LESBRIEF BOVENBOUW BASISONDERWIJS Nijmegen 44 FOREVER FREE

Transcriptie

1 LESBRIEF BOVENBOUW BASISONDERWIJS Nijmegen 44 FOREVER FREE

2 Inhoudsopgave Inleiding 3 Hoofdstuk 1 Stad zonder vrijheid 5 De bezetting 5 Het bombardement 8 Hoofdstuk 2 Bevrijd: 20 september De luchtlandingen rond Nijmegen 11 De strijd om de stad 14 Hoofdstuk 3 Frontstad 21 De beschietingen, de schuilkelders en het dansen 21 De finale naar de vrijheid 27 Hoofdstuk 4 Toekomst in het verleden 30 Copyright 2009 Nationaal Bevrijdingsmuseum Voor foto- en illustratieverantwoording zie docentenhandleiding. Nationaal Bevrijdingsmuseum Altijd Nijmegen 1

3 Inleiding Deze lesbrief gaat over een belangrijke periode uit de geschiedenis van de stad Nijmegen. Een geschiedenis die zich afspeelt in de Tweede Wereldoorlog en die gaat over de strijd tussen vrijheid en onvrijheid. Hoe vrij zou jij je voelen in oorlogstijd, welke keuzes zou jij maken? En vooral: wat was ervoor nodig om Nijmegen te bevrijden, zodat wij nu nog steeds genieten van een stad waar je in vrijheid die dingen kunt doen die je graag doet. Daar gaat het over in deze lessen. We gaan eerst kijken hoe Nijmegen werd bezet door het Duitse leger en wat de gevolgen daarvan waren. Tijdens die bezetting werd de stad per ongeluk gebombardeerd door Amerikaanse vliegtuigen. Veel mensen verloren hun leven en de oude binnenstad werd verwoest. We zullen zien hoe daarna de Amerikanen en de Britten op 20 september 1944 de stad in felle en moedige gevechten wisten te bevrijden. Het was vreselijk spannend. De jonge soldaten liepen gevaar voor eigen leven. Velen raakten gewond of sneuvelden. In de maanden daarna gaven de Duitse soldaten het niet op en namen Nijmegen weer opnieuw onder vuur. Ondertussen vierden de mensen al een beetje feest. Maar ook moesten ze vaak de schuilkelders in om dekking te zoeken. Het gevaar was zó groot dat veel Nijmegenaren toch nog het leven lieten. In het voorjaar van 1945 was het gevaar dan eindelijk definitief voorbij, toen het Duitse leger in West-Europa de definitieve nederlaag leed en zich moest overgeven. Je zult veel te weten komen over de geschiedenis van Nijmegen, door middel van dit boekje en van wat de meester of de juf je gaat vertellen. Behalve dat je teksten leest, kijk je naar foto s, filmbeelden en internetpagina s. Ook bezoek je een museum dat helemaal gaat over de bevrijding. We wensen jullie veel leerplezier toe bij deze geschiedenislessen over je eigen stad! 2 3

4 Hoo f d s t u k 1 Stad zonder vrijheid De bezetting Plak hier een foto van jullie klas nu en vergelijk Op 10 mei 1940 vielen Duitse militairen Nederland en dus ook Nijmegen binnen. De dreiging van een oorlog was er echter al in de jaren 30, toen Hitler in Duitsland aan de macht was gekomen en steeds meer gebied veroverde. Op 14 mei werd Rotterdam gebombardeerd: snel daarna besloot Nederland zich over te geven (capitulatie). Nederlandse burgers moesten na mei 1940 al spoedig doen wat de Duitse bezetters wilden. Zij begonnen de Nederlandse samenleving gelijk te schakelen. De kranten en de radio moesten de mening van de bezetter laten horen. Burgers hadden drie keuzes: collaboratie, aanpassing of verzet. In het begin van de oorlog pasten de meeste Nederlandse burgers zich aan om uit de problemen te blijven. De bezetters probeerden de bevolking nog met zachte hand over te halen voor het nationaal-socialisme te kiezen. Toen dit niet lukte traden ze hard op. De Joden mochten al in het eerste bezettingsjaar niet meer in overheidsdienst werken en alle ambtenaren moesten een Ariërverklaring tekenen waarin zij verklaarden niet-joods te zijn. Joden moesten vervolgens een gele ster dragen en werden later Dit is de afbeelding van Rose Jakobs, een joods Duits meisje dat naar Nederland was gevlucht. Zij dook onder in Nijmegen en later in Ubbergen. Rose hield jarenlang een dagboek bij. Juist op het moment dat het einde van de oorlog in zicht kwam en zij eindelijk de frisse buitenlucht langs haar wangen kon voelen, kwam ze door een bom om het leven. Kijk op de internetsite en beluister het verhaal van Rose Jakobs met treinen gedeporteerd naar concentratiekampen, waar velen stierven. Sommigen doken onder. Ze werden echter soms verraden, zoals bij Anne Frank gebeurde. Naast joden werden ook de Roma en Sinti ( zigeuners ), geestelijk gehandicapten en homosexuelen vervolgd. Ook mensen die in het verzet gingen liepen het gevaar door de bezetters opgepakt te worden. In Nijmegen zijn ongeveer 220 verzetsmensen actief geweest. Eén derde daarvan overleefde de oorlog niet. Bovendien moesten alle mannen tussen 18 en 40 jaar vanaf 1943 verplicht in Duitsland werken (Arbeidsinzet). Om hieraan te ontkomen, doken veel mannen onder. Waar was de vrijheid gebleven? Een Duitse soldaat en een kloosterzuster in Nijmegen. In het begin deden de bezetters er alles aan om de bevolking voor zich te winnen. 4 5

5 Het verhaal van Willemien Toen ik weer eens op voedseltocht ging, was ik te vroeg op het station in Nijmegen en ging ik alvast in de lege gereedstaande trein zitten. Plotseling bemerkte ik dat Duitse soldaten alle mensen van het perron joegen. Er reed aan de andere kant, tegenover mijn trein, een goederentrein binnen. Opeens zag ik handen uit de kleine raampjes steken bovenin de wagon. Een spoorwegman reikte ze een blauwe len drinktuit aan. Een Duitse soldaat sloeg hem deze uit de hand en joeg hem met de kolf van zijn geweer weg. Ik maakte me zo klein mogelijk. Ik begreep dat ik dit niet mocht zien. Toen kwam er een groep Joden aan. Ze droegen koffertjes [ ]. Ze werden helemaal naar het achterste deel van de trein gebracht. Opeens reed de trein weg. Ik was verstijfd van angst en begreep.. Opdrachten 1. Geef een korte omschrijving van de volgende woorden: Bezetting... Jodenvervolging... Verzet... Onderduiken... Capitulatie... Aanpassing... Concentratiekampen... Arbeidsinzet... Het verzet hield zich onder andere bezig met het maken van kranten die de bezetters hadden verboden en het maken van vervalste persoonsbewijzen. Gelijkschakeling... Collaboratie... Nationaal-socialisme... Ariërverklaring Wat is een voedseltocht? 3. Waarom dacht Willemien dat het een groep Joden was? Vele artikelen waren in de bezettingstijd schaars en dus op de bon. De burgers konden tegen inlevering van bonnen onder andere levensmiddelen, textiel, tabak, snoep en schoenen krijgen Wat begreep Willemien? 7

6 Het bombardement In de vorige paragraaf heb je gezien hoe de bezetting verliep en dat de Nijmeegse bevolking uitkeek naar de vrijheid. Die kwam er voorlopig niet. Erger nog: op 22 februari 1944 bombardeerden Amerikaanse vliegtuigen per ongeluk de stad Nijmegen. Het werd de grootste ramp die Nederland in de twintigste eeuw getroffen heeft. Bijna 800 doden, duizenden gewonden en honderden verwoeste gebouwen waren het resultaat. De Amerikaanse vliegtuigen waren op weg naar Duitsland om daar vliegtuigfabrieken te bombarderen. Door onder andere slecht weer moest een deel van de vliegtuigen de vlucht afbreken en op zoek gaan naar een ander doel. Waarschijnlijk dachten de piloten nog boven Duitsland te vliegen en wisten zij niet dat ze boven Nijmegen vlogen. Rond half twee s middags wierpen 12 toestellen de bommen af. De oude binnenstad van Nijmegen was een vuurzee en werd bijna compleet verwoest: kerken, scholen, woonhuizen, winkels en ook het station. De ziekenhuizen konden de grote stroom doden en V&D gebouw: wat er van over was na het borbardement. Nijmeegse burgers op het skelet van het gebouw in mei 1945 toen Prinses Juliana de stad bezocht. gewonden nauwelijks aan. Niet alleen Nijmegen, maar ook de steden Arnhem, Deventer en Enschede werden gebombardeerd. De trieste balans van mensenlevens aan het einde van die week in februari Nederlandse burgers: Nijmegen 800; Arnhem: 60, Enschede 150; Deventer: 1. Amerikaanse luchtmacht: 1027; Engelse luchtmacht: 550; Duitse luchtmacht: 125. Duitse burgers: Daarna ging de oorlogsvoering gewoon door. De bevrijding was immers nog lang niet in zicht. Voor veel mensen was er groot verdriet en veranderde deze gebeurtenis voorgoed hun leven. en in de diverse mortuaria [..]. Steeds kreeg hij nieuwe hoop als iemand zei dat mevrouw Rutten nog ergens gezien was. Die week is hij kilo s afgevallen. Na enkele dagen kwam hij naar me toe en zei toen de woorden die ik niet horen wilde: Mammie, Tiny, Fientje en Nelly zijn dood. Er was niets meer. Verhaal van Clemence. Daar stond ik even later op de puinhopen van de stad. Er was niets meer. De Stikke Hezelstraat, de Houtstraat, de kerk van de Augustijnenstraat, de Doddendaal, alles was weg. Ik stond daar, dertien jaar oud, in mijn roze nachthemdje midden in de winter boven op mijn mooie Nijmegen. [..] Die nacht staat nog steeds in mijn herinnering gegrift. Ik was afschuwelijk bang en kreeg aanvallen van doodsangst. Het was de eerste nacht zonder mijn moeder en mijn zusjes en ik wist niet eens of ze levend of dood waren. Misschien lagen ze wel in het ziekenhuis. [..] De dagen daarna heeft pappie tussen de honderden gewonden in de ziekenhuizen gezocht Dagboek van de Nijmeegse jongen Paul van Wely (17 jaar) Luchtfoto van het getroffen Nijmegen Nijmegenaren tussen het puin 8 9

7 Opdrachten 5. Hoeveel mensen kwamen in Nijmegen om het leven tijdens het bombardement? 6. Hoe laat vond het bombardement plaats? Waar waren de meeste kinderen toen? 7. Wat deed de vader van het meisje in de zogenaamde mortuaria? 8. Kijk naar de tekening in het dagboek. Welke straatnamen herken je? 9. Verplaats je in de jongen die het dagboek schreef en in het verhaal van het meisje. Zou jij wel of niet boos zijn geweest op de Amerikanen? Licht je antwoord toe. 10. In het dagboek van Paul van Wely wordt gesproken over een jongen die Jan Peljak heet. Kijk op de website Zoek de naam van deze jongen, geef aan hoe oud hij was en beschrijf wat er met hem precies is gebeurd. 2 Nijmegen 44 FOREVER FREE Bevrijd: 20 september 1944 Hoofdstuk De luchtlandingen rond Nijmegen De bevrijding van West-Europa begon pas op 6 juni 1944 met de invasie (massale inval) van de geallieerden in Normandië (de geallieerden waren de soldaten uit de verschillende landen die gingen samenwerken om West-Europa te bevrijden). Door gebrek aan voorraden en een sterker wordende Duitse tegenstand liep de opmars daarna vast bij de Belgisch-Nederlandse grens. Er moest iets gebeuren. Het plan dat ontwikkeld werd heette Market Garden. Doel was de drie grote rivieren de Maas, de Waal en de Rijn over te steken om daarna met de oprukkende grondtroepen naar het IJsselmeer op te trekken en van daaruit Duitsland binnen te dringen. Op zondag 17 september 1944 barstte het spektakel los. De geallieerden vielen met circa 900 vliegtuigen doelen aan in heel Nederland. Op deze zondagmorgen werd de ochtenddienst in honderden kerken overstemd door de overvliegende bommenwerpers. Een grote vloot vliegtuigen bracht vervolgens parachutisten en hun uitrusting over naar de gebieden rond Arnhem, Nijmegen en Eindhoven. In de buurt van Nijmegen werden op 17 september 1944 duizenden parachutisten gedropt op de velden rond Groesbeek, Grave, Nederasselt en Overasselt. Het moet er uitgezien hebben als één grote confetti-regen.voertuigen, munitie, voedsel en medicijnen werden aangevoerd met zweefvliegtuigen die vanuit Engeland met motorvliegtuigen (Dakota s) hier naartoe werden gesleept. Er pasten zelfs hele jeeps en kanonnen in! De luchtlandingen rond Nijmegen waren heel belangrijk, want van hieruit kon de aanval op de stad worden ingezet. Maar de mensen in de dorpen wisten werkelijk niet wat hen overkwam. Ze waren totaal verrast. In Groesbeek bijvoorbeeld zaten de meeste inwoners aan tafel toen rond uur de parachutisten naar beneden kwamen. Zo ook bij een boerderij aan de Wylerbaan, toen daar 10 11

8 onverwacht een Amerikaanse parachutist op het dak viel en er zich doorheen boorde. Hij landde met zijn voeten in de soepketel en de tafel brak met een knal doormidden. Hij zei zoiets als hello, deed zijn parachute af en liep naar buiten. De familie keek hem met open mond na We zijn in Gods handen Dat zei de pastoor vanaf zijn preekstoel ook tegen Piet. Piet was in jaar oud. Hij ging op zondag 17 september naar de kerk. Op die dag werden de ontploffingen echter heviger en steeds meer mensen verlieten de kerk. Piet ging daarom snel naar buiten. Daar zag hij verschillende rookpluimen, ten teken dat er iets in de fik stond. Kees, de oudste zoon van slager De Vocht, kwam naar buiten en zei: Je kunt de bommen uit de vliegtuigen zien vallen. Piet kwam, op wat schaafwonden na, thuis. Daar hoorde hij vanaf Mook geluiden, die steeds harder klonken. Volgens de jongens van tante Anna waren het weer vliegtuigen en ineens kwamen vanachter de bosrand inderdaad honderden vliegtuigen tevoorschijn, erg laag en ze waren veel groter dan die van vanochtend. De schrik sloeg hem om het hart. [...] Ineens riep er iemand: Ze hebben er eentje geraakt, er springen parachutisten uit. De hele lucht hing vol met parachutisten. Echt, ik zal dit nooit meer vergeten. Toen ze eenmaal aan de grond waren, was zover je oog reikte, alles bezaaid met witte, rode en gecamoufleerde parachutes. Opdrachten 11. Hoeveel bruggen moesten veroverd worden tijdens Market Garden? Kijk goed naar de kaarten!. 12. Bekijk de foto s in deze paragraaf. Welk woord uit het verhaal van Piet vind je dat het best bij deze foto s past? Licht je antwoord toe Wat was het doel van Market Garden?. De luchtlandingen in het gebied rond Nijmegen tijdens Market Garden 14. De titel van deze lesbrief heet: Nijmegen 44: forever free. Dat betekent Nijmegen 44: voor altijd vrij. In het verhaal van Piet komt naar voren, dat militairen uit verre landen ons die vrijheid gegeven hebben. Noem vier landen, die voor onze vrijheid gevochten hebben. Zou jij zelf mensen in andere landen die in nood zijn helpen of bevrijden? Waarom zou je dat wel of niet doen? Waarom denk je dat er op 17 september 1944 s ochtends al gebombardeerd werd door de geallieerden?. 16. Welke gevoelens spelen een rol in het verhaal van Piet? Hoe zou jij in deze situatie reageren?. Een zweefvliegtuig dat geland is in Nederasselt. Kijk op de website Zoek 4 andere foto s over de luchtlandingen in de buurt van Nijmegen die indruk op je maken. Amerikaanse parachutisten worden gedropt op de velden rond Groesbeek 12 13

9 De strijd om de stad Toen de Amerikanen op 17 september 1944 rond Nijmegen waren geland, liet het Duitse leger meteen versterkingen aanrukken uit Arnhem om zowel de verkeers- als de spoorbrug in Nijmegen aan de zuidzijde af te grendelen met hun afweergeschut. Zo kon immers de weg naar Arnhem geblokkeerd worden. s Avonds kwamen de eerste Amerikaanse parachutisten in de stad en werden daar opgewacht door Duitse troepen bij het Keizer Karelplein. De gevechten waren hevig! Drie dagen lang probeerden de Amerikanen de bruggen te veroveren maar drie maal liepen ze vast, ook al hadden ze inmiddels versterking gekregen van Britsse tanks, die vanuit het zuiden over de weg naar Nijmegen waren opgetrokken. Deze weg liep vanaf de Belgische grens naar Nijmegen en werd de Hell s Highway genoemd. Ondertussen staken Duitse soldaten rondom de verkeersbrug huizen in brand om ruim schootsveld te krijgen. Van hetgeen er na het bombardement van 22 februari 1944 nog was overgebleven in het centrum van de stad, werd in deze dagen grotendeels verwoest. De strijd om Nijmegen werd beslist op 20 september 1944, toen de geallieerden de spoor- en verkeersbrug veroverden tijdens de inmiddels wereldberoemde Waaloversteek. Beroemd omdat men over de hele wereld wel eens de film A Bridge too far heeft gezien. Hierin zit een hele spannende scène van deze oversteek in Nijmegen. Militairen die verstand hebben van hun vak zeggen dat dit de beste aanval is geweest uit de hele Tweede Wereldoorlog. Het ging als volgt: Privé-opname nagespeelde scène Waaloversteek. De geallieerden konden de verkeersbrug bij Nijmegen door het sterke Duitse verzet niet innemen. Daarom werd het plan ontwikkeld om de Amerikanen op 20 september 1944 in boten over de Waal te zetten en de brug ook vanaf de noordkant aan te vallen. De oversteek begon met luchtaanvallen en beschietingen op de stellingen aan de noordelijke oever van de Waal bij Oosterhout. Om uur sprongen de Amerikanen in hun met zeildoek bespannen roeibootjes en peddelden naar de overkant. Hoe dichter de Amerikanen bij de andere oever kwamen hoe gemakkelijker ze waren te raken. Hele boten verdwenen onder water. Om sneller vooruit te komen gebruikten de soldaten de kolven van hun geweren om te roeien. 48 Amerikanen en een onbekend aantal Duitse soldaten kwamen daarbij om het leven. Van de 26 boten die vanaf de zuidoever vertrokken, konden er maar 13 opnieuw gebruikt worden voor de volgende aanvalsgolf. De rest was óf tijdens de oversteek zwaar beschadigd óf gezonken. Soms dreven de boten met de doden en gewonden aan boord stroomafwaarts. Een triestere aanblik was nauwelijks voorstelbaar. De soldaten die de oversteek hadden overleefd en aan land waren gekomen vochten zich een weg naar de dijk, recht op de Duitsers af die zich daar verschanst hadden. De spoorbrug én de Waalbrug werden uiteindelijk om uur veroverd. Nijmegen was daarmee bevrijd! De Britse tanks trokken de volgende dag, op 21 september 1944, richting Arnhem. Kijk uit achter je! De Duitse bezetter kende natuurlijk het belang van de Waalbrug. Rondom de noord- en zuidoever hadden ruim 500 soldaten zich ingegraven en waren er bunkers en bruggenhoofden gebouwd waar geschut stond opgesteld. Mitrailleurnesten aan alle kanten en springladingen om in geval van nood de hele boel op te blazen. Een verslag: De para s renden met de boten tussen hen in naar de waterkant. Ze hadden erg veel moeite de logge vaartuigen naar dieper water te duwen en er vervolgens zelf, nat en zwaar bepakt, in te klimmen. Tot overmaat van ramp begonnen de Duitsers vanaf de overzijde met lichte wapens de kwetsbare canvasboten onder vuur te nemen. Ook werden de para s vanaf de spoorbrug beschoten. En dit ondanks het spervuur van de Britten, die met 30 tanks de overtocht dekten door een rookbommentapijt aan de overkant neer te leggen. De para s hadden nooit eerder samen geroeid en het gevolg was dat de boten soms onhandig begonnen te draaien. Met man en macht werd er gepeddeld want hun leven hing er nu echt vanaf! Diorama Waaloversteek in het Nationaal Bevrijdingsmuseum Soldaat: Majoor, zoek dekking! Majoor: Probeer dat gat te dichten. Stop voor mijn part je zakdoek erin! En blijf roeien! Soldaat: Hannigan, heb je in je broek gepist? Soldaat Hannigan: Nee man, ik denk dat ze mijn veldfles kapot hebben geschoten. Kijk uit achter je! Hozen! Vlug! Soldaat: Hozen: waarmee dan? Majoor: Gebruik je helm! En blijf roeien allemaal! Soldaat: Zag je dat? Die hele boot gaat onder. Moeten we ze niet helpen? Majoor: God zorgt voor hen. Allemaal doorroeien. Als je geen peddel hebt, neem je maar je geweer of je blote handen. Kom op, ik geef het tempo aan: Heilige Maria vol van genade... Ravage na de gevechten op de Waalbrug. Britse tanks die op 21 september 1944 over de Waalbrug rollen

10 Jan van Hoof Luister naar het spannende verhaal van Jan van Hoof op de website Eenmaal in je leven iets echt goed doen en dan je klaar houden om te durven sterven Met deze uitspraak zette Nijmegenaar Jan van Hoof zijn leven op het spel. Als jonge vent van 17 jaar verrichtte hij tijdens de bezetting hand- en spandiensten voor de geallieerden. Als vanzelf kwam hij daardoor bij het verzet. Hij liep daarbij groot persoonlijk risico. Tijdens de grote strijd om Nijmegen in september 1944 wist Jan door maandenlange spionage dat de Duitse bezetters de twee bruggen wilden opblazen. Hij ging als gids mee met de Amerikanen en het schijnt dat het hem op 18 september 1944 lukte om de verkeersbrug op te kruipen en de kabels die naar de springladingen van de munitie leidden, door te knippen. Niemand die het hem zag doen, niemand zal op hem gelet hebben. Op de weg terug naar de Amerikanen, kwam hij zijn zus tegen en zag hij kans om zijn ouders nog even te spreken. Het enige wat hij zei was: De brug is gered. Jan van Hoof zat daarna op 19 september 1944 als gids op een militaire verkenningswagen die vol gas door de stad scheurde. Terwijl deze de Nieuwe Markt opreed (het huidige Joris Ivens plein) opende een Duits snelvuurkanon, opgesteld in een voortuin op de hoek van de Kronenburgersingel en de Lange Hezelstraat, het vuur op de verkenningswagen. Jan werd door de explosie van de wagen geslingerd, overleefde het vijandelijke vuur, maar werd even later toch door toegesnelde Duitsers ter plekke doodgeschoten. Amerikaanse parachutisten die op 21 september 1944 over de Oranjesingel terugkeren van de Waaloversteek. Appels, peren en wijn Het grote tankleger is voorbij gekomen. Reuzen zijn het, en een leven dat ze maken! Ze werden door iedereen toegejuicht. Tineke deelde appels en peren uit, wat erg in de smaak viel. Zij kreeg chocolade en de jongens sigaretten. Later kwamen de parachutisten (Amerikanen) de weg vragen. Annie presenteerde hen wijn en haalde de atlas te voorschijn. Toen ze de piano zagen, zeiden ze dat ze de laatste twee jaar geen muziek gehoord hadden en vroegen of niet iemand kon spelen. Annie speelde My old Kentucky Home, en daar kwamen ze juist vandaan. Toen ze weggingen vroegen ze haar nòg eens te spelen. Een ander gaf Annie het adres van zijn moeder en vroeg haar aan haar te schrijven en van dit bezoek te vertellen. Soldaten en burgers voor uitgebrand pand nabij huidige Lindenberg. Het wrak van de uitgebrande wagen van Jan van Hoof nabij het huidige Joris Ivens plein. De bevrijders komen de stad in

11 Duitse krijgsgevangenen ergens in Nijmegen. Opdrachten 17. Van wie kregen de Amerikanen in Nijmegen hulp bij het veroveren van de bruggen? 18. Wanneer is de bevrijdingsdag van Nijmegen? 19. Wat gaven de bevrijders aan de bewoners van Nijmegen? 20. Waarom wordt Jan van Hoof door veel mensen als een grote held gezien? Waarom legden de geallieerden een rookbommentapijt aan de overkant van de Waal? 22. Stel: je was Nijmegenaar in die tijd en ze zouden je gevraagd hebben om samen met de Amerikanen de Waal over te steken in die wankele roeiboten. Wat zou je antwoord zijn geweest? Motiveer je antwoord. 23. Hoe kan het dat de Amerikaanse parachutisten die wijn kregen, al twee jaar geen muziek hadden gehoord? Britse en Amerikaanse soldaten in een jeep tussen de bevolking

12 Opdrachten 24. Waarom was het volgens Jan van Hoof zo belangrijk dat de kabels van de springladingen bij de brug werden doorgeknipt?. 25. Waarom denk je dat militairen, die verstand hebben van hun vak, de Waaloversteek de beste aanval vinden uit de hele Tweede Wereldoorlog? 26. Maar de Duitse bezetter kende natuurlijk ook het belang van de brug. Wat was volgens jou dat belang? 27. Waarom zou de soldaat die wijn kreeg van de mensen in Nijmegen zijn moeder niet zélf een brief geschreven hebben? 28. Eenmaal in je leven iets echt goed doen en dan klaar zijn om te sterven. Dat schijnt Jan van Hoof gezegd te hebben. Zou jij ook zoiets durven zeggen? 3 Hoo f d s t u k Frontstad De beschietingen, de schuilkelders en het dansen We hebben gezien dat Nijmegen vanaf 20 september 1944 weer een vrije stad was geworden. De mensen waren blij en opgelucht. Eindelijk was de dictatuur voorbij! Maar wat was er gebeurd met het einddoel van Market Garden. Was dat wel bereikt? Het antwoord is: nee. De Britse tanks die op 21 september 1944 in Nijmegen over de brug waren getrokken in de richting van Arnhem, liepen vast bij Elst. En de Britse parachutisten die bij Arnhem waren geland, konden daar de brug niet vasthouden door de felle Duitse tegenstand. Uiteindelijk verloren de geallieerden de Slag om Arnhem. Daardoor was het einddoel, na de verovering van Arnhem Duitsland binnen te trekken, niet bereikt. Op 26 september 1944 was Market Garden afgelopen. Hierdoor kwamen er nieuwe gevaren op de inwoners van Nijmegen af. De stad werd namelijk frontstad, dat wil zeggen dat Nijmegen op de lijn kwam te liggen tussen de strijdende partijen. In het centrum en ten zuiden van de stad zaten de geallieerden. Ten noorden en in het oosten de Duitsers. De frontlinie liep dwars door de Betuwe en vervolgens door de Ooijpolder, langs Groesbeek richting Mook en was ten gevolge van hevige gevechten voortdurend in beweging. Eind oktober 1944 lag het gebied rond Nijmegen bezaaid met veldgraven, kadavers, vernielde huizen en legervoertuigen. Brits kanon op de oprit van de Waalbrug, gericht in oostelijke richting. Nu Nijmegen frontstad was geworden, werd het een half jaar lang bestookt met Duitse granaten en bommen, vooral vanuit Duitsland. Bijvoorbeeld op 2 oktober 1944, toen een bom terecht kwam op de Kapokfabriek (hier werden matrassen gemaakt) in de wijk Bottendaal, waar vele burgers dachten in de kelder veilig te zijn voor de gierende bommen. De fabriek werd vol getroffen: bijna 100 mensen verloren het leven. Gedurende deze periode van zes maanden vielen er vele honderden doden en gewonden: het totale aantal doden lag zelfs hoger dan tijdens het bombardement van 22 februari Veel mensen in de stad leefden een half jaar lang in schuilkelders, niet alleen om bescherming te vinden maar ook omdat de woningen waren verwoest of beschadigd. In Nijmegen woonden ook nog zo n 3000 evacués, voornamelijk afkomstig uit de Betuwe, en duizenden geallieerde militairen. Nijmeegse burgers zoeken veiligheid in de schuilkelders

13 Ondanks het enorme gevaar hing er ook de sfeer van bevrijding in de stad. Zoals een inwoner van Nijmegen het zei: Liever kreeg ik nu een granaat op mijn kop dan het pistool van een Duitse soldaat in mijn rug. Het vrijheidsgevoel werd gevierd op dansavonden in onder andere Concertgebouw De Vereeniging. Daar dansten vooral Nijmeegse meisjes met de geallieerde militairen. Het zal je niet verbazen dat er op die avonden vele romantische liefdes opbloeiden. Na zoveel jaren bezetting, oorlog en ellende was men toe aan prettige dingen in het leven. Uit angst voor een nieuwe grote geallieerde aanval, zette de Duitse legerleiding op 2 december 1944 de Betuwe onder water. De nog aanwezige bewoners werden door de geallieerden in veiligheid gebracht. Een gebied waar eerst ruim mensen leefden was nu helemaal leeg. Niet alleen in de Betuwe gingen de gevechten na het einde van Market Garden door, maar ook in het gebied bij Groesbeek, dat eerder op 17 september 1944 was bevrijd. Groesbeek werd frontplaats en kwam onder hels vuur te liggen vanuit Kleve en het Duitse Reichswald. In totaal werden uit Groesbeek, Beek en omliggende dorpen bijna mensen geëvacueerd. Het Rijk van Nijmegen en de Betuwe behoorden tot de zwaarst getroffen delen van Nederland. In Nijmegen waren 2200 burgers ten gevolge van oorlogshandelingen omgekomen, waren er duizenden daklozen en telde men evenzovele verwoeste en beschadigde huizen. Gezamelijk toilet voor Amerikaanse soldaten aan de Kwakkenbergweg. Onder granaatvuur Dinsdag 26 september 1944.Vandaag is het de 10e dag na de aanvang van de gevechten bij Nijmegen en nog steeds liggen we onder granaatvuur [.]. Verbeeld je dat de moffen Nijmegen weer weten te heroveren. Ook vanuit Duitsland bij Beek en Groesbeek, proberen zij haast elke dag op te trekken richting onze stad. Uit voorzorg halen we onze kleren boven uit de kasten. Het is uur. Ik ging bij Peters, de bakker, melk en warm water halen. De Duitsers schoten weer hevig. Het was vandaag heel erg. Mijn moeder begon weer alles op alles te zetten om weg te gaan uit de stad. Mijn vader wilde echter blijven. Er hing een onaangename atmosfeer in de lucht. Er was zeker weer iets op til. Het werd uur. Plotseling doken vliegtuigen uit de wolken. De afweer begon hevig te knetteren. Het duurde eindeloos lang. Oorlogsgraven voor het Concertgebouw De Vereeniging. De schuilkelder 5 october Hier een rustiger nacht, maar in de stad zijn veel granaten gevallen en veel slachtoffers. Pater H. vertelde dat een voltreffer op een schuilkelder kwam, en van de 120 mensen kwamen er 40 levend uit. Nog een tragisch geval: een Joods echtpaar met dochtertje van 10 jaar heeft 2 jaar in Nijmegen in een kelder gewoond en zich verborgen gehouden. Toen Nijmegen bevrijd was ging het dochtertje even naar buiten en werd door een granaat getroffen en gedood. Een ontzaglijke menigte bommenwerpers is hier overgekomen, waarschijnlijk om de Siegfriedlinie te forceren. Heden weer veel Engelsche tanks aangekomen. Evacuatie Paul van Wely, scholier in die tijd en 17 jaar oud, werd vanwege zware bombardementen en beschietingen, in Nijmegen geëvacueerd vanuit Zetten in de Betuwe. Hij hield tijdens de oorlog een dagboek bij en op zondag 9 december 1944 schreef hij: [.] maar toen, om half acht, werd er geklopt op de buitendeur. Dominee F. met de woorden: een uur geleden kwam Majoor Pierson van de C.A. bij me en zei dat de Duitsers de Rijndijk bij Elden hadden doorgebroken en dat wij alles moesten pakken, op fietsen enz. en dan op eigen houtje naar de Waaldijk moesten gaan. Dat was me ook wat. Het water was al aan het stijgen [.]. Een dag later schreef Paul: [.] door het binnenstormen van Dominee F. werd ik plotseling afgebroken in mijn verhaal. We zouden met trucks worden vervoerd naar Hees. Wat een consternatie. Het was stikkedonker, de Duitsers waren aan het shellen ( = bombarderen) wij moesten de truck inladen. Om kort te gaan: de reis, in een open truck, ging over de dijk (verschrikkelijk), over de brug (angstig) en door de stad naar het Albertinum, waar we nu nog zitten. We hebben het bar goed getroffen, van de reis hoef ik niet veel meer te vertellen omdat ik dit toch niet vergeet [.]. De frontlinie in december Duitse kikvorsmannen (Olympiadezwemmers!) gaan tijdens de frontstadperiode in Duitsland te water om vervolgens naar Nijmegen te zwemmen en daar bommen te leggen rond de pijlers van de bruggen, met de bedoeling deze op te blazen. Nagebouwde schuilkelder in het Nationaal Bevrijdingsmuseum De zware aanvallen op de stad en omgeving leidden tot grote evacuaties

14 Nijmegenaar en pianist Jan Hendriks speelt tijdens de dansavonden in Concertgebouw De Vereeniging. Opdrachten 29. Wat is een frontlinie? Waar lag deze? Gebruik bij je antwoord ook het kaartje van de Betuwe. Er zit muziek in 17 oktober Het was vandaag een rustige dag. s Avonds ging ik weer piano spelen voor de Tommy s. Het was er gezellig. Ze waren verbaasd dat ik zoveel swingnummers kon spelen, zoals Lady be good, In the mood en dergelijke. Tijdens de oorlog was dat verboden door de Kultuurkamer. 7 november Geld verdienen kon ik genoeg. Vanavond bijvoorbeeld, ben ik gevraagd om in een beroepsband te spelen voor Engelse officieren in een gevorderde villa in Malden [.]. Ik vertrok om uur. We speelden in een gezellige kamer met bar. Er was een vijftiental officieren en een even groot aantal dames aanwezig. Gekleurde verlichting en een open haard verhoogden de gezelligheid. Wat het eten betrof: nou heb ik veel fuiven afgelopen, doch deze spande de kroon. Schalen vol sandwiches (witbrood met ham, corned beef, kaas en jam) werden voorgezet. Gebak, saucijzen, cake met en zonder rozijnen, sigaretten, cocktails enz.enz. De ene schaal na de andere werd verorberd. Na 0.00 uur werd het nog gezelliger. De officieren deden spelletjes met de dames. Om 3.15 uur mochten we naar huis. Ik had kramp in mijn vingers. 30. Waarom waren er schuilkelders in de oorlog? 31. Wat is evacueren en waarom moest Paul (en zijn familie) dit doen? 32. Wie worden bedoeld met Tommy s? 33. Geef een beschrijving van hoe de mensen in Nijmegen in de frontstadperiode leefden? 34. Waaruit spreekt de angst van de mensen die door granaatvuur bedreigd werden? De verwoestingen in Nijmegen. Kijk op de website Maak zelf een keuze uit de levensbeschrijvingen van een viertal personen, die omgekomen zijn tijdens de frontstadperiode (21 september maart 1945). Let daarbij vooral op de oorzaak van overlijden. Menige liefdesrelatie bloeide op in het Rijk van Nijmegen tussen bevrijders en Nederlandse meisjes. 35. Ook al was Nijmegen op 20 september 1944 bevrijd, toch was de oorlog nog niet voorbij. Waaruit blijkt dat als je het verhaaltje over de schuilkelder leest? 24 25

15 Opdrachten De finale naar de vrijheid 36. Waarom denk je dat het tijdens de bezetting verboden was om swingnummers te spelen? Waren er nog meer verboden ingesteld door de Kultuurkamer? 37. Liever kreeg ik nu een granaat op mijn kop dan het pistool van een Duitse soldaat in mijn rug. Wat bedoelde de man die deze uitspraak deed er precies mee te zeggen? Stel je zou in Nijmegen tijdens de frontstadperiode geleefd hebben, hoe zou jij daar over gedacht hebben? 38. Wat zou jij meegenomen hebben, als je zou moeten vluchten? 39. Kun je ook uitleggen dat het echt spannend was voor Paul en zijn familie? 40. Het is een grote tegenstelling: voedseltekort <> overvloed aan voedsel. Kun je nog drie van zulke tegenstellingen in de Tweede Wereldoorlog bedenken? Operatie Market Garden was dan wel in september 1944 afgeslagen door het Duitse leger, de geallieerden gaven niet op. In het Rijk van Nijmegen, dat wél bevrijd was tijdens Market Garden, werd vanaf eind januari 1945 een gigantische troepenmacht opgebouwd van bijna soldaten (Canadezen en Britten). Zij moesten de aanval inzetten op het Duitse gebied vanaf de grens bij Beek en Groesbeek tot aan de Duitse stad Wesel, stad aan de Rijn. We noemen dit Operatie Veritable. Dit was één van de grootste geallieerde aanvallen in de Tweede Wereldoorlog in West-Europa. Nooit eerder werd vanaf Nederlands grondgebied zo n groot leger ingezet. Om te beginnen werden onvoorstelbare hoeveelheden voertuigen, munitie, brandstof en voedsel in het gebied rond Nijmegen opgeslagen. Enkele getallen: voertuigen, stukken geschut, km kabel, rookmachines, 4 miljard liter mistolie, 2.5 miljoen voedselpakketten. De af te schieten projectielen uit kanonnen en tanks hadden het gewicht dat gelijk was aan de bommenafworp van bommenwerpers! En dat was nog maar het begin. Op 8 februari 1945 werd voor Operatie Veritable het startsein gegeven. Het begon met moordende gevechten in het Reichswald. Na drie weken had het bos een rode gloed van al het bloed dat was gevloeid. Door de slechte weersomstandigheden, dooi en veel regen, zakten complete tanks weg in de modder. Ter ondersteuning van de aanval voerden de geallieerden talrijke bombardementen uit op Duitse steden en dorpen. Zo werden bijvoorbeeld Kleve en Emmerich met de grond gelijk gemaakt. Er vielen duizenden doden. Er stond geen steen meer op de ander. Het Reichswald: een maanlandschap met bloed doordrenkt. Om een indruk te krijgen van het oorlogsgebied: kijk op de websites en naar filmbeelden van Operatie Veritable. Binnen zes weken groeide de geallieerde troepenmacht uit tot meer dan 1 miljoen soldaten! Ook de Amerikanen waren er nu bijgekomen. Alles werd ingezet: man tot man gevechten, tankslagen, bombardementen, riviercrossings en luchtlandingen. Een hel voor zowel de gewone soldaat als de burgerbevolking. Toen op 24 maart 1945 bij Wesel de Rijn werd overgestoken, was dit het resultaat: Britten, Canadezen en Amerikanen hadden het leven verloren of waren gewond geraakt. De verliezen aan de Duitse kant worden geschat op meer dan man. Er waren meer dan Duitse soldaten krijgsgevangen gemaakt. De overtocht over de Rijn was het begin van het einde van Hitler-Duitsland. De geallieerden maakten vanaf Wesel een scherpe bocht naar links en bevrijdden Oost- en Noord-Nederland. De geallieerde hoofdmacht trok nu dwars door Duitsland om de Russen te ontmoeten en het Duitse leger definitief te verslaan. Op 8 mei 1945 capituleerde het Duitse leger in Europa. Enorme troepenmacht op de weg van Nijmegen naar Kranenburg

16 Duitse burgers op de vlucht in de grensstreek. Wij hebben zo de kolere in dat wij onze tanden erin zetten. Uit het dagboek van een Britse soldaat die betrokken was bij Operatie Veritable: Het is koud en het regent onophoudelijk. De jassen beginnen door te lekken en ik krijg het maar niet warm. We zijn vanuit de heuvels begonnen met onze opmars, maar de passage aan de grensbeek is door de vijand versperd. Wij hebben zo de kolere in dat wij onze tanden erin zetten [.]. Met behulp van een rookgordijn, onder zwaar vijandelijk vuur, nemen we deze hindernis [.]. Maar achter iedere hoek ligt de vijand weer op ons te wachten. Niet zo raar. Zij hebben zich maanden kunnen voorbereiden op onze komst en elk scenario kunnen uitdenken. Toch dwingt hun manier van vechten respect af. Ze zijn grondig en laten geen steek vallen. Alleen maar door onze overmacht, winnen we terrein. Charly Lewings, mijn maatje is gesneuveld en samen met de gewonden teruggebracht naar Groesbeek. Hij zal daar wel begraven worden. Wat ons nu nog te doen staat, is door te trekken naar Gennep en contact te maken met de andere groep die vanuit Plasmolen is vertrokken. Na de definitieve bevrijding van Nederland op 5 mei 1945, kon de balans van het oorlogsgeweld worden opgemaakt. Eén van de zwaarst getroffen provincies van Nederland was Gelderland, dat zo n directe oorlogsslachtoffers telde, in de definitie van het Rode Kruis: personen die niets anders meer hadden dan hun kleren en in zeer slechte omstandigheden leefden. Het Gelderse aandeel besloeg 30% van het totale aantal slachtoffers in Nederland. Met name de stad Nijmegen was diep geraakt: 85% van het centrum was verwoest. In totaal hadden burgers de oorlog niet overleefd en waren mensen dakloos geworden. Opdrachten 41. Welke landen leverden soldaten aan de troepenmacht die in het Rijk van Nijmegen werd opgebouwd vanaf januari 1945? 42. Waaruit blijkt in de tekst van de Britse soldaat dat de strijd in Operatie Veritable niet makkelijk was? 43. Maak een tekening van het Nederlandse en Duitse grensgebied en teken met pijlen het verloop van Operatie Veritable en het vervolg ervan met de bevrijding van Oost- en Noord-Nederland. 44. De Britse soldaat was nog niet zo zeker of de aanval ook zou slagen. Wat zegt hij daarover? 45. De tegenslagen en moeilijkheden werkten ook niet stimulerend tijdens Operatie Veritable. De Britse soldaat maakt er twee keer een opmerking over. Welke opmerkingen zijn dat? 46. Kijk goed naar het kaartje van het Rode Kruis en verklaar de kleuren die ingetekend zijn in het gebied rond Nijmegen. Kaart oorlogsslachtoffers in Nederland (Rode Kruis) Kranenburg 28 29

17 Hoo f d s t u k 4 Toekomst in het verleden Beetje bij beetje werd het leven voor de mensen weer normaal. De oorlog was voorbij en nu volgde de wederopbouw van het verwoeste Europa. Maar het ging ook om het herstel van de vrijheid op de puinhopen van een dictatuur, die zich bediende van discriminatie en de hele wereld wanhoop, leed en dood en verderf had gebracht. De Tweede Wereldoorlog had aan mensen het leven gekost, waarvan burgers en militairen: gesneuveld, vermoord of vermist. Het is nog altijd de grootste oorlog uit de wereldgeschiedenis. De wederopbouw is inmiddels - zeker in West-Europa - heel goed gelukt: we hebben een grote welvaart, vrijheid en vrede. Maar deze zaken zijn niet uit de lucht komen vallen. Daar is al 65 jaar keihard voor gewerkt. Vooral jonge mensen moeten snappen dat dit niet zo maar gratis op ons bordje is komen te liggen. Daarom krijg je op school geschiedenislessen: zo heb je kennis van het verleden en weet je tegelijkertijd wat intolerantie met ons doet. Zo n Tweede Wereldoorlog mag immers niet nog eens gebeuren. Lees het fragment uit het dagboek van Anne Frank maar eens. Wensen -11 mei Nu over iets anders: ]e weet allang dat m n liefste wens is dat ik eenmaal journaliste en later een beroemde schrijfster zal worden. [..] na de oorlog wil ik in ieder geval een boek getiteld Het Achterhuis uitgeven. Of dat lukt blijft ook nog de vraag, maar m n dagboek zal daarvoor kunnen dienen.[..]. -15 juli Het is me ten enenmale onmogelijk alles op te bouwen op de basis van dood, ellende en verwarring. Ik zie hoe de wereld langzaam steeds meer in een woestijn herschapen wordt, ik hoor steeds harder de aanrollende donder, die ook ons zal doden, ik voel het leed van miljoenen mensen mee, en toch, als ik naar de hemel kijk, denk ik, dat dit alles zich weer ten goede zal wenden, dat ook deze wreedheid zal ophouden, dat er weer rust en vrede in de wereldorde zal komen. Intussen moet ik m n denkbeelden hoog en droog houden, in de tijden die komen zijn ze misschien toch uit te voeren! De komende jaren zul je op school ook leren hoe er in Europa door heel veel landen na de oorlog is samengewerkt om er weer bovenop te komen. Ook dit moet je weten, omdat jouw toekomst voor een zeer groot deel Europees bepaald zal zijn: want behalve Nederlander ben je ook Europeaan. Vrijheid Is vrijheid eigenlijk niet één van de belangrijkste zaken in het leven? We zeiden het al in de inleiding van deze lesbrief: je wilt bijvoorbeeld genieten van die mooie stad Nijmegen, waar je in vrijheid de dingen kunt doen die je graag doet. Je wilt ook in vrijheid je mening kunnen geven en ook door anderen gerespecteerd worden in je doen en laten. Daarom is het heel belangrijk dat we leefregels afspreken. Zonder die regels beschadig je je eigen vrijheid en die van anderen. Een voorbeeld: je bent volledig vrij om waar dan ook naartoe te kunnen reizen in Nederland of Europa. Maar we hebben wel samen afgesproken dat je stopt als het verkeerslicht op rood staat. Doe je dat niet, dan wordt het een puinhoop en dan zul je nooit meer vrij kunnen reizen. Anne Frank Anne herinnert ons aan de Tweede Wereldoorlog. Ook monumenten en begraafplaatsen zorgen ervoor dat de herinnering blijft. Kijk op de volgende websites: en Zoek hier twee monumenten en twee begraafplaatsen op die het dichtst in de buurt van je school liggen. Zo is het met heel veel dingen in het leven: de leefregels zorgen ervoor dat onze vrijheid kan blijven bestaan. Eén zo n belangrijke leefregel is respect voor de ander. Dat is één van de lessen die we hebben geleerd uit de Tweede Wereldoorlog: respect voor je medemens, van welk geloof, ras, kleur of wat dan ook hij of zij is. Hiernaast zie je een foto die genomen is in het Nationaal Bevrijdingsmuseum in Groesbeek. Afgebeeld is het zogenaamde Artikel 2 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Dit document werd op 10 december 1948 aangenomen door de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties. In de verklaring zijn de rechten vastgelegd die voor iedereen en altijd gelden: van politieke- en burgerrechten, zoals vrijheid van meningsuiting, tot recht op onderwijs, recht op eten en recht op onderdak. Natuurlijk is het door zo n verklaring, die door heel veel landen in de wereld is ondertekend, zeker niet overal zonneschijn. Miljoenen mensen in de wereld hebben die rechten en vrijheden niet, omdat de regeringen in bepaalde landen niet deugen of omdat er vreselijke oorlogen woeden waarvan burgers het slachtoffer zijn. Wat dat laatste betreft moet je hier beneden maar eens kijken naar de afbeelding over burgerslachtoffers tijdens oorlogen. Burgerslachtoffers toen en nu Mensenrechtenwand Nationaal Bevrijdingsmuseum Om te onderzoeken hoe het op dit moment op onze wereldbol gesteld is met democratie en vrijheid, moet je maar eens kijken op de site Zet de volgende stappen: kies taal Nederlands - kies wereldkaarten - kies politieke systemen: democratie - kies resultaat samenstellen. Op deze site krijg je in één oogopslag een helder beeld. Liberty means responsibility. That is why most men dread it. George Bernard Shaw, Iers-Engels schrijver. (Vrijheid betekent verantwoordelijkheid. Daarom zien de meeste mensen er tegenop.) 30 31

18 Opdrachten 47. Anne Frank spreekt haar beroepskeuze uit. Ze wil later schrijfster worden. Wat wordt jouw beroep later en in welk Europees land zou je dat willen uitoefenen? 48. Noem twee schoolregels waardoor je prettiger met elkaar omgaat. 49. Anne Frank had wensen voor de toekomst. Welke waren dat? Wat zijn jouw wensen voor de toekomst? 50. Noem twee regels in je leefomgeving (gezin, familie, sportclub, vriendenkring) waaruit blijkt dat je respect voor elkaar hebt. 51. Sinds enige tijd komen veel jonge werknemers van een groot Duits bedrijf naar het Nationaal Bevrijdingsmuseum in Groesbeek. Ze werken in Duitsland, maar velen van hen komen uit allerlei verschillende landen. Daardoor hebben ze vaak allemaal andere gewoontes, andere kleding en andere godsdiensten. In het museum zien ze de geschiedenis en werken ze samen aan opdrachten. Waarom denk je dat de baas van dit bedrijf dit plan bedacht heeft? 52. Leg uit wat George Bernhard Shaw bedoelde met zijn uitspraak over vrijheid. Ben je het daarmee eens en geef in je antwoord enkele voorbeelden uit het dagelijkse leven. 32

19 realisatie: PG Groep COLOFON Samenstelling Afdeling Educatie Nationaal Bevrijdingsmuseum Wylerbaan 4, Groesbeek Postbus 144, 6560 AC Groesbeek T F E info@bevrijdingsmuseum.nl W