perspectief Verslag van de Zesde Jan Brouwer Conferentie Summary in English 28 januari 2010 te Haarlem

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "perspectief Verslag van de Zesde Jan Brouwer Conferentie Summary in English 28 januari 2010 te Haarlem"

Transcriptie

1 KONINKLIJKE HOlLANDSCHE MAATSCHAPPIJ DER WETENSCHAPPEN Regio s in demografisch perspectief Implicaties van een krimpende bevolking Verslag van de Zesde Jan Brouwer Conferentie Summary in English 28 januari 2010 te Haarlem

2 Ir. L.E.J. Brouwer ( ) Jan Brouwer kwam uit een geslacht van geleerden - zijn vader was geoloog met internationale bekendheid, zijn oom, naar wie hij was genoemd, een wereldberoemde wiskundige. Hijzelf had een uitermate goed verstand en een fenomenaal geheugen. Op 21-jarige leeftijd studeerde hij in Delft af als mijnbouwkundig ingenieur. Na zijn studie trad Brouwer in dienst bij de Bataafse Petroleum Maatschappij, waar hij als geoloog, organisator en manager o.m. werkzaam was in het Verre Oosten. Tijdens de oorlog was hij als liaison-officier van de troepen van generaal McArthur betrokken bij de herovering van Hollandia en andere delen van Nederlandsch-Indië. Vanaf 1946 vervulde hij steeds verantwoordelijker functies bij de B.P.M. Hij beëindigde zijn actieve loopbaan als president-directeur van de Koninklijke Nederlandsche Petroleum Maatschappij in Daarna bleef hij nog tien jaren als commissaris aan de Koninklijke verbonden. In het begin van de 80er jaren heeft Ir. Brouwer een deel van zijn vermogen bestemd voor een fonds ten behoeve van interdisciplinair wetenschappelijk onderzoek in Nederland. Dit fonds is begin 2003 door de familie Brouwer aan de zorg van de Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen toevertrouwd, waarbij de statutaire doelstelling als volgt is geformuleerd: het stimuleren van multidisciplinair, maatschappij georiënteerd onderzoek dat inzicht geeft in concrete maatschappelijke problemen en in potentie moet bijdragen aan de oplossing daarvan.

3 Regio s in demografisch perspectief Implicaties van een krimpende bevolking

4 KONINKLIJKE HOLLANDSCHE MAATSCHAPPIJ DER WETENSCHAPPEN Regio s in demografisch perspectief Implicaties van een krimpende bevolking Verslag van de Zesde Jan Brouwer Conferentie 28 januari 2010 te Haarlem Summary in English Uitgave Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen (Mogelijk gemaakt door het Jan Brouwer Fonds)

5 Colofon Deze uitgave Regio s in demografisch perspectief vormt de neerslag van de Zesde Jan Brouwer Conferentie gehouden op 28 januari 2010 in het Hodshon Huis te Haarlem. De conferentie stond onder voorzitterschap van Prof. dr. Paul Schnabel en is georganiseerd door de Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen en het Jan Brouwer Fonds. Het is de zesde in een reeks over demografische veranderingen. Uitgave: Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen (deze uitgave is mogelijk gemaakt door het Jan Brouwer Fonds) Redactie: Ger Tielen en Boudi Dortland Drukkerij: StyleMathôt, Haarlem ISBN Nummer April 2010 Exemplaren van deze uitgave kunnen (zolang de voorraad strekt) worden besteld bij de Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen. Ze zijn ook in PDF formaat te downloaden van de website Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen Postbus LR Haarlem hollmij@wxs.nl

6 Inhoud Marbeth Bierman - Voorwoord Mr. M.E. Bierman-Beukema toe Water, voorzitter Jan Brouwer Fonds Eberhard van der Laan - Openingstoespraak Mr. E.E. van der Laan, minister van Wonen, Wijken en Integratie Miriam Clermonts-Aretz - Vitaal Parkstad Mevrouw M.A.H. Clermonts-Aretz, burgemeester van Onderbanken, portefeuillehouder demografie van Parkstad Limburg Rainer Münz - From a growing to an ageing and shrinking Europe The effects of longevity and low numbers of children Prof. dr. R. Münz, head of Research & Development of Erste Bank (Vienna) and Senior Fellow at the Hamburg Institute of International Economics Leo van Wissen - Pieken en dalen - Gedachten over regionale differentiatie in bevolkingsontwikkeling Prof. dr. L.J.G. van Wissen, hoogleraar Economische Demografie, Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen, Rijksuniversiteit Groningen Jorieke Casteleijn - Reflectie op de voorgaande sprekers Mevrouw J. Casteleijn MSc., lid van de Jonge Maatschappij, Master gezondheidsbeleid economie en management Summary in English Deelnemerslijst Pag

7

8 Voorwoord Regio s in demografisch perspectief. Krimp of groei? Zo luidde het thema van de zesde Jan Brouwer Conferentie, die opnieuw is gewijd aan specifieke uitdagingen van demografische verandering. Gekozen is daarbij voor het verschijnsel van krimpende bevolking, zoals zich dat in het bijzonder voordoet in verschillende regio s van ons land. Wat voor repercussies heeft met name differentiële krimp voor de solidariteit tussen generaties? Wat zijn de consequenties op bestuurlijk, ruimtelijk, financieel en sociaal terrein? Wat gebeurt er met het voorzieningenniveau? De veel gehoorde stelling dat ons land vol is maakt het, zeker voor bewoners van de Randstad, ongebruikelijk het vraagstuk van ontvolking onder ogen te moeten zien. Krimp kan zich voordoen óók in een situatie waarbij de totale bevolking nog steeds toeneemt. De regio Haarlem heeft bijvoorbeeld haar bevolkingspiek bereikt in 1971 en is sindsdien geconfronteerd met een afname van ca 10%. Het verschijnsel is allerminst nieuw; krimp is op vele andere plekken in Europa eerder gesignaleerd, in het bijzonder heel dichtbij in Wallonië. Hoe kunnen we de ervaringen, opgedaan in andere landen benutten? Welke interventies zijn effectief gebleken en welke niet? De verschillende inleiders hebben ieder op eigen wijze het vraagstuk toegelicht en in beleidsmatig perspectief geplaatst op lokale, Nederlandse en Europese schaal. Met hun kennis en grote betrokkenheid bij het onderwerp hebben zij ons duidelijk gemaakt dat niets doen géén optie is. Het probleem verdwijnt niet uit zichzelf. We moeten krimp als uitdaging oppakken en daarbij ongewone maatregelen durven nemen. Naar ik hoop hebben de conferentie en de in dit boekje verzamelde weergave van die middag een stimulerende bijdrage geleverd aan dat inzicht. Marbeth Bierman-Beukema toe Water voorzitter Jan Brouwer Fonds 7

9 Eberhard van der Laan minister van Wonen, Wijken en Integratie Solidariteit tussen groeiregio s en krimpregio s Wat krimp is weten we inmiddels wel aardig, maar we beschikken nog niet over goede interventiestrategieën om de gevolgen zo goed mogelijk op te vangen, dan wel om ermee te leren leven. Aldus minister Eberhard van der Laan in zijn inleiding. Deze conferentie zou, gelet op de deelnemers en sprekers, een sterk positieve bijdrage kunnen leveren aan mogelijke oplossingen, vandaag en in de komende tijd. De klassieke reflexen op basis van groei en verdiencapaciteiten werken niet meer. Solidariteit en samenwerking tussen krimp- en groeiregio s vormen een deel van de oplossing. Een verhaal over visieontwikkeling, noodmaatregelen en forse inzet op leren van experimenten. Ik ben er steeds openhartig over geweest, in de ongeveer veertien maanden dat ik minister ben geweest: voordat ik minister werd had ik echt geen flauw benul wat krimp was. In januari vorig jaar kreeg ik op werkbezoek in Heerlen een zeer adequaat scholingsprogramma. Ik kwam door straten waar huizen leegstonden. Daar kwamen niet weinig kopers naar kijken, maar geen één. Dat was voor mij een grote schrik. In eerste instantie omdat ik mij realiseerde dat een eigenaar van een woning daar, die gespaard heeft voor zo n huis wat ook een stukje van zijn pensioen is gevangen komt te zitten. Bijvoorbeeld wanneer deze elders een baan wil accepteren, verder weg dan een acceptabele reisafstand, en dus niet naar die nieuwe baan en die nieuwe regio kan verhuizen. Omdat hij domweg geen koper vindt voor het huis dat hij wil achterlaten. Dat is tragisch. En het wordt een drama wanneer iemand zelf aan zijn pensionering toe is en weg wil, of moet, uit dat huis. Of nog later in het leven wanneer iemand bijvoorbeeld naar een verzorgingstehuis moet en echt geen keus meer heeft. Dan dreigt zo iemand op dat moment het spaargeld te verliezen en moet genoegen nemen met een in diens beleving in ieder geval totaal irreële prijs. Schrik en rillingen Sindsdien heb ik natuurlijk vaak gesproken over krimp. Simpel gezegd gaan de huizenprijzen in zo n situatie niet een béétje naar beneden zoals bij een afnemende vraag, maar kelderen ze naar een nulpunt: er is geen belangstelling meer bij structurele leegstand. In Limburg heb ik ook het verschil geleerd tussen bevolkingsdaling en huishoudensdaling. Wat ik nu heb beschreven treedt in principe pas op bij huishoudensdaling. Daarom is dát het woord waarvan deskundigen de schrik en de rillingen krijgen. Daarmee is niet gezegd dat bevolkingsdaling op zichzelf geen probleem is, maar die staat in geen verhouding tot de rampzalige totale val van de woningprijs hij huishoudensdaling. Het is nodig dit verschil te maken omdat het instorten van de woningmarkt als gevolg van 8

10 daling van het aantal huishoudens grote druk op allerlei zaken legt, zoals voorzieningen die moeilijk overeind gehouden kunnen worden. Unheimisch Dit waren mijn eerste inzichten. U begrijpt wat het met zich meebrengt aan verloedering. Omdat huizen die te lang leegstaan niet onderhouden worden. Dat creëert een unheimische sfeer en het brengt allerlei randverschijnselen met zich mee. Maar er is een tweede aspect, waaraan Paul Schnabel refereerde. Als vierenvijftigjarige heb ik, waarschijnlijk net als u, nooit anders leren denken dan in termen van groei. Zo ben ik opgevoed. Dit denken in termen van groei gaat honderden, misschien wel duizenden jaren terug, met misschien wat culturele of conjuncturele golven. Wij hebben allemaal geleerd: als er een probleem is, dan doen we er een schepje bovenop en we lossen het probleem op. Er zijn immers altijd mogelijkheden om de mouwen nog wat verder op te rollen. Maar die vlieger gaat niet op in een situatie van krimp. Dan werken de oude methoden niet meer. Een eenvoudig voorbeeld valt te ontlenen aan mijn politieke loopbaan in Amsterdam. Wanneer er in de stadsvernieuwing behoefte was aan het bouwen van extra sociale huurwoningen met onvoldoende middelen, was de klassieke reflex: bouw extra koopwoningen. Dat levert geld op, waarmee de tekorten op sociale woningen kunnen worden opgevangen. Of bouw extra kantoren, waardoor financiële ruimte ontstaat. Een iets meer state of the art voorbeeld in deze gedachtegang is om luchtkwaliteitsproblemen op te vangen door bijvoorbeeld een weg onder de grond aan te leggen, te overkluizen in jargon. Dat kan betaald worden met de opbrengst van wat extra koopwoningen of extra kantoren. Dan krijg je trouwens ook een veel mooiere openbare ruimte. Dus dat is onze mindset. Maar in Limburg, realiseerde ik mij, kun je zo niet meer denken, want die extra koopwoningen verkoop je niet, die extra kantoren evenmin, dus je verdiencapaciteit dat is het sleutelbegrip valt weg. En wegvallen betekent ook echt bijna letterlijk naar nul terugvallen. Spirit Daardoor was ik, terugkomend uit Heerlen, tamelijk depressief gestemd. Niet van de spirit van de mensen in Parkstad, want die was er! Zij zijn redelijk door het rouwproces heen gekomen. Maar dit zijn de twee observaties die mij bezig houden. Hoe gaan we dit in s hemelsnaam oplossen? Mijn stemming trok overigens de volgende dag al een beetje bij, omdat ik tot mijn genoegen zag dat op het departement al heel veel kennis bestaat over krimp. Kennis De klassieke reflexen op basis van groei en verdiencapaciteiten werken niet meer. zoals straks ook door prof. Münz ongetwijfeld naar voren zal worden gebracht over hoe het elders in Europa gaat, waar al wat meer ervaring is opgedaan met krimp. Maar natuurlijk is op het departement ook heel veel kennis aanwezig over perioden in de geschiedenis die hierop lijken. Daarom was het ook mogelijk om samen met het Ministerie van Binnenlandse Zaken en met coördinerend staatssecretaris Ank Bijleveld de mouwen op te stropen en te werken aan goede analyses en oplossingsrichtingen. 9

11 Demografische oorzaken Alexander Rinnooij Kan heeft in zijn inleidende woorden reeds aangeduid dat krimp door weinigen als plezierig en positief beleefd wordt. Er is nog geen briljant alternatief woord voor, maar het meest dichtbij komen we met afslanken, een begrip dat we kennen. Maar eerst even de historische en de internationale context. Krimp is niet nieuw. Krimp speelt al eeuwen en had vroeger specifieke oorzaken zoals ziekte, oorlogen, natuurgeweld zoals aardbevingen, of bijvoorbeeld het sluiten van bedrijfstakken, zoals de mijnbouw. Limburg heeft daar al mee te maken gehad. Nu gaat het inderdaad, zoals Paul Schnabel terecht zegt, om demografische oorzaken. Er worden minder kinderen geboren en wij worden ouder er is ontgroening en vergrijzing, het bekende jargon. Nederland is natuurlijk niet het enige land. Ook niet gezien vanuit de relatie krimpgebieden en groeigebieden, waartussen een duidelijk verband bestaat. Toen ik dit verhaal een keer in Amsterdam vertelde (omdat ik het belangrijk vind solidariteit te vragen van groeigebieden) was er toevallig een dame uit België De spanningen tussen Wallonië en Vlaanderen zijn waarschijnlijk minder het gevolg van taalstrijd en meer van krimp van Wallonië en groei van Vlaanderen. die mij aanhoorde en na afloop zei: Weet u wat u zojuist beschreven heeft? Dat is precies het probleem waarmee wij in België zitten. In tegenstelling tot wat iedereen denkt in Nederland dat België zucht onder het risico van desintegratie als gevolg van de taalstrijd gaat het ook in België om krimp en groei in verschillende regio s. Wallonië is een krimpgebied en Vlaanderen een groeigebied. Ik vond het heel belangrijk dat ze dat zei, want ook al speelt er meer het laat zien dat ook bij ons desintegratie het gevolg kan zijn van te late en niet adequate interventies. Verkenners Wat hebben Ank Bijleveld en ik samen met de Vereniging van Nederlandse Gemeenten en de provincie gedaan? Geert Mak heeft ooit eens gezegd: Waarom willen bestuurders altijd eerst zelf oplossingen bedenken, stuur eerst verspieders, zoals in het oude Israël gebeurde, naar het buitenland of naar de gebieden waar het om gaat. Doe eerst eens goed onderzoek. Dat hebben wij ter harte genomen en we hebben Hans Dijkstal en Jan Mans ervaren bestuurders gevraagd om onderzoek te doen in de betreffende gebieden, om niet blind te varen op alleen de gegevens van de bestuurders uit de betreffende gebieden. Onze verkenners zijn eerst in Parkstad Limburg geweest, Heerlen en andere plaatsen eromheen. Ze zijn vervolgens naar Noordoost-Groningen gegaan en toen naar Zeeuws-Vlaanderen. De volgende ronde van de verkenning is Rotterdam-Zuid, ook een gebied met krimpverschijnselen. Daarna volgt de kop van Noord-Holland. Zouden we daarmee doorgaan dan krijgen we het nog druk, want veertig procent van de Nederlandse gemeenten krijgt met krimp te maken. Acute maatregelen Wat is er aan de hand en wat voor maatregelen hebben wij in gedachten? Wij concentreren ons om te beginnen op de gebieden waar sprake is van daling van het aantal 10

12 huishoudens, om de urgentie goed aan te geven. Overal wordt nu goed gerekend: wanneer komt de échte huishoudensdaling? In Zeeuws-Vlaanderen speelt de discussie of deze regio in het rijtje van Parkstad Limburg en Noordoost-Groningen hoort. Of is Zeeuws-Vlaanderen een regio waar we wat meer tijd hebben? Systematische problemen zijn er, afhankelijk van de grootte van het gebied. In een zeer klein gebied, zoals Sluis in Zeeuws-Vlaanderen, is er een duidelijke huishoudensdaling. Bij grotere gebieden niet. Met dat soort discussies zal ik u verder niet lastig vallen, maar het is goed om te beseffen dat het kabinet wil beginnen met acute maatregelen in wat duidelijke krimpgebieden zijn. Want daar dreigen, of spelen, leegstand en verloedering het hardste. Twee voorname noodmaatregelen zijn inmiddels getroffen. Vanuit mijn departement is eenendertig miljoen euro uitgetrokken dat is veel vandaag de dag, mag u van mij aannemen voor experimenten, om uit te vinden wat de beste interventies zijn. Het gaat hier immers echt om groot geld, dat mag je als minister natuurlijk nooit zeggen als het er niet is zeker niet. Maar ik leg hier ook geen claim want dit is iets voor de verdere toekomst, voor de komende decennia. U kunt zelf wel uitrekenen wat het uitnemen van woningen uit de particuliere sector kan kosten, om mensen uit hun gijzeling te bevrijden en te voorkomen dat al die ellende op individuele schouders terecht komt. Dat is een grote opgave. Deze eenendertig miljoen zijn dus helemaal niet bedoeld om in Parkstad en in Groningen en een beetje in Sluis alle problemen op te lossen, want dan zou je een veelvoud hiervan nodig hebben, maar het is bedoeld om te kijken: wat werkt nou het beste? Heel plat gezegd: moeten we een hele straat eruit nemen? Of moeten we ons concentreren op wat we spikkels noemen? Enzovoort. Dat soort vragen spelen daar. Hoe is de verhouding tussen particulier eigendom en woningcorporaties? Want ook in de huursector hebben we het probleem. Heel ingewikkeld allemaal, daar willen we meer van leren. En dat willen we ook dít jaar. Bouwplannen schrappen Verder is belangrijk dat wij gemeenten en regio s tot samenwerking brengen, ik zou zeggen: per onmiddellijk. Want overal liggen stapels bouwplannen, nog vanuit onze cultuur van zoveel mogelijk plannen maken om op tijd claims in te kunnen dienen. Eén van de eerste dingen die we moeten doen, is een aantal van die bouwplannen in het archief stoppen. Dat ligt heel gevoelig en die discussies moeten dus heel zuiver gevoerd worden op regionaal niveau. Daar moet in ieder geval alle eerlijkheid en alle feitelijkheid op tafel komen om dat goed te laten aflopen. Nu even die stap naar de groeigemeenten. Ik ben een inwoner van Amsterdam en oud genoeg om mij te herinneren hoe in de jaren zeventig de stad het niet alleen moeilijk had, maar weliswaar op termijn op z n einde leek te lopen. Het was de tijd waarin mensen als hazen de stad uit vluchtten naar groeigebieden, Purmerend, Hoorn, Almere, Lelystad. Echt als hazen. Ik zal u de details besparen, maar je zag toen het inwonertal van Amsterdam dik onder de zevenhonderdduizend zakken. Amsterdam, Utrecht, Rotterdam, Den Haag, Haarlem, Nijmegen, steden die nu weer duidelijk in de groei zitten. Dat zijn steden, die gered zijn door de natie, als ik dat woord even mag gebruiken. We hebben met zijn allen gezegd: dat willen we niet heb- 11

13 ben, die steden zijn de motoren van onze economie, wij gaan ze redden, ook om sociale redenen. U herinnert zich de termen stadsvernieuwing, probleemcumulatiebeleid, daarna kwam de sociale vernieuwing en het grotestedenbeleid en op dit moment zijn we met de wijkenaanpak bezig. Want die steden, die zijn wel gered, durf ik te zeggen, maar we hebben nog steeds bepaalde wijken met twee keer zoveel werklozen, anderhalf keer zoveel schooluitvallers, veel meer armoede, enzovoort. Maar de boodschap is desondanks: die steden zijn toentertijd gered. Solidariteit Kijkend naar Parkstad Limburg waar geen verdiencapaciteit meer is, en waar het ook niet helpt om er een schep bovenop te doen terwijl er heel veel investeringen gedaan moeten worden, kan het niet anders of de inwoners van de grote steden zullen uit het oogpunt van solidariteit moeten helpen om de problemen in die veertig procent krimpgebieden op te lossen. Die solidariteit staat ook met zoveel woorden in het actieplan dat we hebben gemaakt en waarop Ank Bijleveld en ik echt trots zijn. Ik heb dit verhaal want ik acht dat mijn taak een keer in Amsterdam verteld. Bijdehante Amsterdammers zeggen dan meteen: Oh, maar als die mensen bij ons komen wonen, hebben wij geld nodig voor extra woningbouw, en: Doet u daar wel intelligent aan door dat zo te zeggen? Je krijgt meteen 251 argumenten dat het belangrijk is voor de steden om als motor te kunnen blijven fungeren. Eén van de politieke opgaven om dit van z n politieke lading te ontdoen is: hoe kun je én de steden als motoren zo goed mogelijk laten draaien die daarvoor natuurlijk ook niet teveel kunnen worden afgeroomd en hoe kun je gelijktijdig de opbrengsten via de schatkist daar krijgen waar de mensen de hulp uit oogpunt van solidariteit hard nodig hebben. We zoeken naar de juiste balans. Goede aanzet Als je krimp eenmaal hebt aanvaard dat kost een paar jaar krijg je door dat het geen zin heeft om te gaan knokken met naburige gemeenten over woningbouwcontingenten of over een bedrijventerrein. Dat is in feite dodelijk en zelfs niet in het voordeel van de bedrijven die daardoor lage grondprijzen krijgen: uiteindelijk is het op termijn ook niet in hun belang. Maar het is in ieder geval op korte termijn al dodelijk voor gemeenten die dat op die manier doen. Wat moeten we dan wél doen om de slag te maken van kwantiteit dat denken in termen van groei naar kwaliteit? Ook daarom is het goed dat deze conferentie wordt gehouden. Want ik vind dat onze gedachten daarover nog zeer onderontwikkeld zijn. Ik geef u een voorbeeld van een goede aanzet. In Heerlen maken voormalige straten met woningen plaats voor mooie parkjes. Dat worden kwalitatief aantrekkelijke gebieden op basis van thema s die door de bewoners zelf worden gekozen. De mensen worden ook op een intelligente manier bij het onderhoud betrokken. Maar dit voorbeeld zit nog wel een klein beetje in de sfeer van (niet oneerbiedig bedoeld) de lapmiddelen van de eerste fase. We moeten toe naar een veel wezenlijker visie op de samenhangende belangen van mensen in de grote steden, de groeisteden, en op het ik noem het maar even platteland. 12

14 Onthaasten Om substantiële solidariteit te kunnen vragen van de bewoners van grote steden, is belangrijk dat zij zich realiseren dat ze ook afhankelijk zijn van de mensen in de krimpgebieden. En daar hoort dus bij dat ze redelijke belangen hebben. Ikzelf denk wel eens aan een stad als Parijs, waarin het je als Nederlander opvalt dat in het weekeinde een groot deel van de bevolking de stad uit gaat. Dat is een cultuur die wij hier nog niet hebben. Dat gebeurt hier niet op die schaal, terwijl Nederland er als klein landje eigenlijk uitermate geschikt voor is. In Zeeland bijvoorbeeld zie je veel vakantiehuisjes verrijzen, wat de Zeeuwen in hun strategische aanpak zien als een mogelijk instrument om veel meer te kunnen betekenen voor zichzelf maar ook voor de inwoners uit de Randstad, die in Zeeland kunnen onthaasten. Limburg is een schitterende provincie, kan ik uit eigen waarneming zeggen. Datzelfde geldt ook voor Groningen. Het is gek, maar bijna denk je dat krimpgebieden over het algemeen mooiere gebieden zijn dan de Randstad, waar we het over hebben. In ieder geval is dat een denkrichting, maar nog op geen enkele manier een voldoende oplossing. Minister Jacqueline Cramer van Ruimtelijke Ordening heeft gezegd dat steden en platteland het allebei hard nodig hebben, een visie op de interdependentie, de wederkerigheid, tussen het platteland en de Randstad voornamelijk. Die moeten we verder ontwikkelen en wel op zo n manier dat straks, wanneer we een substantieel beroep op solidariteit willen doen dat ook echt kunnen doen. Het moet logischer worden voor de mensen om de solidariteit ook op te brengen. Solidariteit is goed als principe, maar het is nog beter als daarmee een redelijk belang verbonden is. Platteland en stad Al Gore zei in een artikel dat samenlevingen wezenlijke dingen verliezen wanneer ze geen contact met de natuur hebben. U kent allemaal wel die afschrikwekkende voorbeelden van onderzoek waaruit blijkt dat bijvoorbeeld Duitse kindertjes in meerderheid denken dat alle eenden geel zijn. Of Nederlandse kindertjes, die denken dat koeien paars zijn vanwege de Nestlé-wikkels. Veel kinderen in Nederland denken dat olifanten de gevaarlijkste Desintegratie kan het gevolg zijn van beesten in ons land zijn. Dat geeft wel een beetje te late en niet adequate interventies. ondersteuning voor de gedachte dat platteland en stad werkelijk veel voor elkaar betekenen. Zelf kreeg ik het idee, toen ik in Woerden was, in het Groene Hart, waarop wij allemaal zo ongelofelijk trots zijn, dat dit toch wel veel lijkt op Central Park in New York. Het is wát groter maar niet buitensporig veel groter dan Central Park en het aardige daarvan is dat het park extra kracht ontleent aan het feit dat het zo scherp aanligt tegen die stad met superstedelijke functies, terwijl omgekeerd die stad enorm veel voordeel heeft van die scherpe afscheiding en van een gebied waar je kunt sporten, waar concerten zijn en waar je kunt ontspannen in de natuur. Het ligt dan voor de hand om zo n verhouding ook te zien tussen de Randstad en het Groene Hart. Het is maar een voorbeeld. En ik doe een nadrukkelijk beroep op u om hier meer mee te doen en ons te helpen, zoals we ook aan de Sociaal Economische Raad gaan vragen en aan tal van deskundigen: breng ons bij een logische visie op die wederzijdse afhankelijkheid. 13

15 Migratie Nog iets over Rotterdam. Omdat het heel actueel is, vooral voor mij als minister van Wonen, Wijken en Integratie. In Oud-Zuid heb ik de leegstand gezien in een wijk met veel particuliere eigendom. U weet: een particuliere eigenaar berust niet in een toestand van leegstand. Dus als het toeval wil dat tot mensen uit Midden- en Oost-Europa zich aandienen, omdat ze hier sinds mei 2007 of zo mogen werken, dan is het puur natuur dat deze mensen daar naartoe gaan. Want daar staan huizen leeg die zij nodig hebben. Misschien is het ook puur natuur maar het wordt al minder prettig als ze met z n tienen of twintigen in één woning gaan zitten. En het wordt heel onprettig, in ieder geval voor de omwonenden, als ze na een periode van vier weken doorverhuizen naar een ander huis, waardoor wat een woning was een pension wordt. Er zijn Rotterdammers in die buurt die aan de rechterkant van hun pand een pension hebben en aan de linkerkant een pension en aan de overkant een pension. En dat is heel onprettig, want het gaat om mensen die niet de instelling hebben van buurtbewoners dat neem ik ze niet kwalijk -, ze zijn hier om in een paar maanden zoveel mogelijk geld te verdienen en weer terug te gaan. Ze slapen soms in ploegen, gordijnen gaan niet meer open, de straat wordt niet meer schoongemaakt, en drugsdealers staan er op de hoek van de straat te dealen. Het verval in zijn volle omgang. Voor de minister van Wonen, Wijken en Integratie is dat allemaal heel afschrikwekkend. Waarom? Omdat het voor die bewoners afschrikwekkend is. En op een andere manier is de laatste veertig jaar met migranten ongeveer hetzelfde gebeurd. Die zochten de goedkoopste huizen en kwamen te wonen, allemaal geconcentreerd, in vijftig tot honderd of honderdvijftig wijken in Nederland. Het verwijt is onlangs letterlijk uitgesproken door bewoners van Rotterdam: Jullie gaan het weer doen, jullie gaan het weer op z n beloop laten. En ik kan u zeggen: We gaan het niet op z n beloop laten. Maar ook dat geeft dus gewicht aan dit soort problemen en het is verbonden met de vraag: Zoals wij eerder grote steden hebben gered, kunnen nu ook de inwoners van de grote steden uit oogpunt van solidariteit helpen bij de problemen in de krimpgebieden. hoe kun je krimp daadwerkelijk succesvol te lijf gaan, wat moet je doen? Gemeentefonds In Groningen zien we een ander aspect van krimp. Delfzijl is aangelegd in de gedachte dat er tachtigduizend inwoners zouden komen. Er wonen er nu ongeveer vijfentwintigduizend als ik het wel heb, en het zullen er niet meer worden. Maar de wegen in de regio zijn allemaal afgestemd op een groter aantal mensen, dat zijn grote allees zou ik bijna zeggen, ingericht op die verwachte tachtigduizend inwoners. Een simpele constatering is dat Delfzijl voor het wegenonderhoud niet toe kan met wat de gemeente uit het gemeentefonds krijgt. Daarom heeft Ank Bijleveld in het gemeentefonds tijdelijke maatregelen getroffen om de meest ernstige zaken te kunnen corrigeren op tijdelijke basis en toegespitst op het probleem. Maar dat moeten andere ministers ook doen. Want als je weet dat scholen gefinancierd worden op leerlingenaantallen, en een leerlingaantal loopt bijvoorbeeld met de helft terug om die verhoudingen gaat het in de krimpge- 14

16 bieden dan heb je s winters een probleem. Want de verwarming moet wel aan, terwijl de stookkosten dezelfde blijven, of er honderd leerlingen zitten of vijftig. Dat soort problemen willen wij dit jaar allemaal in beeld brengen en meteen oplossen, waar dat kan. Krimpbestendige regelingen Het ministerie van Financiën heeft op zich genomen om dit probleem structureel te bekijken en te zorgen dat alles wordt geïnventariseerd wat de komende jaren moet veranderen om, het is een defensief woord, krimpbestendige regelingen te krijgen. Ik heb er zelf ook één. Er is een regeling voor investeringsgelden voor de stedelijke vernieuwing, die gelden worden verdeeld over heel Nederland onder de grotere steden. Verdiencapaciteit speelt daarin nog geen zelfstandige rol. Toen ik aantrad was net met de gemeenten afgesproken dat de regeling voor de komende vijf jaar vrijwel ongewijzigd zou worden voortgezet. Toen we een paar maanden later merkten dat krimp niet verwerkt was in die systematiek en we dus eigenlijk tot 2015 zouden moet wachten voordat we de verdiencapaciteit daarin kunnen meenemen, hebben we besloten de regeling aan te passen. En zo zijn er heel veel dingen die we krimpbestendig moeten maken. Kapitaalvernietiging Geld is een belangrijke dimensie ten opzichte van andere dimensies van bestuur zoals het herkennen wat er gebeurt, er open over praten met elkaar en er rekening mee houden. Zo zag ik in Appingedam in Groningen drie gloednieuwe scholen staan zoals dat in Nederland gaat, een protestantse, een katholieke en een openbare, en allemaal even mooi. Maar we weten nu vanwege de krimp wiskundig zeker dat binnen drie jaar twee van die drie scholen moeten sluiten. Dat heeft met geld te maken, want het is kapitaalvernietiging, maar het heeft natuurlijk ook met samenwerken te maken, nadenken over de toekomst: wat komt er op ons af, en op tijd nee kunnen zeggen. Afrondend: ons actieplan heeft solidariteit als fundament en begint binnen de regio, met een betere verdeling van bedrijfsterreinen, van scholen en voorzieningen, maar eigenlijk begint het plan vooral met betere bestuurlijke samenwerking en afstemming. Dit is cruciaal. Elkaar beconcurreren is het domste wat we bij krimp kunnen doen. Dat gaat veel verder dan wethouders, gedeputeerden en ministers. Dat gaat over alle onderdelen van de samenleving, en het gaat om u, om directeuren van woningcorporaties, schoolbesturen, thuiszorginstellingen, het vervoer. Vooral vervoer zal een heel belangrijke rol spelen bij het oplossen van problemen, want minder bouwen betekent vaak grotere afstanden afleggen, terwijl de voorzieningen wel bereikbaar moeten blijven. En vergeet dan het bedrijfsleven niet. Een journalist in Groningen had in een artikel iets heel wezenlijks beet: hypotheekbanken zijn natuurlijk zeer belanghebbende instellingen bij het voorkomen van de ineenstorting van de woningmarkt in krimpgebieden. Want de opbrengst op veilingen van onverkochte woningen zal ongeveer nul zijn, met al dat daaraan verbonden persoonlijke drama om de schulden af te lossen. Dat is een voorbeeld van een belang dat mee gewogen kan worden. Maar het speelt veel breder. Ondernemers hebben ongelooflijk veel belang bij samenwerking met al die andere personen en instellingen en mensen met andere verantwoordelijkheden, om het samen te kunnen doen. 15

17 Probleemeigenaren Als laatste voorbeeld, maar eigenlijk het allerbelangrijkste, geldt misschien de casus Ganzedijk, misschien kent u het, waar de wethouder het probleem van krimp aan zag komen en met een sloopplan kwam, zonder dat de bevolking was bijgepraat over het probleem. Men realiseerde zich niet dat de bewoners eigenlijk de echte probleemeigenaren waren. De wethouder is toen, ik zeg het maar even zo, afgeschoten omdat de bevolking in een enorme achterstand was komen te staan wat betreft denken over het probleem. De mensen zeiden: Wethouder, dit is jouw schuld, als jij op tijd bedrijven hier naartoe had gelokt en betere woningen had gebouwd, dan was dit probleem nooit ontstaan. Zo groot was de kloof. Het is dus ook heel belangrijk dat we hier zo veel en goed en eerlijk mogelijk over praten met de bewoners, want anders krijgen we nooit het echte draagvlak voor het oplossen van dit soort problemen. Tenslotte dit: wij zijn ontzettend benieuwd wat de adviesaanvraag aan de SER oplevert. Duidelijk zal zijn dat wij het probleem volop erkennen en naar Nederlandse begrippen heel snel zijn gaan handelen. Overdreven onbescheiden meld ik u dat we als voorbeeld zijn genoemd door de Vereniging Nederlandse Gemeenten, vanwege het Actieplan Bevolkingsdaling waarin wordt aangegeven hoe de rijksoverheid kan samenwerken met gemeenten en provincies. Dat is hier echt een pure coproductie. We zijn daar trots op, maar de echte strategie hoe we het tij wezenlijk keren in de komende decennia, daar hebben we anderen bij nodig, ook u. Het is dus geen rituele wens dat u een goed congres zult hebben, want ik ben rechtstreeks belanghebbende bij de voortgang van vanmiddag. Ik zou u willen aanmoedigen. Wij moeten ervoor zorgen dat de achterblijvers in de krimpgebieden, dat is onze grootste zorg, daar prettig en comfortabel kunnen wonen en zich ook helemaal geen achterblijver voelen, maar gewoon bewoners van de schitterende natuurgebieden in Nederland. Ik dank u wel. Discussie Dagvoorzitter Paul Schnabel dankt de minister voor zijn duidelijke verhaal waarin het perspectief heel mooi geschetst wordt. Dat ook in Limburg gemeenten tegen elkaar in bouwden en industrieën aantrokken, maar nu inzien dat dit niet de juiste werkwijze is, is goed om vast te stellen. Het gaat om een aanpassingsstrategie die vraagt om nieuwe visies en experimenten. Schnabel vraagt de zaal om ideeën en opmerkingen. De heer Knook stelt dat in Noordoost-Groningen, behalve het probleem van de afnemende bevolkingsomvang, het probleem speelt van achterblijvers die oud zijn, zorg nodig hebben en jongeren die vertrekken. Van der Laan geeft hem daarin gelijk en ziet ook wel dat minder handen aan het bed een extra lading geeft aan de problemen. Schnabel ziet een merkwaardige paradox dat gemeenten aan de ene kant zorggemeente willen worden, maar tegelijkertijd de voorwaarden daarvoor door het vertrek van jongere arbeidskrachten steeds minder goed kunnen vervullen. Knook vult aan dat gemeenten daar misschien het gat in de markt zien, maar dat ouderen helemaal niet zo staan te springen 16

18 om naar andere uithoeken van Nederland te verhuizen. Van der Laan denkt dat dit kan werken als krimpregio s goede opleidingsinstellingen aanbieden, ook op het gebied van zorg, want dat bindt jongeren vaak. Zo knokt Almere niet alleen voor goede infrastructurele verbindingen, maar tegelijk voor een hogeschool. Het één kost miljarden, het ander kost twintig miljoen. Zijn intuïtie zegt hem dat Almere meer zal hebben aan twintig miljoen voor die hogeschool dan aan een veelvoud daarvan voor die brug. Van Praag leidt uit het verhaal van Van der Laan af dat er een enorme berg aan problemen is de infrastructuur, de woningvoorraad, het nationale kapitaal waarbij een heleboel ballonnen in de lucht gehouden moeten worden. Zijn het niet teveel ballonnen? En moeten we niet net als in de zestiger, zeventiger jaren, toen we groeigebieden hebben aangewezen, nu krimpgebieden aanwijzen? Wat niet betekent dat onmiddellijk elke subsidie wordt ingetrokken, maar wel dat we bewust bepaalde krimpgebieden op termijn afbouwen en als het ware aan hun lot overlaten. Dat klinkt natuurlijk hard, maar als dat duidelijk bekend wordt gemaakt en goed voorbereid met menselijke termijnen, zou dat ook een oplossing zijn. Van der Laan vindt dit een fundamentele opmerking. Een minister hoort natuurlijk niet graag dat hem gezegd wordt: zou je nou al die ballonnen in de lucht houden? Want de connotatie daarvan is dat er niet over is nagedacht. Het zijn geen ballonnen in de zin van: er is niet goed over nagedacht, maar we weten nog niet exact wat de beste strategieën zijn. En zolang we dat niet weten, moeten we bepaalde dingen niet uitsluiten. Ten tweede vindt hij de solidariteit het allerbelangrijkste: erkennen dat het ons gezamenlijke probleem is dat we samen moeten oplossen. Zoals we al sinds mensenheugenis dit soort problemen oplossen in Nederland, en niet op een verkeerde manier als je ons vergelijkt met het buitenland. Ten derde is er al op een aantal punten keihard nee gezegd. Bouwplannen, bijvoorbeeld, moeten allemaal opnieuw worden bekeken. Dat kan hard aankomen. Daarbij komt dat Parkstad Limburg bekend staat als een fantastische provincie met fantastische bestuurders, maar niet omdat men in recordtijd tot overeenstemming komt. Het ministerie wil daarom bepaalde dingen verbinden aan de voorwaarde dat de gemeenteraden hun macht ten dele afstaan aan een driemanschap/-vrouwschap, dat knopen moet doorhakken. Zo kan hij nog een aantal zaken Het gaat om het begrijpen van de interdependentie en de wederkerigheid tussen het platteland en de steden, waardoor solidariteit wordt verbonden met redelijke belangen. noemen waaruit blijkt dat het nou juist te doen is om niet alle ballonnen in de lucht te houden, maar wel te zorgen dat we in bijna no-time komen tot intelligente keuzes. Er zit nu tempo in en dat willen we erin houden. Een vraag aan de minister is hoe hij staat tegenover een actieve bevolkingspolitiek waarvoor minister Rouvoet eerder een pleidooi heeft gehouden en wat betekent dat het aantal geboortes gestimuleerd zou moeten worden. Een aantal landen zoals Italië en Duitsland met een stevige bevolkingskrimp nemen daarin het voortouw. Een tweede vraag is: We leven eigenlijk in een heel vol land. Wat is erop tegen om een actief stimuleringsbeleid te voeren juist voor Limburg, voor Delfzijl, voor Zeeuws-Vlaanderen, 17

19 nu hele grote groepen van de bevolking in de Randstad niet eens een huis kunnen kopen? Van der Laan wil zich liever niet over een werkterrein van een collega uitlaten maar vindt wel het tweede punt relevant waaraan hij refereerde toen hij sprak over de vakantiehuisjes in Zeeland. Daarmee zou je tevens mensen die nu in de Randstad zitten kunnen verleiden op meer permanente basis te verhuizen. Krimp vraagt om een paradigmawisseling. In het verleden zijn er strategieën geweest in bijvoorbeeld Groningen door daar de Postbank naar toe te brengen. Maar uiteindelijk hebben die strategieën niet goed gewerkt. Dus de vraag is heel principieel of we toch niet beter kunnen accepteren dat dergelijke strategieën niet werken, en daar dan op die andere manieren, die we nog niet goed genoeg kennen, ons voordeel mee kunnen doen. U proeft bij mij vast iets afhouderigs, maar dat is gebaseerd op slechte ervaringen in het verleden. Waarbij ik niet uitsluit dat we betere en nieuwe methoden vinden, maar die liggen er nog niet. Mevrouw Salden heeft veertien jaar in het prachtige Limburg gewoond en gewerkt, bij de Provincie, ook in het kader van de Derde Leeftijd en de demografische ontwikkelingen. Zij zou graag een pleidooi houden voor wat de inwoners zelf willen, dus niet alleen het draagvlak verkrijgen, maar ook heel duidelijk signaleren hoe er vanuit de markt op wensen en behoeften ingespeeld kan worden. Vanuit de achterban van de ouderenbond KBO merkt zij dat ouderen vaak best wel anders willen wonen, maar dat de voorzieningen vaak ontbreken, en er voor ouderen onvoldoende variatie en kwaliteit zit in de nieuwe woningen om zo lang mogelijk zelfstandig te kunnen blijven wonen in hun directe omgeving. Die variatie en die innovatie op het gebied van wonen, ICT, onderwijs is een vaak ontbrekende factor. Van der Laan denkt dat zij gelijk heeft en dat je daar zelfs moet beginnen. Weten: Waarom trekken mensen weg en wanneer trekken ze niet meer weg? Wat is daarvoor nodig? Eén van de dingen is: bouw geen koopwoningen meer als het geen nultrede woningen zijn. In bepaalde sectoren heeft het überhaupt geen zin meer om nog te bouwen. Huurappartementen met een huur boven de achthonderd euro raak je niet kwijt, net zomin als bepaalde koopwoningen in zulke regio s boven de driehonderdduizend Euro. Zelfs niet wanneer die allemaal zijn ingevuld met kwalitatieve dingen en innovaties. Hij vindt dat gemeentes goed bezig zijn momenteel, en soms stuiten op hele nare keuzes. Want als bijvoorbeeld een plaats, een gemeente bestaat uit vijf dorpskernen, waar bouw je dan dat nieuwe verzorgingstehuis? Of waar bouw je die school? Je creëert in ieder geval vervoersproblemen voor de andere mensen. Daarom is openbaar vervoer een ongelofelijk belangrijke sleutel en hij denkt dat wij over twintig jaar naar een totaal ander openbaar vervoerssysteem zijn toegegaan, een systeem van allemaal kleine busjes die kriskras die onze kinderen en ouderen kriskras door het land brengen. Hij heet alle ideeën welkom die aan het denken zetten en bijdragen tot oplossingen, ook ideeën die ervoor zorgen dat men minder afhankelijk wordt van banen, wanneer het niet lukt die te realiseren. Jongeren op een school in Sittard bedachten dat mensen weer zelf in hun tuin hun tomaten kunnen kweken. In de creativiteit van mensen vind je oplossingen, soms maar voor een klein stukje, maar alles helpt. 18

20 Op een vraag over concurrentie tussen krimp en groeiregio s antwoordt Van der Laan dat hij nu juist heeft uitgelegd dat hij niet zozeer concurrentie ziet tussen groeiregio s en krimpregio s, als wel onderlinge solidariteit in de vorm van partnerschappen waarin als het ware zaken verevend worden. Dit is niet op te vatten als een rechtstreekse betaling vanuit bijvoorbeeld Den Haag of Amsterdam aan Delfzijl. Of bij de wijkheffing die nu vaak armere corporaties in regionale gebieden verplicht om bij te dragen aan corporaties die daadwerkelijk extra investeringen doen in de grote steden. Die heffing heeft op voorhand haar langste tijd gehad, want we praten niet meer over concurrentie maar over hoe we het eerlijk op elkaar kunnen afstemmen en partnerschappen kunnen bouwen. Dat is de basis. Paul Schnabel stelt burgemeester Clermonts van Onderbanken in de gelegenheid de minister een Limburgs rapport aan te bieden. Zij geeft aan dat het landelijk rapport Krimpen met Kwaliteit goed is ontvangen in Limburg, waar wordt ingezien dat er out of the box gedacht moet worden. Krimp is geen mooi woord, net zo lelijk als het woord Schrumpf dat in het oosten van Duitsland wordt gebruikt. De recente ervaringen hebben Limburg een demografische denkvoorsprong gegeven, mede daartoe uitgedaagd door minister Van der Laan. Mevrouw Clermonts zegt dat er plannen zijn gemaakt met zeer onorthodoxe voorstellen voor het anticiperen op de krimp in vijf wijken die er écht toe doen, waar écht die leegstand is, waar sociaal-maatschappelijke problemen zijn, en waar het financieringsprobleem zeer nadrukkelijk bestaat. Zij biedt deze plannen daarom graag aan de minister aan. De heer Van der Laan dankt haar hartelijk en ziet bevestigd dat zijn verhaal over de samenwerking gewoon waar is, en dat is troostrijk bij dit probleem. Laten we doorgaan elkaar uit te dagen. Minder gecharmeerd is hij van de term demografische voorspronggebieden die hem doet denken aan aandachtswijken, die probleemwijken werden en vervolgens krachtwijken. Terwijl we er tien jaar lang extra in moeten investeren om ze van onderen naar het gemiddelde niveau te krijgen. Laten we het houden op aandachtswijken. 19

21 Miriam Clermonts-Aretz burgemeester van Onderbanken Vitaal Parkstad Parkstad Limburg is koploper op het gebied van krimp in Nederland, en vervult voor veel andere regio s een voorbeeld. Mevrouw Mirjam Clermonts, burgermeester van Onderbanken en portefeuillehouder demografie van de regio Parkstad Limburg legt uit dat de regio sinds tien jaar werkt aan de gevolgen van krimp. Wat is de stand van zaken tot nu toe, en wat zijn de plannen voor de toekomst? Parkstad Limburg is een samenwerkingsverband tussen de gemeenten Heerlen, Kerkrade, Landgraaf, Brunssum, Simpelveld, Onderbanken en Voerendaal. Vanaf februari 2010 zal ook Nuth toetreden. Parkstad Limburg ontleent zijn naam aan de combinatie van een stedelijke agglomeratie met veel groen en is omringd door een gordel van groene gemeenten. De stedelijke agglomeratie is in de tijd van de explosieve groei van de mijnbouw ontstaan doordat de oorspronkelijke kernen aan elkaar zijn gegroeid. Hierdoor is een netwerkstad ontstaan, waarbinnen gemeentegrenzen vrijwel onzichtbaar zijn. Binnen het areaal van de stedelijke agglomeratie bevinden zich meerdere grote groene gebieden, variërend van parkachtig tot prachtige natuurlijke landschapselementen. Binnen de stedelijke agglomeratie wordt overigens ook aan landbouw gedaan! De omringende groene gemeenten hebben een sterke oriëntatie op de voorzieningenstructuur van de verstedelijkte gemeenten. Parkstad Limburg grenst aan Duitsland. Op bestuurlijk niveau zijn veel samenwerkingsrelaties ontstaan, zowel tussen afzonderlijke gemeenten aan beide zijden van de grens, als tussen Parkstad Limburg en de Städteregion Aachen. Bevolkingsdaling Deze regio maakt sinds het midden van de negentiger jaren van de vorige eeuw een voor Nederland nog nauwelijks echt bekende demografische ontwikkeling door: bevolkingsdaling, gevolgd door huishoudensdaling. Met andere woorden: KRIMP. Op dit moment wonen in Parkstad Limburg Via gerichte ingrepen hoopt Parkstad Limburg vitaal, leefbaar en economisch sterk te blijven, een regio waar het goed wonen, werken en recreëren is. inwoners. In 1990 waren dat er nog en naar de huidige verwachtingen zullen dat er in 2040 nog maar zijn. Als de regio niets doet. Want met de juiste ingrepen kan de bevolkingsdaling beperkt worden zodat het inwonertal tegen die tijd uitkomt op Belangrijk is wel dat wij proberen via gerichte ingrepen de krimp te begeleiden en waar mogelijk af te remmen. We hebben niet de illusie, dat de krimp op een of andere manier kan worden omgebogen in groei. We 20

22 zetten in op het bereiken van een gezond en stabiel evenwicht. De gemeenten die in 1990 een samenwerkingsverband met een zogenoemde WGR+ status 1 zijn aangegaan, primair gericht op het creëren van een sterke economische infrastructuur, hebben besloten om de krimp zo goed mogelijk op te vangen en er zorg voor te dragen dat in 2040 de regio vitaal, leefbaar en economisch sterk is. Een regio waar het goed wonen, werken en recreëren is. Krimpen met Kwaliteit Het besef, dat bevolkings- en huishoudensdaling vraagt om daadkrachtig handelen, waarbij ondersteuning van de kant van het rijk en andere partijen onontbeerlijk is, heeft ertoe geleid, dat samen met de Provincie Limburg veel werk is gemaakt van het agenderen van dit thema op de landelijke agenda. Met enige trots mag ik stellen, dat deze inspanningen niet zonder resultaat zijn gebleven. In het begin van 2009 hebben de ministeries van BZK en VROM (WWI) het initiatief genomen om samen met het IPO en de VNG een landelijk netwerk bevolkingsdaling op te zetten. Dit netwerk heeft de inhoudelijk input verzorgd voor een succesvolle bestuurdersconferentie in juli 2009 en het interbestuurlijke actieplan Krimpen met Kwaliteit, dat in november Bevolkingsontwikkeling (NL = Nederland, LB = Limburg, PL = Parkstad Limburg) 2009 is verschenen en in februari 2010 in de Tweede Kamer wordt behandeld. Dit actieplan geeft richtingen aan voor de ontwikkeling van regionale actieplannen, waarbij vooral de regio s Noordoost-Groningen, Zeeuws-Vlaanderen en Parkstad Limburg worden genoemd, zijn de topkrimpregio s. De verantwoordelijkheid voor de uitwerking van de regionale actieplannen is gelegd bij de provincies Groningen en Zeeland en bij Parkstad Limburg. Topteam Krimp Van niet minder belang voor zowel het interbestuurlijk actieplan als de ontwikkelingen in Parkstad Limburg is het advies van het Topteam Krimp, bestaande uit de heren Hans Dijkstal en Jan Mans. Dit advies heeft een sterk stempel gedrukt op het interbestuurlijk actieplan en is een van de pijlers onder het regionaal actieplan bevolkingsda- 1 In de Wet gemeenschappelijke regelingen is een nieuwe grondslag gecreëerd om de mogelijkheden voor verplichtende samenwerking tussen gemeenten voort te zetten en te verruimen : de WGR-plus. De WGR-plus moet gemeenten in staat stellen specifieke afstemmingsproblemen op het ruimtelijke vlak effectiever en efficiënter op te pakken. 21

23 Huishoudensontwikkeling (NL = Nederland, LB = Limburg, PL = Parkstad Limburg) ling. De regio heeft enkele jaren geleden haar ambities neergelegd in een strategische agenda die de basis vormt voor een plan met als werktitel Regionaal Actieplan Bevolkingsdaling Naar een duurzame en vitale regio. Dat actieplan is de basis voor de onderhandelingen die de regio met het rijk gaat voeren met betrekking tot de aanpak van de gevolgen van de krimp. Het belangrijkste uitgangspunt voor de strategische agenda is economische structuurversterking. Alles wat we doen, moet leiden tot een sterke en duurzame economische motor. Want als mensen hier niet kunnen werken zullen ze wegtrekken, wat een verdere neergaande spiraal tot gevolg zal hebben. De strategische agenda focust op vijf thema s: Actieprogramma nieuwe energie: op het grensoverschrijdende bedrijventerrein Avantis worden kennis en onderzoeksinstellingen voor de ontwikkeling van nieuwe energie (met als focus zonne-energie) samengebracht. Van de centralisatie van bedrijven op dit gebied gaat een aantrekkende werking uit waardoor de verwachting is dat ook aanverwante bedrijven zich hier zullen gaan vestigen. Herstructurering: door de afname van zowel bewoners als huishoudens in de regio, zullen veel woningen de komende jaren overbodig worden. De verwachting is nu dat er woningen gesloopt moeten worden, zonder dat daar vervangende nieuwbouw Parkstad Limburg wil economische voor plaatsvindt. Naast die woningen zullen ook structuurversterking door onder meer gemeenschapshuizen, scholen en andere openbare gebouwen leeg komen te staan en moeten een focus op het samenbrengen van kennis en onderzoeksinstellingen voor verdwijnen. Ook de infrastructuur zal moeten worden aangepast: wegen kunnen vervallen, rioleringen moeten uit de grond worden gehaald, de ontwikkeling van nieuwe energie. etc. Dit is een enorme opgave, die de komende decennia in goede banen moet worden geleid. Het is ook bijzonder kostbaar. De huidige schatting is dat deze gehele opgave rond de 2,5 miljard euro zal liggen. Grensoverschrijdend Openbaar Vervoer: de buurregio Aken groeit voorlopig nog, maar heeft slechts weinig mogelijkheden tot uitbreiding, terwijl Parkstad Limburg ruimte over heeft. Sommige banen en opleidingen zijn aan de andere kant van de grens wel 22

Bijeenkomst voor Tweede Kamerleden over bevolkingskrimp. Den Haag -14 oktober 2010

Bijeenkomst voor Tweede Kamerleden over bevolkingskrimp. Den Haag -14 oktober 2010 Bijeenkomst voor Tweede Kamerleden over bevolkingskrimp Den Haag -14 oktober 2010 Programma 10.30 uur -Welkom voorzitter WWI 10.35 uur -Algemene inleiding door Pim de Bruijne, gedeputeerde Groningen 10.45

Nadere informatie

Kwartaalbericht Woningmarkt

Kwartaalbericht Woningmarkt Woningmarktregio Parkstad In verschillende delen van ons land neemt de bevolkingsomvang af. Deze demografische krimp heeft grote gevolgen voor de woningmarkt. Parkstad Limburg is in ons land koploper op

Nadere informatie

Spreekpunten mw Bijleveld Aanbieding rapport Gevolgen Bevolkingsdaling 31 april 2008

Spreekpunten mw Bijleveld Aanbieding rapport Gevolgen Bevolkingsdaling 31 april 2008 Spreekpunten mw Bijleveld Aanbieding rapport Gevolgen Bevolkingsdaling 31 april 2008 De meesten van u, dames en heren, kennen het boek Gullivers Reizen van Jonathan Swift, maar - geef het maar eerlijk

Nadere informatie

Krimp in Fryslân. Inwonertal

Krimp in Fryslân. Inwonertal Krimp in Fryslân Bevolkingsdaling, lokaal en regionaal, is een vraagstuk van nu én de komende jaren. Hoewel pas over enkele decennia de bevolking van Fryslân als geheel niet meer zal groeien, is in sommige

Nadere informatie

Speech van commissaris van de koningin Max van den Berg, Symposium LifeLines, Groningen (UMCG), 1 oktober 2012

Speech van commissaris van de koningin Max van den Berg, Symposium LifeLines, Groningen (UMCG), 1 oktober 2012 Speech van commissaris van de koningin Max van den Berg, Symposium LifeLines, Groningen (UMCG), 1 oktober 2012 Dames en heren, [Inleiding] Ik vind het wel leuk, maar ook een beetje spannend. Maar moet

Nadere informatie

Steengoed gefinancierd - financiële arrangementen voor de vastgoedmarkt

Steengoed gefinancierd - financiële arrangementen voor de vastgoedmarkt Steengoed gefinancierd - financiële arrangementen voor de vastgoedmarkt Programma Transitieopgave Parkstad (Johan de Niet) Financiële arrangementen voor de demografische transitie (Esther Geuting) De casus

Nadere informatie

Ontwikkelprogramma Demografische ontwikkelingen

Ontwikkelprogramma Demografische ontwikkelingen Ontwikkelprogramma Demografische ontwikkelingen Leefbare en vitale dorpen in Berkelland 5 Doelenboom Wat speelt er? 6 Bewust worden? Veranderingen in Berkelland en de regio Achterhoek door de krimp lijken

Nadere informatie

Brief aan de leden T.a.v. het college en de raad. 15 februari 2018 U Lbr. 18/004. Stand van zaken Interbestuurlijk Programma.

Brief aan de leden T.a.v. het college en de raad. 15 februari 2018 U Lbr. 18/004. Stand van zaken Interbestuurlijk Programma. Brief aan de leden T.a.v. het college en de raad Datum 15 februari 2018 Ons kenmerk COS/U201800112 Lbr. 18/004 Telefoon 070 373 83 93 Bijlage(n) 1 Onderwerp Stand van zaken Interbestuurlijk Programma Samenvatting

Nadere informatie

Planbureau voor de Leefomgeving PERSBERICHT. Bevolking daalt in kwart Nederlandse gemeenten. Nieuwe regionale bevolkingsprognoses tot 2040:

Planbureau voor de Leefomgeving PERSBERICHT. Bevolking daalt in kwart Nederlandse gemeenten. Nieuwe regionale bevolkingsprognoses tot 2040: Planbureau voor de Leefomgeving PERSBERICHT Nieuwe regionale bevolkingsprognoses tot 2040: Bevolking daalt in kwart Nederlandse gemeenten De komende dertig jaar treedt in delen van Nederland, vooral in

Nadere informatie

Ik ben als bestuurder in deze provincie bijzonder geïnteresseerd in de kansen van nieuwe energie voor onze kenniseconomie.

Ik ben als bestuurder in deze provincie bijzonder geïnteresseerd in de kansen van nieuwe energie voor onze kenniseconomie. Welkomstwoord van Jan Franssen, Commissaris van de Koningin in Zuid-Holland, bij het Lustrumcongres 'Geothermal Heat is Cool' van het Platform Geothermie, Den Haag, 24 oktober 2012 ---------------------------------------------------------------------------------

Nadere informatie

Soms ben ik eens boos, en soms wel eens verdrietig, af en toe eens bang, en heel vaak ook wel blij.

Soms ben ik eens boos, en soms wel eens verdrietig, af en toe eens bang, en heel vaak ook wel blij. Lied: Ik ben ik (bij thema 1: ik ben mezelf) (nr. 1 en 2 op de CD) : Weet ik wie ik ben? Ja, ik weet wie ik ben. Weet ik wie ik ben? Ja, ik weet wie ik ben. Ik heb een mooie naam, van achter en vooraan.

Nadere informatie

Toespraak commissaris van de Koning Max van den Berg, seminar 'Wetenschap middenin de samenleving', Groningen, 30 mei 2013

Toespraak commissaris van de Koning Max van den Berg, seminar 'Wetenschap middenin de samenleving', Groningen, 30 mei 2013 Toespraak commissaris van de Koning Max van den Berg, seminar 'Wetenschap middenin de samenleving', Groningen, 30 mei 2013 Dames en heren, Wetenschap is ontstaan uit verwondering en nieuwsgierigheid. Al

Nadere informatie

Reacties op bevolkingsdaling

Reacties op bevolkingsdaling Reacties op bevolkingsdaling Wim Derks Kenniscentrum voor Bevolkingsdaling en Beleid, Universiteit Maastricht en Etil www.bevolkingsdaling.nl w.derks@beoz.unimaas.nl 1 Inhoud 1996-2006 Structurele bevolkingsdaling

Nadere informatie

Minder gaswinning, versterkingspakket voor Groningen

Minder gaswinning, versterkingspakket voor Groningen Ministerie van Economische Zaken Minder gaswinning, versterkingspakket voor Groningen Uitleg over het besluit gaswinning Groningen Geachte bewoner, Vrijdag 17 en zaterdag 18 januari 2014 heb ik in Groningen

Nadere informatie

Scholen die fuseren, moeten wel bij elkaar passen

Scholen die fuseren, moeten wel bij elkaar passen Scholen die fuseren, moeten wel bij elkaar passen Vierde gesprek over de toekomst van de basisscholen in de gemeente Wijchen, 25 februari in de kern Wijchen Het aantal basisschoolleerlingen in de gemeente

Nadere informatie

2 Ik en autisme VOORBEELDPAGINA S

2 Ik en autisme VOORBEELDPAGINA S 2 Ik en autisme In het vorige hoofdstuk is verteld over sterke kanten die mensen met autisme vaak hebben. In dit hoofdstuk vertellen we over autisme in het algemeen. We beginnen met een stelling. In de

Nadere informatie

Grote gemeenten goed voor driekwart van bevolkingsgroei tot 2025

Grote gemeenten goed voor driekwart van bevolkingsgroei tot 2025 Persbericht PB13 062 1 oktober 2013 9:30 uur Grote gemeenten goed voor driekwart van bevolkingsgroei tot 2025 Tussen 2012 en 2025 groeit de bevolking van Nederland met rond 650 duizend tot 17,4 miljoen

Nadere informatie

Effectieve samenwerking: werken in driehoeken

Effectieve samenwerking: werken in driehoeken Effectieve samenwerking: werken in driehoeken Werken in driehoeken is een wijze van samenwerking die in elke organisatie, projectteam en netwerk mogelijk is. Het maakt dat we kunnen werken vanuit een heldere

Nadere informatie

Excellenties, Dames en heren,

Excellenties, Dames en heren, Alleen de uitgesproken tekst geldt. Welkomstwoord van drs. Ank Bijleveld-Schouten, Commissaris van de Koningin in de provincie Overijssel, bij de opening van de relatiebijeenkomst Lente in Overijssel,

Nadere informatie

Een goed leven voor.

Een goed leven voor. Een goed leven voor. Juultje Holla - Perspectief - maart 2013 Als onderdeel van het ZonMW project Zeggenschap en Inclusie Met dank aan Rob, die mij hierbij enorm geholpen heeft. Een goed leven voor. Een

Nadere informatie

Speech Annet Bertram,DG Wonen, namens de minister van VROM bij Jubileumbijeenkomst SVN 5 oktober 2006 te Rotterdam

Speech Annet Bertram,DG Wonen, namens de minister van VROM bij Jubileumbijeenkomst SVN 5 oktober 2006 te Rotterdam Speech Annet Bertram,DG Wonen, namens de minister van VROM bij Jubileumbijeenkomst SVN 5 oktober 2006 te Rotterdam thema; financiering van de woningmarkt Ik ben blij dat ik deze bijeenkomst kan bijwonen

Nadere informatie

Interview tv-programma Nieuwsuur commissaris van de Koning Max van den Berg d.d. 27 november 2013

Interview tv-programma Nieuwsuur commissaris van de Koning Max van den Berg d.d. 27 november 2013 Interview tv-programma Nieuwsuur commissaris van de Koning Max van den Berg d.d. 27 november 2013 Twan Huys: 150 mensen uit uw provincie stappen naar de rechter omdat ze vinden dat hun huizen zodanig in

Nadere informatie

Welkom in Beekdaelen. de gemeente van u, van mij, van ons!

Welkom in Beekdaelen. de gemeente van u, van mij, van ons! Welkom in de gemeente van u, van mij, van ons! Welkom in de gemeente van u, van mij, van ons! In 2019 woont of werkt u in. De nieuwe gemeente voor de inwoners van Onderbanken, Nuth en Schinnen. Een nieuwe

Nadere informatie

Bevolkingskrimp & leefbaarheid

Bevolkingskrimp & leefbaarheid Bevolkingskrimp & leefbaarheid 15 juni 211 Discussiebijeenkomst Van krimp naar kans Gebiedsplatform Alblasserwaard Vijfheerenlanden Anja Steenbekkers Sociaal en Cultureel Planbureau INHOUD 1. Bevolkingsontwikkeling

Nadere informatie

Bestuurdersconferentie Krimp in beweging!

Bestuurdersconferentie Krimp in beweging! Bestuurdersconferentie Krimp in beweging! Den Haag, 2 december 2010 Wim Deetman, Jan Mans en Pieter Zevenbergen Adviescommissie-Deetman Opdracht van provincie Limburg Strategisch meerjarenperspectief voor

Nadere informatie

Stelling 1. Gemeenten in een krimpgebied moeten gezamenlijk bepalen of, waar en wat voor woningen er gebouwd worden.

Stelling 1. Gemeenten in een krimpgebied moeten gezamenlijk bepalen of, waar en wat voor woningen er gebouwd worden. Bestuurdersconferentie Krimp als Kans 17 juni 2009 Locatie: Van Nelle Ontwerpfabriek Rotterdam Workshop: Wonen en Woonomgeving Bestuurlijk trio: minister (VROM/WWI), de heer Pim de Bruijne (gedeputeerde

Nadere informatie

ze er iets gewichtigs mee wil aangeven, al is het nooit duidelijk haar schouders reikte, is nagenoeg gehalveerd. Een simpele

ze er iets gewichtigs mee wil aangeven, al is het nooit duidelijk haar schouders reikte, is nagenoeg gehalveerd. Een simpele En, wat vind je? Hoe bedoel je, wat vind ik? Mijn haar. Kijk nou even. Mark kijkt op van zijn scherm. Yvonne staat in de deuropening van de woonkamer, een bakje yoghurt in haar hand. Ze beweegt niet. Ze

Nadere informatie

Woonvisie. Gemeente Nuth Raadsbijeenkomst 12 april 2016

Woonvisie. Gemeente Nuth Raadsbijeenkomst 12 april 2016 Woonvisie Gemeente Nuth Raadsbijeenkomst 12 april 2016 Aanleiding Verschuiving van de volkshuisvestelijke opgave Sociale huur: Woningwet 2015 redelijke bijdrage Langer zelfstandig wonen Lokaal beleid 2

Nadere informatie

Ilta van der Mast Naar een nieuw systeem van sociale volkshuisvesting

Ilta van der Mast Naar een nieuw systeem van sociale volkshuisvesting Ilta van der Mast Naar een nieuw systeem van sociale volkshuisvesting De wijze waarop de woningmarkt nu georganiseerd is met 2,4 miljoen sociale huurwoningen is niet meer houdbaar. We zullen naar een systeemverandering

Nadere informatie

DEEL 1. WERKBOEK 5 Eigen keuze. 2015 Monique van Dam YOU: De keuze is aan jou!

DEEL 1. WERKBOEK 5 Eigen keuze. 2015 Monique van Dam YOU: De keuze is aan jou! DEEL 1 1 WERKBOEK 5 Eigen keuze Inhoud 2 1. Hoe zit het met je keuzes? 3 2. Hoe stap je uit je automatische piloot? 7 3. Juiste keuzes maken doe je met 3 vragen 9 4. Vervolg & afronding 11 1. Hoe zit het

Nadere informatie

De begroting van de provincie Utrecht voor Een samenvatting

De begroting van de provincie Utrecht voor Een samenvatting De begroting van de provincie Utrecht voor 2012 Een samenvatting Hoeveel gaat de provincie Utrecht in 2012 uitgeven? Waaraan en waarom? Dat leest u in deze samenvatting. U zult zien dat wij voor 2012 duidelijke

Nadere informatie

Zaken die niet meer zo zeker zijn

Zaken die niet meer zo zeker zijn Een goed gesprek over Zaken die niet meer zo zeker zijn Met u praten wij vaak over zekerheid. Dat is namelijk ons vak: het organiseren van uw zekerheid. Dat kan op vele manieren. Bijvoorbeeld door verstandig

Nadere informatie

Doel is om voor deelnemers een beeld te schetsen van hoe het pensioen in elkaar steekt en hoe hun eigen pensioen er voorstaat.

Doel is om voor deelnemers een beeld te schetsen van hoe het pensioen in elkaar steekt en hoe hun eigen pensioen er voorstaat. Majesteit, dames en heren. Hartelijk welkom! En, Majesteit, ik weet zeker dat ik hier namens alle aanwezigen spreek als ik zeg dat wij buitengewoon vereerd zijn dat U bij een deel van dit programma aanwezig

Nadere informatie

Flitsende en bruisende dienstverlening

Flitsende en bruisende dienstverlening Beleidsprogramma A+O fondsen Flitsende en bruisende dienstverlening Door: Rieke Veurink/ Fotografie: Shutterstock / Kees Winkelman Niet meer alleen het oude faciliteren, maar op weg gaan naar iets nieuws.

Nadere informatie

Kiezen, Delen én Doen Samen voor een sterke woningmarkt. platform woningcorporaties noord-holland noord

Kiezen, Delen én Doen Samen voor een sterke woningmarkt. platform woningcorporaties noord-holland noord Kiezen, Delen én Doen Samen voor een sterke woningmarkt platform woningcorporaties noord-holland noord Voorwoord Op 15 december 2011 is door ruim 20 corporaties uit de subregio s Noordkop, West-Friesland,

Nadere informatie

ecourse Moeiteloos leren leidinggeven

ecourse Moeiteloos leren leidinggeven ecourse Moeiteloos leren leidinggeven Leer hoe je met minder moeite en tijd uitmuntende prestaties met je team bereikt 2012 Marjan Haselhoff Ik zou het waarderen als je niets van de inhoud overneemt zonder

Nadere informatie

OnderhoudNL hoort thuis in de Startmotor. Bernard Wientjes:

OnderhoudNL hoort thuis in de Startmotor. Bernard Wientjes: 6 ONDERHOUDNL Bernard Wientjes: OnderhoudNL hoort thuis in de Startmotor DELFT - OnderhoudNL neemt sinds kort deel aan de Startmotor, een werkgroep van de Klimaattafel Gebouwde Omgeving. Deze werkgroep

Nadere informatie

Namens het college van GS wens ik jullie een gelukkig en gezond 2011 toe! Ik vind het geweldig om jullie als provinciecollega s te ontmoeten.

Namens het college van GS wens ik jullie een gelukkig en gezond 2011 toe! Ik vind het geweldig om jullie als provinciecollega s te ontmoeten. Toespraak CdK Ank Bijleveld voor de interne nieuwjaarsbijeenkomst van de provincie Overijssel op maandag 3 januari 2011. Beste collega s, Namens het college van GS wens ik jullie een gelukkig en gezond

Nadere informatie

B a s S m e e t s w w w. b s m e e t s. c o m p a g e 1

B a s S m e e t s w w w. b s m e e t s. c o m p a g e 1 B a s S m e e t s w w w. b s m e e t s. c o m p a g e 1 JE ONBEWUSTE PROGRAMMEREN VOOR EEN GEWELDIGE TOEKOMST De meeste mensen weten heel goed wat ze niet willen in hun leven, maar hebben vrijwel geen

Nadere informatie

Geachte voorzitter Flierman, beste familieleden, geachte burgemeester, geacht College van Bestuur, geachte aanwezigen,

Geachte voorzitter Flierman, beste familieleden, geachte burgemeester, geacht College van Bestuur, geachte aanwezigen, Toespraak van Commissaris van de Koningin drs. Ank Bijleveld-Schouten bij het afscheid van Dr. Anne Flierman als voorzitter van het College van Bestuur van de Universiteit Twente op 24 april 2013. Geachte

Nadere informatie

Ben jij een kind van gescheiden ouders? Dit werkboekje is speciaal voor jou!

Ben jij een kind van gescheiden ouders? Dit werkboekje is speciaal voor jou! Hallo Ben jij een kind van gescheiden ouders? Dit werkboekje is speciaal voor jou Als je ouders uit elkaar zijn kan dat lastig en verdrietig zijn. Misschien ben je er boos over of denk je dat het jouw

Nadere informatie

Allereerst wil ik u een gezegend, gezond en gelukkig Nieuwjaar toewensen! En uiteraard hoop en wens ik dat het uw ondernemingen goed gaat.

Allereerst wil ik u een gezegend, gezond en gelukkig Nieuwjaar toewensen! En uiteraard hoop en wens ik dat het uw ondernemingen goed gaat. Toespraak bij het Nieuwjaarsontbijt van de Building Society, door Commissaris van de Koningin, drs. Ank Bijleveld-Schouten, op 10 januari 2012 te Delden. Dames en heren, Allereerst wil ik u een gezegend,

Nadere informatie

Organiseren. werkt! Krijg meer overzicht,, structuur en (tijd) winst! Germo Bekendam Karlijn L Ortye

Organiseren. werkt! Krijg meer overzicht,, structuur en (tijd) winst! Germo Bekendam Karlijn L Ortye Organiseren werkt! Krijg meer overzicht,, structuur en (tijd) winst! Germo Bekendam Karlijn L Ortye Inhoud 1. Organiseren is keuzes maken 6. Planning en digitaal organiseren 7. E-mail organiseren Pagina

Nadere informatie

Providentia als nieuw dorp: Burgerschap voor cliënten; woondroom voor betrokken burgers

Providentia als nieuw dorp: Burgerschap voor cliënten; woondroom voor betrokken burgers Providentia als nieuw dorp: Burgerschap voor cliënten; woondroom voor betrokken burgers Providentia als nieuw dorp: Burgerschap voor cliënten woondroom voor betrokke Op Providentia in Sterksel wonen mensen

Nadere informatie

2: vergaderen VASTE VOORZITTER EN NOTULIST

2: vergaderen VASTE VOORZITTER EN NOTULIST 2: vergaderen Als je lid bent van een studentenraad, vergader je vaak. Je hebt vergaderen met de studentenraad, maar ook vergaderingen met het College van Bestuur en de Ondernemingsraad (OR). Gemiddeld

Nadere informatie

Er was eens een Kleine Ziel die tegen God zei: Ik weet wie ik ben, ik ben het licht net als alle andere zielen.

Er was eens een Kleine Ziel die tegen God zei: Ik weet wie ik ben, ik ben het licht net als alle andere zielen. Een klein gesprekje met God Er was eens een Kleine Ziel die tegen God zei: Ik weet wie ik ben, ik ben het licht net als alle andere zielen. God lachte breed. Dat is waar!, zei God. Jij bent ook het licht.

Nadere informatie

= = Besluitvormende raadsvergadering d.d. 28 mei 2013 Agendanr. 7.

= = Besluitvormende raadsvergadering d.d. 28 mei 2013 Agendanr. 7. *ZE946A470E0* = = Besluitvormende raadsvergadering d.d. 28 mei 2013 Agendanr. 7. Aan de Raad No.ZA.13-22432/DV.13-190, afdeling Ruimte. Sellingen, 16 mei 2013 Onderwerp: Beleidsvisie Wonen en Leven Inleiding

Nadere informatie

Verhuisplannen en woonvoorkeuren

Verhuisplannen en woonvoorkeuren Verhuisplannen en woonvoorkeuren Burgerpeiling Woon- en Leefbaarheidsmonitor Eemsdelta 2015 Bevolkingsdaling ontstaat niet alleen door demografische ontwikkelingen, zoals ontgroening en vergrijzing of

Nadere informatie

Hans van Rooij VERSTAG

Hans van Rooij VERSTAG Hans van Rooij VERSTAG Colofon Eindredactie Joost Pool Redactie Boris Goddijn Vormgeving Pien Vermazeren Fotografie Boris Goddijn Beeldbewerking Pien Vermazeren Copyright en disclaimer Het overnemen van

Nadere informatie

Het Noorden: Wat is er aan de hand? Wat is er nodig?

Het Noorden: Wat is er aan de hand? Wat is er nodig? Het Noorden: Wat is er aan de hand? Wat is er nodig? Presentatie voor de werkconferentie Het Vitale Noorden Martiniplaza, Groningen, 22 mei 2013 Prof.dr. Jouke van Dijk, Hoogleraar Regionale Arbeidsmarktanalyse

Nadere informatie

Beschouwingen SP Voorjaarsnota 2012

Beschouwingen SP Voorjaarsnota 2012 Beschouwingen SP Voorjaarsnota 2012 Voorjaarsnota VZ, de voorjaarsnota is een belangrijk moment om richting te geven. Dit is het moment om onze wensen te uiten zodat deze in de begroting kunnen worden

Nadere informatie

Voorbeeldig onderwijs

Voorbeeldig onderwijs m a r i a va n de r hoe v e n Voorbeeldig onderwijs In de politieke arena wordt gedebatteerd over de vraag of het goed gaat met het Nederlandse onderwijs. Getuige het recente Oesorapport zijn we op onderdelen

Nadere informatie

Woningvoorraad en woningbehoefte in Nederland

Woningvoorraad en woningbehoefte in Nederland Wonen in Hilversum Woningvoorraad en woningbehoefte in Nederland De Nederlandse woningmarkt staat momenteel in het middelpunt van de belangstelling. Deze aandacht heeft vooral betrekking op de ordening

Nadere informatie

Want doen we nu echt zoveel samen?

Want doen we nu echt zoveel samen? Dames en heren, Welkom in het DOEK en welkom in 2014. Dit welkom spreek ik uit namens de organisatoren van deze Ommer Nieuwjaarsreceptie; de Ondernemersvereniging Ommen, de Handelsvereniging Ommen, Koninklijke

Nadere informatie

Kennisnetwerk Krimp. Noord-Nederland (KKNN)

Kennisnetwerk Krimp. Noord-Nederland (KKNN) HANZEHOGESCHOOL GRONINGEN Algemene informatie Kennisnetwerk Krimp In 2008 viert de Hanzehogeschool Groningen haar 210-jarig bestaan! Noord-Nederland Keuze uit meer dan 70 opleidingen; het grootste hbo-onderwijsaanbod

Nadere informatie

Werkboek Het is mijn leven

Werkboek Het is mijn leven Werkboek Het is mijn leven Het is mijn leven Een werkboek voor jongeren die zelf willen kiezen in hun leven. Vul dit werkboek in met mensen die je vertrouwt, bespreek het met mensen die om je geven. Er

Nadere informatie

IenM begroting 2015: inzetten op betere verbindingen in een schonere leefomgeving

IenM begroting 2015: inzetten op betere verbindingen in een schonere leefomgeving IenM begroting 2015: inzetten op betere verbindingen in een schonere leefomgeving 16 september 2014-15:25 Het ministerie van Infrastructuur en Milieu besteedt in 2015 9,2 miljard euro aan een gezond, duurzaam

Nadere informatie

Doorbreek je belemmerende overtuigingen!

Doorbreek je belemmerende overtuigingen! Doorbreek je belemmerende overtuigingen! Herken je het dat je soms dingen toch op dezelfde manier blijft doen, terwijl je het eigenlijk anders wilde? Dat het je niet lukt om de verandering te maken? Als

Nadere informatie

Oegstgeest aan de Rijn: realisatie van een woningbouwbehoefte

Oegstgeest aan de Rijn: realisatie van een woningbouwbehoefte Oegstgeest aan de Rijn: realisatie van een woningbouwbehoefte Stap 1 van de Ladder voor Duurzame Verstedelijking schrijft voor dat een stedelijke ontwikkeling past binnen de regionale behoefte. Provincie

Nadere informatie

PARKSTAD LIMBURG Living lab voor stedelijke transformatie. Haarzuilens 24 september 2015

PARKSTAD LIMBURG Living lab voor stedelijke transformatie. Haarzuilens 24 september 2015 PARKSTAD LIMBURG Living lab voor stedelijke transformatie Haarzuilens 24 september 2015 PARKSTAD LIMBURG 8 gemeenten: Ca. 247.000 inw. Brunssum Heerlen Kerkrade Landgraaf Nuth Onderbanken Simpelveld Voerendaal

Nadere informatie

Waar toezicht opduikt daar zijn of daar komen problemen zullen veel mensen denken.

Waar toezicht opduikt daar zijn of daar komen problemen zullen veel mensen denken. Dames en heren, De uitnodiging om hier op het lustrumsymposium te komen spreken grijp ik graag aan om mij als toezichthouder nu eens een keer niet te richten op problemen. Waar toezicht opduikt daar zijn

Nadere informatie

Toespraak staatssecretaris H.A.L. van Hoof bij de opening van de miniconferentie O&O-fondsen op 10 september 14.00u in Den Haag

Toespraak staatssecretaris H.A.L. van Hoof bij de opening van de miniconferentie O&O-fondsen op 10 september 14.00u in Den Haag Toespraak staatssecretaris H.A.L. van Hoof bij de opening van de miniconferentie O&O-fondsen op 10 september 14.00u in Den Haag Welkom, blij dat u er bent. Uit het feit dat u met zovelen bent gekomen maak

Nadere informatie

Woonruimtebemiddeling: samen leven met minder regels

Woonruimtebemiddeling: samen leven met minder regels POSITION PAPER Woonruimtebemiddeling: samen leven met minder regels VNG-INZET VOOR DE NIEUWE HUISVESTINGSWET Inleiding In delen van het land is nog steeds sprake van knelpunten op de woningmarkt, met gevolgen

Nadere informatie

Aan de Schrans in Leeuwarden is één van de meest opvallende orthodontiepraktijken. van Noord-Nederland gevestigd. Daarin werkt

Aan de Schrans in Leeuwarden is één van de meest opvallende orthodontiepraktijken. van Noord-Nederland gevestigd. Daarin werkt Aan de Schrans in Leeuwarden is één van de meest opvallende orthodontiepraktijken van Noord-Nederland gevestigd. Daarin werkt orthodontist Daniël van der Meulen samen met veertien assistentes intensief

Nadere informatie

Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Kenmerk Uw kenmerk Goede voortgang in uitvoering samenwerkingsafspraken

Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Kenmerk Uw kenmerk Goede voortgang in uitvoering samenwerkingsafspraken > Retouradres Postbus 20011 2500 EA Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Ministerie van Turfmarkt 147 Den Haag Postbus 20011 2500 EA Den Haag

Nadere informatie

GEBIEDEN. 4 havo 3 Stedelijke gebieden 4-5

GEBIEDEN. 4 havo 3 Stedelijke gebieden 4-5 GEBIEDEN 4 havo 3 Stedelijke gebieden 4-5 Probleemwijken Groot aandeel sociale huurwoningen Slechte kwaliteit woonomgeving Afname aantal voorzieningen Toename asociaal gedrag Sociale en etnische spanningen

Nadere informatie

Cijfers rond structurele bevolkingsdaling in chronologisch perspectief

Cijfers rond structurele bevolkingsdaling in chronologisch perspectief Cijfers rond structurele bevolkingsdaling in chronologisch perspectief April 2012 Derks, Hovens, Klinkers) is het onderwerp bevolkingsdaling op de agenda gekomen. Er zijn inmiddels veel publicaties verschenen

Nadere informatie

Ik ben de Klomp. Europees landbouwbeleid groep 5-6. De Klomp is een boer. Wel een hele aardige boer. Maar wel met een boer n accent.

Ik ben de Klomp. Europees landbouwbeleid groep 5-6. De Klomp is een boer. Wel een hele aardige boer. Maar wel met een boer n accent. De Klomp is een boer. Wel een hele aardige boer. Maar wel met een boer n accent Zo! Goedemorgen of goedemiddag, wat is t? Ik moet zo de koeien weer melken, dus... Excuus, dat ik wat stink. Ik heb het zo

Nadere informatie

OCW, provincie Zuid-Holland, provincie Noord-Holland, gemeente Leiden, gemeente Haarlem

OCW, provincie Zuid-Holland, provincie Noord-Holland, gemeente Leiden, gemeente Haarlem Cultuurconvenant 2005 2008 OCW, provincie Zuid-Holland, provincie Noord-Holland, gemeente Leiden, gemeente Haarlem De Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, mevrouw mr. M.C. van der Laan

Nadere informatie

Het Noorden: Wat is er aan de hand? Wat is er nodig?

Het Noorden: Wat is er aan de hand? Wat is er nodig? Presentatie voor de werkconferentie Het Vitale Noorden Martiniplaza, Groningen, 22 mei 2013 Prof.dr. Jouke van Dijk, Hoogleraar Regionale Arbeidsmarktanalyse Rijksuniversiteit Groningen, Faculteit Ruimtelijke

Nadere informatie

Het beste uit jezelf

Het beste uit jezelf Het beste uit jezelf 2 3 Met elkaar bouwen aan het Huis van Philadelphia Philadelphia wil dat mensen met een beperking gelukkig kunnen zijn en het beste uit zichzelf kunnen halen. Daarom doen we ons werk

Nadere informatie

Burgemeester Kerckhaert, beste Frank, beste Annemie, geachte raadsleden, leden van het college, geachte aanwezigen,

Burgemeester Kerckhaert, beste Frank, beste Annemie, geachte raadsleden, leden van het college, geachte aanwezigen, Toespraak Drs. Ank Bijleveld-Schouten, Commissaris van de Koningin in Overijssel, bij het afscheid van de heer Frank Kerckhaert als burgemeester van Hengelo op zaterdag 29 september 2012. Burgemeester

Nadere informatie

Vooruit naar de oorsprong

Vooruit naar de oorsprong Vooruit naar de oorsprong strategisch kader 2014-2016 1 Strategisch kader in 12 puntjes 1 We zien goed en plezierig wonen als basis van bestaan 2 We bieden mensen met lagere inkomens goede, passende woonruimte

Nadere informatie

Dit boekje is van... Mijn naam is: Mijn gezinsvoogd heet: Het telefoonnummer van de gezinsvoogd is:

Dit boekje is van... Mijn naam is: Mijn gezinsvoogd heet: Het telefoonnummer van de gezinsvoogd is: Dit boekje is van... Mijn naam is: Mijn gezinsvoogd heet: Het telefoonnummer van de gezinsvoogd is: Mijn gezinsvoogd werkt bij de William Schrikker Jeugdbescherming. Wat een toestand, zeg! Wat gebeurt

Nadere informatie

Deel het leven Johannes 4:1-30 & 39-42 7 december 2014 Thema 4: Gebroken relaties

Deel het leven Johannes 4:1-30 & 39-42 7 december 2014 Thema 4: Gebroken relaties Preek Gemeente van Christus, Het staat er een beetje verdwaald in dit hoofdstuk De opmerking dat ook Jezus doopte en leerlingen maakte. Het is een soort zwerfkei, je leest er ook snel overheen. Want daarna

Nadere informatie

vaardigheden - 21st century skills

vaardigheden - 21st century skills vaardigheden - 21st century skills 21st century skills waarom? De Hoeksteen bereidt leerlingen voor op betekenisvolle deelname aan de wereld van vandaag en de toekomst. Deze wereld vraagt kinderen met

Nadere informatie

HC zd. 22 nr. 32. dia 1

HC zd. 22 nr. 32. dia 1 HC zd. 22 nr. 32 een spannend onderwerp als dit niet waar is, valt alles duigen of zoals Paulus het zegt in 1 Kor. 15 : 19 als wij alleen voor dit leven op Christus hopen zijn wij de beklagenswaardigste

Nadere informatie

Een overtuigende tekst schrijven

Een overtuigende tekst schrijven Een overtuigende tekst schrijven Taalhandeling: Betogen Betogen ervaarles Schrijftaak: Je mening geven over een andere manier van herdenken op school instructieles oefenlesles Lesdoel: Leerlingen kennen

Nadere informatie

Allereerst wil ik de organisatoren van deze dag, de Stichting Lezen en Schrijven

Allereerst wil ik de organisatoren van deze dag, de Stichting Lezen en Schrijven Toespraak staatssecretaris Klijnsma van Sociale Zaken en Werkgelegenheid tijdens het bedrijvencongres Samen scholen, pure winst! op 11 september 2009 in Eindhoven. Dames en heren, Allereerst wil ik de

Nadere informatie

Les 1 Voorspellen Leestekst: De nieuwe computer. Introductiefase: 2. Vraag: "Kan iemand mij vertellen wat voorspellen betekent?"

Les 1 Voorspellen Leestekst: De nieuwe computer. Introductiefase: 2. Vraag: Kan iemand mij vertellen wat voorspellen betekent? Les 1 Voorspellen Leestekst: De nieuwe computer "Welkom:..." Introductiefase: 1. "We gaan vandaag proberen te voorspellen." 2. Vraag: "Kan iemand mij vertellen wat voorspellen betekent?" 3. Discussie:...

Nadere informatie

Demografische krimp in. Noord-Nederland

Demografische krimp in. Noord-Nederland HANZEHOGESCHOOL GRONINGEN Algemene informatie Demografische krimp in In 2008 viert de Hanzehogeschool Groningen haar 210-jarig bestaan! Noord-Nederland Keuze uit meer dan 70 opleidingen; het grootste hbo-onderwijsaanbod

Nadere informatie

Grijp krimp aan om de kwaliteit te verbeteren. Meer lucht voor onderwijs in krimpregio s. Foto s Hans Roggen. 6 podium _ februari 2014

Grijp krimp aan om de kwaliteit te verbeteren. Meer lucht voor onderwijs in krimpregio s. Foto s Hans Roggen. 6 podium _ februari 2014 Grijp krimp aan om de kwaliteit te verbeteren Meer lucht voor onderwijs in krimpregio s 6 podium _ februari 2014 Foto s Hans Roggen In 2013 nam niet alleen het aantal basisschoolleerlingen af (met maar

Nadere informatie

Verslag regionale bijeenkomst Zeeland (Goes, 10 februari 15) De Zeeuwse agenda

Verslag regionale bijeenkomst Zeeland (Goes, 10 februari 15) De Zeeuwse agenda Verslag regionale bijeenkomst Zeeland (Goes, 10 februari 15) De Zeeuwse agenda De VNG gaat de komende maanden de provincies in om samen met de leden de meerjarige strategische agenda de Gemeente 2020 op

Nadere informatie

Zorgboerderij Sterrenland 30-01-14

Zorgboerderij Sterrenland 30-01-14 Zorgboerderij Sterrenland 30-01-14 Inhoudsopgaven Inleiding...3 Bedrijfsgegevens...4 Afzetmarkt...5 De ligging...6 Het uiterlijk...7 De afdelingen...8 Regels... 9 Personeel...10 Vragen...11 Slot...12 Inleiding

Nadere informatie

De opkomst van structurele bevolkingsdaling

De opkomst van structurele bevolkingsdaling Dit is het laatste Neimed Krimpbericht van de hand van Wim Derks. Na twee jaar komt er een einde aan de boeiende serie van deze auteur. De serie verscheen maandelijks op de website van Neimed. De hele

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. In 2025 fors meer huishoudens in de Randstad

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. In 2025 fors meer huishoudens in de Randstad Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB08-049 8 juli 2008 9.30 uur In 2025 fors meer huishoudens in de Randstad Sterkste groei aan noordoostzijde Randstad Ook meer huishoudens in Noord-Brabant

Nadere informatie

Zondag 19 januari 2014. Viering in de Week van Gebed. voor de eenheid van de christenen. Paulusgemeenschap en. Protestantse Gemeente de Eshof

Zondag 19 januari 2014. Viering in de Week van Gebed. voor de eenheid van de christenen. Paulusgemeenschap en. Protestantse Gemeente de Eshof Zondag 19 januari 2014 Viering in de Week van Gebed voor de eenheid van de christenen Paulusgemeenschap en Protestantse Gemeente de Eshof Hoevelaken Thema: Is Christus dan verdeeld? (1 Kor. 1,13) 1 / 7

Nadere informatie

LOKALE DEMO- CRATIE IN DE STEIGERS ISVW UITGEVERS

LOKALE DEMO- CRATIE IN DE STEIGERS ISVW UITGEVERS LOKALE DEMO- CRATIE IN DE STEIGERS ISVW UITGEVERS VOORWOORD De lokale democratie is toe aan groot onderhoud. Met de decentralisaties in het sociaal domein de grootste bestuurlijke operatie van de afgelopen

Nadere informatie

PeerEducatie Handboek voor Peers

PeerEducatie Handboek voor Peers PeerEducatie Handboek voor Peers Handboek voor Peers 1 Colofon PeerEducatie Handboek voor Peers december 2007 Work-Wise Dit is een uitgave van: Work-Wise info@work-wise.nl www.work-wise.nl Contactpersoon:

Nadere informatie

Verslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige.

Verslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige. Burn out Verslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige. Ik was al een tijd druk met mijn werk en mijn gezin. Het viel mij zwaar, maar ik moest dit van mezelf doen om aan de omgeving te laten zien

Nadere informatie

HET BELANGRIJKSTE OM TE WETEN OM MEER ZELFVERTROUWEN TE KRIJGEN

HET BELANGRIJKSTE OM TE WETEN OM MEER ZELFVERTROUWEN TE KRIJGEN HET BELANGRIJKSTE OM TE WETEN OM MEER ZELFVERTROUWEN TE KRIJGEN Gratis PDF Beschikbaar gesteld door vlewa.nl Geschreven door Bram van Leeuwen Versie 1.0 INTRODUCTIE Welkom bij deze gratis PDF! In dit PDF

Nadere informatie

Gedeputeerde Staten. Leden Provinciale Staten

Gedeputeerde Staten. Leden Provinciale Staten Gedeputeerde Staten Contact ir. A.J. Logtenberg T 070-441 74 64 aj.logtenberg@pzh.nl Postadres Provinciehuis Postbus 90602 2509 LP Den Haag T 070-441 66 11 www.zuid-holland.nl Leden Provinciale Staten

Nadere informatie

Wim Derks Kenniscentrum voor Bevolkingsdaling en Beleid, Universiteit Maastricht en Etil

Wim Derks Kenniscentrum voor Bevolkingsdaling en Beleid, Universiteit Maastricht en Etil Bevolkingsontwikkeling: Lichte groei, stabilisatie of lichte daling? Worden we daar beter of slechter van? Wim Derks Kenniscentrum voor Bevolkingsdaling en Beleid, Universiteit Maastricht en Etil www.bevolkingsdaling.nl

Nadere informatie

Ik weet niet of u het zich bewust bent, maar het is vandaag dierendag. En dat kan ik hier in Emmen niet voorbij laten gaan!

Ik weet niet of u het zich bewust bent, maar het is vandaag dierendag. En dat kan ik hier in Emmen niet voorbij laten gaan! Jaarrede Ank Bijleveld-Schouten, voorzitter van het IPO op 4 oktober 2017 in Emmen ------------------------------------------------------------------------------------------------------ Beste mensen, Gefeliciteerd!!

Nadere informatie

Gemeente Nuth Bevolkingsopbouw en toekomstige ontwikkeling Bevolkingssamenstelling 2016 (gemeente en kernen) 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% < 20 jaar 20-35 jaar 35-55 jaar 55-75 jaar > 75 jaar Gemeente

Nadere informatie

Speech van commissaris van de koningin en voorzitter RvT Energy Valley Max van den Berg, inspiratiemiddag Enexis, Dwingeloo, 7 september 2012

Speech van commissaris van de koningin en voorzitter RvT Energy Valley Max van den Berg, inspiratiemiddag Enexis, Dwingeloo, 7 september 2012 Speech van commissaris van de koningin en voorzitter RvT Energy Valley Max van den Berg, inspiratiemiddag Enexis, Dwingeloo, 7 september 2012 Dames en heren, [Inleiding] Mensen die op inspiratie wachten

Nadere informatie

COLUMN VERBINDEND EN ONDERWIJSKUNDIG LEIDERSCHAP NATIONAAL ONDERWIJSDEBAT 9 OKTOBER 2008 HARRIE AARDEMA, CONCEPT 071008

COLUMN VERBINDEND EN ONDERWIJSKUNDIG LEIDERSCHAP NATIONAAL ONDERWIJSDEBAT 9 OKTOBER 2008 HARRIE AARDEMA, CONCEPT 071008 Ik zie mijn inleiding vooral als een opwarmer voor de discussie. Ik ga daarom proberen zo veel mogelijk vragen op te roepen, waar we dan straks onder leiding van Wilma Borgman met elkaar over kunnen gaan

Nadere informatie

Netje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp!

Netje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp! Netje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp! Haring! Verse haring! Wie maakt me los! Ik heb verse haring! Ha... ja, nou heb ik jullie aandacht, hè? Sorry, ik ben uitverkocht. Vandaag geen haring

Nadere informatie

2.4 Tekstopbouw In deze paragraaf oefen je in het schrijven van een tekst met een indeling in inleiding, kern en slot.

2.4 Tekstopbouw In deze paragraaf oefen je in het schrijven van een tekst met een indeling in inleiding, kern en slot. Fase.4 Tekstopbouw In deze paragraaf oefen je in het schrijven van een tekst met een indeling in inleiding, kern en slot. 1 1 Lees onderstaande tekst. Daarna ga je zelf een soortgelijke tekst schrijven.

Nadere informatie

Allemaal in ontwikkeling. Door: Rieke Veurink / Fotografie: Kees Winkelman

Allemaal in ontwikkeling. Door: Rieke Veurink / Fotografie: Kees Winkelman Permanente educatie in Smallingerland Allemaal in ontwikkeling Door: Rieke Veurink / Fotografie: Kees Winkelman Van cursussen professioneel Engels, kennis opdoen bij een andere afdeling tot vierjarige

Nadere informatie