Vibeke Kingma. Doctoraalscriptie E c o n o m i s che en Sociale G e s ch i e d e n i s U n i v e rsiteit van Amsterd a m

Transcriptie

1 Vibeke Kingma Doctoraalscriptie E c o n o m i s che en Sociale G e s ch i e d e n i s U n i v e rsiteit van Amsterd a m 9 juli 1996

2 I N L E I D I N G De katoendrukkerij is in en rond Amsterdam een vrij uitgebreide tak van stedelijke nijverheid gew e e s t ; er kunnen talloze bedrijfsge s chiedenisjes ge s ch e t s t wo rden van de katoendrukkerijen die in de zeventiende en achttiende eeuw in en rondom Amsterdam bestaan hebben. Van t Huis de Vraegh bijvo o r b e e l d ; dit was vóór het als een katoendrukkerij gebruikt werd, een bekend buiten aan de Sloterweg, dat vaak werd gebruikt als adresaanduiding (Over Huis De V r a e g h, bij Huis de V r a e g h ). In januari 1701 gingen de eigenaren van het bu i t e n, Claes Jansz Slecht en zijn zoon Jan Claesz. S l e ch t, een contract aan met de katoendrukker Marten Alders z. Kleijwegh vo o r het bedrukken van katoen in Huis de Vraegh of Bouwtenbu rgh.1 Al snel liep het m i s ; in juni 1701 beklaagde Claes Jansz Slecht zich bij schout Te n g n agel ov e r K l e i j w e g h, die een sch e l d p a rtij met hem uitgelokt zou hebben.2 Ve rvo l ge n s nemen de zaken een verrassende wending; in juli 1701 verkoopt Claes Jansz S l e cht zijn helft in de drukkerij aan Simon Te n g n age l, s chout van Sloten,

3 S l o t e rd i j k, Osdorp en De Vrije Geer. D e ze gaat nu een contract aan met Mart e n Kleijwegh.3 Ve rvo l gens begon het blijkbaar te lopen; in 1703 duikt Kleijwegh nog een keer op in de arch i ev e n, als hij zijn personeel laat verklaren dat de katoen die hij van twee kooplieden had ontva n gen wegens de slechte kwaliteit volledig onbruikbaar was.4 Dan blijft het een tijd stil rond t Huis de V r a e g h. I n 1747 blijkt het bedrijf in het bezit van C. L a n gev e l d. In 1793 wo rdt het bij een executoriale verkoop verko cht door de failliete compagnie van Knop en B o s m a n. In 1809 wo rdt het gedeeltelijk door brand vernietigd, in 1811 vo o r afbraak verko ch t. 5 Een bekende drukkerij was die van Johannes Coop. D e ze lag aan de Amstel, o p de hoek van de huidige To l s t r a a t, toen Ve rv e rspad ge h e t e n. In 1686 ko cht Gerrit Jansz Coop hier een perceel met daarop een huis, pakhuis en bleekveld en vestigde er een verv e r i j. Zijn zoon, Johannes Coop, zette het bedrijf vo o rt en breidde het uit tot katoendrukkerij. Dat het één van de grotere drukkerijen was, bl i j k t uit de registers van de Goede Mannen in 1704, waarin ook Johannes Koops is o p ge n o m e n. In 1732 werd het bedrijf omsch r even als een catoendruckerij met

4 sijn woonhuijs en stallinge, loods en werkplaatse, met een huurwaarde va n 2500 gulden. In 1751 werd het bedrijf verko cht door Gerrit en Johannes Coop, de kinderen van Johannes Coop, aan Gerrit de Haen voor gulden.6 Die v e r ko cht het in 1768 met verlies weer door aan de weduwe van Francois Chion, Philippe Chion, Pierre Couderc en Jean Pastre voor gulden.7 In 1781 b r a n dde de katoendrukkerij af en Jean Pastre verko cht haar door aan George D o m m e r, die er een porseleinfabriek in vestigde. Zo zijn er nog talloze voorbeelden te gev e n, van even gro t e, maar ook kleinere bedrijven waar katoen bedrukt werd. I n, maar vooral in de omgeving va n A m s t e rdam is de katoendrukkerij aan het eind van de zeventiende eeuw en tijdens de achttiende eeuw een bloeiende bedrijfstak gew e e s t. Over de oorzaken van de opkomst en ondergang van het katoendrukbedrijf is nog weinig ge s ch r e- v e n ; in 1926 vers cheen het standaardwerk De katoendrukkerij in Nederland tot , ge s ch r even door W. J. S m i t, waaruit nog steeds veel ge c i t e e rd wo rd t. D e i n z i chten van Smit zijn inmiddels echter deels vero u d e rd, omdat er sinds de tijd dat hij zijn werk schreef veel meer theorieën vo l gens een andere systematiek zijn ontwikkeld met betrekking tot de ge s chiedenis van de Nederlandse nijver-

5 heid en de Nederlandse economie. In deze scriptie wo rden de oorzaken van de o p komst en de neergang van de Amsterdamse katoendrukkerij getoetst aan een recente analyse met betrekking tot de Nederlandse nijverheid, namelijk de theorie die Jan de Vries en Ad van der Woude uitwerken in Nederland : d e e e rste ronde van moderne economische gro e i. De auteurs geven als verklaring voor de opkomst en neergang van de Nederlandse nijverheid de vo l gende trend aan;8 in de zestiende en het begin van de zeventiende eeuw vond er een sterke expansie van de Nederlandse nijverheid plaats. Na het midden van de zeventiende eeuw beginnen er echter in d i v e rse bedrijfstakken pro blemen te ontstaan, wat blijkt uit de talrijke requesten aan de overheid in deze periode. Tussen het midden van de zeventiende en het midden van de achttiende eeuw is de situatie in de nijverheid onduidelijk; s o m m i ge nieuwe bedrijfstakken komen op, anderen stabiliseren terwijl weer anderen met een duidelijke terugval te kampen krijge n. Na het midden van de a chttiende eeuw raakt uiteindelijk vrijwel de hele Nederlandse nijverheid in m o e i l i j k h e d e n. O n d e r z o cht zal wo rden in hoeverre de Amsterdamse katoendrukkerijen binnen deze trend passen.

6 Voor de succesvolle opkomst van de nijverheid zijn de Vries en Van der Wo u d e tot de vo l gende vo o r w a a rden ge komen.9 Ten eerste was de samenhang van de s u c c e s volle handelspositie van Nederland met de nijverheid van groot belang; de aanwezigheid van de internationale handel stimu l e e rde de nijverheid en de nijverheid ondersteunde de handel. Een tweede vo o r w a a rde was de ov e rv l o e d i- ge aanwezigheid van kapitaal en een aanhoudend lage rentevo e t. In de derd e plaats beschikte men in de Republiek over goed ontwikkelde vormen van risicos p r e i d i n g, w a a rdoor winst en verlieskansen over veel personen verdeeld waren. Ten vierde bestond er in de Republiek een zeer goede infrastructuur, die de a a nvoer van gro n d s t o f fen en de afvoer van produkten tegen relatief lage ko s t e n m o gelijk maakte. Ten vijfde beschikte men over een ov e rvloedig aanbod va n relatief goedkope energie in de vorm van met name turf, maar ook in de vo r m van windkrach t. Een laatste, vaak onderbelicht ge bl even factor is de rol van de ov e r h e i d, die door een actief stimuleringsbeleid de opkomst van de nijverheid o n d e rs t e u n d e. De neergang van de Nederlandse nijverheid wijten De Vries en Van der Wo u d e

7 aan de vo l gende oorzaken10 : ten eerste werden nijverheidsprodukten het object van internationale merc a n t i l i s t i s che politiek, wat de mogelijkheden verkleinde om produkten te ex p o rteren naar het bu i t e n l a n d. Ten tweede stabiliseerde de interne situatie in andere landen, w a a rdoor zij de concurrentie met Nederland meer aandacht konden gev e n. In de derde plaats veranderde het modebeeld van bu rge r l i j k / b a ro k, waar Nederlandse produkten vaak goed in past e n, naar Ve r l i ch t i n g / ro c o c o, waar produkten uit andere landen beter bij aanslot e n. Ook werden vo o r u i t s t r evende Nederlandse tech n o l o g i s che vindingen naar het buitenland ge ë x p o rt e e rd, w a a rdoor de Republiek op dit terrein haar vo o r- s p rong verloor. Een laatste factor was het hoge loonpeil in de Republ i e k. O n d e r z o cht zal wo rden of de opkomst en ondergang van de Amsterd a m s e katoendrukkerijen inderdaad te wijten zijn aan bovenstaande oorzaken, of dat er nog andere factoren in het spel waren. de opkomst wo rdt behandeld in hoofstuk twee, de neergang in hoofdstuk drie, terwijl in beide hoofdstukken aand a cht besteed zal wo rden aan de door De Vries en Van der Woude ge s ch e t s t e t r e n d. Ook zal zowel in hoofdstuk twee als in hoofdstuk drie veel aandach t

8 besteed wo rden aan de ontwikkeling van de katoendrukkerij in andere landen, omdat daar vo l gens mij veel meer de oorzaken ge z o cht moeten wo rden voor het wel en wee van de Nederlandse katoendrukkerij. Bij De Vries en Van Der Wo u d e komt de rol die het buitenland speelt gespeeld heeft in de sector van de katoenindustrie niet goed tot zijn rech t. E e rst volgt echter een uitgebreide beschrijving van de bedrijfstak zoals die in en rondom Amsterdam bestaan heeft. Met behulp van stukken uit het Notarieel A rch i e f, dat pas recentelijk ge ï n d exe e rd en daarom nog niet eerder intensief gebruikt is voor het onderzoek naar de ge s chiedenis van de Amsterd a m s e k a t o e n d r u k k e r i j e n, kunnen nieuwe inzichten ge s chetst wo rden met betrekking tot bijvoorbeeld het aantal drukkerijen, de plaatsen waar ze gevestigd waren, d e b e d r i j f s o rg a n i s a t i e, de inrichting en het pers o n e e l. Onder het onderzochte gebied vallen de stad Amsterd a m, die liep tot aan de S i n ge l g r a cht en de omringende gebieden de Slooter Ban, de Ban va n Amstelveen en de Over Amstelse polder.

9 HOOFDSTUK 1 De katoendrukkerijen te Amsterd a m 1.1 De komst van de Indische drukmethode in Euro p a Eind zestiende eeuw werden de eerste contacten met Azië gelegd door de VO C en in de zeventiende eeuw leidde dit tot de komst van een stroom nieuwe produkten uit het Verre Oosten. H i e ronder bevonden zich ook veelkleurige katoenen lappen, de zogenaamde sitsen. Het unieke van deze stoffen was dat ze k l e u rvast waren; ze konden zonder kleurverlies gewassen wo rd e n. Met deze e i ge n s chap was men toentertijd onbekend; de in Europa gangbare stoffen werden doorgaans in het weefsel of met borduurwerk ge d e c o r e e rd. Ook werd e n s t o f fen wel geverfd met drukinkt, waarbij de inkt met behulp van houten bl o k- ken of koperen platen op de stof werd aange b r a ch t. Op deze manier vers i e rd e w e e fels konden echter niet gewassen wo rden zonder dat er kleur verloren ging. Voor de komst van de Indiase sitsen had de mode zich lange tijd in een andere r i chting bewo ge n ; de stijgende welva a rt in de We s t - E u ropese landen leidde tot

10 een stijgende vraag naar luxere stoffen zoals fluweel en zijde. De vraag naar de g o e d ko p e r e, bedrukte stoffen ging achteruit en veel stoffe n d r u k k e rs en vo r m- s n i j d e rs maakten de ov e rstap naar de veel lucratievere industrie van het boekdrukken.11 De stoffendruk raakte in het slop; tijdens de zestiende eeuw werd e n s t o f fen bijna uitsluitend nog bedrukt met zwarte patro n e n. In de eerste helft va n de zeventiende eeuw volgde een oplev i n g, die misschien te maken had met stijgende armoede op het platteland. In ieder geval ging men ook weer met rood en blauw drukken. Omdat de verf werd aangemaakt met olie, bl even de weefsels nog lange tijd een onaangename geur houden. D e olie liep ook nog wel eens uit na het drukken en de methode was dus verre va n i d e a a l. De doorbraak van de Indische methode van drukken betekende dan ook het einde van de oliev e rv e r i j e n. In eerste instantie dienden de Indiase sitsen vooral als ex o t i s ch souvenir vo o r de dienaren van de VO C. In de tweede helft van de zeventiende eeuw ontwikkelde zich in hoog tempo een rage, die begon in Engeland en zich vers p r e i dd e naar het continent. De grote vraag naar Indiase textiel leidde tot een hero r i ë n t e-

11 ring van de Indiase tex t i e l n i j v e r h e i d ; de Europese compagnieën verzamelden t a l l o ze wev e rs uit diverse provinciën om zich heen, die rechtstreeks in opdrach t van de compagnieën of, wat vaker ge b e u rd e, voor Indiase kooplieden werkten, die weer de bestellingen van de compagnieën aannamen12. Ondanks de stijge n- de importen uit India konden de kooplieden nauwelijks aan de vraag voldoen en dit wekte natuurlijk reacties op binnen Euro p a, om deze lucratieve industrie in e i gen huis te halen. In deze periode was Amsterdam de belangrijkste import- en marktplaats vo o r onder andere de sitsen, dus het is niet gek dat de vroegste verwijzing naar de nieuwe manier van drukken betrekking heeft op twee Amsterdamse ko o p l i e d e n, namelijk Jacob Ve rs t e gen Stevensz en Aert Duyffkens; zij vro e gen in 1618 bij de Staten Generaal octrooi aan voor het drukken van ge k l e u rde figuren op weefsels ge l i j ck in Tu rckijen gedaen wert, n oyt in dese Landen gedaen 13 Smit noemt deze verwijzing niet, m i s s chien omdat hij de octrooien van de Staten Generaal niet als bron gebruikt heeft. Wa a rs chijnlijk is het een ex p e r i m e n t geweest dat mislukt is, want vervo l gens blijven alle verwijzingen naar de nieuwe katoendrukkerijen uit, maar het gaat wel om de eerste poging. De vo l ge n d e

12 verwijzing naar de nieuwe vorm van drukken stamt uit 1678, toen wederom twee andere Amsterdamse ko o p l i e d e n, namelijk Jacob ter Gou en Hendrik Popta bij de vro e d s chap van Amers fo o rt een request indienden met het doel in deze plaats een katoendrukkerij op te richten voor het beelden ende verwijen ofte couleuren van allerlei Oostindische cattoenen noijt te lande voor haar ge p r a c t i- s e e rd ofte de konst daarvan bequam sijnde. De katoendrukkerij zou geleid wo r- den door een t u r k, Louis d Celebi.14 Met de verwijzingen naar Turkije en Turken wo rdt hoogstwaars chijnlijk Armenië bedoeld. Tijdens de zeventiende en a chttiende eeuw was er sprake van een Armeense kolonie in Amsterd a m ; Armeense kooplieden traden op als bev r a chter voor produkten uit en bestemd voor het Midden Oosten.15 Armeniërs waren echter ook in Azië actief, waar zij p rodukten haalden die weer naar andere plaatsen binnen hun handelsnetwerk ge ë x p o rt e e rd konden wo rd e n. Daarnaast funge e rden zij in Azië als tussenpers o- nen tussen de Europeanen en de inlandse bevo l k i n g. Zij namen bijvoorbeeld de positie in van een soort ze t b a zen tussen de Indiërs en de Engelsen door de E n gelse East India Company (EIC) de inlandse werkkrachten te leveren die de sitsen verva a rdigden.16 Va n w e ge deze connecties waren de Armeniërs ze e r

13 goed op de hoogte van de werking van het Indiase katoendrukproces en het is dan ook niet onlogisch te vero n d e rs t e l l e n, dat de Indische wijze van katoen bedrukken door Armeniërs in de Republiek is ge ï n t ro d u c e e rd. 1.2 Het aantal drukkerijen in en rond Amsterd a m Na de invoering van de nieuwe drukmethode moet deze snel meer bekendheid hebben ge k r e ge n, want al in 1701 liet Daniël de Lafe u i l l e, die een gids vo o r A m s t e rdam sch r e e f, een ge f i n ge e rd reiziger in de eerste plaats informatie vragen over gedrukt katoen te Amsterdam.17 In de arch i even is echter nauwelijks iets terug te vinden over de drukkerijen die voor 1700 al bestonden. Wel zijn er stukken die betrekking hebben op p l a a t d r u k k e r i j e n en p l a t e n g r av e u rs.18 Deze hebben te maken met de oude manier van drukken, met olieverf en koperen plat e n. Het is niet ondenkbaar dat eerst deze oude ververijen zijn omge zet in drukk e r i j e n, en dat pas na 1700 deze niet meer aan de vraag konden vo l d o e n, w a a r- door nieuwe drukkerijen opge r i cht moesten wo rd e n. Een voorbeeld van een ververij die werd ge m o d e r n i s e e rd tot een drukkerij was In eenen niet alleen, al is

14 het daar wel misge l o p e n. De huurd e r, Anton Cruijssen, i n s i nu e e rde in een document uit 1702, dat een herhaling is van een insinuatie uit 1699, dat de eige n a r e n niet hadden gedaan wat zij de huurder beloofd hadd e n ; naast het niet repareren van de brug, blauwkuip en krapketel, h a dden zij ook geen drukloods laten m a k e n, w a a rdoor de krapververij in waarde gedaald was.19 Een dergelijke omschakeling heeft misschien vaker plaatsgevo n d e n. Ook liep aan het einde van de zeventiende eeuw de vraag naar bedrukte weefsels wat t e r u g ; de import van Indiase sitsen verminderde ook in deze periode.20 Een en ander heeft misschien te maken gehad met de algehele economische malaise in d e ze tijd; met name de Franse inval van 1672 vers t o o rde de Nederlandse handel g ro n d i g. Wa a rs chijnlijk kende de Nederlandse economie in de laatste vijfe n t w i n- tig jaren van de zeventiende eeuw een absolute neergang voor de totale prod u k t i e. Al met al geen gunstige periode om te investeren in een nieuwe bedrijfs t a k. De neergang in deze periode had echter vooral te maken met de conjunctuur en na de crisis volgde dan ook een periode van aanpassing. Kijken we weer naar de katoendrukkerijen, dan zien we, dat juist in die c r i s i s- p e r i o d e nieuwe mogelijkheden ontstonden, va n w e ge de restrictieve maatrege l s

15 waaraan deze bedrijfstak in het buitenland werd onderworpen.21 Er komen in de periode een groot aantal nieuwe bedrijven vo o r. In het Notarieel A rchief van Amsterdam heb ik voor deze periode 33 verwijzingen naar katoendrukkerijen gevo n d e n. S m i t, die gebruik maakte van de arch i even van W i l l i ge Ve r ko o p i n g, de Desolate Boedelkamer en adv e rtenties in de Amsterd a m s e C o u r a n t, vond voor deze periode verkooptransacties van 32 drukkerijen. D i t lijkt in eerste instantie mooi bij elkaar aan te sluiten, maar helaas komen maar in dertien gevallen de namen en adressen ov e r e e n. D e ze afwijking is te verklaren uit de vers chillen in de gebruikte bro n n e n. In het Notarieel Archief zitten met name contracten, die te maken hebben met de oprichting van drukkerijen. Omdat alleen contracten werden opgesteld wanneer meerdere mensen samen een bedrijf oprich t t e n, is de informatie niet compleet. Smit maakte gebruikt va n a dv e rt e n t i e s, faillissementen en adv e rtenties waarin katoendrukkerijen te ko o p a a n geboden wo rd e n. Hij vindt dus geen oprich t i n ge n, of bedrijven die binnen de familie blijven en niet doorv e r ko cht wo rd e n. Als iemand dus in zijn eentje een katoendrukkerij oprichtte die niet werd doorv e r ko ch t, dan komt hij noch in het Notarieel Archief noch in verkooplijsten vo o r.

16 Dat blijkt bijvoorbeeld uit de ge s chiedenis van het bedrijf van Abraham Silo; hij nam in 1720 katoendrukkerij De Orange Boom over van Hendrick C o ey m a n s, samen met zijn zonen Abraham jr. en Adam, die toen resp. 20 en 24 jaar oud waren. Uit een verwijzing bij Smit blijkt vervo l ge n s, dat in 1786 een drukkerij op naam van Abraham en Adam Silo verko cht werd. Adam zou toen dus 90 jaar oud geweest zijn en Abraham 86 jaar. M i s s chien werd de drukkerij door hun erfgenamen verko ch t. Wat er in de tussenliggende 66 jaar ge b e u rt is, b i j voorbeeld wanneer de zoons het bedrijf hebben ov e rgenomen van hun va d e r, blijft duister. Dit voorbeeld kan met talloze andere wo rden aangev u l d ; van somm i ge bedrijven is slechts één enkele verkooptransactie bekend. De info r m a t i e uit het Notarieel Archief en de informatie uit Smit vullen elkaar dus aan, m a a r het beeld is niet compleet. De 52 vers chillende verwijzingen uit de periode kunnen va n w e ge de ontbrekende informatie beschouwd wo rden als een minimu m. In de daarop vo l- gende periode, van 1711 tot 1720, was de echte b o o m van oprich t i n gen va n nieuwe bedrijven wat inge z a k t ; er komen dan nog veertien nieuwe verwijzinge n vo o r. Voor de periodes en treedt er een nieuwe complica-

17 tie op; Smit is er voor deze periode namelijk andere bronnen bij gaan ge b r u i- k e n, die het aantal katoendrukkerijen flink omhoog halen; hij vindt voor de periode het zeer hoge aantal van 46 nieuwe namen van katoendrukk e rs. De eerste aanvullende bron die hij hiervoor gebruikt is een ge z a m e n l i j k a r b e i d s c o n t r a c t, o n d e rtekend door vijftig katoendrukkers p a t roons en vijfhond e rd van hun knech t s. De andere bron is een request aan de overheid uit 1735, o n d e rtekend door 31 katoendrukkers. Smit heeft iedere in deze lijsten genoemde katoendrukker beschouwd als bedrijfshoofd van een drukkerij. Hierbij kunnen echter de nodige kanttekeningen geplaatst wo rd e n. Uit de stukken in het Notarieel Archief bl i j k t, ten eers t e, dat zeer regelmatig meerdere katoendrukkers een contract aangingen om samen een katoendrukkerij te beginnen. Ten tweede is ook niet bekend of deze d r u k k e rs nieuwe bedrijven oprich t t e n, of dat zij wellicht bedrijven ge ko cht hebben die al vo o r komen in de voorafgaande periode. De cijfe rs van Smit lijken wat dat betreft dus wat optimistisch. In totaal heeft hij 22 personen uit deze lijsten ge h a a l d, w a a rover hij verder niets weet. Wo rden die wegge s t r e e p t, dan blijft het nog steeds hoge, maar veel waars chijnlijkere aantal van 24 nieuwe verwijzinge n

18 ov e r. In de periode na 1740 zijn de vermeldingen in het Notarieel Arch i e f s ch a a rs ; na 1770 zijn er geen vermeldingen meer. Dit is ook logisch, want de r age was toen over zijn top en de bedrijfstak kreeg te kampen met de eers t e m o e i l i j k h e d e n. Een opvallend detail is ov e r i ge n s, dat er in de periode plotseling vijf drukkerijen wo rden opge r i ch t, terwijl datzelfde aantal er in totaal in de jaren tussen 1721 en 1760 werden opge r i ch t, w a a rvan vier door bu i t e n l a n- d e rs. H i e rop zal met name in hoofdstuk drie nogwo rden terugge ko m e n. De verko p i n gen en faillissementen lopen veel langer door, tot circa In totaal hebben er in de achttiende en het begin van de negentiende eeuw minstens 142 katoendrukkerijen bestaan. Telt men alle dubieuze gevallen daar bij o p, dan zelfs 172. Het aantal drukkerijen kan het meest nauwkeurig bepaald wo rden voor de jaren tussen 1700 en 1740, omdat het bedrijf in deze periode in o p komst was en het beeld dus niet vert roebeld wo rdt door eventuele faillissem e n t e n, die niet in de arch i even terecht zijn ge ko m e n. Er is namelijk niet va n iedere drukkerij bekend, hoe het er mee afgelopen is. Telt men het aantal drukkerijen voor deze periode op zonder de twijfe l geva l l e n, dan komt daar een aantal van 90 bedrijven uit, w a a rvan er minstens 52 al bestonden tussen 1700 en

19 Wa a rs chijnlijk bestonden er in die eerste periode al meer drukkerijen, want in de jaren na 1710 werden er bedrijven verko ch t, die dus voor die tijd al bestaan moeten hebben. Voor deze tijd zijn dit enorm hoge aantallen, h o ger dan welk ander land in Europa dan ook. 1.3 Adressen De meeste bedrijven waren niet gevestigd in Amsterdam ze l f, maar in de directe o m geving van de stad. In de vro e ge periode, tot ongeveer 1720, waren er ook nog wel bedrijven binnen de stad gev e s t i g d ; aan de Prinsengrach t, S p i e ge l g r a ch t, B a a n g r a cht of Reguliers g r a ch t. Na 1720 vestigen de katoendrukk e rs zich bijna uitsluitend nog buiten de stadspoort e n, met name langs de A m s t e l, bij de Overtoom en Schinkel en aan de Sloterweg, zie ook kaart 1 en 2, bl z. 59 en 60. Er zijn ook enkele vermeldingen in de bu u rt van de eilanden; o p de Nieuwe Zeedijk en in de laagte van de Kadijk. Het was voor de belastinge n- betaling waars chijnlijk gunstiger om buiten de stadspoorten te zitten, met name wat betreft de lagere impost op brandstof. Daar de katoendrukkerijen zeer veel

20 e n e rgie ge b r u i k t e n, kan dit voor hen een overweging geweest zijn. Ook werd er binnen de stadspoorten een hoge accijns ge h even op bier, dat door de drukk e rs gebruikt werd om ijzer in te laten ro e s t e n. Daarnaast was het voor de drukkerijen een noodzakelijkheid om aan sch o o n, s t romend water te zitten. Vu i l water leidde tot doffere kleuren en dit maakte de Amsterdamse grachten per definitie minder ge s ch i k t, want er bestonden al sinds de zestiende eeuw klachten over de stank en vervuiling van het grachtenwater.22 Buiten de stad had men dat pro bleem niet. Daarnaast hadden de bedrijven veel ruimte nodig, m e t name om de katoen te bleken of voor de opslag van turf, dus ook daarvoor was het handiger om de bedrijven buiten de stad te vestige n. De werkplaatsen binnen de stadspoorten besteedden vaak deelbew e r k i n gen uit, w e gens ruimtegeb r e k, maar ook omdat ze vaak minder kapitaalkrachtig waren dan de gro t e bedrijven buiten de poort e n. 1.4 Te chniek Zelfs na uitbesteding van deelbew e r k i n gen als bl e k e n, kalanderen en blauw ver-

21 ven moesten kleine bedrijven nog een vrij groot aantal bew e r k i n gen uitvo e r e n. Het bedrukken van katoen was een ingewikkeld proces en vergde vrij veel kennis van de tech n i e k. De gro n d s t o f, o n ge bleekte katoenen weefsels, k w a m meestal uit India en werd ge l ev e rd door ko o p l i e d e n, die ook de opdracht tot het drukken gav e n. De katoen moest dan eerst gereinigd wo rd e n, omdat vuile katoen de kleurs t o f fen niet goed opnam. De oostindische katoen, met name uit Surat en Bengalen, was vaak erg vies en bevatte veel bladeren en zand.23 Om de katoen te reinigen liet men de stof weken in heet water, v e rvo l gens werd ze gespoeld en geklopt op de steige rs die voor de drukkerij in de va a rt of rivier l age n. Hoe schoner het water, hoe beter. Kon men niet op deze manier wassen, dan kon hetzelfde resultaat wo rden bereikt in een katoen-stampmolen, e e n s o o rt volmolen voor katoen. Er kwam op dit punt al snel een arbeidsverd e l i n g ; er waren personen die zich uitsluitend bezig hielden met de exploitatie van een katoen-stampmolen.24 Om de katoen van alle onzuiverheden te ontdoen moest het na het spoelen een vitriool-bad passeren, waarna het weer in de va a rt gespoeld werd. Stukken die zwart moesten wo rd e n, p a s s e e rden na het vitrioolbad nog een galnotenbad. Ve rvo l gens werden de stukken ge d roogd en glad

22 gemaakt door ze te kalanderen, waarbij het goed door twee zware ro l l e n gehaald werd. Ook dit kalanderen kon weer uitbesteed wo rden aan andere werkp l a a t s e n. Nu pas was het katoen geheel ge p r e p a r e e rd en klaar om bedrukt te wo rd e n. De belangrijkste verfstoffen waren meekrap en indigo. Met indigo werd bl a u w gev e r f d, met meekrap konden vers chillende kleurs ch a k e r i n gen gedrukt wo rd e n ; niet alleen ro o d, maar ook paars en bruin, in donkerdere of lichtere tinten. D e kleuren werden niet rechtstreeks op het doek gev e r f d ; het doek werd bew e r k t met bijtmidd e l e n. De meekrap beet dan in op de plaatsen waar de deze midd e- len op de katoen waren aange b r a cht en op deze manier werd een kleurva s t resultaat ge p ro d u c e e rd.25 Het toepassen van bijtmiddelen was het pro c é d é waar de Indische methode op berustte en het maken van deze middelen was dan ook een gew i ch t i ge zaak, w a a rover uiterst geheimzinnig gedaan werd. In de contracten zijn hierover vaak bepalingen opge n o m e n, waarin er op straffe va n h o ge geldboetes verboden wo rdt het katoendrukken aan derden te leren. O o k w e rd er wel bepaald dat de persoon die het geheim van de verfstoffe n k e n d e, zijn recepten op schrift zou stellen, zodat ze na zijn dood niet verloren zouden

23 g a a n. In één contract ging men erg ver; hierin werd bepaald dat de drukker zijn op schrift gestelde drukrecepten in een kistje moest doen, w a a rvan hij zelf de sleutel bew a a rd e. Het afgesloten kistje moest hij dan aan de andere contractanten in bewaring gev e n. 2 6 De basis van alle bijtstoffen was goed ijze r n a t. Dat werd verva a rdigd door oud ijzer (ijze rv i j l s e l, oude spijkers of hoefijze rs) te bewaren in zuur bier of a z i j n. Er waren grote hoeveelheden bier en azijn nodig en het kon een maandenlang durend proces zijn. In één attestatie wo rdt een knecht gev r a agd waarom er bij katoendrukkerij De Oude Plaets Roya a l v i j fentwintig vaten bier op het erf ligge n. Hij antwo o rdt dat die er al de hele zomer ligge n, om zuur te wo r- den.27 Had het ijzernat uiteindelijk een zwarte kleur ge k r e ge n, dan werd het a f ge t a p t, ge kookt en afge s ch u i m d. Vermengd met andere metaalzouten kon het nu verwerkt wo rden tot bijtmiddel voor allerlei kleurnu a n c e s. De inventaris va n de inhoud van het v e r f f h o ck van de drukkerij van Dirk Sardet en Jacques O u l e s, o p gemaakt in 1728, geeft een aardig beeld van de ingrediënten die nodig waren om de bijtmiddelen te maken28 :

24 - een quart vat galnoten - een groot quart vat souda - drie kluyten witte aluyn - een vol vat roomse aluyn - een restant ars e n i c u m - een weinig ge e l h o u t - d r i e q u a rt vat salpeter - twee vat sw a rt halfvo l - een vierde zak bl a u w h o u t - een vat gom vo l - een vat gebrande aluyn vo l - een ijsere vijsel en stamper A l u i n, een van de oudst bekende zouten, was na ijzernat het belangrijkste i n g r e d i ë n t. Als deze stof met de meekrap in contact kwam, w e rd het rode alumi-

25 niumalizaraat gevormd.29 Een recept voor een bijtmiddel dat rood kleurde verkreeg men door bijvoorbeeld aluin, l o o d s u i k e r, s o d a, a m o n i a k z o u t, w a t e r, a z i j n en gom te vermenge n. Voor zwarte kleurstof vermengde men S p a a n s ch Gro e n ( i j ze rsulfaat) met ijzernat en verdikte het met gom.30 Er waren erg veel va r i a- ties in deze recepten, maar bov e n genoemde basisingrediënten bl even altijd ge h a n d h a a f d. In de drukloods werden de bijtmiddelen aange b r a cht op de doeken. Soms werden in dezelfde ruimte de doeken gev e r f d, maar vaak ge b e u rde dit weer in een a p a rte verfruimte. In de drukloods stonden een aantal tafe l s, w a a rop de doeken w e rden uitge s p r e i d. Langs de wanden werden in sch r agen de vers ch i l l e n d e d r u k blokken bew a a rd. Voor één patroon waren meerdere blokken nodig, al naar gelang het aantal kleuren waarin het patroon gedrukt moest wo rd e n. Naast de d r u k t a fel stond een tafel met daarop de bak met daarin een drijfkleur, d a a ro p een chassis met een laken en daarop het bijtmidd e l. Op deze manier kon het b i j t m i ddel gelijkmatig op de blokken wo rden aange b r a ch t. De drukker doopte zijn blok in deze bak, plaatste het blok op het doek en sloeg op de ach t e r k a n t

26 van het blok met een hamer. Zo werkte hij het hele doek af. Er stonden in de d r u k k e rsloods altijd kachels te branden, om de bijtmiddelen zo snel mogelijk te laten dro ge n. Na het dro gen moesten de doeken eerst van resten gom ontdaan wo rden door ze te wassen in een ketel met koemest en heet water. Dan moesten ze weer schoon gespoeld wo rden en dan pas konden ze daadwerkelijk gev e r f d wo rden in de meekrapkuip. F i j n gemalen meekrap werd in een grote ketel met s choon water verwarmd. Hierin werd de katoen verhit, de laatste vijf minu t e n kokend.31 Waar de bijtmiddelen waren aange b r a ch t, kwamen nu de vers ch i l l e n- de kleuren tevo o rs ch i j n. Nu moest de katoen ge bleekt wo rd e n, zodat de kleuren helder werd e n. D i t ge b e u rde op bl e e k v e l d e n ; katoendrukkerijen binnen de stad hadden of zelf weilanden buiten de stad in eigendom waar het goed ge bleekt werd. Er zijn geva l- len bekend van katoendrukkers met drie morgen weiland, maar ook met dert i e n. Had de drukker geen eigen bl e e k v e l d e n, dan besteedde hij dit proces uit aan l o o n bl e k e rs. O v e r i gens is het verassend dat de katoendrukkerijen zich niet hebben gevestigd in de omgeving van de bleekvelden van Haarlem, waar immers g rote ervaring was met het bleken van stoffen en waar toch ook stromend water

27 te vinden was. Blijkbaar kon men niet te ver af zitten van de opdrach t gev e rs en g ro n d s t o f fe n l ev e r a n c i e rs, de in Amsterdam wonende ko o p l i e d e n. Uit een request van 1735 blijkt ook, dat de katoendrukkers aan de Overtoom ge m i dd e l d vier keer per dag de stad in moesten om katoen op te halen of om bedrukte katoen af te lev e r e n. Als het doek voldoende ge bleekt was, w e rd het afge s ch i l- d e rd in kleuren die niet konden wo rden aange b r a cht op de Indische manier, b i j- voorbeeld geel en gro e n. O n r e gelmatigheden werden bijgew e r k t. Doeken die met blauw bedrukt moesten wo rden onderg i n gen een andere bew e r- k i n g, de blauwdruk of pors e l e i n d r u k, t o e gepast met indigo. Bij blauwdruk of r e s e rvedruk werden witte patronen tegen een blauwe ach t e rg rond ge d r u k t, d o o r alles wat wit moest blijven af te dekken met een mengsel van gom, h a rs en talk en de doeken vervo l gens te verven in de bl a u w k u i p. Het samenstellen van de inhoud van de blauwkuip was ook weer een kunst op zich. Bij de andere method e, de zogenaamde pors e l e i n d r u k, w e rd er direct met een inge kookt mengsel van indigo, potas (kaliumcarbonaat) en water op het doek ge d r u k t.

28 Hierna moest het doek dro gen en vervo l gens geweekt wo rden in vers ch i l l e n- de baden die kalk, p o t a s, en vitriool-olie beva t t e n, zodat de indigo zich aan de v e zels in de stof hech t t e.32 De met blauw werkende drukkerijen specialiseerd e n vaak uitsluitend daarin en werden dan lemenias- of pors e l e i n - d r u k k e r i j e n ge n o e m d. Een voorbeeld was Willem Goossens; hij weige rde in 1707 om de katoendrukker Jean Dubourgh de bedrukte katoenen terug te geven die deze blauw had laten verven bij Goossens, omdat Dubourgh weige rde verv e rsloon te betalen.33 Blijkbaar kon Dubourgh gewoon niet betalen, want nog datzelfde jaar v e r ko cht hij zijn bedrijf.34 Het blauwdrukken ge b e u rde niet altijd apart ; in vers cheidene stukken wo rdt er ge s p roken over bedrijven met een meekrapkuip én een bl a u w k u i p. In 1720 wo rdt er in een contract dat drie katoendrukkers aangaan ge s p roken over het drukken van blaue surasse en suarten en blaue porselijen en alle soorten van sisse 35 De methode van de blauwdruk was ge e n nieuwe ingevo e rde methode in Euro p a, zoals de Indische drukmethode, h e t w e rd eeuwen eerder al toegepast met weede, maar de methode was in onbruik ge r a a k t. De plotseling veel grotere beschikbaarheid van indigo, die te danken was aan de importen van de VO C, gaf de bl a u w v e rverij een nieuwe impuls.

29 1.5 Inrichting van een katoendrukkerij Uit bovenstaande uitleg over de techniek valt al vrij goed op te maken hoe een katoendrukkerij eruit zag ; er moesten minimaal een opslagruimte voor verfstoffe n, een drukloods, een dro ge r i j, een ververij en een opslagplaats voor turf zijn. De katoendrukkerij van Thomas Kieft, die hij in 1705 voor 3194 gulden verko ch t, bestond uit een drukloods, v e r f k a m e r, t u r f l o o d s, s t e i ge r, stal en een kantoor. 3 6 De grotere drukkerijen hadden dan ook nog eigen bl e e k v e l d e n, een kalanderloods en eventueel een katoen-stampmolen. Wat ge r e e d s chappen betreft waren de drukblokken de duurste inv e s t e r i n g, daarna kwam de essentiële inv e s t e r i n g in verfstoffen en daarna de inrichting van drukloods en verfkamer. In de inv e n- taris van Kieft bevinden zich geen verfstoffe n. M i s s chien nam hij die mee; h i j komt later weer voor in de arch i even als eigenaar van een ander bedrijf. Z i j n d r u k bl o k k e n, in totaal 660 paar, w e rden ge t a xe e rd op 1336 gulden. Daarna vo l g- de de inventaris van de d r u ck e rs winkel, w a a ronder twintig druktafe l s, v e e rt i g s ch r agen en zesentwintig drukhamers. De winkelinventaris werd in zijn ge h e e l op 437 gulden ge t a xe e rd. Ook waard evol waren de a f ko o k k e t e l, voor meekrap,

30 en de s u a rt ketel uit de verv e r i j, d e ze werden samen op 480 gulden ge t a xe e rd. Ve rder bevat de inventaris ge r e e d s chappen als haspels, v e r f b a k k e n, k l o p p e rs e t c. Kieft bezat ook een paard, kar en slee; uit vo o rgaande blijkt wel dat die voor een drukker zeer belangrijk waren, zeker voor een drukker die niet alle b ew e r k i n gen binnen eigen bedrijf liet doen. Bijna alle drukkers die vo o r ko m e n in de registers van de Pe rsoneele Quotisatie van Amsterdam bezaten dan ook één of twee paarden en een open of ov e rdekte wagen.37 Vaak bezat men ook nog een sch u i t. 1.6 Bedrijfsorganisatie en pers o n e e l De katoendrukkerijen waren opge zet als manu f a c t u r e n, met de katoendrukker als manager die de soms zeer grote werkplaatsen runde. Maar weinig onderd e- len van het katoendrukproces waren ge m e ch a n i s e e rd en het was dan ook een a r b e i d s i n t e n s i eve tak van industrie. Behalve de drukkers waren er natwassers, a r b e i d e rs die de katoen van de ene plaats naar de andere vervo e rd e n, k n e ch t s die de vers chillende baden verzorg d e n, v e rv e rs, bl e k e rs, k a l a n d e r e rs, en sch i l-

31 deressen (vrouwen en meisjes die de weefsels afwerkten, zie einde parag r a a f ) n o d i g. Het aantal arbeiders per drukkerij liep zeer uiteen, afhankelijk van de g rootte van de drukkerij en van het aantal processen dat in de drukkerij werd u i t gevo e rd. Heel bijzonder is het collectieve arbeidscontract bekend uit 1729, dat al genoemd werd in verband met het aantal katoendrukkerijen. In dit contract tussen katoendrukkers p a t roons en hun knechts wo rden per drukker het aantal k n e chts genoemd.38 Hieruit bl i j k t, dat de drukkers ge m i ddeld twintig knech t s h a dd e n, maar er was grote variatie en waars chijnlijk hebben niet per drukkerij alle knechts ge t e k e n d. Smit is er va nuit gegaan dat een drukker twee arbeiders in dienst had per knecht en komt bij de drukkers op deze lijst dan tot een minimum van negen pers o n e e l s l e d e n, in dienst van Cornelis Strip, en een maximu m van honderd vijftig pers o n e e l s e d e n, in dienst bij Van Ommeren.39 Het gaat hier e chter om minimale aantallen, want de s ch i l d e rs m e i d e n, wiens aantal in de h o n d e rden kon lopen, blijven geheel buiten besch o u w i n g. Al met al ging het dus voor die tijd om vrij grote bedrijven.

32 De branche was nauwelijks ge o rg a n i s e e rd ; de katoendrukkerijen kenden ge e n gilde en er bestonden daardoor geen algemene regels voor loon, a r b e i d s o m- standigheden enz. Afspraken daaromtrent werden ieder jaar opnieuw ge m a a k t tussen individuele drukkers en knech t s. De katoendrukkers ge zellen org a n i s e e r- den zich wel in een soort vereniging, een ontwikkeling die door de ov e r h e i d met zorg werd gadege s l age n, omdat de samenkomsten vaak ge p a a rd ginge n met relletjes en opstootjes.40 In een attestatie uit 1707 bijvoorbeeld is er sprake van een samenkomst van katoendrukkers k n e ch t s, waarbij twee van hen een stok waaraan een vers i e rde kroon en drie zilveren lepels hingen met zich meed ro e ge n. Ene Jan Jillisz. rukte de lepels van de kroon en stak ze in zijn zak, maar ze werden hem weer afgenomen door Dirk Vo ge l e n z a n g. Een en ander l e i dde tot een gro t e, v e r w a rde vech t p a rt i j, waar steeds meer mensen zich mee b e m o e i d e n. 4 1 Dat de katoendrukkers k n e chts actief voor hun belangen opkwamen, blijkt wel uit het al eerder genoemde collectieve contract van 1729, waarin uitge b r e i d ge s p e c i f i c e e rd werd wat een knecht per stuk gedrukt weefsel moest verd i e n e n ;

33 12 stuivers voor Suratse rokken op een halve Guinees, 4 stuivers voor ge m e e- ne sitsen, ijdere cl e u r, 1 stuiver voor n e u s d o e k e n, blaue gro n d, g root of klein. In totaal wo rden 37 vers chillende soorten ge n o e m d, die in de drukkerijen ge f a- b r i c e e rd werd e n. K n e chts werden ook wel per week betaald, blijkens een contract uit 1705, waarin de katoendrukker Jan Kleijn een meesterknecht aann e e m t, die hij negen gulden per week betaald, voor een periode van nege n maanden.42 In 1729 kwamen de knech t s, er va nuit gaande dat ze zo n acht tot tien stukken per dag pro d u c e e rd e n, ook uit op een loon van negen tot tien gulden per week. In 1744 waren de lonen blijkbaar flink ge s t e ge n ; enkele knech t s v e r k l a a rden toen, na aftrek van onko s t e n, o n geveer zestien gulden per week over te houden.43 Dit waren vrij hoge lonen, maar dat moest ook wel; er kon niet het hele jaar gewerkt wo rd e n. Jan Klein nam zijn knecht aan in januari voor een periode va n n e gen maanden. In de wintermaanden werd er namelijk niet gew e r k t. B l i j k b a a r kon men in 1705 al weer in januari aan de slag, maar vaak was het ook later. men was afhankelijk van het water en dus van het inzetten van de dooi. I e t s d e rgelijks geldt ook voor de bouwva k k e rs, ook zij moesten het vooral van de

34 zomer hebben. Hollandse ambach t s ge zellen in de bouwnijverheid verd i e n d e n tussen 1650 en 1750 in de zomer ge m i ddeld 25 stuivers per dag, wat bij een ze s d a agse werkweek neer komt op 7,5 gulden per week. De katoendrukkers verdienden dus meer. M i s s chien is dit te verklaren uit de onprettige werko m s t a n- d i g h e d e n ; de drukkers moesten soms doeken voor het ge z i cht binden, va n w e ge de giftige dampen die van de bijtmiddelen afkwamen. Ieder jaar legden de knechts zich opnieuw voor de periode dat er gewerkt ko n wo rden va s t. Soms werden er afspraken gemaakt die langer liepen; Jan Bruijn v e r k l a a rde in een attestatie van 1701 dat twee drukkers mondeling beloofd hadden bij hem terug te komen na de winterperiode; blijkbaar hadden zij die afspraak ge s chonden.44 Tussen 1729 en 1744 is het blijven rommelen tussen de k a t o e n d r u k k e rs en de knech t s. Nog in 1729 werd er een request ingediend door een aantal drukkers om het contract ongeldig te laten verklaren, maar daar kwam weer een reactie op van andere drukkers om dat niet te doen.45 In 1744 brak er onder de katoendrukkers k n e chts een grote staking uit, omdat de p a t roons zich blijkbaar niet aan de afspraken hielden. Er werd een terugkeer naar de vo o r w a a rden van het contract ge ë i s t, met uitbreiding van bew e r k i n ge n

35 en stoffen die in 1729 nog niet gebruikt werd e n. De staking lev e rde geen resultaat op; alles bleef bij het oude. 4 6 S p o r a d i s ch is er wat te vinden over vrouwelijke medew e r k e rs in het katoend r u k k e rs b e d r i j f. A l l e r e e rst waren er de vrouwelijke patro o n s, meestal weduwen die na de dood van hun man tijdelijk het bedrijf ov e r n a m e n, tot ze opnieuw t rouwden of tot de kinderen oud genoeg waren om het over te nemen. Tro u w d e de vrouw echter niet of had ze geen kinderen, dan kon ze jarenlang eige n a r e s s e blijven en de zaak leiden. Eén verwijzing in het archief lijkt te wijzen op een v rouw in een functie vergelijkbaar met die van meesterknech t ; Maria Rijke b e h e e rde in opdracht van de koopman Lobera zijn winkel, waarin men zich o.a. bezig hield met het a f s childeren van stoffen op een Oost(indische wijze ). O o k is er sprake van katoenen lijnwaad miniaturen. Maria Rijke zou zelf de materialen bewerken en dit onderwijzen aan Lobera en zijn kinderen.47 Zij verd i e n d e hiermee vijf gulden per week, aanmerkelijk lager dus dan wat de ge m i dd e l d e k n e cht verd i e n d e. In een ander contract bedingt een meesterknecht bij zijn baas dat zijn vrouw de klandizie van het katoenglanzen krijgt; blijkbaar runde

36 d e ze vrouw een kalanderwerkplaats.48 Van de vele vrouwelijke sch i l d e r e s s e n, die de katoen afwerkten, is helemaal niets bekend. 1.7 Inkomsten en aanzien van de katoendrukkers Over de inkomens van de katoendrukkers zelf is ook het een en ander bekend. In de Pe rsoneele Quotisatie van Amsterdam van 1742 komen tien katoendrukk e rs vo o r, met inkomens van tussen de 1000 en de 5000 gulden; het ge m i dd e l d e i n komen binnen deze groep was 2390 gulden.49 Ook is voor dit jaar het ko h i e r van de 200ste penning, een vermoge n s b e l a s t i n g, b ew a a rd ge bl ev e n, w a a r i n zeventien katoendrukkers zijn opge n o m e n, met vermogens tussen de 4000 en gulden en een ge m i ddeld vermogen van gulden. Het waren dus rijke bu rge rs, al zijn de bedragen niet extreem hoog. Vo l gens de sociale stratificatie van De Vries en Van der Woude behoorden ze met dergelijke inkomsten tot de toplaag, de g rote bu rge r i j, waar 6 tot 8 % van de bevolking toe behoord e. 5 0 De fabrikanten, waar de katoendrukkers toe behoord e n, waren in 1742 één va n de rijkste bevo l k i n g s g roepen van de stad, met alleen de ambtsdrage rs en gro o t-

37 handelaren boven zich. Binnen hun eigen bero e p s g roep verdienden zij ge m i d- d e l d ; de Amsterdamse ze e p z i e d e rs, b i e r b ro u w e rs en suikerraffinadeurs verd i e n- den meer, maar zijn ook in grotere getalen in de kohieren aanwezig. Het nadeel van deze kohieren is dan ook, dat de meeste katoendrukkers er niet in opge n o- men zijn, omdat ze zich buiten de stad gevestigd hadd e n. Een aantal van de g rootste katoendrukkers p a t roons blijft op deze manier buiten beeld. Van de k a t o e n d r u k k e rs in de omgeving van Amsterdam is alleen bekend, dat enkelen van het in staat waren een buitenhuis te ko p e n ; Andries de Bree ko cht het bu i- ten M e e r n a aan de Amstel in 1704, Jan Bitterlo ko cht een buiten langs de Amstel voor gulden in 1721, Johannes Coops ko cht het buiten M e e r z i g t in 1728 en Pieter van Dijck tenslotte ko cht het buiten K r u i s b e rge n, w a a rvan hij de naam veranderde in D i j k l u s t in Ondanks deze kennelijke rijkdom zijn de katoendrukkers niet of nauwelijks d o o rge d ro n gen tot het Amsterdamse rege n t e n p a t r i c i a a t. Alleen Pieter Kruijck en Frederick Eeckmeijer hebben het ge b r a cht tot president van de mu n i c i p a l i- teit Nieuwer- A m s t e l, r e s p e c t i evelijk in de periode en I n A m s t e rdam zelf is alleen Gilles de Quesne, in 1794 eigenaar van drukkerij H e t

38 K l av e r bl a d raadslid gewo rd e n 5 2, maar hij was naast zijn activiteiten als katoendrukker ook nog actief als ko o p m a n. Een andere vermelding is die van Jacob van Loon, die in 1757 eigenaar was van drukkerij De Catoenboom. Hij was C o m i s s a r i s, kerkmeester van de Amstelkerk en Kanunnik in t Kapittel van Sint Marie te Utrech t. Zijn oudere broer was raadslid.53 Misschien lag het aan het gebrek van een gilde-organisatie voor de katoendrukkerij, dat de katoendrukk e rs niet zijn doorge d ro n gen tot de ambtelijke kringe n. HOOFDSTUK 2 De opkomst van de Amsterdamse katoendrukkerijen Het katoendrukbedrijf was gedurende de eerste decennia van de ach t t i e n d e eeuw veel succesvoller in en rond Amsterdam dan op enige andere plek in E u ropa op dat moment. In het buitenland werd er met bewondering ov e r ge s ch r even en in de Nederlanden zelf werden er zelfs ge d i chten gemaakt op de A m s t e rdamse drukkerijen. Wa a rom kwam deze bedrijfstak nu juist op ro n d A m s t e rdam in deze periode? Daarover bestaan veel theorieën. Smit kijkt speci-

39 fiek naar Amsterdam en noemt voor deze stad de gemakkelijke toegang tot de door de VOC aange l ev e rde gro n d s t o f fe n, de ov e rv l o e d i ge aanwezigheid va n s t romend water, de aanwezigheid van weilanden die konden dienen als bl e e k- veld en de aanwezigheid van ge s choolde arbeiders afkomstig uit de oliev e rv e- r i j e n. Een tweede autoriteit op dit ge b i e d, H a rt k a m p - J o n x i s, kijkt naar de katoendrukkerijen in de Republiek in het algemeen en noemt de grote mate va n e c o n o m i s che vrijheid in de Republiek en de lage tarieven op de invoer va n g ro n d s t o f fen en halffabrikaten, die bovendien rechtstreeks konden wo rden aangevo e rd door de VO C. De Vries en Van der Woude verklaren de opkomst van de gehele Nederlandse nijverheid. In dit hoofdstuk zal onderzocht wo rden in hoeverre de katoendrukkerijen passen binnen de theorie die De Vries en Van der Woude ontwikkeld hebben met betrekking tot de opkomst en bloei van de Nederlandse nijverheid. De belangrijkste ontwikkelingsperiode van de nijverheid plaatsen zij aan het einde van de zestiende eeuw en het begin van de zeventiende eeuw. De periode echter waarin de katoendrukkerijen op ko m e n, de tweede helft van de zeventiende eeuw en de eerste helft van de achttiende eeuw, wo rdt door deze historici als zeer ver-

40 w a rd besch o u w d ; s o m m i gen takken van nijverheid raakten in het slop, a n d e r e n h a dden last van een tijdelijke terugva l, maar krabbelden weer op en weer anderen kenden helemaal geen terugval.54 De katoendrukkerij is één van de weinige nieuwe industrieën die in deze periode is ontstaan en tot bloei is ge ko m e n. N a o n geveer 1750 heeft vo l gens De Vries en Van der Woude bijna de hele Nederlandse nijverheid te kampen met pro bl e m e n. Dit geldt zeker ook voor de k a t o e n d r u k k e r i j e n ; uit de bronnen bl i j k t, dat de pro blemen in deze bedrijfstak w a a rs chijnlijk al voor 1750 begonnen, zie verder hoofdstuk drie. De omslag va n de seculaire trend, die De Vries en Van der Woude plaatsen in het laatste kwart van de zeventiende en die prijsdalingen vero o r z a a k t e 5 5, had echter ge e n o n m i ddellijk effect op de katoendrukkerijen, i n t e ge n d e e l. 2.1 Samenhang met de handel De Vries en Van der Woude zien de tot wederzijds profijt bestaande connecties tussen handel en nijverheid als één van de belangrijkste factoren voor het tot bloei komen van de nijverheid. De binnenlandse nijverheidsprodukten hielpen om het internationale handelsverkeer op gang te houden. A n d e rsom was de

41 p roducent vaak niet in staat om zelf afnemers voor zijn produkten te vinden en te bereiken zonder de koopman als intermediair Gro n d s t o f fe n I n d e rdaad bestonden er in het katoendrukkersbedrijf diverse connecties met de h a n d e l. Ten eerste va n w e ge de gro n d s t o f fe n ; de onge bleekte katoenen weefs e l s. D e ze werden niet in Nederland ge f a b r i c e e rd, maar ge ï m p o rt e e rd uit India; de Nederlandse katoenweverij kwam pas op in de negentiende eeuw. Wel kwam in de achttiende eeuw rond Enschede het weven van bombazijn, een mengsel van katoen en linnen, tot bl o e i, maar deze waren minder ge s chikt om te bedrukken.56 De grondstof voor de katoendrukkerijen moest dus van ver komen en de d r u k k e rs waren hiervoor geheel afhankelijk van derd e n. De katoenen weefsels w e rden uit India ge ï m p o rt e e rd door de VO C. Uit de verkooplijsten van de VOC is op te maken, dat textiel een steeds groter deel ging uitmaken van de verko p e n ; in de eerste helft van de zeventiende eeuw maakte textiel ongeveer 15 % uit va n de totale verko o p, na 1670 ongeveer 25 % en eind zeventiende eeuw zelfs 40 %.