Netwerken in cijfers 2004

Transcriptie

1 04TP22 Netwerken in cijfers 2004 MET THEMABIJDRAGE Trendrapportage over post en ICT-infrastructuur 2004 CONSUMENTENONDERZOEK POSTDIENSTVERLENING Directoraat-Generaal Telecommunicatie en Post

2 Netwerken in cijfers 2004 MET THEMABIJDRAGE Trendrapportage over post en ICT-infrastructuur 2004 CONSUMENTENONDERZOEK POSTDIENSTVERLENING Directoraat-Generaal Telecommunicatie en Post

3

4 VOORWOORD Voor u ligt de vijfde editie van Netwerken in Cijfers. Deze publicatie geeft in 85 grafieken en tabellen inzicht in de ontwikkeling van de post- en ICT sector. De situatie in Nederland wordt vergeleken met toonaangevende landen en met voorgaande jaren. Netwerken in Cijfers geeft daarmee een overzicht van ontwikkelingen op het beleidsterrein van het directoraat-generaal Telecommunicatie en Post (DGTP) van het ministerie van Economische Zaken. Jaarlijks wordt in Netwerken in Cijfers een themabijdrage verwerkt. Dit jaar is gekozen voor de belangrijkste resultaten van een enquête van NIPO naar de betekenis van post en postdienstverlening voor de burger. Dit onderzoek heeft de percepties, behoeften en verwachtingen van de consument ten aanzien van de post en de postdienstverlening in beeld gebracht. Ik wens u veel plezier bij het lezen van Netwerken in Cijfers Met vriendelijke groet, Mark Frequin Directeur Generaal Telecommunicatie en Post

5

6 INHOUD BLZ HOOFDSTUK 1 INLEIDING 11 HOOFDSTUK 2 ECONOMISCH EN MAATSCHAPPELIJK BELANG Omzet, werkgelegenheid, investeringen en volume ICT-sector Penetratie ICT-infrastructuur en diensten Gebruik ICT door consumenten Gebruik ICT in maatschappelijke en commerciële sectoren Internationale rankings ICT Economisch en maatschappelijk belang post 39 HOOFDSTUK 3 CONCURRENTIE Concurrentie in vaste telefonie, mobiele telefonie en internettoegang Concurrentie in de postsector 51 HOOFDSTUK 4 TARIEVEN EN KWALITEIT Tarieven Kwaliteit 58 HOOFDSTUK 5 INNOVATIE Belangen en samenwerkingsverbanden Productiviteit Nieuwe technologieën en diensten 66 HOOFDSTUK 6 CONTINUÏTEIT, VEILIGHEID EN UNIVERSELE DIENSTVERLENING Continuïteit en veiligheid Universele dienstverlening 77 THEMABIJDRAGE Betekenis van post en postdienstverlening voor de burger 83 Eindnoten 92 Begrippen en afkortingen 93 Bronnen 94 Internetbronnen 97 Colofon 100

7 LIJST MET FIGUREN BLZ BLZ Figuur 2.1 Registraties bij OPTA Figuur 2.2 Groei deelsectoren ICT in Nederland (procentuele groei van omzet) 14 Figuur 2.3 ICT-uitgaven als percentage van bbp in Nederland Figuur 2.4 Internationale vergelijking: ICT-uitgaven per hoofd van de bevolking Figuur 2.5 Aantal werknemers in de Nederlandse ICT-sector Figuur 2.6 Internationale vergelijking: investeringen ICT-infrastructuur als % van bbp Figuur 2.7 Capaciteit en kosten transatlantische zeekabels Figuur 2.8 Ontwikkeling telefoon- en internetverkeer KPN in miljarden minuten per jaar Figuur 2.9 Ontwikkeling verkeersvolume internetdiensten Gbyte per maand Figuur 2.10 Ontwikkeling groei mobiele telefoons en mobiele diensten in Nederland Figuur 2.11 Internationale vergelijking: aantal vaste telefoonaansluitingen per 100 inwoners Figuur 2.12 Internationale vergelijking: penetratie kabelaansluitingen (% van huishoudens) Figuur 2.13 Digitale televisiehuishoudens via kabel in Nederland Figuur 2.14 Ontwikkeling mobiele telefoonaansluitingen in Nederland Figuur 2.15 Internationale vergelijking: aantal mobiele telefoonaansluitingen Figuur 2.16 Internationale vergelijking: aantal PC s per 100 inwoners Figuur 2.17 Internationale vergelijking: aantal internetgebruikers per 100 inwoners Figuur 2.18 Internationale vergelijking: aantal breedband internetaansluitingen 25 Figuur 2.19 Beschikbaarheid DSL en verschillen naar type regio Figuur 2.20 Internationale vergelijking: aantal internethosts per 100 inwoners Figuur 2.21 Penetratie infrastructuren en randapparatuur in Nederland (x 1000) 27 Figuur 2.22 ARPU van mobiele operators Nederland in Euro per maand Figuur 2.23 Activiteiten internet consumenten in Nederland Figuur 2.24 Internationale vergelijking: percentage online shoppers Figuur 2.25 Omvang thuiswinkelen versus detailhandel in Nederland in miljarden Euro s 1998-medio Figuur 2.26 Internationale vergelijking percentage telewerkers Figuur 2.27 Internationale vergelijking: mogelijkheid tot telewerken Figuur 2.28 ICT in het onderwijs 2002/2003 en 2003/2004 (ratio s) 32 Figuur 2.29 Type internetverbinding in onderwijsinstellingen (schooljaar ) 33 Figuur 2.30 egovernment score Figuur 2.31 Internationaal vergelijk: Online overheidsdienst - elektronische belastingaangifte Figuur 2.32 Percentage bedrijven dat meer dan 5% van de inkopen elektronisch verricht Figuur 2.33 Percentage bedrijven dat meer dan 5% van de verkopen elektronisch verricht Figuur 2.34 Internationale vergelijking: e-readiness Figuur 2.35 Internationale vergelijking: Information Society Index Figuur 2.36 Internationale vergelijking: The Digital Access Index Figuur 2.37 Toegevoegde waarde TPG als percentage van bbp Figuur 2.38 Aantallen in het binnenland vervoerde zendingen in Nederland (TPG) 39 Figuur 2.39 Volumes en bijbehorende marktwaarden voor brieven en overig geadresseerde post

8 BLZ Figuur 2.40 Aantallen kilogrammen brievenpost van en naar het buitenland in Nederland (TPG) 40 Figuur 3.41 Overzicht marktaandelen KPN op de deelmarkten voor vaste telefonie Figuur 3.42 Gebruik telefoniediensten via de kabel Figuur 3.43 Aanbieders en diensten VoIP / VoDSL 45 Figuur 3.44 Marktaandelen huurlijnen KPN Figuur 3.45 Ontwikkeling marktaandelen mobiele telefonie Nederland Figuur 3.46 Churn bij mobiele operators in Nederland Figuur 3.47 Internationale vergelijking: ontbundelde aansluitlijnen per 100 inwoners Figuur 3.48 Ontwikkeling marktaandelen breedband retail Figuur 3.49 Concentratiegraden deelmarkten telecom (HHI) Figuur 3.50 Radio- en televisie-distributie in Nederland: kabel, satelliet en ether Figuur 3.51 Concurrentie in de Nederlandse postsector 51 Figuur 4.52 Internationale vergelijking: tarieven vaste telefonie consument Euro per jaar Figuur 4.53 Internationale vergelijking tarieven vaste telefonie zakelijk Euro per jaar Figuur 4.54 Internationale vergelijking: tarieven huurlijnen Euro per jaar Figuur 4.55 Internationale vergelijking: tarieven mobiele telefonie consument Euro per jaar Figuur 4.56 Internationale vergelijking: tarieven breedband, per 100 kbit/s, als % van maandelijks inkomen, juli Figuur 5.57 Belangen en samenwerkingsverbanden in de Nederlandse telecommunicatiesector 61 Figuur 5.58 Belangen en samenwerkingsverbanden in de Nederlandse postsector 62 Figuur 5.59 Internationale vergelijking: ontwikkeling productiviteit (vaste en mobiele aansluitingen per werknemer) Figuur 5.60 Internationale vergelijking:aantal medewerkers nationale postbedrijven (% van bevolking) Figuur 5.61 Internationale vergelijking: gebruikte toegangstechnologie breedband Figuur 5.62 Internationale vergelijking: aansluitingen FttH Figuur 5.63 Internationale vergelijking: bereik van T-DAB (% van de bevolking) Figuur 5.64 Internationale vergelijking: introductie van DVB-T Figuur 5.65 Beschikbaarheid WLAN en Hotspots 69 Figuur 5.66 Aantal i-mode aansluitingen in Nederland Figuur 5.67 Aantal UMTS-aansluitingen Figuur 6.68 Internationale vergelijking: veiligheidsproblemen ervaren door gebruikers Figuur 6.69 Top 10 landen verantwoordelijk voor het versturen van spam (% van totaal) 74 Figuur 6.70 Internationale vergelijking: beveiliging door consumenten Figuur 6.71 Gerapporteerde incidenten bij CERT-CC Figuur 6.72 Gebruik Waarschuwingsdienst 76 Figuur 6.73 Internationale vergelijking: aantal beveiligde webservers per inwoners Figuur 6.74 Universele dienstverlening telecommunicatie 78 Figuur 6.75 Overzicht UD in de postsector 79 Figuur 6.76 Internationale vergelijking: gemiddeld aantal postvestigingen per 1000 km2 79 Figuur 6.77 Internationale vergelijking: gemiddeld aantal brievenbussen per 100 km2 80 Figuur 6.78 Bezorging brieven tot 100 gram binnen 24 uur TPG 81 Figuur 6.79 Internationale vergelijking: postbezorgingen binnen een dag 81

9 8

10 SAMENVATTING Deze publicatie geeft inzicht in de ontwikkeling van de telecommunicatie- en postsector. Netwerken in Cijfers geeft daarmee een overzicht van ontwikkelingen van het beleidsterrein van het directoraat generaal Telecommunicatie en Post (DGTP) van het ministerie van Economische Zaken. Internationale positionering Internationaal is de positionering van Nederland goed. Deze goede score wordt vooral veroorzaakt door de goede toegankelijkheid van het internet en de aanwezigheid van kwalitatief goede infrastructuur. Penetratie van diverse infrastructuren is hoog, met name voor vaste en mobiele telefonie, kabel en breedband internet. Nederland scoort minder goed op het gebied van overheidsinvesteringen in ICT en wettelijke regelingen rondom transacties op internet. Omzet In 2003 groeide de Europese telecommunicatie- en IT-sector licht. Na financiële moeilijkheden en de daaruit voortvloeiende heroriëntering en herstructurering, presteerde bedrijven in 2003 beter dan in voorgaande jaren. De groei in Nederland volgt het Europese gemiddelde en liet in 2003 een bescheiden verbetering zien, vooral gedreven door de telecomsector. Verwacht wordt dat de groei in de IT-sector in 2004 zal toenemen. Uitgaven aan ICT per hoofd van de bevolking daalden licht in Volume Het verkeersvolume over het vaste telefonienetwerk van KPN daalde in 2003 met 22%. Deze daling wordt veroorzaakt door het gebruik van andere aanbieders dan KPN (Carrier PreSelectie) en substitutie van vast door mobiel. Het verkeersvolume internet via het telefonienet is afgenomen door toegenomen gebruik van breedband internettoegang (via DSLen kabelnetwerken). Verder geldt dat meer inbel-internetverkeer wordt afgehandeld via andere partijen dan KPN (door gebruik van nummers). Het totale internetverkeer groeide wel (71%) door het stijgende aantal breedband internetaansluitingen. Concurrentie Ondanks toegenomen concurrentie behoudt KPN het grootste marktaandeel in de markten voor vaste telefonie, mobiele telefonie en (breedband) internettoegang. Op de verschillende deelmarkten voor vaste telefonie nemen de marktaandelen van KPN verder af door concurrentie van CPS-aanbieders. De concurrentie van telefonie via de kabel of andere infrastructuren is beperkt. KPN is ook de grootste aanbieder van mobiele telefonie, gevolgd door Vodafone. T-Mobile, Telfort en Orange wisten hun marktaandeel te vergroten. Op de markt voor breedband internettoegang (kabel en ADSL) was KPN eind 2003 de grootste aanbieder, en heeft UPC/Chello (internet via de kabel) voorbijgestreefd. Tarieven De tarieven voor vaste telefonie (zakelijk en particulier) en huurlijnen liggen in Nederland op een relatief laag niveau. De tarieven voor mobiele telefonie liggen op een gemiddeld niveau, voor breedband internettoegang op een laag niveau. Deze tarieven worden onder andere beïnvloed door concurrentie en door de gereguleerde tarieven. Innovatie Op het gebied van innovatie scoort Nederland gemiddeld. Op breedband internet (ADSL en kabel) en mobiele diensten zijn de ontwikkelingen positief, 9

11 minder goed verloopt de ontwikkeling van digitale televisie en radio via de ether (DVB-T en T-DAB) en alternatieve breedbandtechnologieën zoals WLL, glasvezel en satelliet. Bij dit laatste speelt uiteraard de beschikbaarheid en penetratie van ADSL en kabel een rol. Op een zelfde wijze wordt de ontwikkeling van digitale radio en televisie via de ether beïnvloed door de sterke positie van FM-radio en televisie via de kabel. Veiligheid Door het groeiende gebruik van internet in Nederland groeit ook het aantal internetgebruikers dat te maken krijgt met problemen zoals virussen en spam. Door de implementatie van de nieuwe Telecommunicatiewet is ongevraagde communicatie aan de consument (via , SMS, etc.) alleen toegestaan als de verzender toestemming heeft van de ontvanger. Daarnaast neemt de toepassing van firewall s, virusscanners en authenticatie-hulpmiddelen verder toe. Post De internationalisering in de postsector is verder toegenomen, zowel door uitbreiding van activiteiten van TPG binnen en buiten Europa, als door toenemende activiteiten van buitenlandse postbedrijven in Nederland. In 2003 had TPG op de meeste deelmarkten het grootste marktaandeel, ondanks de aanwezigheid van meerdere partijen op enkele van de deelmarkten. Vooral in de deelmarkten voor pakketten ondervind TPG concurrentie van Deutsche Post zowel via Selektvracht als DHL/VGL. Het aantal in het binnenland vervoerde zendingen nam af in 2002 en 2003, terwijl het volume brievenpost van en naar het buitenland toenam. 10

12 1. INLEIDING Deze publicatie geeft inzicht in de ontwikkeling van de telecommunicatie- en postsector. Netwerken in Cijfers geeft daarmee een overzicht van ontwikkelingen van het beleidsterrein van het directoraat generaal Telecommunicatie en Post (DGTP) van het ministerie van Economische Zaken. Jaarlijks wordt in Netwerken in cijfers een themabijdrage verwerkt. Dit jaar is gekozen voor de studie van het NIPO naar de betekenis van post en postdienstverlening voor de consument. Informatie- en Communicatietechnologie Infrastructuur Traditioneel houdt DGTP zich bezig met telecommunicatie-infrastructuur, vroeger vooral gebruikt voor vaste telefonie. Door technologische convergentie en vernieuwing is de functie en toepassing van de telecommunicatie-infrastructuren door de jaren verbreed naar ICT-infrastructuur. De Europese richtlijnen en de herziene Telecommunicatiewet (2004) spelen in op deze ontwikkeling en spreken dan ook over communicatiediensten. De consument heeft dagelijks te maken met een aantal ICT-producten, zoals telefoniediensten (vast en mobiel), omroepdiensten (radio en tv) en (breedband) internetdiensten. In de zakelijke markt zijn diensten voor het verzenden van data en telefoniediensten belangrijk. De hier genoemde hoofdproducten zijn eigenlijk containerbegrippen voor vele onderliggende diensten. Voor consumenten gaat het in feite om diensten als SMS, (het downloaden van) video s en muziek, winkelen op afstand, telebankieren en . Voor de zakelijke markt gaat het vooral om diensten als , EDI, call-centers, telewerken en e-business. Post De postsector bevindt zich op het snijvlak van de communicatie- en de transportmarkt. Brieven en drukwerken hebben betrekking op communicatie terwijl het pakketvervoer onderdeel uitmaakt van de transportmarkt. Onder post valt ook de distributie van kranten en folders. In deze rapportage is het begrip post veelal beperkt tot de opgedragen dienst. Dat wil zeggen die diensten die TPG verplicht is op grond van postale regelgeving aan te bieden. Monitoren van de doelstellingen EZ bevordert duurzame economische groei in Nederland. Het directoraat-generaal Telecommunicatie en Post (DGTP) draagt bij aan die missie door voorwaarden te scheppen voor goed functionerende netwerken voor elektronische communicatie en post. EZ - en daarmee ook DGTP - heeft bovendien als taak om het ICT-beleid van het Rijk te coördineren. DGTP bevordert slim gebruik van communicatienetwerken, creëert stimulansen voor nieuwe ontwikkelingen, zorgt voor stabiliteit en formuleert de spelregels voor consumenten en marktpartijen. Het doel: dynamiek en innovatie, een goede bijdrage aan duurzame economische groei, en veilig en vertrouwd gebruik van telecommunicatie en ICT. DGTP heeft daarbij vier speerpunten: 1. Consumenten in positie en spelregels voor de markt; 2. Continuïteit, veiligheid, vertrouwen, kwaliteit; 3. Concurrentiekracht en vernieuwing; 4. Coördinatie, samenhang en toepassing. Kanttekeningen bij de cijfers Trends en ontwikkelingen tot januari 2004 zijn in deze publicatie meegenomen. Het verzamelen van betrouwbare cijfers in een zich zo snel veranderde markt en sector als telecommunicatie is 11

13 een tour de force; in veel gevallen zal men de cijfers mogelijk nog niet actueel genoeg vinden. De snelle ICT-ontwikkeling brengt ook met zich mee dat beleidsmakers regelmatig nieuwe indicatoren en statistiekverzameling nodig hebben, wat het moeilijk maakt langjarige relevante reeksen en overzichten op te bouwen. Dit maakt het lastig op basis van beschikbare cijferrapportages conclusies te trekken over de werkelijke langere termijn ontwikkelingen. Gegeven de hoofddoelstellingen van het Ministerie van Economische Zaken is een vergelijking met vooruitstrevende landen op het gebied van ICT en Post onmisbaar. In de 2004 editie van Netwerken in Cijfers is het aantal benchmarklanden uitgebreid. Naast Duitsland, Frankrijk, Verenigd Koninkrijk en Zweden zijn ook Australië, Canada, Finland, Japan, de Verenigde Staten en Zuid-Korea opgenomen. Daarnaast is waar mogelijk een vergelijking opgenomen met het Europese gemiddelde en in een enkel geval is een ranglijst opgenomen waarin ook andere landen zijn opgenomen. De lijst met landen is opgesteld op basis van de landen uit de benchmark in Netwerken in Cijfers , de ICT-toets 2002 pijler A en de beleidsagenda van EZ/DGTP. Leeswijzer In de trendrapportages wordt gezocht naar feiten en trends die een beeld geven van ontwikkelingen ten aanzien van deze hoofddoelstellingen. In hoofdstuk twee komt de macro-economische betekenis van de ICT- en postsector aan de orde. Dit geeft een beeld van de vitaliteit van de ICT- en postsector in Nederland. Hoofdstuk drie gaat in op de concurrentie-ontwikkelingen. In hoofdstuk vier is onder andere gekeken naar de tariefontwikkelingen en kwaliteit van dienstverlening. Hoofdstuk vijf gaat in op innovatie. In hoofdstuk zes wordt ingegaan op continuïteit, veiligheid en de universele dienst rond telefonie en post. Na de themabijdrage over de betekenis van post en postdienstverlening voor de burger (bijlage één) volgen bijlages over de gebruikte begrippen en afkortingen (bijlage twee) en de geraadpleegde bronnen (bijlage drie). Informatieverzameling door TNO-STB TNO-STB heeft de basis geleverd voor deze publicatie. Het streven is om de komende jaren de kwaliteit van deze publicatie verder te vergroten. De projectverantwoordelijken verwelkomen suggesties, opmerkingen en wensen van de lezer over deze publicatie. 12

14 2. ECONOMISCH EN MAAT- SCHAPPELIJK BELANG In dit hoofdstuk wordt het economische en maatschappelijke belang van de ICTen postsector beschreven. De analyse van de ICT-sector gaat in op de omvang van de ICT sector (gemeten aan de hand van omzet, werkgelegenheid, investeringen en volume; paragraaf 2.1), penetratie van ICT-infrastructuur en -diensten (paragraaf 2.2), gebruik van ICT door consumenten (paragraaf 2.3), gebruik van ICT in maatschappelijke en commerciële sectoren (paragraaf 2.4) en de Nederlandse positie op relevante ranglijsten (paragraaf 2.5). In een aparte paragraaf wordt het economische en maatschappelijke belang van de postsector beschreven (paragraaf 2.6). Indien mogelijk worden ontwikkelingen in Nederland ook internationaal vergeleken. 2.1 Omzet, werkgelegenheid, investeringen en volume ICT-sector Het aantal registraties bij OPTA geeft een beeld van het aantal bedrijven dat actief is op de Nederlandse telecommunicatiemarkt (figuur 2.1). Dit overzicht is indicatief; een beperkt aantal partijen met registraties is niet daadwerkelijk actief en andere partijen beschikken over meerdere registraties (bijvoorbeeld voor aparte bedrijfsonderdelen of activiteiten). In de periode 2002/2003 groeide alleen het aantal registraties van aanbieders van systemen voor voorwaardelijke toegang en registraties van aanleggers / aanbieders van omroepnetwerken. Het gaat hier echter om kleine veranderingen, bijvoorbeeld één nieuwe aanbieder van digitale omroep en bijbehorend systeem voor voorwaardelijke toegang. De grootste daling vond plaats in het aantal registraties van aanleggers / aanbieders van huurlijnen (26%). 2.1 Registraties bij OPTA Q /2003 Aanbieders van openbare telecommunicatiediensten ,5% Aanbieders van systemen voor voorwaardelijke toegang ,3% Bouw / aanbieders van omroepnetwerken ,8% Bouw / aanbieders van openbare telecommunicatienetwerken ,0% Bouw / aanbieders van huurlijnen ,0% Aanmelding netwerkaansluitpunt ,5% Bron: TNO-STB, op basis van OPTA 13

15 ,0% 20,0% 15,0% 10,0% 5,0% 0,0% 2.2 Groei deelsectoren ICT in Nederland (procentuele groei van omzet) Legenda TOTAAL IT TOTAAL TELECOM TOTAAL ICT Bron: EITO (2004) 1 10,0% 9,0% 8,0% 8,0 8,6 8,5 8,1 7,8 7,0% 7,3 6,0% 5,0% 4,0% 3,0% 4,6 3,4 4,8 3,7 4,7 3,8 4,3 3,7 3,9 3,6 3,8 3,6 2,0% 1,0% 0% ICT-uitgaven als percentage van bbp in Nederland Legenda IT/BBP TELECOM/BBP ICT/BBP Bron: EITO (2004) In termen van omzet groeide de Nederlandse ICT-sector in 2003 met ongeveer 3% (figuur 2.2). Voor de ICT-sector was in 2000, 2001 en 2002 sprake van een krimpende markt. In 2003 en

16 Euro Nederland Duitsland Finland Frankrijk Japan VK VS Zweden 2.4 Internationale vergelijking: ICT-uitgaven per hoofd van de bevolking in Euro Legenda Bron: EITO (2004) (prognose) is de groei van de IT-sector vergelijkbaar met de groei van de telecomsector (circa 3% groei). De ICT-uitgaven als percentage van het bruto binnenlands product nam in 2003 af van 7,8% tot ongeveer 7,3% (figuur 2.3). Het aandeel van telecom in het bbp is relatief stabiel, de daling werd vooral veroorzaakt door een lichte daling in de IT-uitgaven. Binnen de groep benchmarklanden waren de ICT-uitgaven per hoofd van de bevolking in 2003 het hoogst in de Verenigde Staten en Zweden en het laagst in Frankrijk en Duitsland (figuur 2.4). Opvallend is dat in de Verenigde Staten en Zweden in 2003 een daling waarneembaar was in de uitgaven per hoofd van de bevolking. In Nederland lagen de ICT-uitgaven per hoofd van de bevolking in 2003 op een gemiddeld niveau. Na een stijging in de periode , namen in 2003 de ICT-uitgaven per hoofd van de bevolking licht af (minder dan 1%). 15

17 Aantal werknemers in de Nederlandse ICT-sector Bron: Nederland-ICT (2004) 2004 Het aantal werknemers in de Nederlandse ICT-sector nam in 2003 licht toe met 1,5%. Dit groeipercentage is vergelijkbaar met de groei in 2002 (figuur 2.5). Het aantal werknemers bij ICT-bedrijven nam in 2003 af met 4,6%. De bescheiden groei kwam voort uit de groei van het aantal ICT-banen in andere bedrijfstakken. De organisatie Nederland- ICT verwacht in 2004 een toename van het aantal banen in de Nederlandse ICT-arbeidsmarkt. Vanaf 2002 vertonen de investeringen in ICT-infrastructuur in de meeste landen een dalende trend (figuur 2.6). Deze investeringen als percentage van het bbp waren het hoogst in Zuid-Korea en het laagst in de Verenigde Staten. 2,0 '90 '91 '92 '93 '94 '95 '96 '97 '98 '99 '00 '01 '02 1,8 1,6 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 2.6 Internationale vergelijking: investeringen ICT-infrastructuur % van bpp Legenda ZWEDEN ZUID KOREA VS VK JAPAN FRANKRIJK FINLAND DUITSLAND CANADA AUSTRALIË NEDERLAND Bron: TNO-STB op basis van ITU 16

18 '88 '89 '90 '91 '92 '93 '94 '95 '96 '97 '98 '99 '00 '01 '02 '03 capaciteit (lijnen van 64 kbits/s) kosten 0, , , ,08 0, , , Capaciteit en kosten transatlantische zeekabels Legenda TRANS ATLANTIC KABEL CAPACITEIT INVESTERINGSKOSTEN PER BELMINUUT (SCHATTING) Bron: TNO-STB op basis van FCC De investeringen waren relatief laag in Nederland (data t/m 2001). Een van de redenen voor de hoge investeringen in Zuid-Korea is het actieve overheidsbeleid dat wordt gevoerd (o.a. op het gebied van breedbandinfrastructuur). Er werd de afgelopen jaren veel geïnvesteerd in communicatieverbindingen tussen Europa en de Verenigde Staten. Door een grote toename in de beschikbare capaciteit van deze transatlantische verbindingen zijn de kosten per belminuut sterk afgenomen (figuur 2.7). De transatlantische capaciteit wordt weergegeven op de linkeras in het aantal lijnen van 64 kbps equivalenten. De investeringskosten in dollar per belminuut wordt weergegeven op de rechteras. In 2001 zijn de investeringskosten per belminuut afgenomen tot 0,004 dollar per minuut. Volgens inschatting van de FCC zal de totale capaciteit in 2004 niet toenemen. In 2002 zijn geplande investeringen niet doorgegaan waardoor de capaciteit in dat jaar niet is toegenomen. 17

19 , gang 2. De daling van het verkeersvolume was dan ook het grootst voor het internetverkeer (29%). 56, ,6 50,3 39, Het totale maandelijkse verkeersvolume van de Amsterdam Internet Exchange (AMS-IX) is een indicatie voor de omvang van het verkeersvolume van internetdiensten. Dit volume nam ook in 2003 toe (figuur 2.9). In relatieve termen is sprake van een groeivertraging: 71% in 2003 t.o.v. 150% in Ontwikkeling telefoon- en internetverkeer in Nederland in miljarden minuten per jaar Legenda TOTAAL VASTE TELEFONIE (rechter schaal) BINNENLANDSE TELEFONIE INTERNETVERKEER VAST-MOBIEL VERKEER INTERNATIONALE TELEFONIE Bron: TNO-STB op basis van KPN bedrijfsinformatie De groei van de markt voor mobiele telefoons en mobiele diensten wordt weergegeven in figuur In 2003 nam de omvang van de markt voor mobiele telefoons af, maar deze afname was lager dan in Voor 2004 en 2005 verwacht EITO dat de markt weer zal gaan groeien. Deze groei zal gestimuleerd worden door de vraag naar nieuwe mobiele telefoons, onder andere door de populariteit van mobiele telefoons met nieuwe functionaliteiten zoals camera s en de introductie van nieuwe diensten waar andere telefoons voor nodig zijn (diensten die op GPRS- en UMTSplatformen zijn gebaseerd). Het totale volume van telefoon- en internetverkeer (vast) van KPN is in 2003 verder afgenomen met bijna 22%. Figuur 2.8 toont de ontwikkeling van het totale aantal minuten (rechteras; miljarden minuten) en de ontwikkeling van de verschillende componenten van het totaal (linkeras; miljarden minuten). De daling van het volume op het reguliere PSTN/ISDN-netwerk wordt veroorzaakt door toegenomen concurrentie (o.a. van CPS-aanbieders), de introductie van internetnummers, substitutie door mobiele telefonie en het toegenomen gebruik van breedband internettoe- De groei van de markt voor mobiele diensten is relatief stabiel, met een lichte groeivertraging in 2001 en EITO verwacht dat deze markt in de komende jaren een stabiele groei zal kennen van ongeveer 7%. 18

20 (Gbyte per maand) Ontwikkeling verkeersvolume internetdiensten Gbyte per maand Bron: TNO-STB op basis van AMS-IX bedrijfsinformatie ,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% -10,0% -20,0% 2.10 Ontwikkeling groei mobiele telefoons en mobiele telefoniediensten in Nederland In miljoen euro Legenda GROEI MOBIELE DIENSTEN (OMZET) GROEI MOBIELE TELEFOONS (OMZET) Bron: EITO (2004) 19

21 80 '90 '91 '92 '93 '94 '95 '96 '97 '98 '99 '00 '01 '02 ' Internationale vergelijking: aantal vaste telefoonaansluitingen Per 100 inwoners Legenda ZWEDEN ZUID-KOREA VS VK JAPAN FRANKRIJK FINLAND DUITSLAND CANADA AUSTRALIË NEDERLAND Bron: TNO-STB op basis van ITU (2004) 2.2 Penetratie ICT-infrastructuur en diensten Het aantal vaste telefonieaansluitingen (PSTN en ISDN) per 100 inwoners was in 2003 het hoogst in Zweden en het laagst in Zuid-Korea (figuur 2.11). Het aantal vaste telefoonaansluitingen in Nederland lag op een gemiddeld niveau. Dit aantal daalde in 2003 licht, onder andere door substitutie door mobiele telefoonaansluitingen. Een daling deed zich ook voor in Zweden, Frankrijk en Japan. De penetratie van kabelaansluitingen is het hoogst in Nederland en het laagst in Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk (figuur 2.12). Nederland heeft een lange historie van een hoge penetratie van kabelaansluitingen. Ruim 92% van de huishoudens ontvangt radio- en televisiesignalen (RTV-signalen) via de netwerken van kabelexploitanten. De overige huishoudens ontvangen RTV-signalen via satelliet, analoge ether en digitale ether. Het aantal televisiehuishoudens in Nederland dat digitale televisie ontvangt via de kabel is weergegeven in figuur 2.13 (op basis van cijfers van de vier grootste aanbieders). Dit aantal nam in 2003 licht af met 1,3% tot , vooral veroorzaakt door een sterke afname van het aantal abonnees van digitale televisie van Casema. Deze aanbieder zette de dienst op een laag pitje in de aanloop naar wijzigingen in het aanbod en de positionering van digitale TV. Dat het totale aantal abonnees slechts licht afnam is vooral te danken aan sterke groei van het aantal abonnees van Essent in

22 100% '90 '91 '92 '93 '94 '95 '96 '97 '98 '99 '00 '01 '02 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2.12 Internationale vergelijking: penetratie kabelaansluitingen (% van huishoudens) Legenda ZWEDEN ZUID-KOREA VS VK JAPAN FRANKRIJK FINLAND DUITSLAND CANADA AUSTRALIË NEDERLAND Bron: TNO-STB op basis van ITU (2004) UPC Casema Essent Multikabel 2.13 Digitale televisiehuishoudens via kabel in Nederland Bron: TNO-STB op basis van bedrijfsinformatie 21