is er aangeven om het interview alleen met de respondent te houden. De partner mocht hierbij niet aanwezig zijn. Er zijn een paar interviews op school gehouden, een paar bij de respondenten thuis, één interview is afgenomen achter in een café en één interview is in een verpleeghuis afgenomen. Voor alle interviews geldt dat de respondent alleen was, met uitzondering van één interview, waarbij de dochter van de respondent aanwezig was. 22

Beleidsaanbevelingen

Beleidsaanbevelingen Beleidsaanbevelingen Naar aanleiding van het praktijkonderzoek Morele thema s waar mantelzorgers mee te maken krijgen bij de zorg voor hun partner met hersenletsel in de thuissituatie Linn Cent 1527992

Nadere informatie

SAMENSPEL FORMELE EN INFORMELE ZORG

SAMENSPEL FORMELE EN INFORMELE ZORG SAMENSPEL FORMELE EN INFORMELE ZORG Nieuwsbrief No 1 Mei 2013 Dit is de eerste nieuwsbrief van het project Samenspel Formele en Informele zorg van de Wmo werkplaatsutrecht. Op de site www.wmowerkplaatsutrecht.nl

Nadere informatie

Docentonderzoek binnen de AOS Bijeenkomst 8 Feedbackformulier bij het onderzoeksinstrument

Docentonderzoek binnen de AOS Bijeenkomst 8 Feedbackformulier bij het onderzoeksinstrument Docentonderzoek binnen de AOS Bijeenkomst 8 Feedbackformulier bij het onderzoeksinstrument Het doel van deze opdracht is nagaan of je instrument geschikt is voor je onderzoek. Het is altijd verstandig

Nadere informatie

Project Mantelzorg- en netwerkondersteuning

Project Mantelzorg- en netwerkondersteuning Project Mantelzorg- en netwerkondersteuning 23 januari 2012 Aanleiding Project Goeie Snap van elkaar Collega werd mantelzorger NAH Project Goeie Snap van elkaar Communicatie in de driehoek: mantelzorger

Nadere informatie

MANTELZORGONDERSTEUNING BIJ HERSENLETSEL

MANTELZORGONDERSTEUNING BIJ HERSENLETSEL MANTELZORGONDERSTEUNING BIJ HERSENLETSEL Nieuwsbrief No 5 April 2012 Ontwikkelwerkplaatsen OWP-Groningen Bij OWP-Groningen is de casuïstiekbespreking in volle gang. Daarnaast is het voorstel voor het cliëntvolgsysteem

Nadere informatie

Onderzoeksopzet. Marktonderzoek Klantbeleving

Onderzoeksopzet. Marktonderzoek Klantbeleving Onderzoeksopzet Marktonderzoek Klantbeleving Utrecht, september 2009 1. Inleiding De beleving van de klant ten opzichte van dienstverlening wordt een steeds belangrijker onderwerp in het ontwikkelen van

Nadere informatie

De (on) zichtbare rol van de mantelzorger

De (on) zichtbare rol van de mantelzorger De (on) zichtbare rol van de mantelzorger Even voorstellen Kelly Bekebrede Mantelzorgconsulent Carinova Doelgroep chronisch zieken, palliatief en GGZ Werkzaam bij Carinova sinds 2009 Tot 2009 maatschappelijk

Nadere informatie

Resultaten interviews met patiënten Vervolgens wordt een korte samenvatting gegeven van de belangrijkste resultaten uit de gelabelde interviews.

Resultaten interviews met patiënten Vervolgens wordt een korte samenvatting gegeven van de belangrijkste resultaten uit de gelabelde interviews. Onderzoek nazorg afdeling gynaecologie UMCG (samenvatting) Jacelyn de Boer, Anniek Dik & Karin Knol Studenten HBO-Verpleegkunde aan de Hanze Hogeschool Groningen Jaar 2011/2012 Resultaten Literatuuronderzoek

Nadere informatie

Inleiding 15 Waarom deze methode? 15 Voor de student 16 Legenda gebruikte icoontjes 18 Personages: wie is wie? 18. In de startblokken 19

Inleiding 15 Waarom deze methode? 15 Voor de student 16 Legenda gebruikte icoontjes 18 Personages: wie is wie? 18. In de startblokken 19 Inleiding 15 Waarom deze methode? 15 Voor de student 16 Legenda gebruikte icoontjes 18 Personages: wie is wie? 18 In de startblokken 19 STAP 1 Van interesse tot brainstormen over het onderwerp 29 Beschrijvende

Nadere informatie

Training bij aanvang van het project: Hersenletsel en Netwerkondersteuning rond Mantelzorg. 26 oktober 2010 Ellen Witteveen

Training bij aanvang van het project: Hersenletsel en Netwerkondersteuning rond Mantelzorg. 26 oktober 2010 Ellen Witteveen Training bij aanvang van het project: Hersenletsel en Netwerkondersteuning rond Mantelzorg 26 oktober 2010 Ellen Witteveen Agenda voor 26 oktober ochtendgedeelte Deel 1 Korte introductie Wie is wie? Project

Nadere informatie

Competenties Luuk van Paridon. Analyseren

Competenties Luuk van Paridon. Analyseren Competenties Luuk van Paridon Overzicht waar ik nu sta: Afbeelding 1: Spinnenweb competenties De groene lijn geeft aan welke competenties ik tot nu toe behaald heb (zie Afbeelding 1). De competenties die

Nadere informatie

Doelen Praktijkonderzoek Hogeschool de Kempel

Doelen Praktijkonderzoek Hogeschool de Kempel Doelen Praktijkonderzoek Hogeschool de Kempel Auteurs: Sara Diederen Rianne van Kemenade Jeannette Geldens i.s.m. management initiële opleiding (MOI) / jaarcoördinatoren 1 Inleiding Dit document is bedoeld

Nadere informatie

Competentieprofiel Teamleider Scouting Lambertus Reuver

Competentieprofiel Teamleider Scouting Lambertus Reuver Competentieprofiel Teamleider Scouting Lambertus Reuver Leeswijzer Voor je ligt het competentieprofiel van de teamleider. Het profiel beschrijft wat er van een goed functionerende teamleider wordt verwacht.

Nadere informatie

Profielwerkstuk: stappenplan, tips en ideeën

Profielwerkstuk: stappenplan, tips en ideeën Pagina 1 Profielwerkstuk: stappenplan, tips en ideeën Je gaat een profielwerkstuk maken. Dan is euthanasie een goed onderwerp. Het is misschien niet iets waar je dagelijks over praat of aan denkt, maar

Nadere informatie

Verbindingsactietraining

Verbindingsactietraining Verbindingsactietraining Vaardigheden Open vragen stellen Luisteren Samenvatten Doorvragen Herformuleren Lichaamstaal laten zien Afkoelen Stappen Werkafspraken Vertellen Voelen Willen Samen Oplossen Afspraken

Nadere informatie

Evalueren van projecten met externen Kennisdocument Onderzoek & Statistiek

Evalueren van projecten met externen Kennisdocument Onderzoek & Statistiek Evalueren van projecten met externen Kennisdocument Onderzoek & Statistiek Zwaantina van der Veen / Dymphna Meijneken / Marieke Boekenoogen Stad met een hart Inhoud Hoofdstuk 1 Inleiding 3 Hoofdstuk 2

Nadere informatie

Voorwoord van Hester van Herk... iii Voorwoord van Foeke van der Zee... iv Verantwoording... vi

Voorwoord van Hester van Herk... iii Voorwoord van Foeke van der Zee... iv Verantwoording... vi Inhoudsopgave Voorwoord van Hester van Herk... iii Voorwoord van Foeke van der Zee... iv Verantwoording... vi INTRODUCTIE... 1 1. Wat is onderzoek... 2 1.1 Een definitie van onderzoek... 2 1.2 De onderzoeker

Nadere informatie

Mantelzorgbeleid ZAB Nederland

Mantelzorgbeleid ZAB Nederland Mantelzorgbeleid ZAB Nederland 1. Inleiding Mantelzorg is een thema dat momenteel veel aandacht krijgt in onze samenleving. Het gaat om zorg die noodzakelijkerwijs langdurig, onbetaald en vanuit een persoonlijke

Nadere informatie

Onderzoeksvraag Uitkomst

Onderzoeksvraag Uitkomst Hoe doe je onderzoek? Hoewel er veel leuke boeken zijn geschreven over het doen van onderzoek (zie voor een lijstje de pdf op deze site) leer je onderzoeken niet uit een boekje! Als je onderzoek wilt doen

Nadere informatie

Handleiding bij het maken van een profielwerkstuk. april 2012

Handleiding bij het maken van een profielwerkstuk. april 2012 Handleiding bij het maken van een profielwerkstuk april 2012 Inhoudsopgave 1. Inleiding 2. De tijdlijn 3. De verschillende fasen 4. Onderwerp zoeken 5. Informatie zoeken 6. Nog 10 tips 7. De beoordeling

Nadere informatie

Slachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg

Slachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg Slachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg Informatie voor cliënten Cliënten en geestelijke gezondheidszorg Slachtoffers van mensenhandel hebben vaak nare dingen meegemaakt. Ze zijn geschokt

Nadere informatie

Reflectiegesprekken met kinderen

Reflectiegesprekken met kinderen Reflectiegesprekken met kinderen Hierbij een samenvatting van allerlei soorten vragen die je kunt stellen bij het voeren van (reflectie)gesprekken met kinderen. 1. Van gesloten vragen naar open vragen

Nadere informatie

Jonge mantelzorgers. Onderzoek naar het bereiken en ondersteunen. van jonge mantelzorgers in Zwolle. Een samenvatting van het onderzoek

Jonge mantelzorgers. Onderzoek naar het bereiken en ondersteunen. van jonge mantelzorgers in Zwolle. Een samenvatting van het onderzoek Jonge mantelzorgers Onderzoek naar het bereiken en ondersteunen van jonge mantelzorgers in Zwolle Een samenvatting van het onderzoek Renée Lieffijn, Esther Lukas, Jacolien van der Vegt, Karien Willems

Nadere informatie

OPDRACHTEN BIJ THEMA 11 BELEID

OPDRACHTEN BIJ THEMA 11 BELEID OPDRACHTEN BIJ THEMA 11 BELEID Beleid is alleen nodig als je iets gaat veranderen. INLEIDING Het beleid van een organisatie bepaalt hoe je moet werken en wat de bestuurders belangrijk vinden. Dat beleid

Nadere informatie

Werkwijzen ervaringsgerichte evaluatie 1. Open evaluatieverhaal 2. Gestructureerde evaluatievragen

Werkwijzen ervaringsgerichte evaluatie 1. Open evaluatieverhaal 2. Gestructureerde evaluatievragen Werkwijzen ervaringsgerichte evaluatie Het ervaringsgericht evalueren gebeurt bij voorkeur door een gesprek in een groep. Mensen vertellen hun verhaal over het van tevoren vastgestelde evaluatieonderwerp.

Nadere informatie

doordat er op dat moment geen leeftijdsgenootjes aanwezig zijn. Als ze iets mochten veranderen gaven ze aan dat de meeste kinderen iets aan de

doordat er op dat moment geen leeftijdsgenootjes aanwezig zijn. Als ze iets mochten veranderen gaven ze aan dat de meeste kinderen iets aan de SAMENVATTING Er is onderzoek gedaan naar de manier waarop kinderen van 6 8 jaar het best kunnen worden geïnterviewd over hun mening van de buitenschoolse opvang (BSO). Om hier antwoord op te kunnen geven,

Nadere informatie

Voorwoord... iii Verantwoording... v

Voorwoord... iii Verantwoording... v Inhoudsopgave Voorwoord... iii Verantwoording... v INTRODUCTIE... 1 1. Wat is onderzoek... 2 1.1 Een definitie van onderzoek... 2 1.2 De onderzoeker als probleemoplosser of de onderzoeker als adviseur...

Nadere informatie

Bijlage 1 Uitwerking opdrachten 103. Bijlage 2 Vaktijdschriften Social Work 119. Literatuur 123. Begrippenlijst 125. Trefwoordenregister 131

Bijlage 1 Uitwerking opdrachten 103. Bijlage 2 Vaktijdschriften Social Work 119. Literatuur 123. Begrippenlijst 125. Trefwoordenregister 131 Inhoud Inleiding 9 1 Onderzoek en de onderzoekskwestie 13 1.1 Inleiding 13 1.2 Kenmerken van praktijkonderzoek 14 1.3 Het ontwikkelen van een visie op een probleem uit de praktijk 16 1.4 De geschiktheid

Nadere informatie

Voor informatie over Meer Mens: meermens@prismanet.nl 06-21 86 47 70. Meer info? 0800-2357747 www.prismanet.nl

Voor informatie over Meer Mens: meermens@prismanet.nl 06-21 86 47 70. Meer info? 0800-2357747 www.prismanet.nl Voor informatie over Meer Mens: meermens@prismanet.nl 06-21 86 47 70 Meer info? 0800-2357747 www.prismanet.nl Meer Mens Zorg voor kwaliteit van leven In de zorgsector wordt een breed pakket aan zorg- en

Nadere informatie

pggm.nl Mantelzorg en dementie in de beleving van PGGM&CO-leden

pggm.nl Mantelzorg en dementie in de beleving van PGGM&CO-leden pggm.nl Mantelzorg en dementie in de beleving van PGGM&CO-leden Enquête Mantelzorg en dementie 2014 Vooraf In juli 2014 vroegen wij onze leden naar hun ervaringen met mantelzorg in het algemeen, en mantelzorg

Nadere informatie

BOL OPLEIDINGEN MAATSCHAPPELIJKE ZORG AVENTUS APELDOORN / DEVENTER STUDIEWIJZER

BOL OPLEIDINGEN MAATSCHAPPELIJKE ZORG AVENTUS APELDOORN / DEVENTER STUDIEWIJZER BOL OPLEIDINGEN MAATSCHAPPELIJKE ZORG AVENTUS APELDOORN / DEVENTER STUDIEWIJZER BOL PBGZ 13 Gehandicaptenzorg en samenleving profielfase Cohort 2016 2019 kwartiel 11 INSTROOMVEREISTEN: Om aan deze leereenheid

Nadere informatie

Methodiek Actieonderzoek

Methodiek Actieonderzoek Methodiek Actieonderzoek C O M M U N I T Y D E V E L O P M E N T College 4 17 september 2012 Docent: Elly Hellings Leerdoel college 4 Leerdoel: meer kennis over de verschillende methodieken van actieonderzoek

Nadere informatie

Doel. Inleiding. De mantelzorger als samenwerkingspartner MANTELZORGBELEID VIERSTROOM

Doel. Inleiding. De mantelzorger als samenwerkingspartner MANTELZORGBELEID VIERSTROOM MANTELZORGBELEID VIERSTROOM Doel Het doel van deze tekst is een kader beschrijven waarbinnen doelstellingen en randvoorwaarden zijn vastgelegd die de samenwerking met mantelzorgers en ondersteuning van

Nadere informatie

Geven en ontvangen van steun in de context van een chronische ziekte.

Geven en ontvangen van steun in de context van een chronische ziekte. Een chronische en progressieve aandoening zoals multiple sclerose (MS) heeft vaak grote consequenties voor het leven van patiënten en hun intieme partners. Naast het omgaan met de fysieke beperkingen van

Nadere informatie

Kwaliteitsonderzoek begeleiding

Kwaliteitsonderzoek begeleiding Kwaliteitsonderzoek begeleiding Kwaliteitsonderzoek Begeleiding najaar 2016 Pagina 1 van 18 Inhoudsopgave 1. Inleiding 4 2. Werkwijze en verantwoording 5 Het doel van het onderzoek 5 Uitvoering onderzoek

Nadere informatie

Persoonlijkheidsstoornissen Kortdurend Behandelaanbod

Persoonlijkheidsstoornissen Kortdurend Behandelaanbod Persoonlijkheidsstoornissen Kortdurend Behandelaanbod U bent niet de enige Een op de tien Nederlanders heeft te maken met een persoonlijkheidsstoornis of heeft trekken hiervan. De Riagg Maastricht is gespecialiseerd

Nadere informatie

Doelgroep De doelgroep voor de methode Meer Mens is onder te verdelen in drie hoofdgroepen. Dit sluit niet uit dat de methode niet van toepassing is

Doelgroep De doelgroep voor de methode Meer Mens is onder te verdelen in drie hoofdgroepen. Dit sluit niet uit dat de methode niet van toepassing is Inleiding In de zorgsector wordt een breed pakket aan zorg- en dienstverlening aangeboden aan mensen met een beperking. Hulpvragen van deze mensen variëren in aard en complexiteit. Deze vragen hebben betrekking

Nadere informatie

Luisteren en samenvatten

Luisteren en samenvatten Luisteren en samenvatten Goede communicatie, het voeren van een goed gesprek valt of staat met luisteren. Vaak denk je: Dat doe ik van nature. Maar schijn bedriegt: luisteren is meer dan horen. Vaak luister

Nadere informatie

ehealth binnen de thuiszorg van Noorderbreedte

ehealth binnen de thuiszorg van Noorderbreedte ehealth binnen de thuiszorg van Noorderbreedte De ontwikkeling van de ehealth-koffer Naam : Seline Kok en Marijke Kuipers School : Noordelijke Hogeschool Leeuwarden Opleiding : HBO-Verpleegkunde voltijd

Nadere informatie

28-10-2015. Je kunt deze presentatie na afloop van de les downloaden.

28-10-2015. Je kunt deze presentatie na afloop van de les downloaden. Docent: Marcel Gelsing Je kunt deze presentatie na afloop van de les downloaden. Ga naar: www.gelsing.info Kies voor de map Eindopdrachten Download: Integrale eindopdracht Fase 1.pdf Les 1: fase 1 en 2

Nadere informatie

MANTELZORG, GOED GEVOEL

MANTELZORG, GOED GEVOEL UITKOMSTEN ONDERZOEK: MANTELZORG, GOED GEVOEL Inhoud: Theorie & Vragen Methode Theoretische achtergrond: Mantelzorgers zijn iets minder gelukkig dan de rest van de bevolking (CBS, 2016). Mantelzorg brengt

Nadere informatie

Scheiden: do s en don ts voor hulpverleners en ouders

Scheiden: do s en don ts voor hulpverleners en ouders Scheiden: do s en don ts voor hulpverleners en ouders Resultaten focusgroep gescheiden ouders Onderdeel van het project Kind Centraal Capelle aan den IJssel Inleiding De afgelopen jaren is het aantal scheidingen

Nadere informatie

Uitwerkingen hoofdstuk 5

Uitwerkingen hoofdstuk 5 Uitwerkingen hoofdstuk 5 Oefening 1 Het beoordelen van de keuze voor methoden van dataverzameling Freek richt zich met zijn dataverzameling alleen op de verpleegkundigen in het ziekenhuis. Hij had echter

Nadere informatie

TOPSIDE staat in het Engels voor Training Opportunities for Peer Supporters with Intellectual Disabilities in Europe. Richtlijnen

TOPSIDE staat in het Engels voor Training Opportunities for Peer Supporters with Intellectual Disabilities in Europe. Richtlijnen TOPSIDE TOPSIDE staat in het Engels voor Training Opportunities for Peer Supporters with Intellectual Disabilities in Europe Richtlijnen voor Mentoren Inclusion Europe www.peer-training.eu Auteurs: TOPSIDE

Nadere informatie

(Hoe) kan onze communicatie beter?

(Hoe) kan onze communicatie beter? Deel 3 Onderzoek (Hoe) kan onze communicatie beter? Marijke Manshanden* Uw organisatie heeft een communicatieprobleem. U wilt dit probleem oplossen, maar mist de informatie om tot een goede oplossing te

Nadere informatie

Methoden van het Wetenschappelijk Onderzoek: Deel II Vertaling pagina 83 97

Methoden van het Wetenschappelijk Onderzoek: Deel II Vertaling pagina 83 97 Wanneer gebruiken we kwalitatieve interviews? Kwalitatief interview = mogelijke methode om gegevens te verzamelen voor een reeks soorten van kwalitatief onderzoek Kwalitatief interview versus natuurlijk

Nadere informatie

Juridische notitie. Toestemming jongere niet medisch wetenschappelijk onderzoek. Mr. S.J.C. Höfte. Uitwerking

Juridische notitie. Toestemming jongere niet medisch wetenschappelijk onderzoek. Mr. S.J.C. Höfte. Uitwerking Juridische notitie Toestemming jongere niet medisch wetenschappelijk onderzoek Mr. S.J.C. Höfte Het lectoraat Residentiële Jeugdzorg doet onderzoek naar het leef- leer- en werkklimaat in residentiële (jeugd)inrichtingen.

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting (Summary in Dutch)

Nederlandse samenvatting (Summary in Dutch) Nederlandse samenvatting (Summary in Dutch) 159 Ouders spelen een cruciale rol in het ondersteunen van participatie van kinderen [1]. Participatie, door de Wereldgezondheidsorganisatie gedefinieerd als

Nadere informatie

SECTORWERKSTUK 2013-2014

SECTORWERKSTUK 2013-2014 SECTORWERKSTUK 2013-2014 1 HET SECTORWERKSTUK Het sectorwerkstuk is een verplicht onderdeel voor alle leerlingen uit het Mavo. Het maken van een sectorwerkstuk is een manier waarop je, als eindexamenkandidaat,

Nadere informatie

Ondersteuning bij leven met een beperking

Ondersteuning bij leven met een beperking Ondersteuning bij leven met een beperking Niet-aangeboren hersenletsel MEE Niet-aangeboren hersenletsel Raad en daad als het om mensen met NAH gaat Niet-aangeboren hersenletsel (NAH) overkomt je. Door

Nadere informatie

Wat doet NIM Maatschappelijk Werk?

Wat doet NIM Maatschappelijk Werk? Wat doet NIM Maatschappelijk Werk? Hulp, informatie en advies voor iedereen die het nodig heeft Bij NIM Maatschappelijk Werk kan iedereen die het nodig heeft (in Nijmegen en de regio) aankloppen voor gratis

Nadere informatie

Werkplan vakverdieping kunstvakken

Werkplan vakverdieping kunstvakken Werkplan vakverdieping kunstvakken 2012-2013 algemene gegevens Naam: Klas: Nanda ten Have VR3C Gekozen vakverdieping: Beeldend onderwijs Persoonlijke leerdoel gekoppeld aan de vakcompetenties of gericht

Nadere informatie

Verslag onderzoek Wat Werkt - deel 3

Verslag onderzoek Wat Werkt - deel 3 Verslag onderzoek Wat Werkt - deel 3 ideeën van familie en bekenden bij het geven van steun Ervaringen en ideeën van familie en bekenden bij het geven van steun Jos de Kimpe Carlijn Nieuwenhuis FEBRUARI

Nadere informatie

Project Kwantitatief onderzoek Module 12 HDT H830-11

Project Kwantitatief onderzoek Module 12 HDT H830-11 Project Kwantitatief onderzoek Module 12 HDT H830-11 Onderzoeksplan Bernice Havermans 10016112 b.l.havermans@gmail.com Esmee Kramer 10012478 esmeeschiedam@hotmail.com Birgit Nieuwenburg 09035168 birgit-nieuwenburg@hotmail.com

Nadere informatie

Methodologie voor onderzoek in zorg, welzijn en hulpverlening. Foeke van der Zee

Methodologie voor onderzoek in zorg, welzijn en hulpverlening. Foeke van der Zee Methodologie voor onderzoek in zorg, welzijn en hulpverlening Foeke van der Zee Niets uit deze uitgave mag worden verveelvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar worden gemaakt,

Nadere informatie

Inleiding. Waarom deze methode?

Inleiding. Waarom deze methode? Inleiding In dit boek ligt de focus op de praktische benadering van de uitvoering van onderzoek en de vertaalslag naar de (sociaal)juridische beroepspraktijk. Het boek is bruikbaar voor zowel een beginnende

Nadere informatie

HOOFDRAPPORTAGE ONDERZOEK TEVREDENHEID CLIËNTEN. Centrum Zorg & Welzijn. Makkelijk meer weten van klanten en medewerkers

HOOFDRAPPORTAGE ONDERZOEK TEVREDENHEID CLIËNTEN. Centrum Zorg & Welzijn. Makkelijk meer weten van klanten en medewerkers HOOFDRAPPORTAGE ONDERZOEK TEVREDENHEID CLIËNTEN 2019 Centrum Zorg & Welzijn Makkelijk meer weten van klanten en medewerkers www.klantok.nl klantok CTO 2019 Centrum Zorg & Welzijn, v1 1 INHOUDSOPGAVE INLEIDING...

Nadere informatie

Communicatie op de werkvloer

Communicatie op de werkvloer Communicatie op de werkvloer Voor een goede communicatie op de werkvloer is het noodzakelijk dat we letterlijk dezelfde taal spreken. Een goede kennis van het vakjargon is dan ook erg belangrijk. Net zo

Nadere informatie

AOS docentonderzoek. Rapporteren en presenteren

AOS docentonderzoek. Rapporteren en presenteren Het forum AOS docentonderzoek Rapporteren en presenteren Wanneer is je onderzoek geslaagd? Evalueren en beoordelen Oefening 4 (pagina 316 of 321) Rapporteren en presenteren Verspreiding van resultaten

Nadere informatie

Afgeronde onderzoeksprojecten Lectoraat Zorg voor Mensen met een Verstandelijke Beperking (periode 2008 2012)

Afgeronde onderzoeksprojecten Lectoraat Zorg voor Mensen met een Verstandelijke Beperking (periode 2008 2012) Afgeronde onderzoeksprojecten Lectoraat Zorg voor Mensen met een Verstandelijke Beperking (periode 2008 2012) In de periode 2008-2012 heeft het Lectoraat Zorg voor Mensen met een Verstandelijke Beperking

Nadere informatie

Format voor het plan van aanpak voor het aanvragen van een ster

Format voor het plan van aanpak voor het aanvragen van een ster Format voor het plan van aanpak voor het aanvragen van een ster Uitwerking Domein Gezondheidszorg Hogeschool Utrecht Honoursforum GZ Onderwerp / thema: Naam student: Studentnummer: Opleiding: Studiejaar

Nadere informatie

Welzijn en zorg voor ouderen in Rotterdam. Prof.dr. Anna Nieboer

Welzijn en zorg voor ouderen in Rotterdam. Prof.dr. Anna Nieboer Welzijn en zorg voor ouderen in Rotterdam Prof.dr. Anna Nieboer Presentatie Toelichting Even Buurten Integrale wijkaanpak in Rotterdam Gericht op de ondersteuning van zelfstandigwonende ouderen Onderdeel

Nadere informatie

NAASTENPARTICIPATIEBELEID ISZ De Brug

NAASTENPARTICIPATIEBELEID ISZ De Brug NAASTENPARTICIPATIEBELEID ISZ De Brug Dit beleid is in eerste instantie opgesteld voor intramurale cliënten van ISZ De Brug. De vertaalslag naar extramurale cliënten moet nog worden gemaakt. Inleiding

Nadere informatie

Arrangement 1 De Luisterthermometer

Arrangement 1 De Luisterthermometer Arrangement 1 De Luisterthermometer DEEL 2 De medewerker Naam: Organisatie: Manager: Datum: Luisterprincipe 2 Luisteren is geven 2.1 Gehoord zijn Je hebt de afgelopen weken vast een keer met je manager

Nadere informatie

SOCIALE VEERKRACHT OUDEREN. Jenneke van Pijpen Tot stand gekomen met Ben Sajetcentrum en Vilans

SOCIALE VEERKRACHT OUDEREN. Jenneke van Pijpen Tot stand gekomen met Ben Sajetcentrum en Vilans SOCIALE VEERKRACHT OUDEREN Jenneke van Pijpen Tot stand gekomen met Ben Sajetcentrum en Vilans EVEN VOORSTELLEN JENNEKE VAN PIJPEN v In veel verschillende rollen betrokken bij de ouderenzorg. v Tot 1 januari

Nadere informatie

Toolkit Cliëntenparticipatie Zorg en Welzijn

Toolkit Cliëntenparticipatie Zorg en Welzijn Toolkit Cliëntenparticipatie Zorg en Welzijn De toolkit Cliëntenparticipatie Zorg en Welzijn bevat vier praktische instrumenten om samen met cliënten te werken aan verbetering of vernieuwing van diensten

Nadere informatie

Checklist Gesprek voeren 2F - handleiding

Checklist Gesprek voeren 2F - handleiding Checklist Gesprek voeren 2F - handleiding Inleiding De checklist Gesprek voeren 2F is ontwikkeld voor leerlingen die een gesprek moeten kunnen voeren op 2F. In deze handleiding wordt toegelicht hoe de

Nadere informatie

Onderzoeksvoorstel Techniek het jaar rond! Onderzoek naar techniekbevorderende activiteiten in het basisonderwijs van Rivierenland

Onderzoeksvoorstel Techniek het jaar rond! Onderzoek naar techniekbevorderende activiteiten in het basisonderwijs van Rivierenland Onderzoeksvoorstel Techniek het jaar rond! Onderzoek naar techniekbevorderende activiteiten in het basisonderwijs van Rivierenland Kenniscentrum Bèta Techniek Floor Binkhorst Februari 2013 Inhoudsopgave

Nadere informatie

Take-home toets: Kwalitatief onderzoek

Take-home toets: Kwalitatief onderzoek vrijdag 18 januari 2013 Take-home toets: Kwalitatief onderzoek Naam: Lisa de Wit Studentnummer: 500645721 Klas: LV12-2G1 Vak: Kwalitatief onderzoek Docent: Marjoke Hoekstra 1 Inleiding Voor het vak: Kwalitatief

Nadere informatie

Samenvatting, conclusies en discussie

Samenvatting, conclusies en discussie Hoofdstuk 6 Samenvatting, conclusies en discussie Inleiding Het doel van het onderzoek is vast te stellen hoe de kinderen (10 14 jaar) met coeliakie functioneren in het dagelijks leven en wat hun kwaliteit

Nadere informatie

Opleiding Verpleegkunde Stage-opdrachten jaar 3

Opleiding Verpleegkunde Stage-opdrachten jaar 3 Opleiding Verpleegkunde Stage-opdrachten jaar 3 Handleiding Voltijd Jaar 3 Studiejaar 2015-2016 Stage-opdrachten Tijdens stage 3 worden 4 stage-opdrachten gemaakt (waarvan opdracht 1 als toets voor de

Nadere informatie

Huishoudelijke hulp in de beleving van PGGM&CO-leden

Huishoudelijke hulp in de beleving van PGGM&CO-leden Huishoudelijke hulp in de beleving van PGGM&CO-leden Inleiding In april 2016 vroegen we leden van PGGM&CO naar hun ervaringen met huishoudelijke hulp. En hoe zij de toekomst van de huishoudelijke hulp

Nadere informatie

ONDERZOEK VOOR JE PROFIELWERKSTUK HOE DOE JE DAT?

ONDERZOEK VOOR JE PROFIELWERKSTUK HOE DOE JE DAT? ONDERZOEK VOOR JE PROFIELWERKSTUK HOE DOE JE DAT? Wim Biemans Rijksuniversiteit Groningen, Faculteit Economie & Bedrijfswetenschappen 4 juni, 2014 2 Het doen van wetenschappelijk onderzoek Verschillende

Nadere informatie

6. Nazorg en monitoring

6. Nazorg en monitoring 6. Nazorg en monitoring 59 Voor de trainer De nadruk van de vorige gedeelten lag vooral op het herkennen van hersenletsel en bevatten basisinformatie over de oorzaken en gevolgen. Belangrijk aandachtspunt

Nadere informatie

Rapportage Onderzoek Mantelzorg

Rapportage Onderzoek Mantelzorg Rapportage Onderzoek Mantelzorg Westelijke Mijnstreek, september 2015 Inhoudsopgave pagina Inleiding - 1-1. Voorbereiding - 2-2. Bevindingen - 3-3. Conclusie & aanbevelingen - 5-4. Dankwoord - 6 - Inleiding

Nadere informatie

Spel: Wat heb ik geleerd dit jaar?

Spel: Wat heb ik geleerd dit jaar? Spel: Wat heb ik geleerd dit jaar? Inleiding Traditioneel staat de decembermaand in het teken van jaaroverzichten en top 100 of top 2000 lijstjes. Allemaal bedoeld om terug te kijken op het afgelopen jaar.

Nadere informatie

Inleiding. Autisme & Communicatie in de sport

Inleiding. Autisme & Communicatie in de sport Sanne Gielen Inleiding Starten met een nieuwe sport is voor iedereen spannend; Hoe zal de training eruit zien? Zal de coach aardig zijn? Heb ik een klik met mijn teamgenoten? Kán ik het eigenlijk wel?

Nadere informatie

Eerste effectmeting van de training ouderverstoting voor professionals in opdracht van De FamilieAcademie

Eerste effectmeting van de training ouderverstoting voor professionals in opdracht van De FamilieAcademie Eerste effectmeting van de training ouderverstoting voor professionals in opdracht van De FamilieAcademie 1 Samenvatting In opdracht van de FamilieAcademie is een eerste effectmeting gedaan naar de training

Nadere informatie

Onderzoeksplan. Onderbesteding in de provincies Gelderland en Overijssel

Onderzoeksplan. Onderbesteding in de provincies Gelderland en Overijssel Onderzoeksplan Onderbesteding in de provincies Gelderland en Overijssel Onderzoeksplan Onderbesteding in de provincies Gelderland en Overijssel Rekenkamer Oost-Nederland, Juni 2007 Inhoudsopgave 1. Inleiding...

Nadere informatie

13 Acquisitietips. AngelCoaching. Coaching en training voor de creatieve sector www.angelcoaching.nl

13 Acquisitietips. AngelCoaching. Coaching en training voor de creatieve sector www.angelcoaching.nl 13 Acquisitietips AngelCoaching Coaching en training voor de creatieve sector Tip 1 Wat voor product/dienst ga je aanbieden? Maak een keuze, niemand kan alles! Tip 1 Veel ondernemers zijn gezegend met

Nadere informatie

MEE. Ondersteuning bij leven met een beperking. Omgaan met mensen met een licht verstandelijke beperking. Voor verwijzers

MEE. Ondersteuning bij leven met een beperking. Omgaan met mensen met een licht verstandelijke beperking. Voor verwijzers MEE Ondersteuning bij leven met een beperking Omgaan met mensen met een licht verstandelijke beperking Voor verwijzers Omgaan met mensen met een licht verstandelijke beperking Veel mensen met een licht

Nadere informatie

HOE U DE SAMENWERKING MET THUISZORGMEDEWERKERS VERBETERT

HOE U DE SAMENWERKING MET THUISZORGMEDEWERKERS VERBETERT HOE U DE SAMENWERKING MET THUISZORGMEDEWERKERS VERBETERT Tips voor mantelzorgers die voor thuiswonende ouderen zorgen ZORGNETWERK VAN EEN KWETSBARE OUDERE Team van verpleegkundigen en verzorgenden Partner

Nadere informatie

Het effect van deelname aan ouderenactiviteiten van Timpaan Welzijn op gevoelens van eenzaamheid. Onderzoek in de Gemeente Steenwijkerland

Het effect van deelname aan ouderenactiviteiten van Timpaan Welzijn op gevoelens van eenzaamheid. Onderzoek in de Gemeente Steenwijkerland Het effect van deelname aan ouderenactiviteiten van Timpaan Welzijn op gevoelens van eenzaamheid. Onderzoek in de Gemeente Steenwijkerland 0 Dit onderzoek is in 2012 uitgevoerd door Nanda Knol, 3 e jaars

Nadere informatie

Handleiding voor de leerling

Handleiding voor de leerling Handleiding voor de leerling Inhoudopgave Inleiding blz. 3 Hoe pak je het aan? blz. 4 Taken blz. 5 t/m 9 Invulblad taak 1 blz. 10 Invulblad hoofd- en deelvragen blz. 11 Plan van aanpak blz. 12 Logboek

Nadere informatie

Angst voor afhankelijkheid Over wederkerigheid en (on)afhankelijkheid in relaties tussen burgers

Angst voor afhankelijkheid Over wederkerigheid en (on)afhankelijkheid in relaties tussen burgers Angst voor afhankelijkheid Over wederkerigheid en (on)afhankelijkheid in relaties tussen burgers L.linders@fontys.nl Lilian Linders Fontys Hogeschool Sociale Studies 06 50242166 Masterclass Humanitas Academie

Nadere informatie

Voorbereiden op het keukentafelgesprek?

Voorbereiden op het keukentafelgesprek? Voorbereiden op het keukentafelgesprek? Deze brochure helpt u daarbij! 2015 een coproductie van: Voor kinderen, partners, verwanten, vrijwilligers die mantelzorgtaken vervullen voor hen die hun dierbaar

Nadere informatie

Praktijkgericht onderzoek - Easysteppers

Praktijkgericht onderzoek - Easysteppers Praktijkgericht onderzoek - Easysteppers Opdrachtgever: Naam studenten: Wil Peters Saleha Mughal & Marloes Boers Studentnummers: 500694382 & 500683615 Plaats: Amsterdam Datum: 13 juni 2017 Opleiding: Naam

Nadere informatie

Bijlage A. Vragenlijst voor de diepte-interviews

Bijlage A. Vragenlijst voor de diepte-interviews Vragenlijst voor de diepte-interviews 1. Wijkgrenzen Op welke wijze moeten de grenzen van een wijk worden vastgesteld? Met andere woorden hoe wordt bepaald wat een wijk is en wie doet dat? Mag de burger

Nadere informatie

Cliënttevredenheidsonderzoek

Cliënttevredenheidsonderzoek RAPPORTAGE Cliënttevredenheidsonderzoek voor JIJ CENTRAAL Linda Wolthuizen Peta Twijnstra februari 2017 1 INHOUDSOPGAVE 1 Inleiding... 3 2 Betrokken partijen... 4 Buro Vertrouwenspersonen... 4 JIJ Centraal...

Nadere informatie

De nazorg van pleegzorg voor pleegouders

De nazorg van pleegzorg voor pleegouders 2014 Onderzoek en Innovatie Projectresultaat Dit onderzoek is verricht ten behoeve van het studieonderdeel Onderzoek &innovatie van de opleiding Pedagogiek aan de HAN te Nijmegen De nazorg van pleegzorg

Nadere informatie

AOS docentonderzoek bijeenkomst 2 Onderzoeksdoel en -vragen 9/21/ Rian Aarts & Kitty Leuverink

AOS docentonderzoek bijeenkomst 2 Onderzoeksdoel en -vragen 9/21/ Rian Aarts & Kitty Leuverink Bron: Baarda, B. (2014) Dit is onderzoek! AOS docentonderzoek bijeenkomst 2 Onderzoeksdoel en -vragen Rian Aarts & Kitty Leuverink 1 Inhoud bijeenkomst 2 Praktijkprobleem bespreken Onderzoeksdoel formuleren

Nadere informatie

AOS docentonderzoek bijeenkomst 2 Onderzoeksdoel en -vragen

AOS docentonderzoek bijeenkomst 2 Onderzoeksdoel en -vragen AOS docentonderzoek bijeenkomst 2 Onderzoeksdoel en -vragen Rian Aarts & Kitty Leuverink Bron: Baarda, B. (2014) Dit is onderzoek! Inhoud bijeenkomst 2 Praktijkprobleem bespreken Onderzoeksdoel formuleren

Nadere informatie

Stabilisatiecursus Scelta Nijmegen

Stabilisatiecursus Scelta Nijmegen Stabilisatiecursus Scelta Nijmegen Informatie voor cliënten Inleiding Als iemand zich onveilig heeft gevoeld tijdens de jeugd of later in een intieme relatie, kan dat in zijn of haar verdere leven klachten

Nadere informatie

EVEN VRIJAF VOOR DE MANTELZORGER

EVEN VRIJAF VOOR DE MANTELZORGER Communicatieplan: EVEN VRIJAF VOOR DE MANTELZORGER Week van de Respijtzorg Noord-Holland 19 25 januari 2009 Inhoudsopgave 1. UITGANGSSITUATIE 3 Week van de Respijtzorg Noord-Holland Doelgroep en doelstelling

Nadere informatie

Methodologie voor onderzoek in de verpleegkunde. Foeke van der Zee

Methodologie voor onderzoek in de verpleegkunde. Foeke van der Zee Methodologie voor onderzoek in de verpleegkunde Foeke van der Zee Inhoudsopgave 1. Onderzoek, wat is dat eigenlijk... 1 1.1 Hoe is onderzoek te omschrijven... 1 1.2 Is de onderzoeker een probleemoplosser

Nadere informatie

Onderzoeksopzet Vrijwilligers in de Wmo Wmo-werkplaats Noord Jolanda Kroes Hanzehogeschool Groningen

Onderzoeksopzet Vrijwilligers in de Wmo Wmo-werkplaats Noord Jolanda Kroes Hanzehogeschool Groningen Onderzoeksopzet Vrijwilligers in de Wmo Wmo-werkplaats Noord Jolanda Kroes Hanzehogeschool Groningen Inhoud 1. Inleiding 2 De Wmo-werkplaats 2 Schets van de context 2 Ontwikkelde producten 3 2. Doel onderzoek

Nadere informatie

Hoofdstuk 21 Mantelzorg

Hoofdstuk 21 Mantelzorg Hoofdstuk 21 Mantelzorg Samenvatting Mantelzorg is in de Stadsenquête gedefinieerd als zorg aan een bekende uit de eigen omgeving, die voor langere tijd ziek, hulpbehoevend of gehandicapt is en kan bestaan

Nadere informatie

Mantelzorgbeleid. Mantelzorgbeleid De Gouden Leeuw Groep - mei

Mantelzorgbeleid. Mantelzorgbeleid De Gouden Leeuw Groep - mei Mantelzorgbeleid Mantelzorgbeleid De Gouden Leeuw Groep - mei 2016-1 Inleiding De Gouden Leeuw Groep hecht veel waarde aan een goede relatie tussen de cliënt, de mantelzorger en de medewerker(s) van De

Nadere informatie

Dit proefschrift presenteert de resultaten van het ALASCA onderzoek wat staat voor Activity and Life After Survival of a Cardiac Arrest.

Dit proefschrift presenteert de resultaten van het ALASCA onderzoek wat staat voor Activity and Life After Survival of a Cardiac Arrest. Samenvatting 152 Samenvatting Ieder jaar krijgen in Nederland 16.000 mensen een hartstilstand. Hoofdstuk 1 beschrijft de achtergrond van dit proefschrift. De kans om een hartstilstand te overleven is met

Nadere informatie

Eva Trajectbegeleiding

Eva Trajectbegeleiding RAPPORT CLIËNTAUDIT 2012 / 2013 BLIK op WERK KEURMERK 1 Inhoudsopgave 2 Bevindingen 2.1 Algemeen 2.2 Voortraject inzicht in aanpak 2.3 Uitvoering 2.4 Begeleiding 2.5 Afronding 2.6 Communicatie en bereikbaarheid

Nadere informatie