Docentenhandleiding. l e s k Werkbladen. i s t. Docentenhandleiding. Werkbladen. Werkbladen. Wat is mobilisatie? Zoek de verschillen. Welke rang?

Transcriptie

1 digitale l e s k i s t digitale l e s k i s t 1* 2* 3* 4* 4 Hoeveel ruimte heeft een soldaat? Zoek de verschillen Hoe heet het allemaal? Hoe werkt het? Wat gebeurt er op het fort? Wat heb je allemaal nodig? ommunicatie

2 digitale l e s k i s t digitale l e s k i s t INLIIN e Stelling van msterdam is een 135 kilometer lange verdedigingslinie die tussen 1880 en 1914 is aangelegd. Het leger, de regering en de koning(in) zouden zich binnen deze ring kunnen terugtrekken bij een aanval op Nederland. e Stelling bestaat uit 46 forten en een groot aantal batterijen, dijken, sluizen op een afstand van 15 tot 20 kilometer van msterdam. Het idee achter de Stelling van msterdam is een staaltje Hollands waterbouwkundig vernuft. Met een ingenieus systeem kon het land rondom de linie onder water worden gezet, waardoor een waterplas kon ontstaan, niet diep genoeg voor schepen en te diep voor man en paard. it zou een vijandelijke invasie van de hoofdstad onmogelijk maken. Maar nog voordat de Stelling was voltooid, was hij al achterhaald. e opkomst van het vliegtuig ontnam de linie zijn betekenis. Ook al werd de Stelling van msterdam tijdens de twee wereldoorlogen wel in staat van verdediging gebracht, er hoefde op de forten nooit daadwerkelijk gevochten te worden. Inmiddels heeft een groot aantal forten een nieuwe bestemming gekregen. 2

3 Verklaring van het menu PKKT VOOR HT IITL SHOOLOR Over de Stelling van msterdam is een lespakket ontwikkeld voor het digitale schoolbord dat geschikt is voor groep 7 en 8 van het basisonderwijs. Tegenwoordig hangt er bijna in elk klaslokaal een digitaal schoolbord of smartboard. Voordeel hiervan is dat de aangeboden informatie makkelijk toegankelijk is en gedeeld kan worden met anderen. Leerlingen kunnen het scherm goed zien en het bord leent zich goed voor klassikaal onderwijs. Het scherm stelt leerlingen ook in staat om er samen mee te werken, terwijl klasgenoten of leerkracht mee kunnen kijken. e Stelling van msterdam is een onderwerp dat prima geschikt is voor een digitaal lesprogramma. e animaties, foto s en filmpjes verlevendigen de les en geven een goed inzicht in de thema s van de Stelling van msterdam. Het pakket voor het digitale schoolbord wordt aangeboden via de website en is geschikt voor alle soorten digitale schoolborden. Home Inleidend filmpje Woordveld Praatplaat: Persoon 1 Praatplaat: ort 3 4 Praatplaat: Kwadrant Praatplaat: Stelling ocentenhan 1* Symbolen HO WRKT HT? 2 2* 3* 4* Het lespakket behandelt vier thema s aan de hand van vier vertelin de handleiding wordt gebruik gemaakt van ocentenhan platen. ij elk thema kan een bijpassend inleidend fi lmpje afgeeen aantal symbolen waarmee verschillende speeld worden en een woordveld gemaakt worden. Het woordsoorten opdrachten te herkennen zijn. veld is leeg en kan gebruikt worden om voorkennis van leerlingen en opdracht met foto s te activeren over een door de leerkracht bepaald onderwerp Van de vier vertelplaten, gaat het onderdeel persoon over solda-1 en opdracht met een slideshow van foto s ten die gelegerd waren op een van de forten. en andere ver Wat is mobili telplaat gaat in op wat er allemaal gebeurde in en rond een fort. Hoeveel ruim opdracht bij een (animatie-)filmpje * Ook gaat het over de kwadrant; een groep van forten waarin de * *en* komen. 3 2 eze 4 3drie onder4 Zoek de vers thema s inundatie en logistiek naar voren en opdracht met geluidsfragment delen richten zich op de periode rond de erste Wereldoorlog, 14* * 2* 3* de meest levendige periode in de geschiedenis van de Stelling * en sleep-opdracht op het digibord Hoe heet het van msterdam. Het vierde onderdeel gaat 1 over21de 32* e,4 * topografi 3 geschiedenis en inundatie van de gehele Stelling. en opdracht met meerkeuzevragen Hoe werkt he * * * 4* * * Wat gebeurt lke verhaalplaat bevat vier opdrachten waarbij met het digitale Interactie met de leerlingen 4 4 schoolbord gewerkt wordt en vier lessuggesties (met1*) die in2de 4 Wat heb je al 3P4 ebruik het woordveld bij de opdracht klas gedaan kunnen worden. e opdrachten zijn te herkennen ommunicati 4* * 1* omlijnde 2* 1* voorwerpen 3* 2* 4* 3 aan cijfers en de zwart en * personen 4* op de e opdracht staat ook op het werkblad vertelplaten. zwart omlijnd, maar niet de lessuggesties zijn Ook Voorzieninge 1* 2* zijn 3*dan 4Hoeveel * niet ruimte heeft een soldaat? genummerd op de vertelplaten. e lessuggesties ook * * * * te worden. gedaan bedoeldom alleen door leerlingen it kan pas 1* 2* 3* 4* Zoek de verschillen Hoeveel ruimte heeft een soldaat? na een goede instructie. Slechts enkele lessuggesties Topografie klassikale * * * * zijn daarom op het werkblad te vinden. Welke plaats Zoek de verschillen 1* 2* 3* * 4 * Hoeveel ruimte heeft een soldaat? lle opdrachten en lessuggesties kunnen onafhankelijk van * * elkaar * * Hoe heet het allemaal? Werelderfgoe gedaan worden, een leerkracht of leerling hierin eigen3keuzes kan 1 * 2 * * 4 * Zoek de verschillen 3 * Hoe werkt het? lessuggesties maken. van de opdrachten en Watis is terug mobilisatie? Schrijf een br selectie en Hoe heet het allemaal? te vinden op de werkbladen. Hierdoor kan er op het digibord en * * Wat gebeurt ereen op soldaat? het fort? Hoeveel ruimte heeft een Hoesoldaat? werkt het? Hoeveel Kleine, midde ruimte heeft Wat is mobilisatie? * * tegelijkertijd in * de * klas * gewerkt Hoe heet het allemaal? * * *worden. 4 Wat heb je allemaal nodig? * * 3 Zoek de verschillen P4 4 Wat gebeurt er op het fort? Zoek dehoeveel verschillen ruimte heeft een soldaat? Hoe werkt het? * ommunicatie * * * * 4* Welke 4 Wat heb je allemaal nodig? rang? 4 Welke rang? * * Zoek de verschillen soldaat? Wat gebeurt er op het fort? P4 Hoeveel ruimte heeft een * * * * Wat is mobilisatie? * * heet Voorzieningen Hoe het allemaal? ommunicatie P4 4* 4 * Hoe heet het allemaal? rang? Welke 4 Wat heb je allemaal nodig? Zoek de verschillen 3 Hoeveel ruimte heeft een soldaat? * Hoe werkt het? * * * * Wat mobilisatie? Hoe werkt het? is allemaal? Voorzieningen 4* Hoe heet het ommunicatie * Welke rang? * *

4 ij de opdrachten worden zoveel mogelijk leerlingen actief betrokken en wordt er volop gebruik gemaakt van de mogelijkheden die het digibord biedt. at betekent dat een opdracht meer is dan het kijken naar filmpje of het nakijken van vragen. e leerlingen werken afwisselend naar gelang de opdrachten klassikaal, individueel of in groepjes. Naast de vier vertelplaten, is er een kaartviewer beschikbaar. Met de kaartviewer kan een historische kaart uit 1914 bekeken worden en vergeleken met de hedendaagse kaart. Ook zie je de forten en de inundatievelden. ij de kaartviewer is een apart werkblad beschikbaar dat eenvoudig te downloaden is. TIPS VOOR HT RUIK VN HT IITL SHOOLOR ebruik het digitale schoolbord klassikaal. e leerkracht bedient het digibord en de leerlingen kijken mee. Koppel steeds terug met de klas wat je doet en laat de leerlingen meedenken. Haal twee leerlingen naar het bord en laat hen de opdrachten op het digibord maken terwijl de rest van de klas met een werkblad werkt. eel de klas in groepjes en werk in een circuitvorm. e leerlingen maken allemaal verschillende opdrachten. en groepje werkt met het digibord, de andere groepjes werken aan een gewone computer of maken een opdracht van het werkblad. e leerlingen zijn bezig met hetzelfde thema, of elk groepje gaat juist aan de gang met een van de vier verschillende onderwerpen. ls afsluiting kunnen de groepjes dan een presentatie geven over hun thema. Op het digitale schoolbord kunnen door de leerkracht en leerlin- gen aantekeningen gemaakt worden. oe dat vooral! Schrijf woorden of teken voorwerpen bij het bronmateriaal. Sla het op en het kan bij een volgende les weer gebruikt worden. oor de kracht van herhaling activeert dit de opgedane kennis bij leerlingen. Sluit aan bij de actualiteit door het gebruik van internet dat meteen beschikbaar is op het digitale schoolbord. Het internet kan ook gebruikt worden voor het opzoeken van extra bronmateriaal bij het onderwerp. Op de volgende websites is veel informatie te vinden over e Stelling van msterdam: Op verschillende soorten digitale schoolborden is het mogelijk om een timer te laten zien. it middel kan gebruikt worden om leerlingen te stimuleren een opdracht binnen een bepaalde tijd af te ronden. ij het werken in de circuitvorm kan de stopwatch heel goed gebruikt worden. en vergrootglas is ook een middel dat op een groot aantal digiborden beschikbaar is. ebruik het vergrootglas om leerlingen goed te laten kijken naar bronmateriaal. Vergroot bijvoorbeeld een voorwerp op een oude foto. 4

5 NR LSSUSTIS ysieke leskist (ga naar meer weten en dan de stelling voor scholen) r is ook een fysieke leskist over de Stelling van msterdam en het leven en werken in de forten rond de erste Wereldoorlog. e leskist bevat geen kant en klare lessen, maar wel veel materialen en lessuggesties. Zo bevat de kist bijvoorbeeld een historisch verhaal, een speurtocht, spellen, prentenbriefkaarten, verkleedkleren, gymnastische oefeningen, affiches, een bouwplaat, liedjes en recepten. e leskist is bedoeld voor groep 5 t/m 8 van het basisonderwijs en is te gebruiken als illustratiemateriaal bij de geschiedenisles, als lesvervangende activiteit of als uitgangspunt voor een project. e kisten zijn te leen voor een periode van zes weken, tegen een vergoeding van 50,- Lenen kan op de volgende locaties: ibliotheek Hoofddorp; ibliotheek Purmerend; ibliotheek IJmuiden; ibliotheek Weesp. Spion in de Stelling Voor individuele leerlingen is het spannende spel Spion in de Stelling beschikbaar. Spion in de Stelling wordt zowel thuis of op school online gespeeld, als buiten op het fort (Krommeniedijk, iemerdam, Pampus en Spijkerboor). Via de website wordt de missie ontvangen: ontmasker de spion. enmaal op het fort leidt het fortdossier naar de juiste locaties. Hier zijn aanwijzingen over de spion te vinden. Wanneer alle aanwijzingen op het fort verzameld zijn, wordt online verder gespeeld. r zijn nog meer aanwijzingen over de spion te vinden. Uiteindelijk zal blijken of de spion ontmaskerd kan worden. 5

6 KRNOLN Het pakket voor het digitaal schoolbord sluit aan bij de volgende kerndoelen voor het basisonderwijs: 2 Nederlands - mondeling taalonderwijs e leerlingen leren zich naar vorm en inhoud uit te drukken bij het geven en vragen van informatie, het uitbrengen van verslag, het geven van uitleg, het instrueren en bij het discussiëren. 4 Nederlands - schriftelijk taalonderwijs e leerlingen leren informatie te achterhalen in informatieve en instructieve teksten, waaronder schema s, tabellen en digitale bronnen. 12 Nederlands - taalbeschouwing e leerlingen verwerven een adequate woordenschat en strategieën voor het begrijpen van voor hen onbekende woorden. Onder woordenschat vallen ook begrippen die het leerlingen mogelijk maken over taal te denken en te spreken. 50 Oriëntatie op jezelf en de wereld - ruimte e leerlingen leren omgaan met kaart en atlas, beheersen de basistopografie van Nederland, uropa en de rest van de wereld en ontwikkelen een eigentijds geografisch wereldbeeld. 51 Oriëntatie op jezelf en de wereld - tijd e leerlingen leren gebruik te maken van eenvoudige historische bronnen en ze leren aanduidingen van tijd en tijdsindeling te hanteren. 52 e leerlingen leren over kenmerkende aspecten van de volgende tijdvakken: jagers en boeren; rieken en Romeinen; monniken en ridders; steden en staten; ontdekkers en hervormers; regenten en vorsten; pruiken en revoluties; burgers en stoommachines; wereldoorlogen en holocaust; televisie en computer. e vensters van de canon van Nederland dienen als uitgangspunt ter illustratie van de tijdvakken. 53 e leerlingen leren over de belangrijke historische personen en gebeurtenissen uit de Nederlandse geschiedenis en kunnen die voorbeeldmatig verbinden met de wereldgeschiedenis. 56 Kunstzinnige oriëntatie e leerlingen verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor aspecten van cultureel erfgoed. 65

7 NVULLN INORMTI Literatuur Paul Vesters e.a., e stelling van msterdam. Harnas voor de hoofdstad (Utrecht 2003). lfred Staarman, Verre van vredig. Nederland tijdens de erste Wereldoorlog (elft 2004). Paul Moeyes, uiten schot. Nederland tijdens de erste Wereldoorlog (msterdam 2014). Rudi Rolf, Torens, Wallen en Koepels (Middelburg 2007). Websites (Kijk met name bij e Stelling voor kinderen) ilm NPS_ Nederland kent tien erkende plaatsen die op de lijst van Werelderfgoederen van de UNSO zijn geplaatst. In de TV-serie Hollandse Wereldwonderen van de NTR uit 2008 is aan acht van deze Nederlandse werelderfgoederen een aflevering gewijd, dus ook aan de Stelling van msterdam. it eerste deel van de documentaire over de Stelling van msterdam is gemaakt door 3 ambitieuze scholieren van het Jac P. Thijsse college uit astricum voor hun profielwerkstuk. ls je zoekt op documentaire Stelling van msterdam zijn ook de andere delen van de documentaire te vinden. 7

8 HTRRONINORMTI VOOR LRKRHT e Stelling van msterdam Rond msterdam werd van 1880 tot 1914 in opdracht van het epartement van Oorlog de Stelling van msterdam gebouwd. Het is een 135 kilometer lange verdedigingslinie die bestaat uit 46 forten en batterijen. eze liggen op een onderlinge afstand van ongeveer 3 kilometer van elkaar en ze worden verbonden door dijken. Het bijzondere van de Stelling is dat de verdediging met behulp van water plaatsvindt. Het water werd met behulp van dijken en dammen buiten de kringstelling gehouden. Het waterpeil werd gereguleerd met behulp van sluizen en gemalen. e regering wilde msterdam tot het allerlaatste kunnen verdedigen tegen vijandelijke legers. Hoewel en Haag het regeringscentrum was, koos men toch voor de hoofdstad als laatste wijkplaats voor regering en landmacht. it vanwege het economische belang van msterdam en de grootte en functie op nationaal en internationaal niveau. r werd gekozen voor een waterlinie omdat die relatief goedkoop was en omdat er met weinig manschappen en kleine forten een groot gebied verdedigd kon worden. ovendien leende het Hollandse landschap zich er prima voor. Het leger, de regering en de koning(in) zouden zich binnen deze ring kunnen terugtrekken als bij een aanval op Nederland de hoofdverdedigingslinies, zoals de Nieuwe Hollandse Waterlinie waren gevallen. Voor ten minste zes maanden moest de Stelling verdedigd kunnen worden, in de hoop dat een bevriende mogendheid te hulp zou schieten. e Stelling was dus niet alleen een verdedigingssysteem maar ook een overlevingssysteem. In het gebied leefde een bevolking van een paar honderdduizend mensen, aangevuld met meer dan honderdduizend soldaten. it hield in dat er voorzieningen nodig waren voor voedsel, energie en militaire voorraden. e polders rond msterdam zouden bij een vijandelijke inval onder een laag van centimeter water gezet worden om een vijandelijk leger tegen te houden. e waterplas die ontstond was niet diep genoeg voor schepen maar te diep voor man en paard. Om het water in de polders te krijgen was een systeem van sluizen en gemalen nodig. e waterwegen van vrijwel heel West- Nederland werden gebruikt om water naar de Stelling te brengen. Het waterpeil moest hoog genoeg zijn om als barrière te fungeren voor vijandelijke manschappen en materieel, Het waterpeil moest laag genoeg zijn om niet bevaarbaar te zijn, e inundatie moest in korte tijd gerealiseerd kunnen worden en ook nadien beheersbaar blijven, e inundatievoorzieningen moesten verdedigbaar zijn en dus binnen het schootsveld van het fort liggen, en ij voorkeur moest zoet water gebruikt worden, maar in noodgevallen brak of zout water. Zoet water was beter omdat zout water landbouw voor een paar jaar onmogelijk zou maken. 86

9 en groot voordeel van een waterlinie is dat die goed te verdedigen is met weinig soldaten en kanonnen bij de zwakke plekken. e zwakke plekken waren de dijken, autowegen en spoorwegen die boven het water bleven of de vaarwegen. Voor de soldaten en geschut werden er bij die zwakke plekken forten gebouwd. e forten waren breed en ondiep, zodat de aanvaller ze moeilijk kon raken met hun kanonnen. e forten hadden zelf alleen kanonnen voor flankerend vuur en lichte bewapening voor de nabijverdediging. Met het flankerend vuur kon het voorterrein van de nabij gelegen forten worden bestreken. it vuur kwam vanuit achter het fort gelegen kazematten, zgn. keelkazematten. eze waren voor de vijand onzichtbaar en dus moeilijk te bestrijden. e zware kanonnen stonden verdekt opgesteld tussen de forten, achter dijken, aarden wallen of in betonnen beddingen. Nog voor de Stelling was voltooid, was hij al achterhaald. oor de opkomst van het vliegtuig verloor de linie zijn betekenis. Ook al werd de Stelling van msterdam tijdens de twee wereldoorlogen wel in staat van verdediging gebracht, er hoefde nooit daadwerkelijk gevochten te worden. Inmiddels heeft een groot aantal forten een nieuwe bestemming gekregen. eschiedenis van de Stelling e oorsprong van de Stelling van msterdam lag in het rampjaar e Republiek der Verenigde Nederlanden raakte toen met verschillende staten in oorlog. e ranse koning Lodewijk XIV viel de Republiek vanuit het zuidoosten binnen. e aanval op het gewest Holland liep op niets uit omdat de regenten een groot aantal polders blank lieten zetten. Hierdoor was vanaf de Zuiderzee tot aan de Maas een waterbarrière gecreëerd, die de vijandelijke opmars stopte. Tegelijk met de inundering van de polders langs de oostgrens van Holland, werd ook ten zuiden van msterdam een groot gebied onder water gezet. it gebied strekte zich uit van de Vecht tot het Haarlemmermeer. Op dijken en hooggelegen wegen werden versterkte posten ingericht. it alles was bedoeld als tweede linie, wanneer de ransen erin zouden slagen, de ondergelopen polders ten oosten van het gewest Holland te passeren. Maar dit lukt dus niet en dat was reden genoeg om de verdedigingsmaatregelen bij msterdam terug te draaien. Honderd jaar later, in 1787, schoot het Pruisische leger de Prins van Oranje te hulp vanwege de opstand van de patriotten. e patriotten wilden de macht van de regenten en stadhouder Willem V beperken. Inmiddels was de prins al naar elderland uitgeweken en hadden de patriotten de streek ten zuiden van msterdam in staat van verdediging gebracht. chter, de Pruisen trokken s nachts per boot over het onbewaakte Haarlemmermeer en vielen de verschillende verdedigingswerken eenvoudig van achter aan en veroverden posten bij Halfweg en mstelveen. 97

10 In 1799 bleek ook dat een aanval vanuit het noorden mogelijk was. e ngelsen en de Russen landden bij allantsoog. r werd snel gezorgd voor een waterlinie van Monnickendam naar everwijk die door slechts tot soldaten bewaakt werd. e andere soldaten sloten de duinen af waar vandaan de ngelsen en Russen msterdam probeerden te bereiken. Ze werden verslagen en ze vertrokken weer zoals ze waren gekomen. In het voorjaar van 1800 werd opnieuw een ngelse aanval gevreesd en werden er duurzame verdedigingswerken in de duinen aangelegd. eze werden later de Linie van everwijk genoemd. In 1809 en 1810 werd een waterlinie aangelegd om goed voorbereid te zijn als er weer een oorlog uitbrak. e polders zouden pas in geval van oorlog onder water gezet worden. Ook werden veertig verdedigingswerken, of posten aangelegd. ornelis Krayenhoff was de ontwerper van deze linie die daarom de Posten van Krayenhoff wordt genoemd. an de zuidkant viel het tracé grotendeels samen met de linie van 1672, in het noorden volgde de linie het IJ en de verdedigingslijn aan de westkant liep van het IJ naar het Haarlemmermeer. In 1815 werden de zuidelijke en de noordelijke Nederlanden verenigd in het Koninkrijk der Nederlanden met Koning Willem I als vorst. msterdam werd de hoofdstad van het nieuwe koninkrijk en was erg belangrijk vanwege de handel. Wat de landsverdediging betrof, lag de prioriteit bij de Zuidelijke Nederlanden dat immers aan rankrijk grensde en bij de bouw van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. e msterdamse linie, werd nog nauwelijks onderhouden. Maar vanaf 1840 zorgde meerdere ontwikkelingen er voor dat de verdediging van msterdam meer aandacht kreeg. en daarvan was de droogmaking van de Haarlemmermeer, die voor de linie rondom de hoofdstad een enorme verzwakking betekende. ornelis Krayenhoff Langs de rand van de nieuwe polder werden daarom vier nieuwe forten ontworpen, die in de periode werden aangelegd. e werken bij Schiphol en bij de Monding van de Liede kregen een stenen toren. e andere werken bij Heemstede en de Nieuwe Meer werden als aardwerk uitgevoerd. e oude Posten van Krayenhoff waren echter toen al verzwakt. Vandaar dat er vanaf 1848, een jaar met revoluties in veel uropese landen, plannen waren om de verdedigingswerken te vernieuwen. eze plannen konden niet worden gerealiseerd want, in een periode van 26 jaar, van 1848 tot 1874, waren er maar liefst vijftien ministers van Oorlog. eze wisselingen zorgden ervoor dat er geen duidelijk besluit werd genomen over het vestingstelsel. In de jaren zestig en zeventig van de 19e eeuw zorgden de vele oorlogen, ervoor dat er toch actie werd ondernomen. e machtsverhoudingen veranderden en de rol van Pruisen nam toe. Nederland bleef neutraal maar moest zich wel kunnen verdedigen. 10 8

11 Wilde Nederland in een mogelijk conflict zijn neutraliteit op een geloofwaardige manier en met inzet van wapens kracht kunnen bijzetten, dan moest er iets gebeuren met het vestingstelsel. e Vestingwet van 1874 bepaalde welke verdedigingswerken het land nodig had. e Nieuwe Hollandse Waterlinie was al sinds 1816 belangrijk om de grote steden in het westen te beschermen. e linie door de elderse Vallei werd vernieuwd, e Stelling van en Helder werd verbeterd en verschillende andere bestaande linies en Stellingen kregen een opknapbeurt. lleen de Stelling van msterdam was een heel nieuw project. en nieuw te bouwen Stelling van msterdam zou het laatst te verdedigen gebied worden waarin de koning(in) en regering zich zouden terugtrekken, het zogenaamd nationaal reduit. In dat uiterst slechte geval zou een ander land moeten helpen om Nederland te bevrijden. Het eerste ontwerp voor de Stelling uit 1871 was een kring die op vijf kilometer afstand van de stadsrand lag. Later werd de voorkeur geuit om de kring nog ruimer op te stellen. Uiteindelijk werd het ontwerp van minister kolonel.. Reuther aangenomen, dat ook rekening hield met de aanleg van het Noordzeekanaal en grote inpolderingen van het IJ. Op de derde dinsdag van september in 1880 liet de Minister van Oorlog weten waar de forten van de nieuwe Stelling van msterdam zouden komen. In het noorden zou de linie tussen Volendam en het lkmaardermeer gaan lopen. an de westkant, werd boven het Noordzeekanaal een dubbele lijn gecreëerd vanwege de aanwezigheid van de duinstrook. e stad Haarlem kwam net buiten de Stelling te liggen. an de zuidwestkant werd de linie dwars door de Haarlemmermeerpolder aangelegd en liep daar verder via de Westeinderplas en een aantal riviertjes tot aan de Vecht. Van hieraf sloot de Stelling aan op de Nieuwe Hollandse Waterlinie tot aan de Zuiderzee. Het gedeelte vanaf het ort bij Hinderdam tot Muiden werd in 1892 bij de Stelling van msterdam gevoegd. In de Zuiderzee werden ort aan het Pampus en twee batterijen aan de kust als onderdeel van de kringstelling toegevoegd. e bouw van de forten kwam traag op gang, er werd voorrang gegeven aan de bouw van het Kustfort bij IJmuiden en het ort bij bcoude, vanwege de strategische liggingen. In 1886 werden de gebouwen opgeleverd, maar ze bleken niet sterk genoeg meer voor de net uitgevonden brisantgranaat. Ineens waren alle bestaande constructies verouderd. r volgden allerlei proeven en discussies en pas in 1897 gaf de Tweede Kamer haar steun voor het bouwen van nieuwe bomvrije forten. an het begin van de erste Wereldoorlog, in 1914, waren op drie na alle forten voltooid. Om het water sneller in de polders 11 9

12 te krijgen waren ook speciale inundatiesluizen nodig die tussen 1894 en 1897 zijn gebouwd. Sommige polders waren zo groot dat ze niet geheel onder water gezet hoefden te worden. an werd er een nieuwe dijk aangelegd met damsluizen die in vredestijd open stonden. In oorlogstijd werden de damsluizen met balken afgesloten om te verhinderen dat het water weg zou stromen. r zijn zeven van zulke geniedijken aangelegd waarvan die door de Haarlemmermeerpolder met 10,5 kilometer de langste is. e forten e forten die gebouwd werden, lijken op elkaar, maar zijn toch allemaal anders. e plaats van een fort bepaalde welke kanonnen en manschappen er nodig waren en hoe het fort er uit zag. Zo zijn de forten aan de kust, ort bij IJmuiden en ort aan het Pampus, enorm groot terwijl er ook enkele kleine kustbatterijen zijn. In 1887 werd er begonnen met de aanleg van het ovaalvormige eiland ort Pampus. Het fort bestaat uit een stenen hoofdgebouw van drie verdiepingen. e plattegrond is opgebouwd uit twee cirkels die met elkaar verbonden zijn tot een ellips. Het fort telt rond de tachtig vertrekken. ort Pampus Rond Weesp en Muiden zijn oudere bakstenen forten hergebruikt en die zien er weer heel anders uit dan de rest van de Stelling. e meeste forten zijn van beton en tussen 1897 en 1914 gebouwd. Ze zijn klein en ondiep zodat ze moeilijker door de vijand te raken zouden zijn. Van deze forten zijn drie soorten (, en ). e bewapening van ieder type was afhankelijk van het militair-tactisch belang van het desbetreffende fort. Het eerste bomvrije fort dat volgens het nieuwe standaardmodel werd gebouwd was dat bij Vijfhuizen. it type fort bestaat uit een langgerekt hoofdgebouw. In dit gebouw zijn de verblijfsruimten, de keuken, de reiningslokalen, de privaten en de opslagplaatsen ondergebracht. aarnaast zijn er technische voorzieningen en een waterpomp. it type fort bleef men bouwen tot orten die volgens dit model gebouwd zijn onder andere fort bij Velsen, fort bij Penningsveer, bij alsmeer en bij Marken-innen. Het standaardmodel is ontstaan doordat er in de jaren 1905 tot 1908 geen forten werden gebouwd door politieke onenigheid over de financiering. it bood gelegenheid om het standaardmodel te verbeteren. e opzet van het fort veranderde enigszins. Het hoofdgebouw en de hefkoepels werden voortaan verbonden zodat er voortaan niet meer ongedekt van de zij-uitgangen naar de geschutkoepels hoefde te rennen. oor het gebruik van mitrailleurs werd de vuurkracht vergroot waardoor er minder personeel nodig was en het hoofdgebouw verkleind kon worden. orten volgens dit model zijn ort bij Spijkerboor, ort aan de recht, ort bij Uithoorn en ort bij dam

13 lle forten hebben een bomvrij hoofdgebouw dat vanaf de weg te zien is. eze kant wordt de achterkant, of keelzijde, genoemd, de voorkant, het front, is de kant waar de vijand werd verwacht. Het hoofdgebouw bevatte de slaapzalen voor officieren en soldaten, die plaats boden aan ongeveer 300 soldaten. Uit het hoofdgebouw steken aan de achterkant twee keelkazematten, waarin de 7 of 10 cm kanonnen stonden om het terrein tussen de forten te beschieten en de keelzijde te verdedigen. aarnaast hebben de meeste forten ook een frontgebouw, dat met een ondergrondse gang met het hoofdgebouw is verbonden. Sommige forten hebben echter twee verdiepingen, of maar één keelkazemat. nderen hebben weer een pantserkazemat: een opstelling voor mitrailleurs of kanonnen achter een decimeter dikke stalen muur. e meeste forten hebben ook twee hefkoepelgebouwen voor licht geschut. Hierin zat een 6 cm kanon onder een pantserstalen dak dat omhoog kon komen om te schieten, waarna het weer in het beton zakte. e forten van na 1912 hebben echter maar één zo n hefkoepelgebouw. lleen in het ort bij Spijkerboor, het ort bij Velsen, het fort bij IJmuiden en het ort aan het Pampus was zwaarder geschut aanwezig in zware pantserkoepels. In het ort bij Spijker boor en de het ort bij Velsen zijn nog pantserkoepels aanwezig. e onderlinge verschillen tussen de forten zijn soms klein en een enkele keer groot. Het meest afwijkend is het fort bij Hoofddorp. Het beschikbare terrein was te klein en daarom werd een twee verdiepingen hoog hoofdgebouw ontworpen. Omdat de laaggelegen fortgracht moeilijk kon worden verdedigd werd een pantserkoepel aan de voorzijde aangebracht, een zogenaamde caponnière. Het enige andere fort met een caponnière is het ort aan de St. agtendijk. eze is uitgevoerd in beton. Het fort bij de Liebrug en de batterijen aan de Sloter- en IJweg hadden een beperkte taak en zijn daarom kleiner uitgevoerd. Het ort bij Velsen nam daarentegen zo n belangrijke vooruitgeschoven positie in langs het Noordzeekanaal, dat het werd uitgevoerd met drie pantserkoepels. e kustbatterijen aan het IJ op het vuurtoreneiland en aan het IJ voor iemerdam kunnen eveneens als een afwijkend, klein fort worden beschouwd. Ook het interieur van de forten verschilt behoorlijk. lk fort wijkt wel weer op een of andere manier af van het standaardmodel. e meeste voorzieningen bevonden zich in het hoofdgebouw, ook wel kazerne genoemd. Hier waren slaapvertrekken, de keuken, de kantine, een ziekenverblijf en een telegraafruimte te vinden. e voorzieningen waren voor die tijd erg modern. e forten werden van stromend water voorzien dat afkomstig was uit waterreservoirs die aan het plafond hingen. eze reservoirs werden vanuit de waterkelders met handpompen gevuld. e lokalen werden door met turf of kolen gestookte kachels verwarmd en met olielampen verlicht

14 Het keukenlokaal bevatte drie grote kookketels, een aanrecht en een wasemkamp. e vloer van de lokalen was van beton, behalve de lokalen van de commandant en officieren en de ziekenzaal. aar lag een plankenvloer in. chter de bomvrije kazerne lagen meestal twee kazematten ter bescherming van de keelzijde. Naast de kazematten waren het kruitmagazijn en de projectielenbergplaats te vinden. Rondom liep een lampgang waar olielampen in raamopeningen geplaatst konden worden. ikke glazen ruiten voorkwam contact tussen de lampen en de kruitruimte. In het midden van het hoofdgebouw lag de poterne, die de verbinding vormde met het voorgebouw. it gebouw bevatte een wachtlokaal en paar slaaplokalen en een magazijn. In de nabijheid van de forten verrezen nog een aantal andere bouwwerken die nodig waren voor de verdediging van msterdam. In vredestijd werd bijna de gehele inventaris van de forten in loodsen opgeslagen. e zogenaamde genieloodsen werden meestal in hout opgetrokken en gedekt met een pannen dak. e loodsen werden aan de keelzijde buiten de gracht geplaatst. uiten de gracht waren ook de fortwachterswoningen te vinden. Op basis van de Kringenwet uit 1853 mocht in een kleine kring van 300 meter om het fort heen zonder toestemming van de Minister van Oorlog niet gebouwd worden. ls er gebouwd mocht worden, dan waren dit alleen gebouwen van hout, die verbrand of snel afgebroken konden worden. Op een afstand van 600 meter om het fort heen mocht wel gebouwd worden zonder toestemming en was het voor de fundering, de dakbedekking en de schoorsteen toegestaan om hout te gebruiken. e huizen die in de kleine en middelbare kring verrezen werden kringenwetwoningen genoemd. In 1951 werd de Kringenwet opgeschort en in 1963 werd de wet definitief ingetrokken. Kringenwetwoningen Voorzieningen innen de Stelling van msterdam staat een aantal gebouwen dat een directe relatie heeft met de kring van forten. In tijden van belegering moesten een aantal primaire voorzieningen in msterdam aanwezig zijn voor de verzorging van de soldaten en de bevolking. In vredestijd waren de huizen te Zaandam en msterdam op de duinwaterleiding aangesloten, maar de duinen lagen buiten de Stelling. Nabij het plaatsje Sloten vond men voldoende grondwater en in 1899 begon de bouw van een speciaal pompstation, de Militaire rinkwatervoorziening. Het water zou met een pijpleiding naar msterdam gaan en per waterboot naar Zaandam. e watervoorziening 12 14

15 raan was nodig om iedereen brood te geven. r werd wel graan verbouwd binnen de Stelling maar er moest toch een grote hoeveelheid, wel 16 miljoen kilogram, binnen de Stelling voorradig zijn. In de raansilo Korthals ltes bij msterdam werd het meeste graan opgeslagen. r was nog nauwelijks elektriciteit zodat voor verlichting petroleum werd gebruikt. Vanwege de handel was er al een speciale Petroleumhaven aangelegd en daar werd veel petroleum opgeslagen. r zou eerder een tekort aan petroleumlampen ontstaan. Voor treinen en andere machines werd steenkool gebruikt en daarvan moest een grote voorraad, ton, aanwezig zijn. at is alleen in de erste Wereldoorlog even gelukt. e spoorwegmaatschappijen moesten een grotere voorraad aanleggen. Voor de verwarming zou veen uit enkele polders gehaald worden dat na het drogen als turf in de kachel kon. In Zaandam werden vier grote loodsen met turf gevuld om alvast te gebruiken terwijl meer turf gemaakt zou worden. e raansilo Voor melk en vlees was het belangrijk om over genoeg vee te beschikken. e koeien en schapen uit de polders die onder water gezet werden, zouden binnen de Stelling bij andere boeren geplaatst worden. it was al in vredestijd voorbereid en elke boer wist naar welke boerderij hij zijn dieren moest brengen. oor Het Rijksmagazijn voor eneesmiddelen werden lijsten opgesteld van geneesmiddelen die aanwezig moesten zijn. Het magazijn verhuisde speciaal voor dit doel naar msterdam. Het Militair Hospitaal en de negentien andere ziekenhuizen binnen de Stelling van msterdam boden niet genoeg bedden. aarom werden ook gebouwen uitgekozen die als noodhospitaal gebruikt konden worden. Ook belangrijk is dat diverse magazijnen en fabrieken naar de Stelling verhuisden. e apparatuur en voorraden zouden dan al in msterdam zijn als de andere verdedigingslinies waren gevallen. ijvoorbeeld het Rijksmagazijn voor eneesmiddelen dat in 1889 uit en Haag verhuisde en de rtillerie Inrichtingen in 1899 uit elft. e erste Wereldoorlog In 1913 werd in en Haag het Vredespaleis geopend. Het internationale Permanente Hof van rbitrage werd in en Haag gevestigd omdat Nederland een neutraal land was. In augustus van het jaar daarop brak de wereldoorlog uit en Nederland zou buiten schot blijven, maar leefde continu met het gevaar alsnog betrokken te worden. Vier onzekere jaren van afwachten lagen in het verschiet, terwijl in de landen om ons heen de rote Oorlog woedde. oor de Nederlandse neutraliteit was de impact van de erste Wereldoorlog op het eerste gezicht niet groot. Toch waren er gevolgen op allerlei gebieden: de werkloosheid steeg, de handel 13 15

16 werd verstoord en er waren grote problemen in de landbouw. e regering moest rekening houden met allerlei belangen van de oorlogvoerende landen en behoedzaam en behendig manoeuvreren. e grenzen van Nederland en de koloniën moesten bewaakt worden en daarom moest de krijgsmacht paraat staan en op volle sterkte zijn. at betekende dat er man, dat is ruim 3% van de bevolking, opgeroepen werd tot mobilisatie. e verwachting heerste dat de oorlog nog voor Kerstmis afgelopen zou zijn en dat de mannen snel weer naar huis konden. Maar na een paar maanden nam de spanning af en werd de kans kleiner geacht dat Nederland bij de oorlog betrokken zou worden. Toen begon het lange wachten, dat af en toe onderbroken werd door politieke en militaire spanning. e legerleiding hield zich continu bezig met het op peil houden van de gevechtskracht. en aantal zwakke plekken in de Stelling van msterdam werden versterkt door de aanleg van tijdelijke en permanente schuilplaatsen, zoals bijvoorbeeld bij Spaarndam en Vijfhuizen. Het Nederlandse verdedigingsstelsel moest ten slotte sterk genoeg zijn om een mogelijke aanvaller af te schrikken. Soldaten in de erste Wereldoorlog e Nederlandse troepen werden op 31 juli 1914 opgeroepen. Op vrijdagmiddag drie uur werden de mobilisatieoproepen aangeplakt op openbare gebouwen en luidden de kerkklokken om de mensen te alarmeren. Op 2 augustus waren de soldaten in de Stelling en kort daarna waren ze gevechtsklaar. ls het erger zou worden en ook de Nieuwe Hollandse Waterlinie zou vallen, zouden zij aangevuld worden met teruggetrokken troepen. e eerste maanden van de oorlog waren voor Nederland een spannende tijd. Hoewel de regering beslist neutraal wilde blijven, was het nog maar de vraag of Nederland buiten de conflicten kon blijven. Na de opkomst van de militairen werd de Stelling in staat van gereedheid gebracht. e forten moesten allereerst verdedigbaar en bewoonbaar gemaakt worden. aarnaast werd het water in de boezems en sloten zo hoog mogelijk gezet, zodat er eventueel snel tot inundering over gegaan kon worden. iverse mitrailleurs en kanonnen werden naar troepen elders in het land gebracht. Ook werden loopgraven en versperringen gemaakt en schuilplaatsen gebouwd. Het zwaartepunt van de verdediging lag echter bij de landsgrenzen en geleidelijk aan werd meer materieel van de Stelling naar het veldleger overgeheveld. e mobilisatie duurde langer dan menigeen gedacht had. e kans dat ons land bij de oorlog betrokken zou raken nam snel af en doordat concrete dreiging uitbleef, begonnen de soldaten zich te vervelen. en oefening en een korte verlofperiode konden de sleur slechts tijdelijk doorbreken. r werden studieverenigingen opgericht, muziek- en toneelgezelschappen en sportclubs. r werden zelfs competities tussen verschillende fortbezettingen georganiseerd. Leraren gaven les, 14 16

17 er werd geschilderd, gevoetbald en spelletjes gedaan. oeken en kranten werden voor ze ingezameld. Maar de forten waren donker en vochtig, het eten was matig en de soldaten wilden weer gewoon burger zijn. Toen in het voorjaar van 1916 duidelijk werd dat Nederland buiten de oorlog zou blijven, mochten de meeste soldaten op lang verlof. Na de erste Wereldoorlog Na de erste Wereldoorlog werden er geen forten meer gebouwd. Oorlogvoeren ging steeds sneller, met krachtigere en nieuwe wapens zoals gifgas, de tank en het vliegtuig. aardoor werd de Stelling van msterdam niet waardeloos maar ze was minder bruikbaar dan voorheen. Wel werd in de jaren dertig hoge prioriteit gegeven aan de aanschaf van luchtafweergeschut en vliegtuigen. In 1939 ging Nederland weer tot algemene mobilisatie over en werden de linies in staat van verdediging gebracht. Weer bleef de inundatie achterwege, maar werden wel voorbereidingen getroffen. Op 11 mei 1940, een dag na de uitse inval werden de sectoren ten noorden van het Noordzeekanaal onder water gezet. Hier vonden in de meidagen alleen geen gevechtshandelingen plaats. Na de capitulatie, heeft de uitse bezetter de forten vooral als magazijnen en kazernes gebruikt. Het meeste metaal werd eruit gesloopt om wapens van te maken. n uiteindelijk zijn het de uitsers geweest die eind 1944 de meeste polders onder water hebben gezet. aarmee voorkwamen ze dat West-Nederland snel werd bevrijd. Na de bevrijding van 1945 werden de forten niet meer als verdedigingswerk gebruikt. In sommige forten werden NS ers of Indiërweigeraars opgesloten. aarna zijn de forten gebruikt voor de opslag van munitie, wapens, voedsel en medicijnen Wegen en weilanden e Stelling van msterdam bestaat naast forten ook uit landschappen. Wegen die al door het gebied liepen, de zogenoemde accessen, werden door forten afgesloten. Maar later aangelegde autowegen en spoorwegen moesten zoveel mogelijk langs de forten lopen. Zo is het ort aan den Ham gebouwd om de spoorweg Uitgeest - Krommenie af te sluiten. Later is daar een autoweg langs gekomen. en ander voorbeeld is de spoorweg msterdam - mersfoort die in 1874 gereed kwam. Omdat Muiden al een trekvaart en een hoofdweg had kwam de spoorweg langs Weesp te liggen. aardoor werd ook de verdediging van al deze wegen beter verdeeld. Om beter beschoten te kunnen worden liep de spoorweg extra dicht langs het ort aan de Ossenmarkt in Weesp en het ort Uitermeer

18 ij Hoofddorp kwam de Rijksweg 4 niet langs een fort te liggen. aarom werden daar in 1934 drie kleine betonnen kazematten in de geniedijk gebouwd. e twee kazematten voor mitrailleurs en één voor een kanon staan nu leeg langs de snelweg. e polders die onder water gezet zouden worden lagen buiten de dorpen en de steden. ls een fort nabij een dorp of stad werd gebouwd was dat altijd tussen de polder en de huizen. n zodra het fort gebouwd was, waren er strenge regels over wat er binnen een kilometer van het fort gebouwd mocht worden. en nieuw gebouw moest van hout zijn zodat het makkelijk afgebroken kon worden als er een oorlog uitbrak. oor deze beperkingen zou een dorp niet om een fort heen groeien. Pas na 1963 zijn er op een aantal plaatsen hele woonwijken en industrieterreinen gebouwd in de polders. In de meeste polders is niets gebouwd en daardoor is een groot deel van de Stelling nog een open gebied. Voor mens en dier, zoals vogels, zijn deze weilanden nu een rustgebied. In de grachten van de forten vind je vaak veel watervogels. Want vooral de forten zijn al heel lang rustgebieden waar bijna geen mens komt en planten en dieren rustig kunnen leven. ijzondere vogelsoorten zoals de roerdomp en uilen komen er voor. In een paar forten leven ook vleermuizen. oor de zandheuvels op de forten zijn er stukken grond die droger zijn of minder zonlicht krijgen. aardoor komen er veel verschillende planten voor

19 digitale * * * * Hoeveel ruimte heeft een soldaat? * * * * Zoek de verschillen Zoek de verschillen * * Hoe heet het allemaal? 3 Hoe heet het allemaal? Hoe werkt het? 3 Hoe werkt het? * * Wat gebeurt er op het fort? * * Wat gebeurt op het fort? 4 Wat heb je allemaal nodig? P4 4 P4 4 1* 2* 4 Wat heb je allemaal nodig? 4* * ommunicatie 4* * * * * * ommunicatie Voorzieningen Voorzieningen LROLN * Topografie Leerlingen kennen de begrippen mobilisatie en dienstplicht. Topografie 3 Welke plaats komt onder water? e leerlingen kunnen zich inleven in soldaten die voor langere tijd Welke plaats komt onder water? gemobiliseerd werden in het begin van de twintigste Werelderfgoed * * eeuw. Werelderfgoed e leerlingen krijgen inzicht in het dagelijks P4leven 4 Schrijf van een een brief soldaat Hoeveel ruimte heeft een soldaat? * * * * op een fort. Schrijf een brief Zoek 4* de verschillen * Kleine, middelbare en grote kring Welke rang? TIJSUUR * e inleidende film, van een kleine 1 minuut, en Hoe de heet opdrachten het allemaal? die bij de verhaalplaat 3 horen, passen in een les met Hoe een werkt tijdsbestek het? van ongeveer drie kwartier. * * aarnaast zijn er nog suggesties voor Wat gebeurt er op het fort? lesonderdelen die afhankelijk van beschikbare extra tijd gedaan P4 4 Wat heb je allemaal nodig? kunnen 4 worden. 4* * ommunicatie VOORRIIN Kopieer de werkbladen die bij het thema persoon horen voor alle leerlingen. Test de werking van het digitale schoolbord en het internet. Let goed op het licht; is het digitale schoolbord goed te zien? Werelderfgoed Probeer eens hoe het gaat met de gordijnen dicht en/of het licht uit. INTROUTI l e s k i s t digitale l e s k i s t Start met het laten zien van de inleidende film over het onderwerp. Maak vervolgens samen met de leerlingen een woordveld op het digitale schoolbord. Wat weten ze al over het onderwerp? * Hoeveel ruimte heeft een soldaat? Kleine, middelbare en grote kring Voorzieningen 1* 2* Topografie Welke plaats komt onder water? Schrijf een brief * * Kleine, middelbare en grote kring * * Hoeveel ruimte heeft een soldaat? Zoek de verschillen Hoe heet het allemaal? Hoe werkt het? Wat gebeurt er op het fort? 4 Wat heb je allemaal nodig? ommunicatie Voorzieningen Topografie Welke plaats komt onder water? Werelderfgoed Schrijf een brief Kleine, middelbare en grote kring Hoeveel ruimte heeft een soldaat? Zoek de verschillen Hoe heet het allemaal?

20 OPRHTN Vergroot de wervingsposter door erop te klikken. Klik op de pijl voor het hedendaagse filmpje van de Koninklijke Landmacht over geschikt of ongeschikt. Laat de leerlingen beide bronnen goed bestuderen. oor telkens weer op de pijl te klikken verschijnen drie vragen. oor antwoorden aan te klikken wordt duidelijk of iets goed of fout is. Leerlingen kunnen meeschrijven op het werkblad. 1* 3* 2* 4* ienstplicht of in dienst gaan houdt in dat je? Verplicht soldaat bent in een oorlog. In het leger gaat, omdat je dat zelf wilt. Verplicht in het leger gaat. Wat wordt bedoeld met mobilisatie? lle mannen tussen 18 en 50 worden soldaat. Het leger wordt klaargemaakt voor een eventuele oorlog. Hoeveel ruimte heeft een soldaat? Hoeveel ruimte Hoeveel heeft een ruimte soldaat? heeft een soldaat? In alle * * * forten worden soldaten * * gelegerd. * * * * * * * Zoek de verschillen Zoek de verschillen Zoek de verschillen Welke zin is niet waar? In het filmpje en op de poster gaat het over jongens (en meisjes) die in dienst gaan. In het filmpje en op de poster gaat het over jongens (en meisjes) die vrijwillig soldaat willen worden. Wat gebeurt er op het fort? Wat gebeurt er Wat op gebeurt het fort? er op het fort? Het filmpje is opgenomen in vredestijd en de poster komt uit P4 4 P4 4 P4 4 4 Wat heb je allemaal nodig? 4 Wat heb je 4allemaal Wat heb nodig? je allemaal nodig? de tijd van de mobilisatie. * 3 4* Werkblad : * * * 3 3 * * * * * 4* 4* ommunicatie * * * Hoe heet het allemaal? Hoe heet het allemaal? Hoe heet het allemaal? Hoe werkt het? Hoe werkt het? Hoe werkt het? Voorzieningen ommunicatie ommunicatie Voorzieningen Voorzieningen * Vader is weg. Topografie Tijdens de mobilisatie in de erste Wereldoorlog kregen de soldaten elke week een reep Kwatta s Manoeuvre hocolade. eze Welke plaats komt onder water? Welke plaats komt Welke onder plaats water? komt onder water? chocola werd speciaal voor de soldaten geproduceerd zoals Werelderfgoed Werelderfgoed Werelderfgoed zien is aan de verpakking. ijna alle mannen die in dienst hadden gezeten, werden in 1914 Schrijf een brief Schrijf een brief Schrijf een brief gemobiliseerd. Mannen, vaders en broers vertrokken naar forten 1* 3* 2* 4* Kleine, middelbare en grote Kleine, kring middelbare Kleine, en middelbare grote kring en grote kring en kazernes en waren, behalve in hun verlofperiode, niet langer thuis. Praat met de leerlingen hierover door. Wat zou het voor ze betekenen als hun vader van huis ging? soldaten in een fort. oven het bed zijn plankjes te zien waar de persoonlijke eigendommen van de soldaten een plek kregen. Ook zijn, naast de foto, enkele voorwerpen getekend die de Hoeveel ruimte Hoeveel heeft een ruimte soldaat? heeft een soldaat? soldaten * mee mochten * * * * * * * nemen naar het fort. eze voorwerpen Zoek de verschillen Zoek de verschillen kunnen gesleept worden naar het plankje boven het bed. oede voorwerpen zijn briefpapier, een foto, sigaretten en een boek. Wat mag een soldaat meenemen? Klik op de plank boven het bed. r verschijnt een oude foto van * * 33 Hoe heet het allemaal? Hoe heet het allemaal? Hoe werkt het? Hoe werkt het? Topografie Topografie

21 e foute voorwerpen, een parkiet, een i-pad en een pak koekjes, kunnen niet verplaatst worden. Laat leerlingen vooraf goed nadenken over de vraag wat soldaten eigenlijk mee mochten nemen. Was dat veel of weinig? Schrijf een brief. ls de brief die op tafel ligt in de vertelplaat wordt aangeklikt, verschijnt de achterzijde van een soldatenbriefkaart uit het begin van de twintigste eeuw. e leerlingen leven zich in, in een soldaat uit de erste Wereldoorlog die gelegerd is in een van de forten. Laat de leerlingen op het werkblad een kaart naar huis schrijven waarin ze vertellen over de plek waar ze verblijven, welk eten ze krijgen en welke activiteiten er overdag gedaan worden. Ter inspiratie kan nogmaals het inleidende filmpje vertoond worden. Hoeveel ruimte heeft een soldaat? 3* 1* 4* 2* Klik op het stapelbed. r komt een plattegrond van een soldatenslaapzaal uit een fort te voorschijn met twaalf stapelbedden ernaast. e twaalf bedden moeten gesleept worden in de plattegrond. In de slaapzaal sliepen totaal 24 manschappen. Op het Wat is mobilisatie? werkblad kunnen twaalf stapelbedden in de plattegrond getekend Hoeveel ruimte heeft Hoeveel een soldaat? ruimte heeft Hoeveel een soldaat? ruimte heeft een soldaat? worden. * * * Praat met de leerlingen * * * * door over de * * * * * opdracht en stel de 3* 1* 4* 2* 3* 1* 4* Zoek 2* de verschillen 3* 4* Zoek de verschillen Zoek de verschillen volgende vragen: * * Hoe is het om met 24 personen in één ruimte te slapen? Hoeveel slaapvertrekken zijn er nodig als er zo n 250 manschappen op een fort verbleven? Hoe heet het allemaal? Hoe heet het allemaal? Hoe heet het allemaal? Hoe werkt het? Hoe werkt het? Hoe werkt het? Werkblad : Hoeveel ruimte heeft een soldaat? 3* 1* 4* 2* * * 1 * 2 * 3 2 * 4 3 1* 4 2* 3 4 P4 4 P4 4 P4 4 4* * 4* * 4* * Wat gebeurt er op het Wat fort? gebeurt er op het Wat fort? gebeurt er op het fort? Wat heb je allemaal 4 nodig? Wat heb je allemaal 4 nodig? Wat heb je allemaal nodig? Zoek de verschillen. ommunicatie ommunicatie ommunicatie oor te klikken op de groepsfoto achter de soldaten, Hoeveel worden ruimte heeft Hoeveel een soldaat? ruimte heeft Hoeveel een soldaat? ruimte heeft een soldaat? twee * * groepsfoto s van * * * * soldaten zichtbaar * * * * Voorzieningen * * Voorzieningen Voorzieningen die veel van elkaar Zoek de verschillen Zoek de verschillen Zoek de verschillen verschillen. Ze zijn beide genomen in 1914 tijdens de mobilisatie. Laat leerlingen goed kijken naar de beide foto s en de Welke verschillen rang? Topografie Topografie Topografie en overeenkomsten * benoemen en * opschrijven op het * werkblad. Hoe heet het allemaal? Hoe heet het allemaal? Hoe heet het allemaal? Let op! Op beide foto s kan nog een keer extra geklikt worden Welke plaats komt onder Welke water? plaats komt onder Welke water? plaats komt onder water? 1* 2* 3 1* 3* 2* 4* 3* 3 1* 4* 2* voor een vergroting. Hoe werkt het? Hoe werkt het? Hoe werkt het? Werelderfgoed Werelderfgoed Werelderfgoed Voorbeelden van verschillen * en overeenkomsten: * * * * * Wat gebeurt er op het Wat fort? gebeurt er op het Wat fort? gebeurt er op het fort? Op de ene foto zijn officieren te zien en op de andere foto werksoldaten met hun meerderen. P4 4Wat heb je allemaal nodig? Schrijf een brief Schrijf een brief Schrijf een brief 4 Wat heb je allemaal nodig? P4 4 4Wat heb je allemaal nodig? P4 4 Kleine, middelbare en Kleine, grote kring middelbare en Kleine, grote middelbare kring en grote kring e ene foto is in 4* een fotostudio * genomen 4* en de andere * 4* ommunicatie foto in * ommunicatie ommunicatie het veld. Voorzieningen Voorzieningen Voorzieningen e ene foto is statiger dan de andere. eide foto s zijn in 1914 genomen. Op beide foto s zijn soldaten te zien met een sigaret in hun hand. Wat is mobilisatie? Topografie Topografie Topografie Op beide foto s lachen de soldaten. Hoeveel ruimte Hoeveel heeft een ruimte soldaat? heeft Hoeveel een soldaat? ruimte heeft een soldaat? * * * * * * * * * * * * Welke plaats komt onder Welke water? plaats komt onder Welke water? plaats komt onder water? Zoek de verschillen Zoek de verschillen Zoek de verschillen Werkblad : Zoek de verschillen Werelderfgoed Werelderfgoed Werelderfgoed * * * 33 3 Schrijf een brief Schrijf een brief Schrijf een brief Hoe heet het allemaal? Hoe heet het allemaal? Hoe heet het allemaal? Kleine, middelbare en Kleine, grote kring middelbare en Kleine, grote kring middelbare en grote kring Hoe werkt het? Hoe werkt het? Hoe werkt het?