EDUCATIEF PAKKET MILIEU & GEZONDHEID

Transcriptie

1 EDUCATIEF PAKKET MILIEU & GEZONDHEID ter ondersteuning van de BIOMONITORINGSCAMPAGNE DOELGROEP: 1ste jaar van de tweede graad (3de middelbaar) STEUNPUNT MILIEU & GEZONDHEID in samenwerking met HET PROJECT MILIEUZORG OP SCHOOL en NMEC- DE HELIX Welkom Dit educatief pakket wordt uw school aangeboden in het kader van de medewerking aan de biomonitoringscampagne van het Steunpunt Milieu & Gezondheid. Dit pakket is bedoeld voor leerlingen uit het derde leerjaar van het secundair onderwijs (tweede graad, eerste leerjaar). Specifiek staat de relatie milieu gezondheid centraal. Hieronder volgt een woord van uitleg over het Steunpunt Milieu & Gezondheid, de biomonitoring, onze aanpak bij de ontwikkeling van dit pakket en natuurlijk het pakket zelf.

2 Wie werkten mee aan de ontwikkeling van dit pakket? Ingrid Van Grimbergen (Vrijwillige medewerking; leerkracht secundair onderwijs) Hans Keune (Coördinatie; Steunpunt Milieu & Gezondheid, Universiteit Antwerpen, Studiecentrum Technologie, Energie & Milieu) Prof. Dr. Nik Van Larebeke (Steunpunt Milieu & Gezondheid, Universiteit Gent, Vakgroep Radiotherapie, Kerngeneeskunde en Experimentele Cancerologie) Dr. Vera Nelen (Steunpunt Milieu & Gezondheid, Provinciaal Instituut voor Hygiëne) Prof. Dr. Greet Schoeters (Steunpunt Milieu & Gezondheid, Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek) Eric Craenhals (AMINAL, Afdeling Algemeen Milieu- en Natuurbeleid, MilieuzorgOpSchool-project) Monica Van Fleteren (Universiteit Antwerpen, Studiecentrum Technologie, Energie & Milieu) Lieve Verhaeghe (NMEC-De Helix) Walter Troch (Vlaamse Milieu Maatschappij) Het steunpunt milieu & gezondheid Het Steunpunt Milieu & Gezondheid werkt voor de Vlaamse overheid en is een samenwerkingsverband van onderzoekers van de Vrije Universiteit Brussel (VUB), Universiteit Antwerpen (UA), Rijksuniversiteit Gent (RUG), Katholieke Universiteit Leuven (KUL), Limburgs Universitair Centrum (LUC), Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek (VITO), Provinciaal Instituut voor Hygiëne (PIH), Universiteit Maastricht (UMA), en het Openbaar Psychiatrisch Ziekenhuis Geel (OPZ Geel). Het Steunpunt onderzoekt de relatie tussen milieu en gezondheid in Vlaanderen. Het gaat hierbij om een zeer complexe relatie. Ten eerste is het om wetenschappelijke redenen uiterst moeilijk om eenduidige oorzaken aan te duiden voor gezondheidsproblemen. Onze gezondheid is nu eenmaal een complexe

3 cocktail waarop heel wat factoren een invloed op kunnen uitoefenen. Niet alleen erfelijke factoren maar ook de levensstijl (roken, alcohol, geneesmiddelen,...) voeding, sociaaleconomische status, toegang tot medische en paramedische zorg en last but not least het milieu spelen een rol. Er bestaat dan ook geen twijfel over: de kwaliteit van water, bodem, lucht, huisvesting, een aangepast klimaat en dito socio-economische omstandigheden zijn essentiële voorwaarden voor gezondheid en overleving. Ten tweede is het domein waarop de wetenschap zich meer en meer ent, nog relatief jong en onontgonnen. Expansie en bijkomende exploratie dienen in de komende decennia de ontbrekende puzzelstukken verder in te vullen. Een moeilijke missie weliswaar, maar de maatschappelijke belangen en verwachtingen zijn hoog. Meer en meer tekenen wijzen immers op de kwalijke gevolgen die de blootstelling aan milieupolluenten bij de bevolking veroorzaken. Een aantal voorbeelden uit de maatschappelijke beleidsnota milieu en gezondheid ( ) tonen de ernst van de situatie aan: percent van de kankers in de geïndustrialiseerde wereld is te wijten aan externe factoren, waaronder milieufactoren. Er is een stijgende incidentie van milieugerelateerde kankers (bloedkankers, longkanker, borstkanker, prostaatkanker, enz.). Bloedkankers waaronder leukemie komen ook op steeds jongere leeftijd voor. Er was een toename met 40 percent van de huidkankers tussen 1974 en 1994; - In de periode is in het centrum van Antwerpen de prevalentie van astma bij volwassenen met ongeveer 30 percent gestegen. Astma en andere aandoeningen van de luchtwegen (hoesten, reutelen, enz.) komen ook meer en meer voor bij (jonge) kinderen, zelfs bij baby's; - Volgens een extrapolatie van een buitenlandse studie vallen er in ons land jaarlijks 6000 doden ten gevolge van luchtverontreiniging. Voor de helft hiervan is het verkeer verantwoordelijk; - Zowat 15 percent van alle paren heeft momenteel een vruchtbaarheidsprobleem. Dat is tweemaal zoveel als twintig jaar geleden. In dezelfde periode is het percentage mannen met een spermakwaliteit die als 'zo goed als onvruchtbaar moet worden beschouwd, gestegen van 1,6 naar 9 percent; - Op tien jaar tijd is er een duidelijke toename van het aantal gevallen van het chronisch vermoeidheidssyndroom (CVS) (van in 1990 tot ongeveer nu). Er zijn ook hot spots die overeenstemmen met plaatsen met verhoogde verontreiniging (zware metalen, pentachloorfenol, enz.). Aangezien levende organismen in permanente wisselwerking met hun omgeving staan, zal hun welzijn in belangrijke mate bepaald worden door de kwaliteit van diezelfde leefomgeving. Het beklemtonen van het welzijn van de mens beperkt zich hierbij niet uitsluitend tot het voorkomen van een klassiek ziektebeeld maar includeert tevens het mentale en sociale welzijn. Binnen de milieugezondheidskunde wordt gewezen op drie categorieën van invloeden. - Ten eerste de wijzigingen als gevolg van chemische agentia (vervuilende stoffen). - Ten tweede de impact van fysische agentia (geluid, trillingen en straling). - En tenslotte de biologische agentia (ziekteverwekkende agentia).

4 Op basis hiervan wordt de gezondheidsrisicoanalyse omschreven als: de studie van de risico's van de impact van de weergegeven agentia in de leefomgeving die een invloed hebben op de gezondheid. Bedoeling is te anticiperen op de effecten om zo de gezondheidsschade te vermijden of tot een minimum te beperken. Het is van belang niet enkel een beschrijving van de potentiële effecten weer te geven maar deze tevens te voorzien voor de bevolkingsgroepen die een verhoogd risico lopen. Voor meer informatie over het Steunpunt verwijzen we graag naar de website: Biomonitoringscampagne Belangrijk onderdeel van het werk van het Steunpunt is de biomonitoringscampagne. Hierbij wordt in drie campagnes bij verschillende doelgroepen gemeten wat gezondheidseffecten van milieuvervuiling zijn. Hiervoor is een aantal gebieden in Vlaanderen geselecteerd die typisch zijn voor specifieke milieuproblemen. Het gaat dus om een select aantal locaties in Vlaanderen. Elke campagne loopt gedurende één jaar. De in september 2002 opgestarte campagne bij pasgeborenen nadert in de tweede helft van 2003 haar afronding. Vanaf september 2003 is de campagne onder adolescenten opgestart, en in september 2004 start de campagne bij volwassenen. Campagne adolescenten secundair onderwijs De campagne adolescenten die in september 2003 in scholen in geselecteerde gebieden in Vlaanderen van start is gegaan, heeft de bedoeling leerlingen (14 15 jaar) uit het derde leerjaar van het secundair onderwijs (tweede graad, eerste leerjaar) te onderzoeken. Er is onder andere voor deze leeftijdsgroep gekozen omdat dan aangesloten kan worden bij het medisch onderzoek van het CLB. Aan het onderzoek is behalve een fysiek onderzoek, ook een schriftelijk onderzoek verbonden. Dit is van groot belang om de metingen goed te kunnen analyseren en interpreteren. Het is de bedoeling de medewerking van zowel scholen als scholieren zoveel mogelijk te garanderen door middel van onder andere het aanbieden van dit educatief pakket. Aangezien we over beperkte tijd en middelen beschikken voor de ontwikkeling van een educatief pakket dat onze campagne in september 2003 kan ondersteunen, zal het een beperkte oefening zijn. We beschouwen dit echter als een pilootproject voor het opzetten van een intensiever project voor verdere uitwerking van educatief materiaal inzake Milieu en Gezondheid. Op termijn denken we ook aan het toegankelijk maken van onderzoeksgegevens via de website van het Steunpunt. Deze kunnen dan bijvoorbeeld door leerkrachten en leerlingen gebruikt worden. Binnen het Steunpunt is een informatief magazine, de Biomonitor, ontwikkeld. Eén van de ideeën voor een themanummer van de Biomonitor is dat een klas uit bijvoorbeeld het

5 secundair onderwijs een keer als gastredactie kan optreden, om zo de brug tussen wetenschap en jongeren beter gestalte te geven. In overleg met de leerlingen zal dan bepaald worden wat interessante thema s zijn en welke vragen bijvoorbeeld aan verschillende professoren of de betreffende ministers kunnen worden voorgelegd. Mocht uw school interesse hebben Samenwerking met anderen Concreet werd voor het project samengewerkt met het MOS-project en NMEC- De Helix, beide ressorterend onder Aminal. MilieuzorgOpSchool-project Er is zoveel mogelijk aansluiting gezocht bij het MOS-project. Dit betreft dan vooral de aandachtspunten en thema s die in het MOS-project in samenwerking met scholen aan de orde zijn. Dit laatste is van groot belang om zoveel mogelijk afstemming te vinden op hetgeen waarmee scholen in het kader van Milieueducatie al bezig zijn. Op deze manier zorgen we voor een geïntegreerde benadering van Natuur- en Milieueducatie. Natuur-enMilieuEducatieCentrum-De Helix Dit centrum heeft ruim zes jaar praktijkervaring met Milieueducatie voor onder andere scholen. Een eerste punt van inbreng van dit centrum was dan ook expertise inzake de didactische vertaling van ideeën in het kader van dit project. Aandachtspunten waren hierbij hoe zowel leerlingen als leerkrachten vanuit hun perspectief hiernaar zullen kijken. Maatschappelijk belang van een Educatief pakket Milieu & Gezondheid We noemen een aantal aspecten van het project die aansluiten bij het maatschappelijk belang en de positie van het onderwijs hierbij. Sensibilisering: leerlingen bewust maken van de milieuproblematiek en de gevolgen voor de volksgezondheid. Kennis overdracht: - Kennis inzake het complexe karakter van de milieuproblematiek en de relatie met de gezondheidsrisico s - Kennis inzake de maatschappelijke verwevenheid van de problematiek Het nastreven van een duurzame toekomst: - Investeren in de jeugd, de volwassenen van morgen - Leerlingen alternatieve handelingswijzen aanreiken waardoor zij binnen hun eigen handelingsruimte keuzen kunnen maken die haalbaar zijn en waarvan zij overtuigd zijn dat ze zinvol zijn, waardoor een meer blijvend resultaat bereikt

6 wordt dan door enkel slechte nieuwsboodschappen zonder concrete en realistische handelingssuggesties aan te bieden. Bevorderen van meer milieuvriendelijk en gezond gedrag: zelfstandigheid, verantwoordelijkheidsgevoel en kritische reflectie van de burgers van morgen bevorderen. Aansluiting bij de praktijk van de scholen en richtlijnen vanwege het onderwijsbeleid waaraan zij dienen te voldoen: aansluiting bij meerdere eindtermen voor het onderwijs. Pedagogische benadering Allereerst hopen we via het educatief pakket informatie aan te dragen die ertoe kan bijdragen het inzicht over de relatie tussen milieu en gezondheid bij leerkrachten en leerlingen te vergroten. Het gaat dan om overdracht van kennis en om bewustwording. Uiteindelijk hopen we zo leerlingen voldoende materiaal aan te reiken op grond waarvan zij zelfstandig afwegingen kunnen maken over hun eigen verantwoordelijkheid en handelen inzake milieu en gezondheid. Het is derhalve niet de bedoeling leerlingen te overtuigen door te zeggen wat goed en fout is, maar ze in staat te stellen op grond van gedegen informatie en kennis, zelf goed geïnformeerde afwegingen te kunnen maken. Het zal een uitdaging zijn de slechte boodschap die we te melden hebben over de relatie milieu en gezondheid, te vertalen in een constructieve en daardoor positieve boodschap, die aansluit bij de beleving van scholieren, en die handreikingen kan bieden die afgestemd zijn op het handelingsvermogen van die leerlingen. Ten tweede willen we zo veel mogelijk aansluiten bij de werking van scholen, leerkrachten en leerlingen door het educatieve pakket af te stemmen op het drukke programma waarvan in het onderwijs sprake is. We denken hierbij allereerst aan de vakoverschrijdende eindtermen waarmee de scholen moeten werken. Het is de bedoeling zoveel mogelijk in deze termen te denken als we lespakketten ontwikkelen, en steeds duidelijk te vermelden aan welke eindtermen voldaan wordt wanneer een pakket gebruikt wordt door een school. In de derde plaats willen we het pakket zo opstellen dat scholen en leerkrachten zelf kunnen kiezen hoe ze ermee willen werken. Hoe ziet het educatief pakket eruit? Dit educatief pakket bestaat uit drie deelpakketten die los van elkaar te gebruiken zijn: - Een Belangenspel - Een Gezondheidsquiz - Een wetenschappelijke proef

7 Belangenspel Centraal staat hier de discussie over wat er moet gebeuren met een school die vlak naast een zwaar vervuilende fabriek staat: moet de school omwille van ernstige gezondheidsrisico s voor kinderen beter gesloten worden of niet? De centrale overheid, de Vlaamse regering, heeft een werkgroep samengesteld die deze vraag moet helpen beantwoorden. In deze werkgroep zitten vertegenwoordigers van verschillende belangengroepen die betrokken zijn bij deze problematiek: directeur van de fabriek, directeur van de school, milieu- en gezondheidsdeskundigen, vertegenwoordigers van de lokale overheden en wijkbewoners. In dit belangenspel is het de bedoeling dat de leerlingen zich inleven in de discussie binnen deze werkgroep door deze vanuit hun eigen beleving na te spelen. Gezondheidsquiz De leerlingen kunnen zelfstandig deze quiz afleggen of de leerkracht kan dit voorlezen als het ware een luisterproef. De tekst wisselt zich af met vragen waar zij ja of neen moeten op antwoorden. Op het einde kunnen zij een score berekenen. Met deze score kunnen zij opzoeken tot welk profiel zij behoren. Deze profielen beschrijven de milieubewuste leerling tot de minder milieubewuste leerling. De bedoeling is ook op het einde dat zij een aantal tips samenvatten waardoor zij een gezondere omgeving kunnen creëren. Wetenschappelijke proef De leerlingen meten de kwaliteit van de lucht op school. Dit gebeurt met behulp van een meetapparaat dat gedurende 24 uur lucht door een filter opzuigt. De verkleuring van de filter zegt iets over de luchtkwaliteit. Het meetapparaat wordt door het Steunpunt Milieu & Gezondheid voor een week aan de school ter beschikking gesteld. Het is de bedoeling dat een aantal metingen gedurende die week op de school gedaan worden. De resultaten worden vervolgens vergeleken met een aantal referentiemetingen die op uiteenlopende locaties in Vlaanderen gedaan zijn. De resultaten van de school kunnen bovendien ingestuurd worden bij het Steunpunt en kunnen op de website van het Steunpunt vergeleken worden met andere scholen in Vlaanderen. Handleiding gebruik van deze CD-rom Per deelpakket wordt steeds een aantal vaste onderdelen aangeboden op deze CD-ROM: - Onderwijs eindtermen (bij introductie, onder elk deelpakket) - Lesvoorbereiding - Werkbladen leerlingen

8 Onderwijs eindtermen Voor het gehele pakket alsook voor de verschillende deelpakketten is op de CD-ROM informatie voorzien over de onderwijskundige eindtermen waaraan de verschillende onderdelen voldoen. Lesvoorbereiding In de lesvoorbereiding zit alle informatie die een leerkracht nodig heeft om het deelpakket te gebruiken. Werkbladen leerlingen Hier zitten alle werkbladen in die leerlingen moeten gebruiken tijdens de les. Evaluatie Om dit pakket nog beter afgestemd te krijgen op de behoefte van scholen, leerkrachten en leerlingen, stellen we het op prijs als u ons doorgeeft hoe het gebruik van het pakket, hopelijk goed, bevallen is. Wij zullen gedurende het leerjaar proberen het pakket te blijven verbeteren. Een definitieve, verbeterde eindversie zult u vanzelfsprekend ook ontvangen. Op de CD-ROM is een evaluatieformulier opgenomen. We zouden het zeer op prijs stellen indien u dit wilt invullen en insturen (per post of per ). Mocht u bereid zijn ons ook nog te woord te staan om verder feedback te geven, dan stellen wij dit zeer op prijs. Op het evaluatieformulier kunt u aangeven hoe u het best hiervoor door ons gecontacteerd kan worden. Contactpersoon Mocht u nog vragen of opmerkingen hebben, neem dan gerust contact met ons op: Hans Keune Steunpunt Milieu & Gezondheid Universiteit Antwerpen (STEM) Kleine Kauwenberg Antwerpen Tel Fax hans.keune@ua.ac.be

9 Veel plezier met het gebruik van dit educatief pakket!