KNOV-standaard. Opsporing van foetale groeivertraging. Auteurs: Mieke Beentjes Alieke de Roon- Immerzeel Kristel Zeeman

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "KNOV-standaard. Opsporing van foetale groeivertraging. Auteurs: Mieke Beentjes Alieke de Roon- Immerzeel Kristel Zeeman"

Transcriptie

1 KNOV-standaard koninklijke nederlandse organisatie van verloskundigen Auteurs: Mieke Beentjes Alieke de Roon- Immerzeel Kristel Zeeman Opsporing van foetale groeivertraging

2 Opsporing van foetale groeivertraging KNOV-standaard

3 Colofon Deze standaard en de bijbehorende praktijkkaart zijn uitgaven van de Koninklijke Nederlandse Organisatie van Verloskundigen (KNOV). Auteurs Mieke Beentjes, Alieke de Roon-Immerzeel en Kristel Zeeman Redactionele adviezen Taallijn Tekstservice Druk Ovimex Grafische Bedrijven Deventer ISBN Koninklijke Nederlandse Organisatie van Verloskundigen, maart Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de KNOV.

4 Voorwoord KNOV-standaarden zijn evidencebased richtlijnen. Ze geven aanbevelingen op basis van wetenschappelijke onderzoeksresultaten, klinische ervaring, voorkeuren van cliënten en beschikbaarheid van hulpmiddelen. De KNOV-standaarden zijn richtinggevend voor het professioneel handelen van verloskundigen. Ze hebben ten doel de kwaliteit van verloskundige zorg te verbeteren door de variatie in handelen te verminderen en de zorg transparanter te maken. Verloskundigen gaan uit van de specifieke, individuele situatie en wensen van hun cliënten. Die betrekken zij bij hun beslissingen. Op grond daarvan kan een verloskundige besluiten om af te wijken van de aanbevelingen uit de standaard. De Verloskundige Adviesraad Standaarden (VAS) beoordeelt vijf jaar na verschijning van een KNOVstandaard of die moet worden aangepast. De meest actuele versie van een standaard is steeds beschikbaar op de website van de KNOV: Deze standaard is opgesteld door Mieke Beentjes, Alieke de Roon-Immerzeel en Kristel Zeeman en is vastgesteld door het KNOV-bestuur op 22 maart 2013.

5

6 Inhoudsopgave DEEL 1 Inleiding en achtergrond 7 1 Inleiding Aanleiding Doel Voor wie? Afbakening Werkwijze Leeswijzer Belangrijkste veranderingen voor de praktijk 10 2 De achtergrond van foetale groeivertraging Terminologie en definities Epidemiologie Etiologie Pathofysiologie Determinanten Maternale determinanten Foetale determinanten Placentaire determinanten Biochemische markers Gevolgen van foetale groeivertraging 17 DEEL 2 Literatuuronderzoek: screening en diagnostiek in de eerste lijn 19 3 Inleiding bij het literatuuronderzoek Sensitiviteit en specificiteit Positief en negatief voorspellende waarde Invloed van prevalentie op testeigenschappen Referentiewaarden 21 4 Fundushoogte gerelateerd aan anatomische referentiepunten Testeigenschappen Conclusie Overige overwegingen 23 5 Fundus-symfysemeting Testeigenschappen Invloed van de manier van meten Invloed van het aantal zorgverleners Invloed van maternale karakteristieken Invloed van gebruikte curves Overige overwegingen 27

7 6 (Standaard) derdetrimesterechoscopie Prevalentie in de populatie Referentiewaarden Tijdstip van de echo Overige overwegingen 30 7 (Groei)curves Populatiecurves Geïndividualiseerde curves Onderzoek in ongeselecteerde populaties CGC s in een hoogrisicopopulatie Kenmerken Conclusies Overige overwegingen 34 DEEL 3 Opsporing en vervolgbeleid 35 8 Opsporing: GROW-NL Geïndividualiseerde curve aanmaken Seriële fundus-symfysemetingen Echoscopie in het derde trimester Geschat foetaal gewicht (EFW) Beleid na een diagnostische echo Verhoogd risico op foetale groeivertraging Voorwaarden voor goede uitvoering van GROW-NL Training en kwaliteit Aantal zorgverleners Datering van de zwangerschap Fundushoogte gerelateerd aan anatomische referentiepunten 43 9 Vervolgbeleid Doppler-onderzoek Monitoring van de foetale groei en conditie Inleiden van de baring Samenhang met andere KNOV-standaarden of -standpunten Standaard Hygiëne en infectiepreventie Standaard Prenatale verloskundige begeleiding Standaard Hypertensieve aandoeningen tijdens de zwangerschap, bevalling en kraamperiode Standpunt Preconceptiezorg 49 Referenties 51 Bijlage 1 Lijst van betrokkenen 57 Bijlage 2 Indeling van de literatuur naar de mate van bewijskracht 61 Bijlage 3 Handreiking gestandaardiseerde fundus-symfysemeting 63 Bijlage 4 Overzicht van de aanbevelingen 63

8 DEEL 1 Inleiding en achtergrond 7

9 8

10 1 Inleiding 1.1 Aanleiding Foetale groeivertraging opsporen is een van de belangrijkste taken in de prenatale zorg. Jaarlijks wordt ongeveer 10% van de kinderen geboren met een geboortegewicht onder de p10. Deze kinderen hebben een verhoogde kans op perinatale morbiditeit en mortaliteit. Het huidige systeem van uitwendig onderzoek en aanvullende echografie voldoet niet goed. Het spoort maar weinig gevallen van foetale groeivertraging op, de opsporing is laag. Bovendien maakt het geen verschil tussen kinderen die in aanleg klein zijn en kinderen die te klein zijn door groeivertraging Doel Het doel van deze standaard is het verbeteren van de opsporing van foetale groeivertraging met een pakket van aanbevelingen. 1.3 Voor wie? Deze standaard is geschreven voor verloskundigen maar bevat ook voor andere verloskundige zorgverleners bruikbare informatie. Buiten deze standaard om verschijnt een apart deel met samenwerkingsafspraken. Daarin worden specifiek de tweedelijnszorg en samenwerking beschreven. 1.4 Afbakening De standaard richt zich op de risicoselectie bij zwangere vrouwen die worden begeleid door een verloskundige. De standaard richt zich specifiek op opsporing van foetale groeivertraging en bijbehorende verwijsindicaties. De diagnostiek en interventies in de tweede lijn vallen buiten het bereik van deze standaard. 1.5 Werkwijze In 2008 gaf de Verloskundige Adviesraad Standaarden (VAS) opdracht om een standaard te ontwikkelen voor het opsporen van foetale groeivertraging. De KNOV installeerde daarop in 2009 een werkgroep van verloskundigen uit de eerste en tweede lijn. Deze werkgroep fungeerde als klankbordgroep bij het ontwikkelen van de standaard en zorgde ervoor dat de aanbevelingen voldoende aansluiten bij de praktijkvoering van verloskundigen. De werkgroep kwam vijf keer bij elkaar tijdens het ontwikkeltraject. Voor deze standaard is een literatuuronderzoek uitgevoerd dat uit twee delen bestond. Het eerste deel was een oriënterend onderzoek naar achtergrondinformatie over foetale groeivertraging. Wat zijn de definities, de pathofysiologie, de epidemiologie en de determinanten van foetale groeivertraging? Welke determinanten zijn relevant voor de risicoselectie? En waarop kan de eerste lijn eventueel interveniëren? Het tweede deel was een gestructureerd onderzoek in Medline en in de Cochrane-database. De uitgangsvragen daarbij waren: 1. Wat zijn de testeigenschappen van de verschillende mogelijkheden voor het opsporen van foetale groeivertraging in de eerste lijn? Gezocht is op de volgende diagnostische mogelijkheden: fundushoogtebepaling aan de hand van anatomische referentiepunten, fundus-symfysemeting en routinematige derdetrimesterecho. 2. Wat is de meerwaarde van het uitzetten van de metingen op een (geïndividualiseerde) curve? De search leverde 503 artikelen op. Twee wetenschappelijk medewerkers beoordeelden deze artikelen onafhankelijk van elkaar aan de hand van inhoudelijke en methodologische criteria. 29 artikelen zijn op die manier geïncludeerd in evidencetabellen bij de uitgangsvragen. De andere artikelen zijn gebruikt als 9

11 achtergrondinformatie of geëxcludeerd vanwege gebrek aan relevantie of kwaliteit. De evidencetabellen laten zien waarvoor een artikel gebruikt is of wat de reden voor exclusie was. Zie voor deze tabellen de KNOVwebsite ( Op basis van de conclusies van het literatuuronderzoek en discussies in de werkgroep zijn er aanbevelingen geformuleerd. Tijdens een invitational conference in oktober 2012 is over deze aanbevelingen gediscussieerd met vertegenwoordigers van verschillende disciplines. Het uiteindelijke concept van de standaard is in 2012 voorgelegd aan verloskundige- en externe referenten. Een complete lijst met referenten vindt u in bijlage 1. Het commentaar van de referenten is in overleg met de VAS verwerkt in de standaard. 1.6 Leeswijzer Deze standaard bestaat uit drie delen en een praktijkkaart. Na deze inleiding, aan het begin van deel 1, volgt achtergrondinformatie over foetale groeivertraging (hoofdstuk 2). Het tweede deel begint met een inleiding over testeigenschappen (hoofdstuk 3). Daarna volgen vier hoofdstukken over de uitgangsvragen van het literatuuronderzoek. Dit zijn achtereenvolgens de abdominale palpatie met anatomische referentiepunten (hoofdstuk 4), de fundus-symfysemeting (hoofdstuk 5), de (standaard) derdetrimesterecho (hoofdstuk 6) en het gebruik van groeicurves (hoofdstuk 7). Het derde deel van deze standaard geeft aanbevelingen voor de opsporing van groeivertraging met GROW-NL (hoofdstuk 8) en beschrijft het vervolgbeleid bij foetale groeivertraging (hoofdstuk 9). Tot slot volgt nog een overzicht van KNOV-richtlijnen die aansluiten op deze standaard (hoofdstuk 10). Achter in deze standaard vindt u vier bijlagen. Bijlage 1 bevat een lijst met betrokkenen bij deze KNOVstandaard. In bijlage 2 wordt de onderzochte literatuur ingedeeld naar de mate van bewijskracht. Bijlage 3 is een handreiking voor gestandaardiseerde fundus-symfysemeting. Bijlage 4 ten slotte geeft een overzicht van alle aanbevelingen uit deze standaard. De evidencetabellen bij de uitgangsvragen vindt u op de KNOV-website ( 1.7 Belangrijkste veranderingen voor de praktijk Foetale groei beoordelen vanaf weken met gestandaardiseerde fundus-symfysemetingen. Foetale groei serieel volgen door fundus-symfysemetingen uit te zetten op een curve. Gebruikmaken van een geïndividualiseerde groeicurve die uitgaat van een geschat optimaal geboortegewicht voor elk specifiek kind. Anatomische referentiepunten niet meer gebruiken voor de beoordeling van de foetale groei. Echo op indicatie. Echografisch het geschat foetaal gewicht berekenen en op dezelfde curve uitzetten als de fundussymfysemetingen. Bij een afwijkende curve een diagnostische echo uitvoeren. Bij een geschat foetaal gewicht onder de p10 verwijzen naar de tweede lijn. In het derde trimester de foetale groei volgen met maximaal twee zorgverleners. 10

12 2 De achtergrond van foetale groeivertraging 2.1 Terminologie en definities Elk kind groeit in aanleg verschillend en heeft zijn eigen optimale geboortegewicht, het individuele groeipotentieel. Dit groeipotentieel is afhankelijk van de zwangerschapsduur, het geslacht van het kind en de maternale pariteit. 1-3 Daar houden de meeste referentiecurves dan ook rekening mee. 2 Maar ook andere factoren zoals etniciteit, lengte en gewicht van de moeder bepalen het groeipotentieel. Geïndividualiseerde curves corrigeren ook voor deze factoren (zie hoofdstuk 7). 1;3 Foetale groeivertraging (FGV) In deze standaard is sprake van foetale groeivertraging als een foetus of neonaat beperkt is (geweest) in het bereiken van zijn individuele groeipotentieel. De literatuur hanteert ook de term intra-uteriene groeirestrictie of -retardatie (IUGR). Uitgangspunt bij FGV is het optimale gewicht. Small for gestational age (SGA) Pasgeboren kinderen die met hun geboortegewicht onder een voor hun leeftijd bepaald percentiel vallen, worden in deze standaard aangeduid met small for gestational age. De grenzen die worden gebruikt om SGA aan te geven, zijn arbitrair. Meestal hanteert de literatuur het tiende percentiel (p10). Soms wordt ook het vijfde (p5) of derde (p3) percentiel gebruikt, of een afwijking van twee standaarddeviaties van het gemiddelde (-2SD, p2,3). Verschillen tussen FGV en SGA De literatuur gebruikt FGV en SGA vaak als synoniemen. 1 Maar niet elk SGA-kind is groeivertraagd en niet elk groeivertraagd kind is SGA (zie figuur 1). Figuur 1 Schematische weergave van het verschil tussen FGV en SGA In de SGA-groep bevinden zich kinderen die hun individuele groeipotentieel niet hebben bereikt, en die dus groeivertraagd zijn. Daarbij geldt: hoe lager het gebruikte percentiel (de referentiewaarde), hoe groter het aandeel groeivertraagde kinderen. 4 Omgekeerd hoeft een groeivertraagd kind niet SGA te zijn. Sommige kinderen bereiken hun individuele groeipotentieel niet terwijl ze een geboortegewicht boven de gehanteerde referentiewaarde (percentiel) hebben Epidemiologie Van alle in Nederland in de eerste lijn a term geboren kinderen had in ,0% (n=1631) een geboortegewicht onder de p5 en 6,9% (n=3820) onder de p10. Van álle kinderen die in Nederland in 2009 geboren zijn, had 4,4% een geboortegewicht onder de p5 en 8,8% onder de p10. Van de kinderen die overgedragen zijn vanwege verdenking op negatieve discongruentie had in % een geboortegewicht onder de p5 en 66% een geboortegewicht onder de p10. Hierbij is gecorrigeerd voor zwangerschapsduur, pariteit en geslacht volgens de PRN-referentiecurves Voor deze verwijsreden geldt overigens wel een 11

13 duidelijke onderrapportage. * Bij een eerder kind met groeivertraging is de kans op weer een (ernstig) groeivertraagd kind 50% hoger (OR 1,5, 95%BI 1,2-1,6). 1;5;6 Groeivertraagde kinderen hebben een vijf- tot tienmaal hogere kans op foetale sterfte. 1;7 Ook is ruim de helft van de foetale sterfte bij kinderen zonder congenitale afwijkingen gerelateerd aan foetale groeivertraging. 1;8 2.3 Etiologie De foetale groei is afhankelijk van maternale, foetale en placentaire factoren. Deze determinanten zijn voor een deel fysiologisch; ze bepalen het individuele groeipotentieel. Naast het eigen groeipotentieel is vooral de aanvoer van zuurstof en voedingsstoffen van belang. 1;6;9 Pathologische factoren die de groei beïnvloeden, grijpen vooral hierop aan. Paragrafen 2.5.1, en behandelen de verschillende fysiologische en pathologische determinanten. De foetale groei doorloopt drie fasen. 10 De eerste fase loopt vanaf de bevruchting tot een zwangerschapsduur van 16 weken en bestaat uit een toename van het aantal cellen van alle organen (cellulaire hyperplasie). Daarna gaat de hyperplasie verder maar nemen de bestaande cellen ook in grootte toe (cellulaire hypertrofie). Na 32 weken vormt de cellulaire hypertrofie het belangrijkste onderdeel van de groei. De foetus slaat daarbij ook vet op. 11;12 Van de foetale gewichtstoename vindt 95% plaats in de laatste 20 weken. 13 De foetus blijft groeien tot aan het einde van de zwangerschap. A terme groeit een kind ongeveer 20 gram per dag. 14 Eerder werd aangenomen dat de groei a term vertraagt. Dat komt waarschijnlijk door een vertekening die ontstaat als een zwangerschap wordt gedateerd op basis van de menstruele cyclus in plaats van een vroege echo. 15; Pathofysiologie Foetale groeivertraging heeft een vroege verschijningsvorm (eerste en tweede trimester) en een late (derde trimester). De verschijningsvorm hangt samen met de onderliggende pathologie. Symmetrische groeivertraging Bij de vroege vorm treedt vaak symmetrische groeivertraging op. Dit is een proportionele groeiafname van zowel het hoofd als de rest van het lichaam. Als de groei van de foetus in het eerste trimester verstoord is, leidt dit tot een relatieve afname van zowel het aantal cellen als de celgrootte. Dit is bijvoorbeeld het geval bij intoxicaties, maternale infecties en abnormale celontwikkeling bij chromosomale afwijkingen. 6;11 Asymmetrische groeivertraging Bij de late verschijningsvorm is vaak sprake van asymmetrische groeivertraging. Daarbij krijgt de groei van de hersenen prioriteit, ten koste van andere organen (het brainsparing-effect ). De foetale buikomtrek blijft achter ten opzichte van de hoofdomtrek. Deze vorm van groeivertraging treedt vooral op als gevolg van een verminderde placentafunctie. 1;12 Opsporing en behandeling Bij het merendeel van de groeivertraagde kinderen is sprake van asymmetrische groeivertraging in het derde trimester. 17 Maar de indeling naar symmetrische en asymmetrische groeivertraging is vooral theoretisch, en incidentiecijfers van de verschillende vormen zijn er niet. Bovendien is de prognostische waarde van het verschil gering. 14 De vroege verschijningsvorm is in het algemeen relatief gemakkelijk op te sporen, bijvoorbeeld bij het Structureel Echoscopisch Onderzoek (SEO). Maar deze vorm is moeilijker te behandelen, vanwege de termijn en de onderliggende pathologie. De late vorm is juist moeilijk op te sporen 1;18 maar daarop is weer gemakkelijker te interveniëren. * Bron: Perinatale Registratie Nederland, data-analyse november (Cijfers over een latere periode waren niet te analyseren, vanwege een vernieuwde dataset.) 12

14 Betere opsporing leidt tot betere kansen voor groeivertraagde kinderen. 1;19 Maar daadwerkelijke behandeling van foetale groeivertraging is niet mogelijk. De behandeling bestaat vooral uit monitoring van de groei en het bewaken van de foetale conditie. De uitdaging is niet te vroeg of te laat in te grijpen door het inleiden van de baring of uitvoeren van een sectio 1 (zie daarover hoofdstuk 9). 2.5 Determinanten Er zijn talloze determinanten van foetale groei bekend 6, zowel fysiologische als pathologische. Voor de zorgverlener zijn vooral determinanten van belang die een sterke associatie met groeivertraging hebben en waarop (preventief) beleid mogelijk is. De volgende paragrafen gaan over zulke factoren, hier verdeeld in maternale factoren (paragraaf 2.5.1), foetale factoren (paragraaf 2.5.2) en placentaire factoren (paragraaf 2.5.3). Al deze factoren zijn sterk gerelateerd aan foetale groei en kunnen het beleid van de verloskundige beïnvloeden Maternale determinanten Lengte Maternale lengte is een van de belangrijkste determinanten van foetale groei. Hoe langer de moeder, hoe hoger het geboortegewicht. 6;20-25 Vrouwen die kleiner zijn dan 1,55 meter hebben een grotere kans om een kind te krijgen met een geboortegewicht van onder de p10 dan vrouwen van 1,70 meter of langer. 26 De correlatie tussen maternale lengte en foetaal gewicht is intra-uterien zichtbaar vanaf 32 weken. 27 De lengte van de vader is een relatief kleine determinant van foetale groei. Gegevens van de vader zijn niet altijd aanwezig of zijn niet altijd betrouwbaar. Daarom wordt deze factor vaak buiten beschouwing gelaten bij bepaling van het optimale gewicht (zie hoofdstuk 7) Normaal gewicht (BMI tussen 20 en 25 kg/m 2 ) Een normaal gewicht beïnvloedt de groei positief. Een hoger maternaal gewicht correspondeert met een hoger geboortegewicht. 6;22;23;23;32 Een vrouw van 75 kg krijgt dus een zwaarder kind dan een vrouw van 65 kg, mits zij beiden een normale BMI (Body Mass Index) hebben. Een significante relatie tussen maternaal gewicht (gemeten tijdens het eerste bezoek) en foetaal gewicht is al zichtbaar vanaf 28 weken. 27 Let op: dit geldt bij een BMI tussen 20 en 25 kg/m 2. Een BMI onder de 20 kg/m 2 (ondergewicht) of boven 25 kg/m 2 (overgewicht) is een aparte, niet-fysiologische determinant. Zie hiervoor verderop, bij Ondergewicht of overgewicht. Pariteit Toenemende pariteit is significant gerelateerd aan een toenemend geboortegewicht 20;22, ook na correctie voor andere (constitutionele, fysiologische) factoren. Dit verschil is het grootst tussen het eerste en het tweede kind. 33 Over het biologische mechanisme op grond waarvan pariteit het geboortegewicht verandert, is weinig literatuur bekend. 33 De correlatie tussen perinatale mortaliteit en SGA is hoger bij correctie voor pariteit. 7 Er lijkt een sterkere correlatie tussen SGA en nullipariteit te bestaan. 13 Pariteit heeft intra-uterien invloed op de gewichtstoename. Het effect wordt pas later in de zwangerschap zichtbaar (vanaf ongeveer 36 weken). 23;23;23;27;32-34 Etniciteit Etniciteit is een fysiologische groeideterminant. Etnische verschillen kunnen resulteren in lagere geboortegewichten. 2;6;20;23;23;32;32 Ook na correctie voor andere verschillen (zoals constitutionele verschillen en verschillen in sociaal-economische status) blijken niet-westerse kinderen genetisch lichter. Zo zijn Surinaamse 13

15 en Ghanese kinderen lichter dan autochtone Nederlandse kinderen. 2;20;32 Verschillen in postuur verklaren een groot deel van de etnische verschillen. 27 Gebruik van geboortegewichtcurves die gebaseerd zijn op een voornamelijk autochtone populatie levert het beeld op dat een onevenredig groot aantal vrouwen van niet-westerse afkomst een kind krijgt met een gewicht onder de p10. Dit gewicht lijkt eerder fysiologisch dan pathologisch te zijn bepaald, aangezien de niet-westerse kinderen betere perinatale uitkomsten hebben dan kinderen met eenzelfde gewicht uit de autochtone populatie. 23;35;36 Roken Roken is de duidelijkste en sterkste pathologische determinant van foetale groei. 20;23;32 Het effect op de groei is dosisafhankelijk: Hoe meer de moeder rookt, hoe minder het kind weegt. Dit verschil kan oplopen tot 250 gram op het uiteindelijke geboortegewicht. 6;6;20;27;31;32;37-40 Bij meeroken is dit effect weliswaar (veel) kleiner maar het is nog steeds significant aanwezig (ongeveer 25 gram vermindering van het geboortegewicht). 6 Roken is tegelijkertijd ook de meest beïnvloedbare determinant van foetale groei. 6 Een Cochrane-review laat zien dat programma s om roken te ontmoedigen in het begin van de zwangerschap een relatief klein maar significant effect hebben op roken tijdens de zwangerschap (RR 0,94, 95%BI 0,93-0,95) en op het voorkomen van een laag geboortegewicht (RR 0,81, 95%BI 0,70-0,94). 41 In Nederland kunnen verloskundigen de V-MIS * gebruiken. Een Nederlandse studie (geen onderdeel van de genoemde Cochrane-review) evalueert het effect van de V- MIS en concludeert dat deze strategie significant bijdraagt aan stoppen met roken. 42 De V-MIS is verder uitgewerkt in de KNOV-handreiking Beleid voor Begeleiding Stoppen met Roken in Verloskundigenpraktijken (beschikbaar voor KNOV-leden). Andere intoxicaties Naast roken beïnvloedt ook alcohol- en drugsgebruik de foetale groei. 6 Het foetaal alcoholsyndroom (FAS) kenmerkt zich onder meer door foetale groeivertraging. 11;12;43 Ook harddrugs als heroïne, methadon en cocaïne veroorzaken foetale groeivertraging. 6;11;12;43 De relatie tussen marihuana en foetale groeivertraging is minder duidelijk maar laat wel een trend zien naar vermindering van het geboortegewicht. 6 Stress en werkbelasting Kinderen van moeders die veel psychosociale stress ervaren, zijn bij de geboorte gemiddeld 150 tot 190 gram lichter. 44;45 Hoe angstiger of gestrester de moeder, hoe lager het geboortegewicht. 46 Ook een hoge werkbelasting kan foetale groeivertraging veroorzaken. Bekende variabelen zijn nachtdiensten, onregelmatige dienst of ploegendienst, minimaal vier uur per dag staan, zwaar tillen, lawaai en matige tot hoge werkbelasting in combinatie met slechte sociale steun. Hoe meer van deze factoren aanwezig zijn, hoe groter het risico op SGA. 6 Het is belangrijk om als verloskundige zorgverlener in kaart te brengen of er sprake is van maternale stress (of een hoge werkbelasting). De NVAB-richtlijn Zwangerschap, postpartumperiode en werk 47 raadt aan om * V-MIS staat voor Minimale InterventieStrategie stoppen met roken voor de Verloskundigenpraktijk. Meer informatie over de V-MIS vindt u via 14

16 stress en een hoge werkbelasting te vermijden, zeker als er al eerder foetale groeivertraging optrad. Zo mogelijk zoekt de bedrijfsarts naar een oplossing met de zwangere, werkgever en zorgverlener. Ondergewicht of overgewicht Zowel een te lage BMI (<20 kg/m 2 ) als een te hoge BMI ( 25 kg/m 2 ) heeft een negatief effect op het geboortegewicht. 17 Een normaal gewicht (BMI 20 tot 25 kg/m 2 ) heeft een positief effect op het geboortegewicht. Het risico op SGA is ongeveer tweemaal hoger bij vrouwen die aan het begin van de zwangerschap minder dan 45 kg wegen (OR 2,4, 95% BI 1,8-3,2) en bij vrouwen met een gewicht van kg (OR 1,6, 95% BI 1,3-1,8). Dit in vergelijking met vrouwen van kg. 26;48 Vrouwen die minder dan 54 kg wegen, krijgen vaker kinderen met een laag geboortegewicht (<2500 gram). Hoe meer vrouwen aankomen in de zwangerschap, hoe kleiner de kans daarop. 48 Een hoge BMI en obesitas werden eerder gezien als beschermende factor voor het krijgen van een SGA-kind (lees: groeivertraagd kind). 6;49;50 Gebruik van geïndividualiseerde curves (zie hoofdstuk 7) in plaats van populatiecurves laat bij een hoge BMI echter een 50% hoger risico op SGA zien (OR 1,5, 95%BI 1,3-1,7). 1;22;51 Om groeivertraging te voorkomen hebben vrouwen met onder- of overgewicht mogelijk baat bij goede eeten beweegadviezen, bij voorkeur in samenwerking met een diëtist. Diabetes Vrouwen met (zwangerschaps)diabetes hebben een verhoogde kans op een te groot (LGA, large for gestational age ) of een te klein kind (SGA), beiden met een verhoogde kans op perinatale problematiek. 1;6;52;53 Gebruik van geïndividualiseerde curves (zie hoofdstuk 7) laat een sterker verband zien tussen diabetes en SGA dan gebruik van populatiecurves. 1;53;54 Hypertensieve aandoeningen Zwangerschapshypertensie (pregnancy-induced hypertension, PIH) en pre-eclampsie gaan gepaard met stoornissen in de aanleg en doorbloeding van de placenta. Dit heeft gevolgen voor de placentafunctie, wat kan leiden tot foetale groeivertraging. 6;55 Overigens lijken hypertensieve aandoeningen en foetale groeivertraging, in tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, onafhankelijke aandoeningen te zijn. 5 Chronische hypertensie, zowel essentiële hypertensie als hypertensie door renale problemen, heeft een negatief effect op de foetale groei. Dit komt mogelijk door een verminderde placentaperfusie of door de verhoogde kans op pre-eclampsie. 6 Lichaamsbeweging Over lichaamsbeweging in relatie tot groeivertraging is weinig bekend. 6 Deze zou de doorbloeding van de uterus kunnen beïnvloeden. Gematigde lichaamsbeweging vroeg in de zwangerschap bevordert zeer waarschijnlijk de foetale groei. Vooralsnog lijkt normaal sporten geen invloed te hebben op het geboortegewicht van het kind. 56 Beweging als vrijetijdsbesteding in de zwangerschap voorkomt mogelijk SGA maar het effect op foetale groeivertraging is onduidelijk Foetale determinanten Zwangerschapsduur Een langere zwangerschapsduur correspondeert uiteraard met een toenemend geboortegewicht. 6;20;23;32 15

17 Geslacht van het kind Het geslacht van het kind heeft invloed op het geboortegewicht. Meisjes zijn gemiddeld lichter dan jongens. 2;6;20;23;32 Verschillen in foetaal gewicht tussen jongens en meisjes zijn zichtbaar vanaf 26 weken. 27 Het effect van het geslacht op het geboortegewicht varieert in de literatuur tussen 232 en 310 gram bij 280 dagen. 17 Congenitale afwijkingen Bij 22-38% van de kinderen met chromosomale afwijkingen is sprake van foetale groeivertraging. 6 Ook andere congenitale afwijkingen kunnen foetale groeivertraging veroorzaken, zoals anencefalie, Pottersequentie en het Prader-Willi-syndroom. 6 Infecties Diverse congenitale infecties hebben invloed op het geboortegewicht. De lijst is lang. 6;12 Bij vastgestelde foetale groeivertraging blijkt (achteraf) in ongeveer 10% sprake van een virale, bacteriële of protozoïsche infectie. 11;58 Vaak wordt bij verdenking op groeivertraging labonderzoek verricht onder de noemer TORCH of TORCHES. Dat staat voor Toxoplasmose, Other (waaronder varicella, malaria en listeria), Rubella, Cytomegalie, Herpes simplex, Epstein-Barr (ziekte van Pfeiffer) en Syfilis (lues) Placentaire determinanten Veel van de hierboven besproken determinanten hebben direct invloed op de placenta. Naast het eigen groeipotentieel is vooral de aanvoer van zuurstof en voedingsstoffen van belang (zie paragraaf 2.3) 1;6;9, waarin de placenta een cruciale rol speelt. Ook afwijkingen in de placenta zelf kunnen daarom groeivertraging veroorzaken. 6 Morfologie van de placenta De grootte van de placenta bepaalt de hoeveelheid voedingsstoffen en de zuurstofoverdracht naar het kind. Een relatief kleine placenta geeft een verminderde bloedstroom naar de foetus. 6 Hetzelfde geldt bij placentaafwijkingen, bijvoorbeeld bij een placenta circumvallata 11 en chromosomale afwijkingen als partiële mola 12 en mozaïcisme 6. Morfologie van de navelstreng Ook morfologische afwijkingen van de navelstreng zijn geassocieerd met groeivertraging. Zo zorgt de aanwezigheid van slechts één navelstrengarterie 12;43 of een velamenteuze of marginale insertie van de navelstreng voor een grotere kans op groeivertraging. 6;11;43; Biochemische markers De verloskunde maakt al langer gebruik van biochemische markers via serumonderzoek. Over het algemeen zijn dit screeningsmarkers van chromosomale en congenitale afwijkingen. Voor dit doel komen vooral pregnancy-associated plasma protein A (PAPP-A) en de vrije ß-subunit van humaanchoriongonadotropine (fß-hcg) in aanmerking. Behalve een relatie met congenitale afwijkingen is er ook een relatie tussen biochemische markers en foetale groeivertraging. In het eerste trimester is een onverklaard laag PAPP-A of fß-hcg geassocieerd met een verhoogd risico op foetale groeivertraging. In het tweede trimester geldt dit voor een onverklaarde stijging van serum alfafoetoproteïne (αfp), fß-hcg of inhibine-a. In het algemeen is dit gerelateerd aan vroege verschijningsvormen van foetale groeivertraging. De sensitiviteit, specificiteit en positief voorspellende 16

18 waarde van deze markers zijn echter zo laag dat ze nog niet bruikbaar zijn in de praktijk. 1 Biochemische markers worden daarom op dit moment nog afgeraden als screeningsinstrument voor foetale groeivertraging *. 2.7 Gevolgen van foetale groeivertraging Een kind met groeivertraging heeft een verhoogd risico op een aantal specifieke problemen. 1;4;9 Hoe langer er sprake is van groeivertraging, hoe groter de kans daarop. 1 Perinatale mortaliteit Foetale groeivertraging is een belangrijke oorzaak van perinatale sterfte. Er zijn diverse methoden om sterfte te classificeren: op basis van het moment van sterven ( wanneer, zoals bij de Wigglesworth-classificatie), de klinische conditie gerelateerd aan de sterfte ( wat, zoals bij de ReCoDeclassificatie) of de onderliggende oorzaak van de sterfte ( waarom, zoals bij de Tulip-classificatie). 1;8;60 De laatste twee classificatiesystemen zijn relatief nieuw (respectievelijk uit 2005 en 2006) en worden nog weinig gebruikt. De veelgebruikte Wigglesworth-classificatie dateert van Iedere methode heeft onvermijdelijk ook een groep met onverklaarde sterfte. Die groep varieert in grootte. 1;8;60 Een studie naar alle foetale sterfgevallen in de West Midlands (Verenigd Koninkrijk) herclassificeert de gebruikelijke Wigglesworth-classificatie naar de ReCoDe-classificatie. 1;8 De groep onverklaarde sterfte is bij ReCoDe slechts 15,2% tegen 66,2% bij Wigglesworth. 1;8 Uit de herclassificatie blijkt dat foetale groeivertraging de meest voorkomende aandoening is onder de doodgeboren kinderen, namelijk 43,0%. ReCoDe wijst bovendien 57,7% van de door Wigglesworth onverklaarde sterfte aan als groeivertraagd. De Tulip-classificatie ( waarom ) relateert 64,9% van de foetale sterfte aan placentaire problematiek 61, een belangrijke oorzaak van groeivertraging (zie paragraaf 2.3, 2.4 en 2.5.3). Perinatale morbiditeit Kinderen met een geboortegewicht onder de p2,3 hebben een verdubbelde kans op asfyxie (lage Apgarscores en navelstreng-ph). Matige groei laat in de zwangerschap is geassocieerd met een grotere kans op zowel een kunstverlossing vanwege foetale nood als NICU-opname. 1;4;9 Eerste levensjaren De meeste groeivertraagde kinderen (80%) vertonen inhaalgroei na de geboorte. Ondanks de inhaalgroei blijft ongeveer een derde van de kinderen op of onder de derde percentiellijn van de groeicurve. 4;62 Als er langer sprake was van groeivertraging, vertonen kinderen minder inhaalgroei (vooral bij symmetrische groeivertraging). Zowel in lengte en gewicht als in hoofdomvang blijft een grotere achterstand bestaan. 62 Bij foetale groeivertraging kan bovendien blijvende, irreversibele neurologische schade ontstaan. Zo vindt een studie die SGA-kinderen (<p10) vervolgt dat een derde van deze kinderen op eenjarige leeftijd in meer of mindere mate beperkt is in functioneren. 4 Het risico op verstandelijke beperkingen is groter als de groeivertraging vroeger in de zwangerschap is begonnen. Dit verhoogde risico kan overigens ook het gevolg zijn van chromosomale afwijkingen en intra-uteriene infecties. 62 Latere leeftijd De literatuur laat zien dat groeivertraagde kinderen op latere leeftijd een verhoogde kans hebben op het ontwikkelen van aandoeningen als hart- en vaatziekten en diabetes mellitus. 4;9 * Persoonlijke communicatie RIVM, mei

19 18

20 DEEL 2 Literatuuronderzoek: screening en diagnostiek in de eerste lijn 19

Opzet. Methode. Inleiding. Resultaten. Conclusie. Martine Eskes, Adja Waelput, Sicco Scherjon, Klasien Bergman en Anita Ravelli

Opzet. Methode. Inleiding. Resultaten. Conclusie. Martine Eskes, Adja Waelput, Sicco Scherjon, Klasien Bergman en Anita Ravelli Martine Eskes, Adja Waelput, Sicco Scherjon, Klasien Bergman en Anita Ravelli Een kwart van de aterme perinatale sterfte betreft SGA (

Nadere informatie

Protocol Foetale Groeibeperking VSV Emmen

Protocol Foetale Groeibeperking VSV Emmen Protocol Foetale Groeibeperking VSV Emmen 1. Doel Richtlijn voor het diagnosticeren, monitoren en behandelen van een zwangerschap gecompliceerd door foetale groeibeperking. 2. Begripsbepaling Echoscopisch

Nadere informatie

Fetal Origins of Socioeconomic Inequalities. in Early Childhood Health. The Generation R Study. Lindsay Marisia Silva SAMENVATTING

Fetal Origins of Socioeconomic Inequalities. in Early Childhood Health. The Generation R Study. Lindsay Marisia Silva SAMENVATTING Fetal Origins of Socioeconomic Inequalities in Early Childhood Health The Generation R Study Lindsay Marisia Silva SAMENVATTING Sociaal-economische gezondheidsverschillen vormen een groot maatschappelijk

Nadere informatie

Wat zijn de testeigenschappen van fundus-symfysemeting(en) voor de opsporing van foetale groeivertraging bij laagrisicozwangeren?

Wat zijn de testeigenschappen van fundus-symfysemeting(en) voor de opsporing van foetale groeivertraging bij laagrisicozwangeren? Evidencetabel 2 Wat zijn de testeigenschappen van fundus-symfysemeting(en) voor de opsporing van foetale groeivertraging bij laagrisicozwangeren? Search: ("Pubic Symphysis" OR "Gastric Fundus"[Mesh] OR

Nadere informatie

Protocol intra-uteriene groeivertraging revisie januari 2018

Protocol intra-uteriene groeivertraging revisie januari 2018 Protocol intra-uteriene groeivertraging revisie januari 2018 Definitie Er worden vele definities gehanteerd voor intra-uteriene groeivertraging (IUGR). De klassieke afkapwaarde is p10, voor neonatale morbiditeit

Nadere informatie

Veel gestelde vragen over GROW-NL 10 maart 2015

Veel gestelde vragen over GROW-NL 10 maart 2015 Veel gestelde vragen over GROW-NL 10 maart 2015 Fundus-symfysemeting Waarom corrigeer je niet voor indaling? Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat gestandaardiseerd meten (iedereen doet het altijd

Nadere informatie

Echo s in de verloskunde. November 2015 M. Kelderman Echoscopiste prenatale diagnostiek

Echo s in de verloskunde. November 2015 M. Kelderman Echoscopiste prenatale diagnostiek + Echo s in de verloskunde November 2015 M. Kelderman Echoscopiste prenatale diagnostiek + Echo s 6 tot 14 weken Vitaliteits echo Termijn echo Datering o.b.v. 1e dag L.M. is onjuist Tussen 8+4 en 12+6

Nadere informatie

Obesitas en zwangerschap, bevalling en kraambed

Obesitas en zwangerschap, bevalling en kraambed Obesitas en zwangerschap, bevalling en kraambed Algemene informatie Obesitas is een van de snelst groeiende gezondheidsproblemen in de Westerse wereld. Naarmate de mate van obesitas onder vrouwen toeneemt,

Nadere informatie

Samenvatting. Huidig programma en criteria voor screening

Samenvatting. Huidig programma en criteria voor screening Samenvatting Technologische ontwikkelingen maken het in toenemende mate mogelijk om al vroeg in de zwangerschap eventuele afwijkingen bij de foetus op te sporen. Ook zijn nieuwe testen beschikbaar die

Nadere informatie

Als uw baby onvoldoende groeit

Als uw baby onvoldoende groeit Als uw baby onvoldoende groeit Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op www.asz.nl/brmo. Inleiding Uw verloskundige of verloskundig zorgverlener heeft u verteld dat we vermoeden dat uw baby onvoldoende

Nadere informatie

CHAPTER 12. Samenvatting

CHAPTER 12. Samenvatting CHAPTER 12 Samenvatting Samenvatting 177 In hoofdstuk 1 wordt een toegenomen overleving gerapporteerd van zeer vroeggeboren kinderen, gerelateerd aan enkele nieuwe interventies in de perinatologie. Uitkomsten

Nadere informatie

Intra uteriene groeivertraging (IUGR) Maatschap Gynaecologie IJsselland Ziekenhuis

Intra uteriene groeivertraging (IUGR) Maatschap Gynaecologie IJsselland Ziekenhuis Intra uteriene groeivertraging (IUGR) Maatschap Gynaecologie IJsselland Ziekenhuis Inleiding Deze folder geeft uitleg en informatie over de oorzaak, gevolgen en mogelijke behandeling van een groeiachterstand

Nadere informatie

Intra-uteriene groeivertraging. Afdeling Verloskunde/Gynaecologie

Intra-uteriene groeivertraging. Afdeling Verloskunde/Gynaecologie Intra-uteriene groeivertraging Afdeling Verloskunde/Gynaecologie Inleiding U krijgt deze folder omdat u zwanger bent van een kind dat in verhouding te klein is voor uw zwangerschapsduur. Een groeivertraging

Nadere informatie

Ketenprotocol. Minder leven. Auteurs: E. Davelaar & S. van der Lugt

Ketenprotocol. Minder leven. Auteurs: E. Davelaar & S. van der Lugt Ketenprotocol Auteurs: E. Davelaar & S. van der Lugt Datum: September 2015 Algemeen Het Verloskundig Samenwerkings Verband Zoetermeer (VSV Zoetermeer ) is in 2012 formeel opgericht ter verbetering van

Nadere informatie

Addendum. Nederlandse Samenvatting

Addendum. Nederlandse Samenvatting Addendum A Nederlandse Samenvatting 164 Addendum Cardiovasculaire ziekten na hypertensieve aandoeningen in de zwangerschap Hypertensieve aandoeningen zijn een veelvoorkomende complicatie tijdens de zwangerschap.

Nadere informatie

Samenvatting. Opvoeding en thuis omgeving als aangrijpingspunten in de preventie van overgewicht bij kinderen: resultaten van de ChecKid studie

Samenvatting. Opvoeding en thuis omgeving als aangrijpingspunten in de preventie van overgewicht bij kinderen: resultaten van de ChecKid studie Opvoeding en thuis omgeving als aangrijpingspunten in de preventie van overgewicht bij kinderen: resultaten van de ChecKid studie Overgewicht is een snel groeiend wereldwijd probleem en is geassocieerd

Nadere informatie

CHAPTER 9. Samenvatting

CHAPTER 9. Samenvatting CHAPTER 9 113 Samenvatting In de introductie (chapter1) wordt een overzicht gegeven van relevante voorspellende markers voor preëclampsie (pe) en intra-uteriene groeirestrictie (iugr). De focus van chapter2

Nadere informatie

Tweelingen in de groei

Tweelingen in de groei Tweelingen in de groei Henriëtte A. Delemarre-van de Waal Zoals bekend ontstaat een twee-eiige tweeling wanneer tegelijkertijd twee eicellen worden bevrucht door twee zaadcellen. Beide embryo s hebben

Nadere informatie

Hierbij zend ik u de antwoorden op de vragen van het Kamerlid Van Gerven (SP) over screening op vasa praevia (2013Z01807).

Hierbij zend ik u de antwoorden op de vragen van het Kamerlid Van Gerven (SP) over screening op vasa praevia (2013Z01807). > Retouradres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 2008 2500 EA DEN HAAG Bezoekadres: Parnassusplein 5 25 VX DEN HAAG T 070 340 79 F 070 340 78 34

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Bij foetale en neonatale long hypoplasia is het aantal long cellen, luchtwegen en alveoli verminderd hetgeen resulteert in een verminderd long volume en gewicht. Long hypoplasie

Nadere informatie

Richtlijn Signalering en verwijscriteria bij kleine lichaamslengte (2010)

Richtlijn Signalering en verwijscriteria bij kleine lichaamslengte (2010) Richtlijn Signalering en verwijscriteria bij kleine lichaamslengte (2010) 1. Begripsbepaling en definities Hiervoor is gebruikgemaakt van de Handleiding bij het meten en wegen van kinderen en het invullen

Nadere informatie

Voorwoord 13. Hoofdstuk 1 Fysiologisch en anatomisch rappel 15

Voorwoord 13. Hoofdstuk 1 Fysiologisch en anatomisch rappel 15 Inhoudstafel Voorwoord 13 Hoofdstuk 1 Fysiologisch en anatomisch rappel 15 1.1 Menstruele cyclus 15 1.1.1 Ovulatie 15 1.1.2 Menstruele cyclus ter hoogte van het endometrium 17 1.2 Gametogenese 18 1.3 De

Nadere informatie

Samenvatting. Vitamine D-tekort in een multi-etnische populatie; determinanten, prevalentie en consequenties

Samenvatting. Vitamine D-tekort in een multi-etnische populatie; determinanten, prevalentie en consequenties Samenvatting Vitamine D-tekort in een multi-etnische populatie; determinanten, prevalentie en consequenties Samenvatting 116 In de huid van het menselijk lichaam wordt, bij blootstelling aan zonlicht,

Nadere informatie

Vrouwen die zwanger zijn van een meerling hebben een verhoogde kans op vroeggeboorte

Vrouwen die zwanger zijn van een meerling hebben een verhoogde kans op vroeggeboorte Samenvatting Vrouwen die zwanger zijn van een meerling hebben een verhoogde kans op vroeggeboorte in vergelijking met vrouwen die zwanger zijn van een eenling. Ongeveer 5-9% van de eenlingen wordt te vroeg

Nadere informatie

Regionaal Protocol Verwijsbeleid 1 e lijn naar VC de Poort

Regionaal Protocol Verwijsbeleid 1 e lijn naar VC de Poort Regionaal Protocol Verwijsbeleid 1 e lijn naar VC de Poort Nadat de zwangere voor de eerste controle bij de verwijzer is geweest waar zij uitleg heeft gekregen over de procedure rondom de 1 e trimester

Nadere informatie

Zwangerschap en overgewicht

Zwangerschap en overgewicht Zwangerschap en overgewicht Inleiding In deze folder leest u meer over de mogelijke gevolgen van overgewicht tijdens de zwangerschap en bevalling. Tijdens de zwangerschap vormt overgewicht voor u en uw

Nadere informatie

Regiobijeenkomst. Trisomie 13/18

Regiobijeenkomst. Trisomie 13/18 Regiobijeenkomst Trisomie 13/18 Programma 14.00-14.20u Achtergrond / biochemie / testeigenschappen Mw. Drs. M. Engels, screeningscoördinator VUmc 14.20 14.50u Echoscopische bevindingen in eerste / tweede

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting nederlandse samenvatting De groei en de ontwikkeling van diverse orgaansystemen en regelmechanismen in de foetus tijdens de periode in de baarmoeder worden verstoord door vroeggeboorte.

Nadere informatie

Combinatietest: interpretatie kansuitslagen. Melanie Engels, screeningscoördinator, VUmc

Combinatietest: interpretatie kansuitslagen. Melanie Engels, screeningscoördinator, VUmc Combinatietest: interpretatie kansuitslagen Melanie Engels, screeningscoördinator, VUmc Uitslag Onderwerpen Combinatietest Test karakteristieken Achtergrond kansberekening Beleid bij onverwachte bevindingen

Nadere informatie

212

212 212 Type 2 diabetes is een chronische aandoening, gekarakteriseerd door verhoogde glucosewaarden (hyperglycemie), die wereldwijd steeds vaker voorkomt (stijgende prevalentie) en geassocieerd is met vele

Nadere informatie

BMI protocol. Doel protocol Gezamenlijk protocol van de 1 e en 2 e lijn met als doel een eenduidig beleid voor alle zwangeren met een BMI > 30.

BMI protocol. Doel protocol Gezamenlijk protocol van de 1 e en 2 e lijn met als doel een eenduidig beleid voor alle zwangeren met een BMI > 30. BMI protocol Doel protocol Gezamenlijk protocol van de 1 e en 2 e lijn met als doel een eenduidig beleid voor alle zwangeren met een BMI > 30. BMI onderverdeling (kg/m2) Ondergewicht: BMI

Nadere informatie

Plasma volume expansie in ernstige hypertensieve aandoeningen van de zwangerschap

Plasma volume expansie in ernstige hypertensieve aandoeningen van de zwangerschap Samenvatting Plasma volume expansie in ernstige hypertensieve aandoeningen van de zwangerschap Samenvatting Dit proefschrift beschrijft het effect van plasma volume expansie in de behandeling van ernstige

Nadere informatie

stoppen zware drinkers minder vaak met het drinken van alcoholhoudende drank dan vrouwen met een lager alcoholgebruik.

stoppen zware drinkers minder vaak met het drinken van alcoholhoudende drank dan vrouwen met een lager alcoholgebruik. Samenvatting In Nederland gebruikt ongeveer 80% van de vrouwen in de vruchtbare leeftijd alcoholhoudende drank. Veel vrouwen staken het alcoholgebruik zodra ze zwanger zijn of eerder al, als ze zwanger

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Cardiovasculaire Beoordeling na Hypertensieve Afwijkingen van de Zwangerschap Hypertensieve zwangerschapscomplicaties rondom de uitgerekende datum zijn veelvoorkomende complicaties.

Nadere informatie

Perinatale sterfte verschillen naar zorgregio s in Nederland

Perinatale sterfte verschillen naar zorgregio s in Nederland Perinatale sterfte verschillen naar zorgregio s in Nederland Anita CJ Ravelli, AMC afdeling Klinische Informatiekunde Mede namens: Martine Eskes, Jan Jaap HM Erwich, Hens AA Brouwers, Erna Kerkhof, Joris

Nadere informatie

DE SCREENING OP DOWN, EDWARDS EN PATAUSYNDROOM EN DE 20 WEKENECHO PUBLIEKSMONITOR 2017

DE SCREENING OP DOWN, EDWARDS EN PATAUSYNDROOM EN DE 20 WEKENECHO PUBLIEKSMONITOR 2017 DE SCREENING OP DOWN, EDWARDS EN PATAUSYNDROOM EN DE 20 WEKENECHO PUBLIEKSMONITOR 2017 SAMENVATTING In 2017 is 86,5 van de 173.244 zwangerschappen gecounseld voor prenatale screening. Bijna alle counselingsgesprekken

Nadere informatie

Chapter 10. Samenvatting

Chapter 10. Samenvatting Chapter 10 Samenvatting Samenvatting 149 Dit proefschrift richt zich op symptomen van neonatale adaptatie (NA) na blootstelling aan selectieve antidepressiva (SA) in utero. Deze symptomen zijn meestal

Nadere informatie

Intra-uteriene groeivertraging. Afdeling Verloskunde/Gynaecologie

Intra-uteriene groeivertraging. Afdeling Verloskunde/Gynaecologie Intra-uteriene groeivertraging Afdeling Verloskunde/Gynaecologie Inleiding U krijgt deze folder omdat u zwanger bent van een kind dat in verhouding te klein is voor uw zwangerschapsduur. Een groeivertraging

Nadere informatie

Obesitas en zwangerschap

Obesitas en zwangerschap Obesitas en zwangerschap Risico s en beleid Maaike Kloosterman-de Groot, verloskundige UMCG Casus G2P1 Algemene anamnese: BMI 42 (lengte 1.56 m en gewicht 102 kg) Reuma, zonder medicatie Primaire subfertiliteit

Nadere informatie

Obesitas. Oktober. Zorgpad Low risk B en High risk A

Obesitas. Oktober. Zorgpad Low risk B en High risk A Obesitas Zorgpad Low risk B en High risk A Oktober Dit document bevat mogelijk vertrouwelijke informatie van JIJWIJ. Het kopiëren en/of verspreiden van dit document zonder voorafgaande schriftelijke toestemming

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting De levensverwachting van mensen met een ernstige psychiatrische aandoening (EPA) is gemiddeld 13-30 jaar korter dan die van de algemene bevolking. Onnatuurlijke doodsoorzaken zoals

Nadere informatie

Betreft: Perinatale Zorg in Nederland 2013

Betreft: Perinatale Zorg in Nederland 2013 Betreft: Perinatale Zorg in Nederland Auteur Redactie Tabellen, figuren en bijlagen Stichting Perinatale Registratie Nederland dhr.dr. H.A.A. Brouwers (NVK), dhr.prof.dr. H.W. Bruinse (NVOG), mw.dr. J.

Nadere informatie

mw.dr. J. Dijs-Elsinga (PRN), mw. C. de Vries (PRN) mw.dr. E. de Miranda (KNOV), mw.dr. A.C.J. Ravelli (AMC), dhr. P.

mw.dr. J. Dijs-Elsinga (PRN), mw. C. de Vries (PRN) mw.dr. E. de Miranda (KNOV), mw.dr. A.C.J. Ravelli (AMC), dhr. P. Betreft: Perinatale Zorg in Nederland Auteur Redactie Tabellen, figuren en bijlagen Stichting Perinatale Registratie Nederland dhr.dr. H.A.A. Brouwers (NVK), dhr.prof.dr. H.W. Bruinse (NVOG), mw.dr. J.

Nadere informatie

Protocol Obesitas. 1.0 Definitie obesitas

Protocol Obesitas. 1.0 Definitie obesitas Protocol Obesitas 1.0 Definitie obesitas Obesitas is een abnormale gezondheidstoestand waarbij er een overschot aan vetweefsel is. De meest gebruikte definitie is gebaseerd op de Quetelet-index of Body

Nadere informatie

Formulier voor het beoordelen van de kwaliteit van een artikel over een diagnostische test of screeningsinstrument.

Formulier voor het beoordelen van de kwaliteit van een artikel over een diagnostische test of screeningsinstrument. Formulier voor het beoordelen van de kwaliteit van een artikel over een diagnostische test of screeningsinstrument. Behorend bij: Evidence-based logopedie, hoofdstuk 3. Toelichting bij de criteria voor

Nadere informatie

SUMMARY. Samenvatting

SUMMARY. Samenvatting SUMMARY Samenvatting 165 166 SAMENVATTING Overgewicht en obesitas bij kinderen is een steeds groter wordend probleem. Eén van de gevolgen ervan is het ontstaan van hypertensie (een te hoge bloeddruk).

Nadere informatie

Chapter 10. Samenvatting

Chapter 10. Samenvatting Chapter 10 Samenvatting 1 Hoofdstuk 1 beschrijft de achtergrondinformatie van de relatie tussen intrauteriene groeivertraging, waarvan het lage geboortegewicht een uiting kan zijn, en de gevolgen in de

Nadere informatie

GROW-App NL - Gebruikershandleiding

GROW-App NL - Gebruikershandleiding GROW-App NL - Gebruikershandleiding Welkom in de vernieuwde en beterde Nederlandse versie van de GROW-App. Deze applicatie is voor verloskundigen en praktijken door heel Nederland. Training in het gebruik

Nadere informatie

Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3

Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 Samenvatting 11 Samenvatting Bloedarmoede, vaak aangeduid als anemie, is een veelbesproken onderwerp in de medische literatuur. Clinici en onderzoekers buigen zich al vele jaren over de oorzaken en gevolgen

Nadere informatie

Wat zijn de testeigenschappen van standaard-derdetrimesterechoscopie voor de opsporing van foetale groeivertraging bij laagrisicozwangeren?

Wat zijn de testeigenschappen van standaard-derdetrimesterechoscopie voor de opsporing van foetale groeivertraging bij laagrisicozwangeren? Evidencetabel 3 Wat zijn de testeigenschappen van standaard-derdetrimesterechoscopie voor de opsporing van foetale groeivertraging bij laagrisicozwangeren? Search: (((("Fetal Growth Retardation"[Mesh]

Nadere informatie

Er zijn twee onderzoeken mogelijk: 1. Met de combinatietest wordt onderzocht of er een verhoogde kans bestaat dat uw ongeboren kind Downsyndroom

Er zijn twee onderzoeken mogelijk: 1. Met de combinatietest wordt onderzocht of er een verhoogde kans bestaat dat uw ongeboren kind Downsyndroom Prenatale screening op Downsyndroom en lichamelijke afwijkingen INHOUD 1. Wat leest u in deze brochure? 2. Onderzoek naardownsyndroomen lichamelijke afwijkingen 2.1 Onderzoek naar Downsyndroom 2.2 Onderzoek

Nadere informatie

Intra-uteriene groeivertraging

Intra-uteriene groeivertraging Intra-uteriene groeivertraging Afdeling Verloskunde/Gynaecologie Locatie Purmerend/Volendam Inleiding U krijgt deze folder omdat u zwanger bent van een baby dat in verhouding te klein is voor uw zwangerschapsduur.

Nadere informatie

Afwijkende biometrie bij SEO

Afwijkende biometrie bij SEO Afwijkende biometrie bij SEO Verwijzing en uitkomst Drs. Karline van de Kamp Structureel Echoscopisch Onderzoek Structurele afwijkingen Biometrie Effectiviteit SEO Regio Groningen en Amsterdam Anencefalie

Nadere informatie

Samenvatting Dankwoord About the author

Samenvatting Dankwoord About the author Samenvatting Dankwoord About the author Samenvatting 177 Samenvatting Overgewicht en obesitas worden gedefinieerd op basis van de body mass index (BMI) (hoofdstuk 1). Deze index wordt berekend door het

Nadere informatie

Tabel3.1.1 Voorkomen van schisis lip/kaak spleet met of zonder

Tabel3.1.1 Voorkomen van schisis lip/kaak spleet met of zonder 3.1 Schisis Schisis is één van de meest voorkomende aangeboren aandoeningen. Wereldwijd loopt de prevalentie uiteen van 4,8 tot 28,6 per 10.000 geboortes. Er bestaan grote verschillen in het voorkomen

Nadere informatie

Regionaal Protocol Obesitas

Regionaal Protocol Obesitas Regionaal Protocol Obesitas Inleiding Obesitas is een snelgroeiend gezondheidsprobleem in de Westerse wereld. Momenteel varieert in Nederland de prevalentie obesitas tussen de 6.5% en 15.5%, afhankelijk

Nadere informatie

NEDERLANDSE SAMENVATTING (DUTCH SUMMARY)

NEDERLANDSE SAMENVATTING (DUTCH SUMMARY) NEDERLANDE AMENVATTING (DUTCH UMMARY) 189 Nederlandse amenvatting (Dutch ummary) trekking van proefschrift Patiënten met een chronische gewrichtsontsteking, waaronder reumatoïde artritis (RA), de ziekte

Nadere informatie

NEDERLANDSE SAMENVATTING

NEDERLANDSE SAMENVATTING NEDERLANDSE SAMENVATTING CHAPTER X 188 INLEIDING Wereldwijd neemt het aantal mensen met overgewicht steeds verder toe. In Nederland heeft ruim de helft van de huidige bevolking overgewicht, en 14% heeft

Nadere informatie

Is een goed kind ook een gezond kind, dat blijft altijd een vraag. Dr. P.K. Flu Dr. J.W. de Leeuw Gynaecologen, Ikazia Ziekenhuis

Is een goed kind ook een gezond kind, dat blijft altijd een vraag. Dr. P.K. Flu Dr. J.W. de Leeuw Gynaecologen, Ikazia Ziekenhuis Is een goed kind ook een gezond kind, dat blijft altijd een vraag Dr. P.K. Flu Dr. J.W. de Leeuw Gynaecologen, Ikazia Ziekenhuis Casus U ziet op uw spreekuur een 35 jarige zwangere vrouw, gravida 4, para

Nadere informatie

hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5

hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5 SAMENVATTING 117 Pas kortgeleden is aangetoond dat ADHD niet uitdooft, maar ook bij ouderen voorkomt en nadelige gevolgen kan hebben voor de patiënt en zijn omgeving. Er is echter weinig bekend over de

Nadere informatie

Samenvatting en Discussie

Samenvatting en Discussie 101 102 Pregnancy-related thrombosis and fetal loss in women with thrombophilia Samenvatting Zwangerschap en puerperium zijn onafhankelijke risicofactoren voor veneuze trombose. Veneuze trombose is een

Nadere informatie

Groeiachterstand van je ongeboren kind

Groeiachterstand van je ongeboren kind Groeiachterstand van je ongeboren kind Inhoudsopgave Klik op het onderwerp om verder te lezen. Normale groei van je kind tijdens de zwangerschap 1 Ontstaan 1 Oorzaken 2 Toename 2 Klachten 2 Behandeling

Nadere informatie

Toetsprogramma Omgaan met risicofactoren in het beleid bij hypertensieve aandoeningen tijdens de zwangerschap, baring en kraamperiode

Toetsprogramma Omgaan met risicofactoren in het beleid bij hypertensieve aandoeningen tijdens de zwangerschap, baring en kraamperiode Toetsprogramma Omgaan met risicofactoren in het beleid bij hypertensieve aandoeningen tijdens de zwangerschap, baring en kraamperiode Colofon Koninklijke Nederlandse Organisatie van Verloskundigen, Utrecht,

Nadere informatie

DE PRENATALE SCREENING OP DOWNSYNDROOM EN HET STRUCTUREEL ECHOSCOPISCH ONDERZOEK

DE PRENATALE SCREENING OP DOWNSYNDROOM EN HET STRUCTUREEL ECHOSCOPISCH ONDERZOEK DE PRENATALE SCREENING OP DOWNSYNDROOM EN HET STRUCTUREEL ECHOSCOPISCH ONDERZOEK PUBLIEKSMONITOR 2016 SAMENVATTING De resultaten van deze monitor zijn gebaseerd op gegevens die zijn geregistreerd in de

Nadere informatie

(hoofdstuk 2) vatting Samen

(hoofdstuk 2) vatting Samen The Multiple Environmental and Genetic Assessment of risk factors for venous thrombosis (MEGA studie) is een groot patiënt-controle onderzoek naar risicofactoren voor veneuze trombose. In deze studie zijn

Nadere informatie

Onderzoek naar de gezondheid van je kindje... 2 Er zijn vijf soortem prenatale testen:... 2 Combinatietest Down-, edwards-, patausyndroom...

Onderzoek naar de gezondheid van je kindje... 2 Er zijn vijf soortem prenatale testen:... 2 Combinatietest Down-, edwards-, patausyndroom... Contents Onderzoek naar de gezondheid van je kindje.... 2 Er zijn vijf soortem prenatale testen:... 2 Combinatietest... 2 Down-, edwards-, patausyndroom... 2 Uitslag... 2... 3 Betrouwbaarheid... 3... 3

Nadere informatie

In het kort. Welke testen zijn er mogelijk bij prenatale screening? Wat is prenatale screening?

In het kort. Welke testen zijn er mogelijk bij prenatale screening? Wat is prenatale screening? prenatale screening Inhoudsopgave In het kort 3 Wat is prenatale screening? 3 Welke testen zijn er mogelijk bij prenatale screening? 3 Bij welke zwangerschapsduur vindt prenatale screening plaats? 3 Wie

Nadere informatie

Dr. Marijke C.Ph. Slieker-ten Hove. Bekkenfysiotherapeut

Dr. Marijke C.Ph. Slieker-ten Hove. Bekkenfysiotherapeut Naam Bekkenfysiotherapeut Titel proefschrift/thesis Samenvatting Dr. Marijke C.Ph. Slieker-ten Hove Ja Pelvic Floor Function and Disfunction in a general female population Algemeen Het hoofdonderwerp van

Nadere informatie

Disclosure belangen spreker

Disclosure belangen spreker Disclosure belangen spreker (potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven Sponsoring of onderzoeksgeld Honorarium of andere (financiële) vergoeding Aandeelhouder

Nadere informatie

CHAPTER 9. Nederlandse samenvatting

CHAPTER 9. Nederlandse samenvatting CHAPTER 9 Nederlandse samenvatting Chapter 9 138 Nederlandse samenvatting Dit proefschrift beoogt bij te dragen aan de kennis over prenataal zorggebruik van zwangere vrouwen die eerstelijns verloskundige

Nadere informatie

Disclosure belangen. (potentiële) belangenverstrengeling. Geen. Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven.

Disclosure belangen. (potentiële) belangenverstrengeling. Geen. Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven. Disclosure belangen (potentiële) belangenverstrengeling Geen Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven Bedrijfsnamen Sponsoring of onderzoeksgeld Honorarium of andere (financiële) vergoeding

Nadere informatie

SAMENVATTING. MVW_proefschrift_170x240_17042013.indd 172

SAMENVATTING. MVW_proefschrift_170x240_17042013.indd 172 SAMENVATTING MVW_proefschrift_170x240_17042013.indd 172 ALIFE@WORK DE EFFECTEN VAN EEN LEEFSTIJLPROGRAMMA MET BEGELEIDING OP AFSTAND VOOR GEWICHTSCONTROLE BIJ WERKNEMERS ACHTERGROND Overgewicht, waarvan

Nadere informatie

STANDAARD GROEI EN PUBERTAIRE ONTWIKKELING

STANDAARD GROEI EN PUBERTAIRE ONTWIKKELING Vlaamse Wetenschappelijke Vereniging voor Jeugdgezondheidszorg 2005 STANDAARD GROEI EN PUBERTAIRE ONTWIKKELING Dr. Katelijne Van Hoeck Wetenschappelijk medewerker VWVJ Prof. Dr. Karel Hoppenbrouwers Voorzitter

Nadere informatie

Auteur: A. Franx Redacteur: dr. E. Bakkum Bureauredacteur: Jet Quadekker

Auteur: A. Franx Redacteur: dr. E. Bakkum Bureauredacteur: Jet Quadekker 1 Prenatale screening Onderzoek naar aangeboren aandoeningen in het begin van de zwangerschap Commissie Patiënten Voorlichting NVOG I.s.m. Erfocentrum en VSOP Auteur: A. Franx Redacteur: dr. E. Bakkum

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG. Datum 31 mei 2016 Betreft Kamervragen. Geachte voorzitter,

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG. Datum 31 mei 2016 Betreft Kamervragen. Geachte voorzitter, > Retouradres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Bezoekadres: Parnassusplein 5 2511 VX Den Haag T 070 340 79 11 F 070 340

Nadere informatie

ONDERZOEK IN VLOKKEN OF VRUCHTWATER BIJ ECHOAFWIJKINGEN

ONDERZOEK IN VLOKKEN OF VRUCHTWATER BIJ ECHOAFWIJKINGEN ONDERZOEK IN VLOKKEN OF VRUCHTWATER BIJ ECHOAFWIJKINGEN ONDERZOEK IN VLOKKEN E VRUCHTWATER BIJ ECHOAFWIJKINGEN Afdeling Genetica UMCG 2 Onderzoek in vlokken of in vruchtwater bij echoafwijkingen. U bent

Nadere informatie

Veel vrouwen gebruiken medicijnen tijdens hun zwangerschap. Van veel van deze medicijnen zijn de mogelijke teratogene effecten vaak nog niet goed beke

Veel vrouwen gebruiken medicijnen tijdens hun zwangerschap. Van veel van deze medicijnen zijn de mogelijke teratogene effecten vaak nog niet goed beke 107 Veel vrouwen gebruiken medicijnen tijdens hun zwangerschap. Van veel van deze medicijnen zijn de mogelijke teratogene effecten vaak nog niet goed bekend. Onderzoek naar welke medicijnen gebruikt worden

Nadere informatie

Waarom worden uw risico s in kaart gebracht?

Waarom worden uw risico s in kaart gebracht? Deze folder is ontwikkeld door het Expect onderzoeksteam van de Universiteit Maastricht. Meer informatie over het Expect onderzoek vindt u op www.zwangerinlimburg.nl Waarom worden uw risico s in kaart

Nadere informatie

Verburg Curven. Rosalinde Snijders

Verburg Curven. Rosalinde Snijders Verburg Curven Rosalinde Snijders Inhoud! Metingen tijdens de zwangerschap! Over percentielen! Factoren die van belang zijn! Vervolgonderzoek www.shakespeak.com We gaan stemmen Internet 1 2 1 Deze presentatie

Nadere informatie

Formulier voor het beoordelen van de kwaliteit van een systematische review. Behorend bij: Evidence-based logopedie, hoofdstuk 2

Formulier voor het beoordelen van de kwaliteit van een systematische review. Behorend bij: Evidence-based logopedie, hoofdstuk 2 Formulier voor het beoordelen van de kwaliteit van een systematische review Behorend bij: Evidence-based logopedie, hoofdstuk 2 Toelichting bij de criteria voor het beoordelen van de kwaliteit van een

Nadere informatie

29-6-2011. Jeroen de Wilde, Arts M&G-onderzoeker JGZ 4-19 CJG Den Haag 29 juni 2011 2. Ondergewicht = Westerse landen: 2-15% Asian enigma

29-6-2011. Jeroen de Wilde, Arts M&G-onderzoeker JGZ 4-19 CJG Den Haag 29 juni 2011 2. Ondergewicht = Westerse landen: 2-15% Asian enigma Jeroen de Wilde, Arts M&G-onderzoeker JGZ 4-19 CJG Den Haag 29 juni 2011 2 29 juni 2011 1 Ondergewicht = A. Een gewicht of BMI onder een bepaalde grenswaarde Gewicht naar lengte, per geslacht Gewicht naar

Nadere informatie

Registratieformulier voor de gegevens rondom de zwangerschap en bevalling

Registratieformulier voor de gegevens rondom de zwangerschap en bevalling Registratieformulier voor de gegevens rondom de zwangerschap en bevalling Beste collega, Hierbij treft u het registratieformulier aan voor de gegevens rondom de zwangerschap en bevalling van uw patiënte.

Nadere informatie

Betreft: Perinatale Zorg in Nederland 2016

Betreft: Perinatale Zorg in Nederland 2016 Betreft: Perinatale Zorg in Nederland Auteur Perined Tabellen, figuren en bijlagen mw. drs. A.M. Arns-Schiere, mw. dr. A.E. van Dijk, mw. dr. J. Dijs-Elsinga, mw. drs. A. Henseler, mw. dr. C.W.P.M. Hukkelhoven,

Nadere informatie

IN ZWANG PROTOCOL: Preventie recidief spontane vroeggeboorte

IN ZWANG PROTOCOL: Preventie recidief spontane vroeggeboorte IN ZWANG PROTOCOL: Preventie recidief spontane vroeggeboorte DEFINITIE: Vroeggeboorte: bevalling bij amenorroeduur < 37 weken Bij een zwangerschapsduur van meer dan 35 weken wordt het risico van belangrijke

Nadere informatie

K I N D E R E N O N D E R Z O E K : 0-1 1 J A A R

K I N D E R E N O N D E R Z O E K : 0-1 1 J A A R VOEDING, BEWEGING EN GEWICHT K I N D E R E N O N D E R Z O E K : 0-1 1 J A A R Jeugd 2010 6 Kinderenonderzoek 2010 Om inzicht te krijgen in de gezondheid van de inwoners in haar werkgebied, heeft de GGD

Nadere informatie

Samenvatting en conclusies

Samenvatting en conclusies Samenvatting en conclusies 8 Chapter 8 74 Samenvatting Hoofdstuk 1 geeft een algemene inleiding op dit proefschrift. De belangrijkste doelen van dit proefschrift waren achtereenvolgens: het beschrijven

Nadere informatie

Samenvatting. Samenvatting 7

Samenvatting. Samenvatting 7 Samenvatting Dit advies gaat over zwangerschapsimmunisatie door rode bloedcellen: het verschijnsel waarbij vrouwen zogeheten irregulaire erytrocytenantistoffen (IEA) vormen tegen voor hen vreemde rode

Nadere informatie

Het centrale thema van dit proefschrift is zwangerschap en gewichtsverandering van de moeder.

Het centrale thema van dit proefschrift is zwangerschap en gewichtsverandering van de moeder. Samenvatting Het centrale thema van dit proefschrift is zwangerschap en gewichtsverandering van de moeder. Europa wordt de laatste tientallen jaren overspoeld door obesitas. Meer vrouwen in de vruchtbare

Nadere informatie

Katia Bilardo University Medical Centre Groningen The Netherlands

Katia Bilardo University Medical Centre Groningen The Netherlands De vele gezichten van Groeivertraging Katia Bilardo University Medical Centre Groningen The Netherlands Definitie SFD/SGA: Foetus/ pasgeboren met biometrie/ geboortegewicht < P10 IUGR/ GR: Foetus/ pasgeboren

Nadere informatie

Risicoberekening voor TRISOMIE 21 in het eerste trimester

Risicoberekening voor TRISOMIE 21 in het eerste trimester Risico op trisomie 21 Centrum Menselijke Erfelijkheid Risicoberekening voor TRISOMIE 21 in het eerste trimester Hoewel de meeste baby s gezond zijn, heeft elke baby een kleine kans op een lichamelijke

Nadere informatie

Samenvatting R1 R2 R3 R4 R5 R6 R7 R8 R9

Samenvatting R1 R2 R3 R4 R5 R6 R7 R8 R9 SAMENVATTING 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 134 Type 2 diabetes is een veel voorkomende ziekte die een grote impact heeft op zowel degene waarbij

Nadere informatie

hoofdstuk 1 doelstellingen hoofdstuk 2 diagnosen

hoofdstuk 1 doelstellingen hoofdstuk 2 diagnosen Dit proefschrift gaat over moeheid bij mensen die dit als belangrijkste klacht presenteren tijdens een bezoek aan de huisarts. In hoofdstuk 1 wordt het onderwerp moeheid in de huisartspraktijk kort geïntroduceerd,

Nadere informatie

STRUCTUREEL ECHOSCOPISCH ONDERZOEK (SEO) Versie 2.0

STRUCTUREEL ECHOSCOPISCH ONDERZOEK (SEO) Versie 2.0 STRUCTUREEL ECHOSCOPISCH ONDERZOEK (SEO) Versie 2.0 Datum Goedkeuring 07-03-2012 Methodiek Consensus based Discipline Monodisciplinair Verantwoording NVOG Voorwaarden en uitvoering Naar dit modelprotocol

Nadere informatie

Nederlandstalige samenvatting

Nederlandstalige samenvatting Nederlandstalige samenvatting 147 Samenvatting 148 Nederlandstalige samenvatting Nederlandstalige samenvatting Achtergrond en doel van het onderzoek De keizersnede was oorspronkelijk bedoeld als noodprocedure

Nadere informatie

Kwaliteitsindicatoren diabetes en zwangerschap (fase 2)

Kwaliteitsindicatoren diabetes en zwangerschap (fase 2) Kwaliteitsindicatoren diabetes en zwangerschap (fase 2) Nederlandse Diabetes Federatie 033-4480845 info@diabetesfederatie.nl Stationsplein 139 3818 LE Amersfoort Kwaliteitsindicatoren diabetes en zwangerschap

Nadere informatie

Figuur 1: schematische weergave van een cel

Figuur 1: schematische weergave van een cel Inleiding De titel van het proefschrift is Preventing the transmission of mitochondrial diseases. Dat wil zeggen: het tegengaan dat mitochondriële ziekten worden doorgegeven aan het nageslacht. Mitochondriën

Nadere informatie

Kinderneurologie.eu. Het foetaal alcohol syndroom. www.kinderneurologie.eu

Kinderneurologie.eu. Het foetaal alcohol syndroom. www.kinderneurologie.eu Het foetaal alcohol syndroom Wat is het foetaal alcohol syndroom? Het foetaal alcohol syndroom is een combinatie van aangeboren afwijkingen bij een baby die veroorzaakt zijn door alcohol gebruik van de

Nadere informatie

oinleiding 1 c oovergewicht en ernstig overgewicht (obesitas) in Nederlandd

oinleiding 1 c oovergewicht en ernstig overgewicht (obesitas) in Nederlandd oinleiding 1 c Gewichtsstijging ontstaat wanneer de energie-inneming (via de voeding) hoger is dan het energieverbruik (door lichamelijke activiteit). De laatste decennia zijn er veranderingen opgetreden

Nadere informatie

.192. Etnische ongelijkheid in hart- en vaatziekterisico:

.192. Etnische ongelijkheid in hart- en vaatziekterisico: Samenvatting Etnische ongelijkheid in hart- en vaatziekterisico: de aanwezigheid van risicofactoren onder Amsterdammers met een Turkse en Marokkaanse etnische achtergrond. De incidentie van hart- en vaatziekten

Nadere informatie

CRL zwangerschapsdatering en nevenbevindingen

CRL zwangerschapsdatering en nevenbevindingen CRL zwangerschapsdatering en nevenbevindingen Regionale bijeenkomst SPN 06 november 2018 Desiree Moens-van de Moesdijk Caroline Adriaanse Zwangerschapsdatering Vaste regels/richtlijn voor juiste en betrouwbare

Nadere informatie