Ademruimte. voor steden en dorpen

Transcriptie

1 Ademruimte voor steden en dorpen Gelderse prijs voor ruimtelijke kwaliteit 2014

2 Inhoud Colofon Gelderse Prijs voor Ruimtelijke Kwaliteit Voorwoord, Gedeputeerde Josan Meijers 6, Elbert van der Linden Projectteam Elbert van der Linden (projectleider), Jolanda Timmermans (projectassistent), Odette Pieterse (communicatie adviseur) m.m.v. Bas Nijenhuis en Sandra ten Wolde (provinciale selectiecommissie) 12 Apeldoorn, Beekherstel 24 Berkelland, Stadshart van Borculo Redactie Tekstschrijvers.nl. Nijmegen en Rotterdam en projectteam, provincie Gelderland 36 Ede, Tuinenpark De Koekelt 48 Harderwijk, Strandeiland en parkeergarage Houtwal Tekstbijdragen Mark van de Laar c.s. (Tekstschrijvers.nl. Nijmegen en Rotterdam) Mark Hendriks (Tekstlandschap, Utrecht) Josan Meijers en Elbert van der Linden (provincie Gelderland) Fotografie Niek Antonise, Nijmegen 60 Heerde, Molencomplex Vrieze s erfgoed in Wapenveld 72 Lingewaal en Geldermalsen, Lingekwartier 84 Oost Gelre, De Hofbeek in Lichtenvoorde 96 Ubbergen, Notre Dame des Anges in Ubbergen Overige fotografie Gemeente Apeldoorn (Petra Bennink) pag. 15* en gemeente Harderwijk (Coöperatie Strand Harderwijk) pag , 56* 108 Wageningen, WUR Campus 120 Zaltbommel, Agnietentuin en Torentuin Artist impressions Tony Tati (Pennenstreek, Arnhem) 132 Het waarderen van plekken, Elbert van der Linden Vormgeving Bob Mors (Povincie Gelderland ) 134 Juryrapport, Mark Hendriks Druk DELTAHage, Den Haag Oplage 500 exemplaren ISBN/EAN

3 Voorwoord Ademruimte voor stad en dorp Dit boek portretteert de tien genomineerde projecten voor de vijfde editie van de Gelderse Prijs voor Ruimtelijke Kwaliteit. Een prijs die de provincie Gelderland eens in de twee jaar uitreikt om aansprekende ruimtelijke projecten in de Gelderse leefomgeving onder de aandacht te brengen. Deze projecten zijn gekozen, omdat ze op een inspirerende manier vorm geven aan Gelderland en omdat ze een breed publiek verdienen. Het thema van deze editie is:. Een thema dat als vanzelf ontstond doordat het als een rode of eigenlijke groene draad door alle inzendingen liep. Alle ingezonden projecten, van Apeldoorn tot Zaltbommel, hebben veel aandacht voor groen in bestaand stedelijk gebied. Het is de kunst om ruimtelijke plannen te koppelen aan de ambitie om lucht en ruimte voor beleving te creëren of te behouden. Dan ontstaat ruimtelijke kwaliteit. Gelderse Prijs voor Ruimtelijke Kwaliteit Dit boek illustreert waar en hoe deze verstedelijkingsparadox in Gelderland is gerealiseerd. Met trots presenteer ik tien projecten die erin geslaagd zijn de alledaagse verstedelijkingsopgave met net iets meer durf en elan op te lossen. Projecten die ruimtelijke kwaliteit inspirerend onder de aandacht brengen en opvallen in de Gelderse leefomgeving. Daarom zijn zij genomineerd voor de Gelderse Prijs voor Ruimtelijke Kwaliteit Een deskundige jury onder leiding van Jan Terlouw en de inwoners van Gelderland hebben een winnaar gekozen en zijn op 5 maart 2014 bekend gemaakt en uitgereikt. Ruimte voor lokale initiatieven Ruimtelijke kwaliteit is niet alleen iets van gemeenten en provincie. De projecten in dit boek laten vooral ook de betrokkenheid van andere partijen zien: waterschappen, woningcorporaties en natuurorganisaties. Maar ook omwonenden, een vereniging van amateurtuinders, vrijwilligers en vele anderen. De provincie Gelderland wil ruimte geven aan lokale initiatieven en aan mensen die zich willen inzetten voor hun eigen leefomgeving. Louter winnaars Men heeft het weleens over een situatie die alleen verliezers kent, maar bij de Gelderse Prijs voor Ruimtelijke Kwaliteit is het omgekeerde het geval, die kent alleen maar winnaars. Ook de genomineerden die buiten de prijzen vallen, mogen trots zijn op de mooie bijdrage die zij hebben geleverd aan de kwaliteit van de Gelderse leefomgeving. Daarom zijn ze opgenomen in dit fraaie boek. Een boek dat andere gemeenten hopelijk inspireert tot mooie ruimtelijke ontwikkelingen. Graag nodig ik u uit de projecten uit dit boek in het veld te komen bekijken, om zelf te ervaren dat Gelderland veel ademruimte voor steden en dorpen heeft. Josan Meijers, lid van Gedeputeerde Staten, provincie Gelderland 3 4

4 Bij verstedelijking van Gelderland is het allang geen kwestie meer van alleen maar bouwen van gebouwen, ofwel: stad en dorp letterlijk volbouwen. Naast bouwen gaat het vooral ook om lucht en ruimte in, aan en om bestaand stedelijk gebied met veel aandacht voor groen. Ademruimte: groen om te spelen, recreëren, leren, ontmoeten, voedsel verbouwen en natuur ontwikkelen. De tien genomineerde projecten van de Gelderse Prijs voor Ruimtelijke Kwaliteit 2014 vertellen ieder hun eigen verhaal over die ademruimte. Hoe krijgt onze gebouwde leefomgeving de ademruimte die het verdient? En wat krijgen we dan te zien? Dat wordt in de hierna volgende portretten van de tien genomineerden uit de doeken gedaan. In dit essay verken ik op speelse wijze de reikwijdte en de betekenis van het begrip ademruimte in het werkveld van planologie en stedenbouw. Dit vraagt om een nieuwsgierige blik, zowel in Gelderland als even daarbuiten. Juist ook daar om inspiratie op te doen. Stedelijk weefsel Het bestaand stedelijk gebied wordt gedefinieerd als het bestaand stedenbouwkundig samenstel van bebouwing ten behoeve van wonen, dienstverlening, bedrijvigheid, detailhandel of horeca en de daarbij behorende openbare of sociaal culturele voorzieningen, stedelijk groen en infrastructuur. In deze omschrijving is weliswaar veel aandacht voor bebouwing, maar natuurlijk maakt de openbare ruimte in al haar gedaantes ook onderdeel uit van de stad of het stedelijk gebied. Deze ademruimte is noodzakelijk voor het goed functioneren van stad of dorp, inclusief het gebied eromheen. Poëtisch concept Ademruimte is geen officiële term in de planologie of stedenbouw. Het is zelfs geen officieel Van Dale-woord. Het is een voor de gelegenheid samengesteld woord voor een plek om op adem te komen, om te aarden, om te overpeinzen of te bezinnen. Een vitale plek om los te komen van de drukte van de maatschappij. Ademruimte als een poëtisch en narratief concept in het eigentijdse omgevingsbeleid, gericht op een lichtvoetige verbinding tussen de fysieke plek, haar betekenis en de mens die ruimte en vrijheid om zich heen zoekt. Uiteraard gold dat niet alleen voor Amsterdam. Menig Europese stad bouwde graag een muurtje om zich heen. Later zijn deze stadsmuren vervangen door een uitgebreid systeem van vestingwallen. Deze deden nog korte tijd dienst, maar werden uiteindelijk toch als een last ervaren. Ze belemmerden de verdere ontwikkeling van de stad. Er was geen ruimte meer om te groeien; geen ademruimte? De stad als een benauwde veste. Bedreigingen Ademruimte kan onder druk staan. De stad of het stedelijk gebied kan onder druk komen te staan. Wat blijft er over aan ademruimte - meer figuurlijk - als de stad wordt bedreigd? Bedreigingen verschijnen in diverse gedaanten. De stad kan lijden onder oorlogsgeweld, strijd en terreur. Er kan sprake zijn van uitbuiting en onderdrukking. Menselijke of maatschappelijke verhoudingen kunnen extreem uit het lood zijn geslagen. Verlies aan sociale cohesie, verschraling van culturele voorzieningen, onveiligheid op straat. Ramspoed door natuurverschijnselen. Grove aantasting van de leefomgeving. Vervuilde lucht. Wie ontfermt zich over de stad? In een stad in Sachsen Om ademruimte in de stad te ontdekken stel ik voor om er even opuit te trekken. Onlangs bezocht ik Leipzig, gelegen in het oostelijk deel van Duitsland, in de deelstaat Sachsen. Leipzig heeft zich relatief vroeg ontdaan van haar vestingwerken. In de jaren 70 van de 18de eeuw. De omwalling maakte plaats voor een ruim opgezette landschappelijke ring, met promenades rond een compacte binnenstad. Ademruimte - zo werd het toen vast niet genoemd - passend bij het hoogburgerlijke en liberale klimaat van die tijd. Met veel oog voor handel en nijverheid en een toenemende verkeersbehoefte. Daarna is er veel met Leipzig gebeurd: groei, strijd, herstel, bloei, oorlog, terreur, verwoesting, opbouw, onderdrukking, wende, hereniging, herbouw, krimp, groei. Toch is die landschappelijke ring om de stad tot op de dag van vandaag een weidse, open - ademende - ruimte waar groen, cultuur en mobiliteit samengaan in indrukwekkend verblijfs- en verkeersgebied. Onder druk Een stad of dorp heeft van nature ademruimte. Er zijn straten en pleinen, kades met uitzicht op water, randen met uitzicht op velden, boulevards, avenues en promenades, parken en plantsoenen, beken en kanalen, grachten en singels, groene lobben, groene longen, groene lijnen Ademruimte heeft een groene kleur. Maar blauw, rood en grijs passen ook goed. Ademruimte behoort tot het stedelijk weefsel en moeten we koesteren. Maar helaas komt ademruimte soms onder druk te staan. Benauwde veste Het hemelsche gerecht heeft zich ten langen leste / Erbarremt over my en myn benauwde veste. Dit zijn de eerste regels van het toneelstuk Gijsbrecht van Aemstel van Joost van den Vondel dat in 1637 voor het eerst werd uitgevoerd in de Amsterdamse schouwburg. Het verhaal speelt zich af rond 1300 toen stadsmuren nog nuttig waren en de Kennemers en Waterlanders voor Amsterdam een bedreiging vormden. De stad kreeg het Spaans benauwd. Invulling Leipzig heeft meer ademruimten: het arboretum, de Zoo, stadsparken, enkele overblijfselen van 18de-eeuwse tuinen, de historische markt en andere pleinen met allure. Interessant is dat de stad zich wil profileren als stad aan het water. Kanalen worden hersteld, beken teruggebracht, de Aue wordt gepimpt tot het waterrijke groene lint door de stad. Ook opvallend zijn de vele volkstuinen (kleingärtnen) die in de DDR-tijd zeer populair waren en waarvoor nu nog steeds veel animo is. Ademruimte zit ook in de vele braakgronden, lege plekken, vervallen gaten, ongebruikte rangeerterreinen, verlaten en vergeten overhoeken en tussenlandjes. Gronden die om invulling vragen, tijdelijk of permanent. Adembenemend Ik wandel verder door Leipzig. Ademruimte ontstaat niet alleen door groene projecten. Ik zie ook veel ademruimte doordat het vele industriële erfgoed een nieuwe bestemming heeft gekregen, vooral in de alternatieve culturele scene. Vervallen huizen zijn gerenoveerd, 5 6

5 aangetaste stadsdelen zijn weer in het historisch stedenbouwkundig weefsel teruggebracht, winkelgalerijen zijn vernieuwd, binnenhoven zijn in ere hersteld en het Hauptbahnhof is een spectaculair nieuw leven ingeblazen. En laten we dit ook vooral als ademruimte zien: het Gewandhaus (prominent concertgebouw), de architectuur van het museum voor moderne kunst, de Thomaskirche ( de kerk van J.S. Bach ), de nieuwe Messegelände, Augustusplatz (de voormalige Karl-Marx-Platz) met het prachtige hoofdgebouw van de universiteit van architect Erick van Egeraat, de uitgegraven Mortitzbastei, de panotheek met panorama van Leipzig 1813, het Völkerschlachtdenkmal et cetera. Wat die laatste plek betreft, besef ik dat er ook ademruimte is die je juist de adem beneemt. De wandeling door Leipzig leert mij dat ademruimte eveneens te maken heeft met schoonheid, met belevenissen, met herkennen van verleden en toekomst, met gevoel voor identiteit en authenticiteit. Bakermat van de Wende Nog even me verwonderen over Leipzig. In deze stad ligt de bakermat van de Wende. Op 9 oktober 1989 liepen inwoners van de stad vreedzaam en zelfbewust over de ring van plein naar plein, roepend om vrijheid. Ademruimte lijkt veel op vrijheid. Vrijheid van spreken, vergaderen en reizen. Vele plekken in de stad verwijzen naar die gebeurtenis. En Leipzig is sindsdien ook -letterlijk- op adem gekomen. Het voorheen door bruinkoolwinning aangetaste landschap rond de stad is getransformeerd tot een prachtig Neuseenland, met vele meren en plassen voor recreatie en toerisme. Een nieuwe leefomgeving. Schone lucht en nieuwe mogelijkheden. Verstedelijking in Gelderland Ik keer weer terug naar onze mooie provincie om daar de ademruimte te vinden. Het stedelijk gebied van Gelderland is zeer divers. Het varieert van de stedelijke agglomeraties van Arnhem-Nijmegen, Apeldoorn-Zutphen-Deventer en Ede-Wageningen, tot aan een grote verzameling van kleine en middelgrote landstadjes en een nog grotere verzameling grote, middelgrote en kleine dorpen. Ook het landelijk gebied vertoont verstedelijking met kleine kernen en buurtschappen, aangevuld met verspreid liggende (lint)bebouwing. Een kwaliteit is dat in Gelderland als contramal van de stad ook relatieve leegten te vinden zijn. Bijvoorbeeld op de stuwwalcomplexen van de Veluwe en Montferland, in de komgebieden en de uiterwaarden van het Rivierengebied, langs de randmeren en in het noorden van de IJsselvallei. Op dit provinciale schaalniveau is ook ademruimte aanwezig. Bundelen en spreiden Dit verstedelijkingspatroon heeft een cultuurhistorisch verleden van bewoning, ontginning, stadstichtingen, handelslijnen, migratie, bloei, verval, wederopbouw, uitbreiding, inbreiding, verdichting, herstructurering en krimp. In een eeuwigdurend proces verloopt de verstedelijking langs de planologische principes van bundelen en spreiden. Het principe van bundelen maakt dat stedelijke functies in stedelijk gebied worden geplaatst, en landelijke functies in landelijk gebied. Het principe van spreiden gaat over het lokaliseren van stedelijke functies in landelijk gebied en landelijke functies lokaliseren in stedelijk gebied. Bundelen is een sterk principe. Het is vooral ingegeven om bestaande stedelijke gebieden hun kracht te laten behouden, bestaande ontsluitingen en knooppunten effectief te benutten, draagvlak voor voorzieningen te garanderen en versnippering en dichtslibbing van het buitengebied tegen te gaan. Kan bundelen leiden tot volbouwen, tot hogere bebouwingsdichtheid, tot het opofferen van lege plekken en het inleveren van ademruimte? Ruimte voor fantasie Eén ademruimte licht ik er graag uit. Het is een nieuwe plek in de Arnhemse binnenstad. Op de kruising van Kortestraat, Kleine Oord, Oude en Nieuwe Oeverstraat en Vossenstraat staat een Rozet: een nieuw centrum voor kennis, cultuur en educatie. Het naastgelegen kantoor is omgetoverd tot hotel. In het tegenover gelegen Bartokpark ligt een reusachtig aardvarken van dertig meter lang, negen meter hoog en dertien meter breed. Daarnaast ligt Showroom een cultureel platform en podium voor diverse culturele activiteiten. Showroom neemt al een aantal jaar bezit van een voormalige voetgangerspassage onder een parkeergarage. En als het seizoen het toelaat komt ergens een verrassende daktuin tot leven. Was het eerste een vergeten plek in de binnenstad, is het nu - alles bij elkaar opgeteld - een bruisende plek met een eigentijds stedelijk aanbod waar mensen elkaar ontmoeten. Het geeft naast ademruimte ook ruimte voor fantasie. Zo hoorde ik er een kind vragen: Wat gebeurt er als dat grote aardvarken wakker wordt? Tien voorbeelden Het weefsel van stedelijke gebieden in Gelderland vertoont ademruimte. Het is bijna vanzelfsprekend en alledaags vertrouwd. Deze ruimte hoort er immers bij. Maar we hebben de ruimte ook nodig om ons leven, onze leefomgeving, ten volle te kunnen ervaren en te waarderen. De tien projecten van de Gelderse Prijs voor Ruimtelijke Kwaliteit laten het zien. Creatieve energie en verbeeldingskracht zijn ingezet om vooral groene plekken in en om dorpen en steden zodanig in te richten dat ze bijdragen aan lucht en liefde, en rust en ruimte. Bouwen aan steden en dorpen betekent meer dan alleen het toevoegen of weghalen van bebouwing en aanleggen van straten en wegen. Het is ook het toevoegen van ontmoetings-, ontdekkings-, bewegings- en belevingsruimten, ecologisch of juist parkachtig ingevuld, cultureel of juist bouwkundig ingericht. Enthousiast loop ik langs de tien projecten. Apeldoorn brengt haar beken terug in het straatbeeld. De lange beeklijnen verbinden de stad met het landschap. In de stad krijgt het herstel van de beek verschillende karakters mee, al naar gelang de sfeer en de functie van het betreffende stadsdeel. Mooie oplossingen om de gevolgen van klimaatverandering voor de stad op te vangen. Berkelland behoudt en beheert in Borculo een koel stadspark, grenzend aan het uitgebreide gemeentehuis en een beleefbaar gemaakte rivier: de Berkel. Een winkelplein is gerevitaliseerd, cultureel erfgoed is nieuw leven ingeblazen en de verbinding tussen het bestuurscentrum en het stadshart onderging een prettige facelift. Ede biedt slim ruimte aan een geherstructureerd tuinenpark als een groene lob tussen een woonwijk en een sportpark. Het is een fraai voorbeeld van stadslandbouw binnen omhaagde tuinenclusters en rondom een centraal gelegen clubhuis. De openbare toegankelijkheid is verbeterd. Harderwijk voegt nieuwe stedenbouwkundige elementen toe aan de rand van haar historische hart. Voordat het grote project Waterfront echt van start gaat, vormen het strandeiland en parkeergarage de noodzakelijke voorhoede. Met het strandeiland komen stadsgezicht, boulevard, weidsheid en informele sfeer samen. De parkeergarage vergroot het functionele parkeeraanbod, ingepakt in een historisch bastion. Stad aan de Rijn Met een flinke wandeling in en om Arnhem -ik blijf nu dichter bij huis- is het stedenbouwkundig weefsel -gebundeld en verspreid, bebouwd en onbebouwd- ruimschoots te beleven en te onderzoeken. Ademruimte kent de stad volop: Park Sonsbeek en Zypendaal, rivier de Rijn en haar kaden en uiterwaarden, Park Lingezegen, de Veluwezoom, de singels (ook Arnhem heeft zich ontdaan van haar benauwde veste), het Marktplein, Kerkplein, Willemsplein, Velperplein; maar ook Musis Sacrum, het Museum voor Moderne Kunst Arnhem, het GelreDome,et cetera. Heerde levert aan de noordrand van Wapenveld een prachtig kleinood af met de renovatie en herbestemming van molen De Vlijt en de omliggende gebouwen. Met recht erfgoed dat uitnodigt om in deze landelijke sfeer te vertoeven. Lingewaal en Geldersmalsen werken samen met partners aan het Lingekwartier, onderdeel van het nationaal landschap Nieuwe Hollandse Waterlinie. Met herbestemming van forten en gemalen, de aanleg van paden en natuurterreinen en de renovatie van bunkers, wordt het 7 8

6 verhaal van de waterlinie (opnieuw) verteld. De streek rondom Acqouy, Asperen, Heukelum en Leersum is een bezoek zeker waard. Oost Gelre brengt voor het dorp Lichtenvoorde het groen naar binnen met De Hofbeek als groenblauwe draad door het dorp. Inclusief eigentijdse cool nature voor spannende avonturen of een heerlijke wandeling. Ubbergen verplaatste de HAVO-school Notre Dame des Anges. Het nieuwe schoolgebouw zelf is duurzaam en passend aan de provinciale weg N325 gesitueerd. De ecologische relatie ter plaatste tussen stuwwal en Ooijpolder is versterkt en de recreatieve verbinding met de naastgelegen Ooijpolder is verbeterd door de aanleg van een bijzondere brug. Wageningen ontwikkelt aan de noordrand van de stad een campus voor de WUR: een concentratie van onderwijs- en onderzoeksvoorzieningen met internationale allure. Het terrein wordt gekenmerkt door een groen en open middengebied en bebouwde randzones. In het middengebied bepalen monolieten het ruimtelijke beeld. Zaltbommel bouwt in fasen aan een passend buurtje aan de rand van de stad, maar nog binnen haar veste. Dat lukt ten dele. Het overgebleven en nog niet benutte braakliggende stuk grond wordt ingezet voor een aantrekkelijke communitygarden: de Torentuin. Een bijzondere wijze van tijdelijk gebruik dat misschien behouden kan worden op het moment dat de woningmarkt weer aantrekt. Sociale cohesie Hoewel bij elk project de gemeentenaam is genoemd, wil dit niet zeggen dat de lokale overheid steeds de dragende partij is. Opmerkelijk is het dat bij alle tien projecten juist andere partijen zo nauw betrokken zijn. Bijvoorbeeld waterschappen, recreatieschappen, natuurorganisaties, erfgoedorganisaties, woningbouwcorporaties, schoolbesturen, kennisinstellingen, verenigingen van ondernemers, bewoners of amateurtuinders. Ze zijn erbij betrokken omdat het creëren van ademruimte past binnen hun taakstelling, of omdat ze van betekenis kunnen zijn bij de optimale inrichting en het beheer van de projecten. In alle projecten zijn specifieke doelgroepen zoals bewoners, omwonenden, leden, leerlingen of ondernemers bij de planvorming en uitvoering betrokken. Gebleken is dat wanneer initiatieven echt van onderaf komen en maatschappelijke slagkracht weten te creëren, dat ze zelfs naar de toekomst toe sociale cohesie weten te bewerkstelligen. 3 Laten we zorgvuldig omgaan met de open plekken in stedelijk gebied. Pleinen en parken niet volbouwen, ondergrondse oplossingen omarmen, tijdelijk passend gebruik promoten. Ruimhartig inzetten op kwalitatief hoogwaardige openbare ruimte is het devies. Dit is een culturele opgave. 4 Ademruimte is ook te vinden in de stads- en dorpsrandzones. Zones waar de relaties tussen stad en ommeland sterk zijn. Hoe benutten stad en ommeland optimaal elkaars kracht? En hoe kan dat een plaats krijgen in de randzones? Hier ligt een belangrijke uitdaging om met goede ontwerpen deze randgebieden kleur te geven. 5 Het stedelijk gebied is ook ontvankelijk voor functies die thuishoren in het landelijke gebied. Deze omgekeerde spreiding levert innovatieve vormen van grondgebruik op: stadslandbouw, stadsnatuur, stadswater, stedelijke energiewinning, stille stadsplekken et cetera. Stimulansen gevraagd! 6 Op het schaalniveau van de provincie: stedelijke netwerken versterken ten gunste van de (inter)nationale concurrentiepositie van Gelderland. Het belang van het economisch functioneren van steden in netwerken roept de vraag op hoe ademruimte daaraan kan bijdragen? Vestigingsklimaat is gebaat bij goede ademruimte. 7 Ademruimte bestaat niet alleen uit groene associaties, maar ook uit rode associaties : kunstbelevenissen, culturele evenementen, historiciteit, ontmoetingsplekken, verkeersruimten, sportterreinen, gerenoveerde of gerestaureerde gebouwen, al dan niet met een tweede (of derde ) leven. 8 Zie ademruimte ook als een als een ruimte voor vrijheid en verantwoordelijkheid. Ruimte voor fantasie en verbeeldingskracht. Vergroten en vernieuwen van de participatie en betrokkenheid. Verbeteren van de toegankelijkheid (fysiek en mentaal). Ademruimte als methode van positief toe-eigenen van de leefomgeving. 9 Wat te doen met de vergeten plekken van de stad? Achterkanten, overhoeken, braakterreinen. Is leegstand van gebouwen een doorn in het oog of juist ademruimte? Een kwestie van wachten op betere tijden? Over tijd gesproken, streef naar tijdelijk gebruik van deze vergeten plekken of leegstaande gebouwen. Nieuwe doelgroepen kunnen aan de slag. Met oog op de toekomst Om ademruimte in, aan en om onze steden en dorpen ruimhartig te koesteren, lijkt het mij verstandig om telkens een aantal vraagstukken mee te wegen in het omgevingsbeleid. Het is een kleine verzameling van opgaven, aanbevelingen, vragen en vrije gedachten door elkaar. Ga bij u zelf na wat aanspreekt en ik nodig u uit om ideeën toe te voegen aan deze reeks. 1 Ontdek ademruimte. Bijvoorbeeld door wandelingen te maken en zie hoe ruimtes worden gebruikt en gewaardeerd. Stel verrassende vragen: is er voldoende ademruimte? Is er adembenemende ruimte? Aan welke ademruimte heb ik behoefte? 10 Ademruimte begint bij jezelf. Hoeveel ademruimte geeft mijn huis en tuin? De plek waar ik woon is de basis voor het gevoel van ruimte. Is die ruimte en de omliggende leefomgeving een benauwde veste of een plek om op adem te komen? Elbert van der Linden, adviseur ruimtelijke kwaliteit, provincie Gelderland 2 De voortgaande verstedelijking (morfologisch, functioneel en sociaal-cultureel) leidt tot nieuwe aangezichten, voorzieningen en betekenissen. Transformatieprocessen, gebruikmakend van de bestaande voorraad aan gebouwen en beschikbare grond, moeten minimaal bijdragen aan behoud en versterking van ademruimte. Ten gunste van vitaliteit en leefbaarheid van de stad. Denk ook aan creëren van ademruimte om transformatieprocessen te promoten, op te starten en te begeleiden. 9 10

7 Apeldoorn Beekherstel In Apeldoorn zijn oude, ondergronds verdwenen beken de laatste jaren weer in het stadsbeeld teruggebracht. Met het project Beekherstel vangen gemeente en waterschap Vallei en Veluwe vele vliegen in één klap. De beken bieden duurzame oplossingen voor de waterhuishouding en betekenen een impuls voor de recreatie en natuurontwikkeling in de stad. Bovenal zien de waterstroompjes er ook nog eens goed uit. Of ze nu door een winkelgebied, een straat met kantoren, een woonwijk of een stadspark lopen

8 * * Oude beken in een nieuw jasje zijn weer zichtbaar in het stedelijk gebied. Dat levert ademruimte op, van divers karakter. Leefbaar voor vele bewoners, bezoekers, passanten

9 Beekwater brengt leven in Apeldoorn De terugkeer van oude stromen levert een verrijking van het straatbeeld op. De integrale aanpak van de Apeldoornse beken startte in 2005 met de lancering van het Waterplan. Het idee: tot 2030 stukje bij beetje veertig kilometer aan historische beken herstellen. Een initiatief van de gemeente Apeldoorn en het waterschap Vallei en Veluwe. Een belangrijk doel is het aanpakken van problemen met het grondwater. Doordat de stad op de flank van de Veluwe ligt en de grondwaterwinning voor de industrie vermindert, hebben delen van Apeldoorn overlast door kwelwater. De nieuw uitgegraven beken hebben een regulerende werking op het grondwater. Daarnaast vormen de herstelde beken een natuurlijke buffer voor de opvang van regenwater na een heftige regenbui. Klimaatverandering zorgt voor steeds meer pieken in de hoeveelheden neerslag. Het waterschap en de gemeente wilden hierop in spelen. Pieken opvangen Dankzij het beekherstel zijn de waterstroompjes in Apeldoorn weer onderling verbonden. Ze fungeren samen als een opvangsysteem voor het hemelwater, samen met het rioolstelsel. Regenwater verdwijnt niet meer in buizen, maar zinkt in de grond. Hiervoor zijn er wadi s, laaggelegen infiltratiegebieden, nabij de beken aangelegd. Overtollig water stroomt de beek in. Het is een duurzame manier om regenwater op te vangen, ook als er ineens heel veel regen valt. Zo stroomt er minder regenwater naar het IJsseldal. De beken vangen de pieken op en brengen ze vertraagd stroomafwaarts, via natuurlijk verval. Duurzamer geheel Het systeem is voorbereid op nog meer afkoppeling van het riool. Niet alleen bij nieuwbouw, maar ook bij bestaande huizen en bedrijfspanden. Op termijn levert dat veel op: we zijn minder afhankelijk van een duur ondergronds rioolstelsel. De beken vormen in allerlei opzichten een duurzamer geheel dan het oude watersysteem, zegt Hendrieke Rossingh, programmamanager van de gemeente Apeldoorn. Dankzij afkoppeling verloopt waterzuivering op den duur veel efficiënter, want het zo goed als schone regenwater belast de zuiveringsinstallaties niet. Een ander voorbeeld: de rioolpomp die nodig was om water in het stadscentrum door te laten stromen, is weggehaald. Deze is overbodig geworden dankzij het vrije verval van de beek. Nut bewezen Het bekensysteem heeft zijn nut in de Apeldoornse waterbeheersing al een paar keer bewezen. In 2009 en in 2010 troffen enkele zware lokale plensbuien de stad. Een van die buien was zelfs de zwaarste in honderd jaar. Op een paar plekken stroomden weliswaar beken over en er stond een enkele weg blank, maar gebouwen hielden het droog. Met alleen het riool, met zijn beperktere wateropvang, waren de gevolgen waarschijnlijk veel ernstiger geweest, aldus Rossingh. Beken verdwenen Van oudsher heeft Apeldoorn een uitgebreid watersysteem met beken. Net als meer plaatsen aan de rand van de Veluwe lopen hier veel waterstromen, die eeuwen geleden al gegraven waren. Ze leverden schoon water aan wasserijen en watermolens voor onder andere papierproductie. Diverse ontwikkelingen zorgden er voor dat de beken verdwenen. Door de groei van de industrie, raakten de beken steeds verder vervuild. Het waren open riolen geworden. De oplossing: de waterlopen ondergronds brengen, via rioolbuizen. Lange tijd kwam niemand op de gedachte om ze weer tevoorschijn te halen. Totdat de gemeente en het waterschap het plan opvatten om de beken opnieuw in te zetten als regelsysteem voor grond- en hemelwater, voor natuurontwikkeling en recreatie. Verrijking van het straatbeeld De terugkeer van de oude stromen levert Apeldoorn niet alleen in waterbouwkundig opzicht voordelen op. Het is ook een verrijking van het straatbeeld. Wat er nog over was van historische beekjes, lag vaak niet prominent in het zicht. Voorheen ging zo n waterstroompje via een buis onopvallend onder de straat door. Nu zijn er op veel plekken bruggetjes gebouwd, om de doorgangen te accentueren. En er liggen fiets- en wandelpaden langs de beken, zodat mensen het water kunnen beleven. Het water is schoon en helder, de bodem zanderig. Je ziet de vissen voorbij zwemmen. Ander karakter In verschillende delen van de stad kregen de beekoevers een verschillende aankleding, passend in de omgeving. Bijvoorbeeld de opnieuw uitgegraven Grift, de hoofdbeek van Apeldoorn die inmiddels voor een groot deel is hersteld. Wie deze beek volgt, ziet dat de beek telkens van karakter verandert. Nabij een vooroorlogse woonwijk aan de Prins Willem Alexanderlaan zijn de oevers groen. Dichter bij het stadshart, waar het water tussen grote kantoren loopt, geven kades een wat stedelijker inbedding. In het nieuwe Catharina Amaliapark vormen water, plantsoen en bestrating één geheel. Het park ligt op het dak van de pas gebouwde Brinklaangarage. De beekoever is een uitgekiend samenspel van beton, steigerhout, natuursteen en beplanting. Pootjebaden mag. Water in de winkelstraat Vervolgens stroomt de Grift door een winkelstraat. De ene oever is hier een stoere betonnen rand, als afscheiding tussen water en weg. Tegelijk is deze waterkant een zitplek voor mensen die op de bus wachten. Aan de andere kant liggen brede natuurstenen plateaus als flaneerstrook langs de etalages. Winkelende bezoekers ervaren het stromende water dwars door de stad als prettig. Deze winkelstraat ging weer leven toen de beek er lag. Ondernemers hebben hun gevels opgeknapt en soms zijn er zitjes buiten. Het is een veel fijnere straat geworden, zegt Rossingh. Rust en kwaliteit In de Beurtvaartstraat, even buiten het stadscentrum, loopt de Grift tussen nieuwbouwhuizen door. De dakgoten van een pas neergezet appartementencomplex leveren al regenwater aan de beek, andere woningen in de straat nog niet. Het afkoppelen van regenwater vraagt om een lange adem. Het systeem ligt er. Huiseigenaren die dat willen, kunnen het afkoppelen zonder problemen en goedkoop regelen. De beek oogt hier als een mini-stadsgracht. Er hangen kunstwerken in de vorm van kluwens porseleinen lepels aan de rand. Via deze lepels druppelt regenwater de beek in. Het geheel blijkt een goede toevoeging aan de straat,, zegt Rossingh. De buurt straalt rust en kwaliteit uit. De waarde van de huizen is hier gestegen. Natuurontwikkeling Een aardig detail in de Beurtvaartstraat is het voegwerk van de kade. Het is cement met een speciale samenstelling die plantengroei sterk bevordert. Op termijn zullen op de muurtjes planten verschijnen. Zo hebben de plannenmakers meer foefjes toegepast om de natuur een handje te helpen. In een van de stadsparken is een vijver verbonden met het bekenstelsel. In het midden van deze waterpartij is een eilandje met een steile oever aangebracht. Het is een ideale nestelplaats voor ijsvogels. Wandelaars en fietsers zien dit waterminnende vogeltje regelmatig bij de Apeldoornse beken. Ook gespot is de beekprik. Dat is een bedreigde vissoort. Voor natuurontwikkeling is het beekherstel dus heel gunstig. De beken zijn letterlijk lange lijnen die de natuur diep de stad in brengen. De beekprik zwemt nu dus gewoon door de winkelstraat

10 17 18

11 Beekoevers kregen verschillende aankleding, passend in de omgeving. Stevige kades, ontworpen parken. En hier en daar kunst in de vorm van kluwens porseleinen lepels, waar het water vanzelf vanaf druppelt

12 Ademruimte in Apeldoorn Initiatiefnemers Gemeente Apeldoorn Waterschap Vallei en Veluwe Opdrachtgevers Gemeente Apeldoorn Waterschap Vallei en Veluwe Betrokken partijen Ontwikkelaars Eigenaren Dorps- en wijkraden Bewoners IVN Stichting tot behoud van de Veluwse beken en sprengen Landschapsarchitect Gemeente Apeldoorn/OKRA/ Eenheid Projecten Projectleider/programmamanager Hendrieke Rossingh Start planvorming 2005 Start aanleg 2009 Oplevering Lengte beken 60 km Lengte recreatieve infrastructuur 60 km Aantal bezoekers (gebruikers) Alle bewoners en bezoekers van Apeldoorn 21 22

13 Berkelland Stadshart van Borculo In Borculo is hard gewerkt aan een flinke opknapbeurt van het centrum. De rivier de Oude Berkel is niet langer een barrière in de stad. Een facelift voor de Veemarkt en omgeving is gecombineerd met de aanleg van een stadspark en de uitbreiding van het gemeentehuis van Berkelland. Het resultaat is een verbinding tussen stad en bestuurscentrum. Het ecologisch opgezette park blijkt populair onder de inwoners voor recreatie én het plukken van gratis groenten

14 Borculo, een kleinood aan het water van de Berkel. Het is daar goed toeven zo tussen gemeentehuis en stadshart. Ademruimte met mooie paden, handige bruggen, pluktuinen en zoveel meer

15 Borculo plukt de vruchten na transformatie Ik heb zestig achtertuingesprekken gevoerd en hoorde veel ideeën van de mensen. Het hart van Borculo onderging een opzienbarende transformatie. De Oude Berkel is weer een beleefbaar en bevaarbaar riviertje geworden. De Veemarkt veranderde in een bruisend plein en is meer geworden dan alleen parkeerterrein. De HEMA opende er een nieuwe vestiging. De voormalige synagoge lange tijd de opslag van een plaatselijke slager - is volledig gerestaureerd en vrij te bezoeken. Voorheen ongezellige steegjes zijn opnieuw ingericht en omgetoverd tot aangename wandelroutes. Vlakbij het centrum, aan de overkant van rivier de Berkel, ligt een nieuw aangelegd stadspark. Hier staat ook het fors uitgebreide gemeentehuis dat uitstekend in de groene omgeving past. Drie ontwikkelingen Aan de kwaliteitsimpuls van het centrum liggen drie ontwikkelingen ten grondslag. Ten eerste het Centrumplan van Borculo, dat het centrum aantrekkelijker moest maken voor bezoekers. Daarnaast was er het intergemeentelijke project Beleef de Berkel, dat het toeristische potentieel van het oude riviertje beter wilde benutten. Zo is er in Borculo een haventje ingericht en zijn vijf bruggen gebouwd. Nu heeft platbodem de Berkelzomp, waarmee vrijwilligers toeristen rondvaren, vrij baan. Ook het arboretum werd gerenoveerd en omgevormd tot een stadspark. De derde ontwikkeling van de kwaliteitsimpuls is de herindeling van In dat jaar fuseerden de gemeenten Borculo, Eibergen, Ruurlo en Neede onder de naam Berkelland. Besloten werd om alle ambtenaren en bestuurders in één gebouw in Borculo te huisvesten. Iconische architectuur Je kunt de ene ontwikkeling niet los zien van de andere, zegt Winny Scheeringa, gemeentelijk projectleider Beleef de Berkel. Ik ben er erg trots op dat we in korte tijd zo veel projecten met elkaar hebben kunnen verbinden. Ook Henk Gersen van IAA Architecten uit Enschede, had als architect van het nieuwe gemeentehuis oog voor de verschillende ruimtelijke uitdagingen in de stad. We wilden samenhang tussen de afzonderlijke projecten. Gelukkig had ik voor de uitbreiding van het gemeentehuis een goede basis. Het bestaande gemeentehuis is een ontwerp van Alberts en Van Huut uit de jaren Een icoon van hun organische architectuur, nog gebouwd voor ze het befaamde kantoor van de Gasunie in Groningen ontwierpen. Verbinding Het gebouw hoort bij Borculo, aldus Gersen, en is daarom gehandhaafd. Wel zijn er enkele doordachte aanpassingen gedaan. Vanuit het centrum was er al een zichtlijn naar de hoofdentree van het gemeentehuis, maar een verbinding over de Berkel ontbrak. De band met het centrum was daardoor niet helder. De Berkel vormde een harde scheiding. De aanleg van een voetgangersbrug heeft dat opgelost. Vanuit het centrum ben je nu zo bij het gebouw van de gemeente Berkelland. Het bestuurs- en stadscentrum zijn voor het eerst echt verbonden. De publieksbalies staan nu in een ruime, open hal met daarboven de raadzaal. Kunst als vitrage Door de uitbreiding is het gemeentehuis vier keer zo groot geworden. Achter de oudbouw liggen twee nieuwe bouwblokken met daartussen in een bedrijfsrestaurant. Dit restaurant is ook de locatie voor publieksbijeenkomsten. Het nieuwe gedeelte heeft glazen gevels. In het glas is een zeefdruk van Jasper van de Graaf gegraveerd. Zo heeft het kunstwerk het effect van vitrage. Natuurlijk hoogteverschil Ondanks het veel grotere volume, valt het gebouw in de omgeving niet heel erg op. Veel Borculoërs vinden een groot gebouw met twee verdiepingen op deze plek te hoog. Vandaar ons idee om de nieuwbouw half in de grond te verzinken. We konden gebruik maken van een natuurlijk hoogteverschil, zegt architect Gersen. Ook in een ander opzicht is het gebouw aangepast aan de omgeving: het sedumdak op het restaurantgedeelte kleurt mooi bij het omliggende park. Duurzame energie De energiehuishouding van het gemeentehuis is uitermate duurzaam. Zuivelfabriek Friesland Foods, aan de overkant van de straat, levert in het koude seizoen restwarmte van haar productieproces via een ondergrondse buis aan het gemeentehuis. En in de warme perioden levert de fabriek juist koelwater. Gersen: Het systeem is heel eenvoudig. Een kwestie van water heen en weer transporteren. Aanvankelijk wilden we aardwarmte gebruiken door middel van het oppompen van grondwater. Maar aangezien de zuivelfabriek al veel grondwater oppompt, was het niet nodig om voor het gemeentehuis nog nieuwe bronnen te slaan. Zo kwamen we op het idee van de koppeling met het energiesysteem van Friesland Foods. Nieuw stadspark Ook de directe omgeving van het gemeentehuis werd aangepakt. Achter het oude gemeentehuis lag van oudsher het arboretum, de gemeentelijke boomkwekerij met daarnaast een maïsakker. Daarvoor is een nieuw stadspark in de plaats gekomen. Iljitsj IJsebrands, groenadviseur van de gemeente Berkelland, ging voor het ontwerp uitgebreid in gesprek met omwonenden. Hij zocht samen met hen naar een balans tussen zichtlijnen en beschutting. De bewoners waren gewend aan de oude akker. Nu zouden ze een openbaar park vlakbij hun achtertuin krijgen. Ik heb zestig achtertuingesprekken gevoerd. En hoorde veel ideeën van de mensen. Het eindresultaat is prachtig, vind ik. Alle verschillende wensen geven het park een gevarieerd uiterlijk. Biodiversiteit Tussen het park en de achtertuinen ligt een groene buffer met kunstmatige heuveltjes en een hek. Soms grazen er schapen. Het parkterrein is open met her en der plukjes beplanting. Op diverse plekken zijn vlinderstruiken geplant, maar ook kruiden, allerlei soorten bessenplanten en fruitbomen. Leerlingen van basisscholen hielpen met planten en zaaien. Voor de verdere ontwikkeling van de biodiversiteit is er midden in het park een insectenhotel geplaatst. Gemaakt van hergebruikte stenen van het oude gemeentehuis, hout van kratten die door een bedrijf gedoneerd zijn, en oude dakpannen van de woningcorporatie. Kinderen hebben de insectenholletjes geboord, legt IJsebrands uit. Van iedereen Het park is een waardevolle toevoeging aan de openbare ruimte in Borculo, vertelt IJsebrands. Direct na de aanleg, namen omwonenden het in gebruik. Het asfalt van de paden was nog warm toen de eerste skaters er al overheen sjeesden. Het park is van iedereen, net als een deel van de begroeiing. Achter het gemeentehuis staan grote plantenbakken die samen een moestuin vormen. Mensen mogen hier gratis groenten en fruit plukken. En daar makken ze gretig gebruik van. Doe-teams van de sociale dienst zorgen voor het onderhoud van de pluktuin. We willen deze teams binnenkort ook leren hoe je fruitbomen snoeit. Dan kunnen ze ook dat soort onderhoud gaan doen in het park, vertelt IJsebrands. Zo levert het park voor iedereen wat op. De ene persoon neemt gratis eten mee, de ander doet er werkervaring op. Iemand vroeg me een keer wat die moestuin nou heeft gekost aan gemeentegelden. Mijn antwoord luidde: De plantjes en een voorraad zaden kostten bij elkaar 144 euro! 27 28

16 29 30

17 Een stadje in de Achterhoek koestert haar waarden; winkelplein, waterplezier, gebouwen uit haar historie. En alles niet zonder samenhang

18 Ademruimte in Borculo Initiatiefnemer Gemeente Berkelland Opdrachtgever Gemeente Berkelland Betrokken partijen Gemeente Berkelland Borculose Ondernemersvereniging Friesland Campina Domo Omwonenden Supervisie L. Scharenborg Architect gemeentehuis ir. H. Gersen van IAA Architecten Landschapsontwerper ing. I.IJsebrands Stedenbouw Gemeente Berkelland Bouwmanagement gemeentehuis Twijnstra Gudde, Amersfoort Projectleiding intern A. Dijkmans W. Scheeringa H. ter Beke I. IJsebrands R. Asschert Aanleg park/civiele werken Van de Haar Groep en NTP Groep Aannemer gemeentehuis Olde Rikkert Ontwerp glasprint gemeentehuis J. van der Graaf Start planvorming 2007 Start bouw en aanleg 2009 Oplevering 2013 Oppervlakte plangebied (totaal) ca. 4,7 ha nieuwe bebouwing m² uitbreiding gemeentehuis voorterrein gemeentehuis 330 m weg in entreegebied 86 parkeerplaatsen waarvan 4 voor elektra vernieuwing busstation parkgebied 3,7 ha parkgebied (totaal) 1875 m² heuvels met 70% eetbare beplanting 1 km recreatief pad 300 m² moestuin 1000 m²retentievoorziening Lengte rivier (Berkel) 1,5 km incl. incl. 7 bruggen Lengte recreatieve infrastructuur Circa 2,3 km Aantal bezoekers (gebruikers) Toegenomen aantal bezoekers centrumgebied Park: in de zomermaanden zeker 40 per dag, waarvan 5 voor de moestuin Gemeentehuis: 250 medewerkers Aantal vrijwilligers (park aanleg en onderhoud) 75 scholieren St. Jorisschool Borculo 5 vrijwilligers van het IVN Onderhoud door Doeteam van Sociale Dienst Oost Achterhoek Oogsten van fruit en groenten door de buurt zelf 33 34

19 Ede Tuinenpark De Koekelt Het inrichten van het multifunctionele Tuinenpark De Koekelt in Ede had heel wat voeten in de aarde. Het volkstuinencomplex dat hier al jaren was, moest eigenlijk wijken voor voetbalvelden. Maar de tuinders wilden hun paradijsje graag behouden, en dan zonder hek er omheen. Na een grondige aanpak van de tuinen liggen er wandelpaden vanuit de omgeving richting het tuinenpark en hebben de Edenaren De Koekelt echt ontdekt. Er zijn nieuwe verbanden ontstaan tussen buurt en tuindersvereniging

20 Voorbij een woonwijk, nabij sportvelden, naast een bosgebiedje en een spoorlijn niet ver, kun je zomaar een tuintje hebben voor eigen plezier en kweek. Ademruimte om van te houden

21 Open paradijs in Ede Als we met een goed plan kwamen, konden we de gemeente misschien overtuigen. Het inrichten van het multifunctionele Tuinenpark De Koekelt in Ede had heel wat voeten in de aarde. Het volkstuinencomplex dat hier al jaren was, moest eigenlijk wijken voor voetbalvelden. Maar de tuinders wilden hun paradijsje graag behouden, en dan zonder hek er omheen. Na een grondige aanpak van de tuinen liggen er wandelpaden vanuit de omgeving richting het tuinenpark en hebben de Edenaren De Koekelt echt ontdekt. Er zijn nieuwe verbanden ontstaan tussen buurt en tuindersvereniging. Nog niet zo lang geleden was De Koekelt een traditioneel volkstuinencomplex in een uithoek van Ede, tussen spoorlijn, sportpark en woonwijk. Er kwamen alleen leden van de Vereniging van Amateurtuinders Ede die hier een lapje grond hadden. Nu hoort het terrein veel meer bij de Peppelensteeg, het naastgelegen gebied voor recreatie en sport. De Koekelt heeft betekenis voor heel Ede gekregen. In 2012 is het tot park gerenoveerde gebied geopend. Brede openbare paden lopen dwars door de stadslandbouw. Er zijn fruitbomen geplant, een insectenhotel en een bijenstal zijn toegevoegd. In het centraal gelegen clubgebouw t Veldhuus organiseert de tuindersvereniging activiteiten voor leden, scholen en de buurt. Onverwachte ontmoeting Henk ter Maat, voorzitter van de groep tuinders die de renovatie ter hand nam, vertelt in het clubgebouw over een veelzeggende onverwachte ontmoeting. Er hangt een bordje bij de deur: De koffie staat klaar. Een groep verzorgers en bewoners van het nabij gelegen verzorgingshuis wandelde langs en vroeg voor de grap of ze een kopje mochten meedrinken. We hebben meteen koffie bijgezet en het werd een levendige boel in het clubgebouw. De dingen gaan hier heel harmonieus. Langs elkaar heen Zo n gebeurtenis was eerder ondenkbaar. De tuinders hadden een eigen wereldje: een paradijs van vijf hectare binnen een twee meter hoge omheining. Dik struikgewas onttrok de tuinen aan het zicht. Wandelaars liepen letterlijk met een boog om het volkstuinencomplex heen. Velen wisten niet eens hoe de volkstuinen eruit zagen, zo beschut lag De Koekelt. Lange tijd leefden de amateurtuinders en Ede dus langs elkaar heen. De tuindersvereniging huurde grond van de gemeente Ede, en dat was alles. Nieuwe bestemming De situatie veranderde kort na de eeuwwisseling door een aankondiging van de gemeente. De huurtermijn zou veranderen. Het gemeentelijk voornemen was dat de tuinders niet meer een tienjarig huurcontract konden afsluiten, maar slechts een eenjarig contract. De reden: de gemeente Ede voorzag dat er een uitbreiding nodig was van het aantal voetbalvelden op Peppelensteeg. In het begin was er sprake van acht tot tien extra velden, ook op de plek van onze tuinen. Daar waren wij uiteraard niet gelukkig mee. We wilden op deze plek blijven tuinieren, vertelt Ter Maat. Een onzekere periode brak aan. Dat heeft ons behoorlijk wat leden gekost. Elk jaar dat ze huur betaalden en tuinierden, kon het laatste zijn. Daarom stopten sommigen en nieuwe leden meldden zich maar mondjesmaat. Hierdoor kwamen delen van het complex braak te liggen. Totstandkoming tuinenpark De Koekelt De overgebleven tuinders zaten echter niet bij de pakken neer. We wilden kijken of er toch nog iets van De Koekelt te maken was. Als we met een goed plan kwamen, konden we de gemeente misschien overtuigen. De vereniging zag in dat het open maken van het gebied een verstandige zet zou zijn. We speelden eerder al met de gedachte het tuinencomplex een multifunctioneel karakter te geven. Bijvoorbeeld door een bijenstal te plaatsen en het instellen van een vogelbeheergroep, in samenwerking met het Instituut voor Natuureducatie (IVN). We wilden meer doen met ecologie en met de nabijheid van woonwijk Veldhuizen en het Veldhuizer Bos. We vonden ook de term volkstuinencomplex niet langer geschikt, wilden meer uitstralen dan dat. Zo rijpte langzaam het idee van het omvormen van ons terrein tot tuinenpark. Wetenschapswinkel De plannenmakerij kwam in een stroomversnelling toen de gemeente enkele jaren geleden een definitief besluit nam over het aantal benodigde voetbalvelden: niet tien stuks, maar twee. De nieuwe velden zouden dus een minder groot beslag leggen op de volkstuinen. Wel was nog steeds een herindeling van de grond nodig. Het territorium van de tuinders zou krimpen van vijf naar drie hectare. De tuinders stapten naar de Wetenschapswinkel van de Universiteit Wageningen. Dat deden we om onze plannen op een hoger niveau te krijgen, zegt Hans Verwaal, secretaris van De Koekelt. We wilden met onze doelstellingen voet aan de grond krijgen bij de gemeente. Wageningse studenten deden onderzoek naar de wensen en verlangens van de tuinders. De jonge onderzoekers gingen ook de naburige wijk in om omwonenden te bevragen. Zo ontstond een compleet beeld van alle ideeën voor het tuinenpark. Een werkgroep van tuinders en bewoners ging samen met de studenten aan de slag om een ontwerp te maken. Vier clusters De aanpak resulteerde in een mooi plan. Het ontwerp voor het tuinenpark omvat vier clusters met volkstuinen. De verbindingen met de woonbuurt, maar ook met het stadsbos en het sportpark zijn duidelijk: er liggen nu brede paden met tal van mogelijkheden om door het tuinenpark te lopen. Naast het clubgebouw t Veldhuus is een kavel gereserveerd voor schooltuintjes. Kinderen van een school en buitenschoolse opvang kunnen hier aan de slag. In het clubgebouw is een vergaderruimte aanwezig die ook wordt gebruikt voor educatieve doeleinden. Saamhorigheid vergroot De gezamenlijke inspanningen hadden een prettig effect: onder de tuinders nam de saamhorigheid toe, zegt Henk ter Maat. De onderlinge band is alleen maar verbeterd. De leden hebben hard gewerkt aan hun tuinenpark. Zo hebben we de inrichting van de vier clusters ter hand genomen. De aanleg van een eigen watervoorziening deden we zelf. We maakten ook een nieuwe afrastering, half zo hoog als het hek dat er eerst stond. De oude palen hebben we doormidden gezaagd en hergebruikt. Het tuinenpark blijkt populair. Na de opening in maart 2012 is het ledental op De Koekelt met een kwart toegenomen. Alle 150 tuinen zijn vergeven en er is zelfs een wachtlijst. Goede band met gemeente Ook de band met de gemeente Ede is nu goed. Voorheen waren de volkstuinen een schimmig beleidsterrein voor de ambtenaren. Want vallen volkstuinen nu onder de afdeling groen, grondzaken, of sport en recreatie? Er is geen echt beleid voor, ook al ging het om gemeentegrond, weet Ter Maat. Nu is De Koekelt, dankzij alle fysieke en sociale verbindingen met de omgeving, integraal onderdeel van de ruimtelijke ordening geworden. Het huurcontract heeft een looptijd van tien jaar. De gemeente behandelt ons gelijkwaardig en zo voelt het ook. De gemeente Ede ziet het belang van de volkstuinen voor Ede in en zal daarom de bijbehorende beleidsuitgangspunten integreren in het gemeentelijk beleid. Er is dus niet alleen hier, maar ook op het gemeentehuis echt een omslag te zien

22 41 42

23 Een tuinenpark is hard werken. Stadslandbouw in optima forma. Tegenwoordig ook met veel aandacht voor bijen en andere insecten. Daar worden hele hotels voor opgericht

24 Ademruimte in Edepro Initiatiefnemer Vereniging Amateurtuinders (VAT)-Ede, tuinenpark De Koekelt Opdrachtgevers Gemeente Ede (procedure en uitvoering/ aanleg) VAT-Ede, tuinenpark De Koekelt (onderzoek en ontwerp) Wetenschapswinkel Wageningen UR Betrokken partijen VAT-Ede, tuinenpark De Koekelt Gemeente Ede, afd Ruimtelijke Ontwikkeling, Grondzaken, Sport Wetenschapswinkel Wageningen UR + Alterra + ca 40 studenten Algemeen Verbond van Volkstuinders Verenigingen in Nederland AVVN te Utrecht Projectleider Henk ter Maat, stuurgroep tuinenpark De Koekelt (m.b.t. inrichten tuinenpark De Koekelt) Landschapsarchitect Jeroen Kruijt, Alterra Start planvorming 2007 Start aanleg 2011 Oplevering 2012 Oppervlakte terrein 5 ha Lengte recreatieve infrastructuur ca 700 m Aantal gebruikers en bezoekers 153 tuinierders Gemiddeld ca. 250 bezoekers per dag Aantal leden/vrijwilligers 153 leden, waarvan ca. 30 actieve leden (ca. 15 leden periodiek actief, op basis van periodieke oproepen) ca. 30% van het totaal aantal leden is van allochtone afkomst; zij vertegenwoordigen ca. 12 verschillende nationaliteiten Aantal respondenten in onderzoek in wijk Veldhuizen 169 bewoners 45 46