SAMENLEVING EN TOEKOMST

Transcriptie

1 SAMENLEVING EN TOEKOMST Politieke mobilisatie en nieuwe communicatietechnologie: een multilevel studie van de digital divide R e e k s S t e f a a n W a l g r a v e M a r c H o o g h e L a n c e B e n n e t t D i e t l i n d S t o l l e M e t m e d e w e r k i n g v a n J e r o e n V a n L a e r S a r a V i s s e r s R u u d W o u t e r s V a l é r i e - A n n e M a h é o C h r i s t i a n B r e u n i g POLITIQUE SCIENTIFIQUE FEDERALE FEDERAAL WETENSCHAPSBELEID

2 Politieke mobilisatie en nieuwe communicatietechnologie: een multilevel studie van de digital divide

3

4 SAMENLEVING EN TOEKOMST Politieke mobilisatie en nieuwe communicatietechnologie: een multilevel studie van de digital divide Stefaan Walgrave Marc Hooghe Lance Bennett Dietlind Stolle Met medewerking van Jeroen Van Laer Sara Vissers Ruud Wouters Valérie-Anne Mahéo Christian Breunig

5 Deze publicatie is het resultaat van het onderzoeksproject Intermob: politieke Mobilisatie en nieuwe communicatietechnologie: een multilevel studie van de digital divide dat gefinancierd werd door Federaal Wetenschapsbeleid in het kader van het programma Samenleving en Toekomst. Programmaverantwoordelijk: Margarida Freire in samenwerking met Aziz Naji, Zakia Khattabi, Lieve Van Daele en Sven Vrielinck. Het project werd uitgevoerd o.l.v. prof. S. Walgrave, Universiteit Antwerpen UIA Psychiatrisch Ziekenhuis Sint-Norbertus en M. Hooghe, Katholieke Universiteit Leuven. In dezelfde reeks verscheen eveneens: J. Bauwens, e.a., Cyberteens, cyberrisks, cybertools Tieners en ICT, risico s en opportuniteiten, Cyberteens, cyberrisks, cybertools - Les teenagers et les TIC, risques et opportunités, 2009 M. Easton, e.a., Multiple Community Policing: hoezo?, 2009 A. Henry, e.a., Economie plurielle et régulation publique. Le quasi marché des titres-services en Belgique, 2009 M. Martiniello, e.a., Nouvelles migrations et nouveaux migrants en Belgique. Nieuwe Migraties en Nieuwe Migranten in België, 2010 De inhoud van de teksten valt onder de verantwoordelijkheid van de auteurs. Academia Press Eekhout 2, 9000 Gent Tel. 09/ Fax 09/ Info@academiapress.be J. Story-Scientia nv Wetenschappelijke Boekhandel Sint-Kwintensberg 87, B-9000 Gent Tel. 09/ Fax 09/ Info@story.be Stefaan Walgrave, Marc Hooghe, Lance Bennett, Dietlind Stolle Politieke mobilisatie en nieuwe communicatietechnologie: een multilevel studie van de digital divide Gent, Academia Press, 2010, iv pp. Opmaak: proxess.be ISBN D/2010/4804/78 U 1409 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of vermenigvuldigd door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

6 I NHOUDSTAFEL Hoofdstuk 1. Inleiding: Van de ene digitale kloof naar de andere Marc Hooghe & Stefaan Walgrave Hoofdstuk 2. Ongelijkheden in het internetgebruik in België Marc Hooghe & Sara Vissers 1. Inleiding Digitale kloof of digitale differentiatie? Sociale ongelijkheden in het persoonlijke internetgebruik Ongelijkheden in internettoepassingen en politiek internetgebruik Internettoepassingen en politiek participatie: een multivariate analyse Besluit Hoofdstuk 3. Netwerken tussen activisten, diverse engagementen en de rol van het internet Stefaan Walgrave, Lance Bennett, Jeroen Van Laer & Christian Breunig 1. Inleiding Sociale bewegingen en diverse engagementen: het potentieel van ICT om netwerken te overbruggen Data, methodologie en operationalisering van de belangrijkste concepten Wat is de impact van ICT op het hebben van diverse engagementen? Conclusie Hoofdstuk 4. Ruud Wouters De impact van ICT op het interne functioneren van een netwerk van organisaties Inleiding De Schone Kleren Campagne ontrafeld Een inleiding tot de Schone Kleren Campagne De Schone Kleren Campagne als een netwerk van organisaties De geëigendheid van e-communicatie voor netwerkstructuren Over de predestinatie van bepaalde organisatietypes voor ICT De Vakbondsafdelingen De niet-vakbondsafdelingen: WS, FOS en NBV De Schone Kleren Campagne en ICT De hartslag van de Schone Kleren Campagne De Schone Kleren Campagne als een spinnenweb? i

7 INHOUDSTAFEL 4.3. Het belang van face-to-face communicatie binnen de stuurgroep Over Schone Kleren binnen de lidorganisaties Schone Kleren Wallonië: la campagne Vêtements Propres Besluit Hoofdstuk 5. Politiek internetgebruik tijdens de verkiezingscampagne van 2006 in België Sara Vissers & Marc Hooghe 1. Inleiding Media en Politiek Zelfselectie en groepspolarisering Data en methoden Resultaten Wie bezoekt de websites van politieke partijen? Partijwebsites als campagne-instrument Redenen voor het bezoeken van partijwebsites Preken voor de eigen kerk? Conclusie Hoofdstuk 6. Het potentieel van politieke mobilisatie: een experiment over internet en face-to-face mobilisatie Marc Hooghe, Sara Vissers, Valérie-Anne Mahéo & Dietlind Stolle 1. Inleiding De opkomst van internet mobilisatie Onderzoeksdesign Pre- en Post-test Respondenten Experimentele manipulaties Rekrutering Onderzoeksprotocol Uitval Afhankelijke variabelen Kennis over de opwarming van de aarde Belang van het onderwerp (issue salience) Participatie met betrekking tot de opwarming van de aarde Analysemethoden Resultaten Kennis over de opwarming van de aarde Belang van de klimaatsveranderingproblematiek Participatie met betrekking tot de opwarming van de aarde ii

8 INHOUDSTAFEL 6. Discussie Hoofdstuk 7. Jeroen Van Laer Internationale coördinatie van wereldwijd protest en de impact van veranderende communicatietechnologieën Inleiding Theoretisch kader en hypotheses Drempels voor internationale samenwerking en de impact van internet Hypotheses over de impact van internet op de internationale werking Analyse De rakettenstrijd en het protest tegen de nucleaire wapenwedloop ( ) De Golfcrisis van : Stop the War The World Says No to War : de antioorlogsbetogingen van 15 februari Discussie en conclusie Hoofdstuk 8. E-democratie in België en Canada Ruud Wouters & Dietlind Stolle 1. Inleiding De conceptuele vaagheid van een veld E-government E-democratie Een dominante zakelijke aanpak Van E-government naar E-democratie? Een kader voor e-consultaties Canada Introductie tot het e-governance beleid De stakeholders E-consultatie in de praktijk: het federale niveau E-consultatie in de praktijk: het provinciale niveau België Introductie tot het e-governance beleid De stakeholders E-consultatie in de praktijk: het federale niveau E-consultatie in de praktijk: het Vlaamse niveau E-consultatie in de praktijk: het Waals Gewest Conclusie iii

9 INHOUDSTAFEL Hoofdstuk 9. Algemeen besluit: meer maar zwakkere netwerken Stefaan Walgrave & Marc Hooghe Referenties Appendix iv

10 Hoofdstuk 1 INLEIDING: VAN DE ENE DIGITALE KLOOF NAAR DE ANDERE Marc Hooghe & Stefaan Walgrave De introductie van elke nieuwe communicatietechnologie zorgt telkens opnieuw voor hooggespannen verwachtingen. Men gaat er vaak van uit dat de toegenomen communicatiemogelijkheden zullen leiden tot meer informatie-uitwisseling, wat ook een effect zal hebben op het functioneren van samenleving en politiek systeem. Die verwachting is niet helemaal ongegrond, zo blijkt uit diverse historische voorbeelden. Op het einde van de 18de eeuw zorgden de boekdrukkunst en de literaire kringen er voor dat het pre-revolutionaire gedachtegoed zich in een mum van tijd doorheen Frankrijk verspreidde (Darnton 1982). Vanaf het midden van de 20ste eeuw zorgde de opkomst van de televisie voor een revolutionaire verschuiving op het vlak van politieke communicatie. De fundamentele vraag die we hier proberen te beantwoorden, is of de ICT-revolutie, zoals we die het afgelopen decennium hebben meegemaakt, op een gelijkaardige manier een effect heeft of zal hebben op de aard van de politieke participatie en mobilisatie? Als we de internationale theoretische literatuur overlopen, dan zien we twee grote stromingen in de studie van de politieke en maatschappelijke gevolgen van Internet. Aan de ene kant hebben we de Internetoptimisten. Zeker in de tweede helft van de jaren negentig was de verwachting dat Internet zou zorgen voor een grotere democratisering van de samenleving. Internet kan immers als gevolg hebben dat iedereen met elkaar in contact kan komen, en dat er veel meer mogelijkheden tot interactie worden geboden. Ook gewone burgers kunnen zonder veel omwegen hun mening laten weten aan een president of een andere gezagsdrager. Discussiefora kunnen leiden tot vrije uitwisselingen van ideeën en opvattingen, zonder enige politieke of maatschappelijke barrière. Fysieke belemmeringen voor vrije politieke communicatie worden zonder meer opgeheven door het nieuwe medium: iedereen kan op gelijk welk moment toegang krijgen tot alle mogelijke informatie. Over de hele wereld zijn er nog slechts enkele dictatoriale stelsels die het Internet proberen te censureren, maar het overgrote deel van de 1

11 HOOFDSTUK 1 wereldbevolking heeft in principe vrije toegang tot alle mogelijke informatie. Tegenover deze optimistische visie werden al dadelijk verschillende empirische argumenten ingebracht. Om te beginnen blijft er het feit dat niet iedereen toegang heeft tot de nieuwe technologieën: tegelijk met het Internet werd ook de bezorgdheid over de digital divide of de digitale kloof geboren. Zeker in de aanvangsjaren ging de aandacht daarbij vooral uit naar de fysieke toegang tot het Internet: niet iedereen had immers de middelen om zich toegang te verschaffen tot het Internet. In een bijzonder snel tempo zijn die barrières echter weggevallen, en de verspreiding van het nieuwe medium is buitengewoon snel gegaan. In het begin van de 20ste eeuw gingen er nog enkele decennia overheen voordat de meerderheid van de gezinnen een radiotoestel in huis had; tussen 1953 en 1970 waren er bijna twee decennia nodig om een gelijkaardige evolutie te bewerkstelligen voor het televisietoestel. Tegenwoordig zien we dat het minder dan een decennium heeft geduurd voordat het Internet beschikbaar is geworden voor een meerderheid van de Belgische gezinnen. Dat betekent niet dat het concept van de digital divide volledig overboord kan worden gegooid. Op wereldschaal blijft er wel degelijk een grote digitale kloof bestaan. Recente schattingen gaan er van uit dat ook nu nog niet meer dan vijf procent van de bevolking van Afrika toegang heeft tot het Internet. Op het ogenblik dat steeds meer internationale organisaties hun documenten enkel nog via Internet verspreiden, blijft dat een prangend maatschappelijk probleem. Maar ook binnen de industrielanden is er nog sprake van een digitale kloof: de meerderheid van de bevolking mag er dan al toegang hebben tot Internet, de manier waarop het nieuwe medium wordt gebruikt, kan drastisch verschillen. Voor sommige bevolkingsgroepen is het nieuwe medium niet meer dan een speeltje, waarlangs muziekbestanden of videogames worden uitgewisseld. Andere maatschappelijke groepen gebruiken ICT daarentegen voor het opzoeken van informatie, het verrichten van bankzaken, het bestellen van boeken of het afhandelen van transacties met de overheid. In de literatuur heeft men het dan over een deepening divide (Van Dijk 2005): ook al zou iedereen toegang hebben tot het Internet, dan nog zullen sommige groepen de ICT-toepassingen gebruiken om meer informatie op te doen, terwijl anderen 2

12 INLEIDING: VAN DE ENE DIGITALE KLOOF NAAR DE ANDERE het medium vooral omwille van de ontspanningsfunctie zullen gebruiken. De afgelopen jaren is het debat over de mogelijke maatschappelijke gevolgen van de ICT-revolutie met een ongehoorde felheid verlopen, met scherpe confrontaties tussen de optimistische en de meer pessimistische auteurs. Men zou het in dit verband zelfs kunnen hebben over een strijd tussen de believers en de disbelievers in de democratische mogelijkheden van het Internet. Het was de bedoeling van dit onderzoeksproject om op basis van zorgvuldig empirisch onderzoek meer gegronde uitspraken te kunnen doen over het vermeende democratiserend potentiëel van Internet. Daarbij hebben we vooral gekeken naar de effecten van ICT op diverse vormen van politieke participatie. We doen dat, omdat participatie beschouwd kan worden als de hoeksteen van een democratische samenleving. Burgers hebben het recht hun mening te geven over het te voeren beleid en ze beschikken over allerlei instrumenten om die mening ook kracht bij te zetten. Een fundamenteel kenmerk van democratische samenlevingen is dat burgers ook volop gebruik maken van die mogelijkheid. Een hoog niveau van politieke participatie zorgt er voor dat politici gedwongen worden te reageren op de verzuchtingen van de publieke opinie, en bovendien moeten ze zich ook steeds verantwoorden voor de beslissingen die ze genomen hebben. Een weinig alerte publieke opinie, daarentegen, kan beschouwd worden als een soort vrijbrief aan de politieke elite (Rosanvallon 2006). De normatieve assumptie die impliciet ten grondslag ligt aan dit onderzoek is dat meer politieke participatie over het algemeen een nastrevenswaardig doel vormt in onze samenleving. Bovendien gaan we er van uit dat alle maatschappelijke groepen in principe toegang zouden moeten hebben tot de diverse mogelijkheden van politieke participatie, zonder structurele uitsluitingsmechanismen. De kernvraag van ons onderzoek is dan ook na te gaan welke invloed de introductie van ICTs heeft op zowel het niveau als de verspreiding van politieke participatie in de Belgische samenleving. Ook voor deze specifieke onderzoeksvraag kunnen we een kamp van optimisten onderscheiden van een kamp van pessimistische auteurs (Uslaner 2004). De meeste auteurs gingen daarbij uit van een optimistisch scenario: men ging er van uit dat er door het internet meer interactie tussen het politiek systeem en de bevolking zou mogelijk worden (Davis en Owen 3

13 HOOFDSTUK ). Sommige auteurs stelden zelfs dat het oude ideaal van de directe democratie nu eindelijk technologisch mogelijk gemaakt zou worden door de opkomst van nieuwe communicatiemiddelen. In de meer recente literatuur vinden we echter vooral twijfels terug over het democratische potentieel van internet (Margolis en Resnick 2000; Ward, Gibson en Lusoli 2003). Een aantal auteurs stellen nu dat Internet vooral zal leiden tot het versterken van reeds bestaande ongelijkheden, zowel met betrekking tot de toegang tot het medium, als met betrekking tot de mogelijkheden voor grote, geïnstitutionaliseerde actoren om de inhoud van websites en electronisch verkeer te domineren. Het wetenschappelijke debat is nu in volle gang: terwijl sommigen geloven dat Internet zal leiden tot de mobilisatie van nieuwe bevolkingsgroepen ( mobilisatie-these ), stellen anderen met evenveel zekerheid dat Internet enkel zal leiden tot het versterken van ongelijkheden ( versterkings-these ). Een specifiek kenmerk van het huidige onderzoek is dat we er rekening mee houden dat participatie en mobilisatie altijd ingebed zijn in een specifieke context. Men kan onmogelijk participatie op een adequate wijze bestuderen indien men uitgaat van een atomaire visie op het individu, dat op eigen houtje zou beslissen zijn mening te kennen te geven aan de politieke besluitvormers. Er bestaat een lange traditie binnen het politiek-sociologisch onderzoek dat er op wijst dat meso- en macrodeterminanten van politieke participatie van cruciaal belang zijn. Participatie is vaak een gevolg van mobilisatie: organisaties roepen individuele burgers op deel te nemen aan concrete acties en campagnes. De rol van sociale bewegingen is dan ook cruciaal als we het voorkomen van politieke participatie willen nagaan (Walgrave 1994). Bovendien zullen de mobilisatie- en participatiekansen in sterke mate afhangen van de globale politieke en maatschappelijke contexten: politieke participatie is gemakkelijker in een open politieke context met veel mogelijkheden tot interactie dan in een gesloten politieke context (Hooghe 1994). Als we iets zinvols willen zeggen over politieke participatie, dan zullen we het dus ook over het meso-niveau (organisaties) en het macro-niveau (politieke context) moeten hebben, en daarom hebben we in dit onderzoek resoluut gekozen voor een multi-level benadering van de studie van de impact van ICTs op politieke participatie. Op het micro-niveau blijft de vraag daarbij wie er specifiek gebruik maakt van ICT-toepassingen. Op het meso-niveau wordt de vraag of 4

14 INLEIDING: VAN DE ENE DIGITALE KLOOF NAAR DE ANDERE organisaties die over minder middelen beschikken, meer mobilisatiemogelijkheden kunnen ontwikkelen als gevolg van de relatief lage kostprijs van ICT-aanwezigheid. De tegenovergestelde hypothese is hier dat het uitbouwen van een attractieve en afwisselende website juist wel een belangrijke inspanning vergt, zodat de rijkere organisaties hier een competitief voordeel genieten. Ook op het niveau van de organisaties kunnen we met andere woorden zowel met een versterkings- als met een mobilisatietrend te maken hebben. Ook op het macro-niveau kan het democratische potentieel van Internet problematisch zijn. In de meeste studies wordt er, al dan niet impliciet, van uitgegaan dat het medium waarlangs burgers hun voorkeuren uiten, geen invloed heeft op de uiteindelijke effectiviteit van het participatiegedrag. Men zou echter van de veronderstelling kunnen uitgaan dat beleidsverantwoordelijken minder aandacht zullen besteden aan boodschappen die relatief weinig inspanning kosten van de verzender, zoals bijvoorbeeld het doorsturen van een internet-petitie. Daarom is het belangrijk om ook aandacht te besteden aan de manier waarop overheden en overheidsinstanties omgaan met de informatie die hen door burgers wordt bezorgd via het gebruik van ICT. De centrale doelstelling van dit project is tot een meeromvattende inschatting te komen van het democratische potentieel van Internet, door zowel micro- (individuele gebruiker), meso- (organisaties), als macro- (politiek systeem) perspectieven in het onderzoek op te nemen. Dit onderzoek vertrekt vanuit de Belgische context, maar het leek ons belangrijk de Belgische ervaring waar mogelijk en relevant te vergelijken met internationale voorbeelden. Een dergelijke comparatieve benadering versterkt immers de validiteit van de waarneming. Daarbij richten we ons specifiek op de situatie in de Verenigde Staten en in Canada. Onderzoeksteams uit beide landen (resp. prof. Lance Bennett van Washington University in Seattle en prof. Dietlind Stolle van McGill University in Montreal) hebben trouwens ook bijgedragen aan dit onderzoeksproject. De Verenigde Staten vormen een bijzonder interessante vergelijkingsbasis, omdat het gebruik van ICT voor politieke communicatie daar bijzonder ver gevorderd is. We kunnen hier bijvoorbeeld verwijzen naar de manier waarop president Barack Obama in 2008 alle mogelijke Internet-toepassingen heeft aangewend in zijn verkiezingscampagne. Zelfs zijn campagne-financiering berustte voor een flink stuk op kleine donaties die via het Internet werden verza- 5

15 HOOFDSTUK 1 meld. Ook theoretisch is de samenwerking met de Verenigde Staten veelbelovend, omdat met name Lance Bennett de afgelopen jaren baanbrekend onderzoek heeft verricht naar de integratie van nieuwe communicatiemiddelen in het algemene participatie-onderzoek. Canada vormt dan weer een goede vergelijkingsbasis omdat dit land een zeer goede reputatie geniet of het vlak van e-government, en daardoor als een benchmark kan functioneren. Diverse internationale rankings geven aan dat de Canadese overheid bijzonder goed scoort op het vlak van het uitbouwen van diverse e-government-initiatieven. Als we ons enkel tot de Belgische case zouden beperken, dan zouden we het verwijt kunnen krijgen dat onze conclusies mede berusten op het feit dat de Belgische overheid op een aantal vlakken achterop loopt met het implementeren van e-government-toepassingen. De vergelijking met Canada maakt het voor ons mogelijk meer algemeen geldende uitspraken te doen, die ook geldig zijn voor een context waar een sterke e- government-infrastructuur aanwezig is. Het huidige onderzoek is dus innoverend, zowel omwille van zijn multilevel-benadering, als omwille van dit comparatieve aspect. Dit onderzoeksdesign laat ons toe drie deelvragen te beantwoorden: 1. (micro-niveau): versterkt ICT de bestaande ongelijkheden wat betreft politieke participatie? 2. (meso-niveau): krijgen kleinere organisaties minder of meer kansen voor mobilisatie door de introductie van ICT? 3. (macro-niveau): welke impact heeft ICT op het uiteindelijke resultaat van politieke participatie? De eerste vraag peilt vooral naar de mate waarin alle bevolkingsgroepen in gelijke mate gebruik (kunnen) maken van ICT-toepassingen. Het onderzoek naar de digital divide wijst er op dat vooral vrouwen, ouderen en lagergeschoolden hierin ondervertegenwoordigd zijn (Norris 2001). De meest recente data wijzen er bovendien op dat met name oudere bevolkingsgroepen slechts zeer langzaam hun eerste stappen zetten in het Internet-tijdperk.Latere studies tonen aan dat deze kloof weliswaar verkleind is, maar zeker niet verdwenen, in elk geval niet als we de intensiteit van het gebruik mee in de analyse betrekken (Mossberger, Tolbert en Stansbury 2003). Gebruik van ICT-toepassingen voor politieke participatie zou daardoor juist kunnen leiden tot een versterking van de ongelijkheden, eerder dan tot een reductie van deze ongelijkheid. 6

16 INLEIDING: VAN DE ENE DIGITALE KLOOF NAAR DE ANDERE De tweede vraag is ontleend aan het onderzoek over de gevolgen van ICT voor sociale bewegingen (van de Donk, Loader, Nixon en Rucht 2004). In sommige gevallen kan het gebruik van ICT inderdaad leiden tot een lagere financiële drempel voor organisaties die een ruim publiek wensen te bereiken. De introductie van ICT zal echter niet dezelfde impact hebben voor alle soorten bewegingen en organisaties. Zeker voor sociale bewegingen, die over het algemeen een sterk netwerk-karakter hebben (Diani en McAdam 2003), lijkt het gebruik van ICT daarom bijzonder aanlokkelijk. In het bijzonder allerlei vormen van internationale coördinatie en mobilisatie zouden in principe gemakkelijker moeten worden door het gebruik van ICT (Norris, Walgrave en Van Aelst 2005; Van Aelst en Walgrave 2004). Terug rijst hier echter de vraag in hoeverre kleine organisaties over de nodige middelen beschikken om nog een volwaardige rol te kunnen spelen in deze technologische netwerkvorming. De derde vraag behandelt de uiteindelijke politieke impact van politieke participatie en mobilisatie. Krijgen participatie-boodschappen die met behulp van ICT worden doorgezonden, evenveel aandacht en weerklank als boodschappen die via traditionele weg worden overgemaakt? Overheden worden uiteraard bestookt door allerlei vormen van communicatie en belangenaggregatie. Ze ontwikkelen echter ook procedures om deze informatie te stroomlijnen en de vraag is daarbij op welke manier wordt omgegaan met informatie die gebruik maakt van ICT. We stellen hier met andere woorden de vraag hoe democratisch het back office van allerlei vormen van e-government in de praktijk functioneert. De drie deelvragen van het onderzoek komen aan bod in de diverse hoofdstukken van dit boek. Marc Hooghe en Sara Vissers beginnen met een blik op de individuele gebruiker in het hoofdstuk over ongelijkheden in het politieke Internetgebruik in België. Op basis van surveydata schetsen ze een beeld van de snelle verspreiding van het nieuwe medium in de Belgische samenleving. Het onderzoek gaat echter nog een stap verder door niet alleen na te gaan of mensen toegang hebben tot het internet, maar ook de vraag te stellen wat ze precies doen op het Internet. Op die manier kan nagegaan worden of de deepening dividethese inderdaad klopt: ook al zou iedereen volop toegang krijgen tot het Internet, dan nog gaan sommige groepen binnen de samenleving daar op een meer effectieve wijze gebruik van maken dan andere groe- 7

17 HOOFDSTUK 1 pen, waardoor bestaande ongelijkheden nog kunnen versterkt worden. Het Belgisch cijfermateriaal wordt daarbij in een bredere context geplaatst door een vergelijking te maken met andere Europese landen die deelnamen aan de European Social Survey (ESS). In dit hoofdstuk wordt ook specifiek aandacht besteed aan het Internetgebruik bij Belgische jongeren (zowel Franstalig and Nederlandstalig), omdat we er kunnen van uitgaan dat in het bijzonder deze jonge leeftijdsgroep volop gebruik zal maken van het medium. In een volgend hoofdstuk zetten Stefaan Walgrave, Lance Bennett, Jeroen Van Laer en Christian Breunig de stap naar het mesoniveau. De centrale vraag in dit hoofdstuk is in hoeverre deelnemers aan protestactiviteiten ingebed zijn in mobiliserende netwerken. Ze bouwen hiermee voort op een eerdere theoretische benadering in het werk van Lance Bennett, die stelt dat het Internet participanten in staat stelt diverse mobiliseerbare politieke identiteiten te construeren. Door de nieuwe communicatietechnologie wordt het immers mogelijk verschillende thema s tegelijk op de voet te volgen, en indien nodig in een van deze campagnes te participeren. De auteurs maken gebruik van surveymateriaal bij deelnemers aan een aantal protestdemonstraties om na te gaan of het inderdaad zo is dat de ICT-gebruikers meer politieke thema s volgen dan diegenen die op meer traditionele netwerken een beroep doen. Hoewel dit onderzoek nog steeds uitgaat van individuele surveydata, komen hier ook de organisaties nadrukkelijk in beeld: op welke manier kunnen zij het Internet gebruiken om potentiële deelnemers te bereiken? En vooral: zijn organisaties nog steeds onnmisbaar als mobilisatie-instrumenten, of kan die rol overgenomen worden door (electronische) netwerken van individuen? Ruud Wouters gaat in zijn hoofdstuk door op het niveau van de organisaties. Grote campagnes berusten immers vaak op een samenwerkingsverband tussen verschillende sociale bewegingsorganisaties. Dat was in het verleden al zo, en dit verschijnsel is de afgelopen jaren steeds intensiever geworden. De vraag is echter in hoeverre ICT-toepassingen dit soort campagnes gemakkelijk maken. Het is niet langer noodzakelijk dat campagne-organisatoren elkaar face-to-face zien en brieven worden er allicht ook niet meer geschreven. Maar betekent dit dat grote en rijke organisaties, die zich een goede ICT-infrastructuur kunnen veroorloven, meer mobilisatiekansen krijgen dan kleine organisaties? Bovendien kan men de vraag ook omkeren: welke invloed heeft de introduc- 8

18 INLEIDING: VAN DE ENE DIGITALE KLOOF NAAR DE ANDERE tie van ICT op de organisatiestructuur zelf? Internet-technologie laat immers een heel open en interactieve vorm van communicatie toe, die in principe haaks staat op het gesloten en hiërarchische organisatiestructuur. Aan de hand van de case van de Schone Kleren Campagne, die ijvert voor betere arbeidsvoorwaarden in de internationale textielindustrie, gaat Wouters na of het gebruik van ICT inderdaad heeft bijgedragen tot andere organisatie- en mobilisatiestructuren. Daarbij wordt ook aandacht besteed aan de rol van de grote, klassieke sociale bewegingen en de kleinere actiegroepen die deel uitmaken van deze campagne. Sara Vissers en Marc Hooghe gaan vervolgens in op een heel specifiek thema: het gebruik van Internet tijdens verkiezingscampagnes. Niet alleen in België, maar in zowat de hele westerse wereld, doen politici in toenemende mate een beroep op het Internet in het kader van hun electorale campagnes. Diverse onderzoekers gingen reeds eerder na welk soort informatie daarbij wordt verspreid en welke technologie daarbij wordt gebruikt. Maar we weten minder over de gebruikers van die campagne-websites. Zijn dit vooral overtuigde partijleden die verdere informatie opzoeken over hun eigen partij, of zijn dit onbesliste kiezers die rondkijken om na te gaan welke partij het best aansluit bij hun eigen voorkeuren? In het eerste geval kunnen we stellen dat het Internet enkel zou bijdragen tot segregatie (men komt immers enkel in contact met de informatie van de partij waarvoor men toch al zal gaan stemmen), in het tweede geval leidt Internet tot een meer open vorm van communicatie (men gaat de informatie raadplegen van alle partijen, ook van kleine organisaties). Vissers en Hooghe hebben hiervoor een enquête uitgevoerd bij bezoekers van partijwebsites, zowel in Franstalig als in Nederlandstalig België en de resultaten hiervan worden in dit hoofdstuk samengevat. Een aantal auteurs hebben zich in het verleden eerder sceptisch uitgelaten over de mogelijkheden van Internet. Hun stelling is dat het nieuwe medium uiteraard wel leidt tot allerlei nieuwe vormen van communicatie, maar dat die netwerken in de praktijk niet zo veel voorstellen. Het gaat volgens hen om een zeer oppervlakkige vorm van communicatie en informatie-uitwisseling die geen blijvende gevolgen heeft. In een reeks experimenten gaan Marc Hooghe, Sara Vissers, Valérie-Anne Mahéo en Dietlind Stolle na of dit argument correct is. Proefpersonen in zowel België als Canada kregen informatie over de opwarming van 9

19 HOOFDSTUK 1 het klimaat op aarde en over concrete stappen die men kan zetten om die opwarming te voorkomen. Een gedeelte van de proefpersonen kreeg deze informatie aangereikt via een website, een deel via meer traditionele mobilisatiekanalen (een face-to-face voordracht of een rollenspel). De onderzoekers gingen vervolgens na in hoeverre het gebruik van de verschillende communicatie-instrumenten een effect had op de kennis, de attitudes en de participatiebereidheid van de proefpersonen. Uiteraard wordt bij deze experimenten ook telkens gebruik gemaakt van een controlegroep die helemaal andere informatie kreeg die geen verband hield met het thema. Ook Jeroen van Laer maakt in het volgende hoofdstuk een heel expliciete vergelijking tussen Internet en andere media. De afgelopen jaren is er steeds meer sprake van globale vormen van protest, die tegelijk worden georganiseerd in verschillende landen. Uiteraard vergt een dergelijke campagne een doorgedreven vorm van communicatie tussen de verschillende nationale organisaties. Van Laer maakt een vergelijking tussen het vredesprotest in de jaren tachtig van de vorige eeuw (toen nog zonder Internet) en het protest in 2003 tegen het begin van de oorlog in Irak. Meer specifiek is de vraag daarbij of internationale coördinatie van protest nu gemakkelijker verloopt dan twintig jaar geleden. Ook hier is de ongelijkheidsvraag echter nadrukkelijk aanwezig. Laagdrempelige vormen van internationale netwerk-vorming maken het in principe gemakkelijker dat ook kleine organisaties kunnen deelnemen aan internationale campagnes. Meer technologische vormen van coördinatie zouden kunnen functioneren als een uitsluitingsmechanisme, als kleinere groepen niet de middelen hebben om hieraan volop deel te nemen. De vergelijking met het eerdere protest uit de jaren tachtig maakt het hier mogelijk adequaat de invloed van Internet op te sporen: de internationale vredesbeweging heeft immers altijd al heel intensief samengewerkt, en de belangrijkste innovatie van het afgelopen decennium is effectief de inbreng van ICT-middelen in dit internationale coördinatieproces. Ruud Wouters en Dietlind Stolle, ten slotte, belichten het macro-perspectief in hun vergelijking van e-governance praktijken in Canada en België. Zij gaan meer specifiek na welke rol e-governance speelt in de beleidscyclus en op welke manier de Canadese en de Belgische overheid omgaan met de informatie die hen via e-government en andere electronische communicatie-vormen bereikt. De democratiseringsvraag 10

20 INLEIDING: VAN DE ENE DIGITALE KLOOF NAAR DE ANDERE staat ook in dit hoofdstuk centraal: in hoeverre laten ICTs toe dat burgers meer inspraak krijgen in het te voeren beleid, of betekent dit gewoon een extra-methode om het beleid van overheidsorganisaties te implementeren? De vergelijking met Canada in dit hoofdstuk laat ook toe de Belgische praktijk te toetsen aan de ervaring van een land met een gevorderd beleid inzake e-government. In het slothoofdstuk verbinden Stefaan Walgrave en Marc Hooghe de draden van de verschillende hoofdstukken opnieuw met elkaar. Centraal daarbij staan uiteraard de drie vragen die we in deze inleiding hebben opgeworpen: in hoeverre draagt Internet bij tot een democratisering van de politieke participatie, zowel op het niveau van het individu, de organisatie als het politieke systeem in het algemeen. Dit boek vormt het eindverslag van een driejarig onderzoeksproject ( ) dat werd opgezet door het Federaal Wetenschapsbeleid, in het kader van het programma Samenleving en Toekomst. We danken uiteraard het Federaal Wetenschapsbeleid, dat dit onderzoek heeft mogelijk gemaakt en in het bijzonder Sven Vrielinck en Zakia Khattabi die dit onderzoek op een efficiënte en aangename manier hebben begeleid. De leden van het begeleidingscomité gaven ons zeer waardevolle input en hielpen ons ook bij het preciseren van de onderzoeksvragen. Onderzoek als dit is enkel mogelijk dankzij de medewerking van een groot aantal personen, en we willen dan ook een woord van dank uitspreken aan alle respondenten, verantwoordelijken van sociale bewegingen en politieke partijen, beleidsverantwoordelijken en de proefpersonen in de experimenten die mee hebben gewerkt aan dit onderzoek. Antwerpen/Leuven, 1 maart

21

22 Hoofdstuk 2 ONGELIJKHEDEN IN HET INTERNETGEBRUIK IN BELGIË Marc Hooghe & Sara Vissers 1. Inleiding Naarmate internettoepassingen een steeds belangrijkere rol gaan spelen in het politieke en maatschappelijke gebeuren, wordt de vraag naar de democratische spreiding van de toegang tot dit medium ook steeds acuter. Om maar één voorbeeld te noemen: nu het Belgische Staatsblad niet langer op papier verschijnt, maar enkel op het internet ter beschikking is, rijst uiteraard de vraag hoe personen die geen toegang hebben tot een internetaansluiting nog kunnen verondersteld worden de wet te kennen. In de wetenschappelijke literatuur heeft men het in dit verband over de digital divide: de kloof tussen diegenen die wel mee zijn met alle nieuwe ICT-ontwikkelingen en de achterblijvers die verstoken blijven van deze nieuwe ontwikkelingen (Guillén en Suaréz 2005; Howard en Jones 2004; Norris 2001). Pippa Norris (2001) onderscheidt drie deelelementen binnen de digital divide. De global divide, refereert naar de ongelijkheid in internettoegang tussen de geïndustrialiseerde en de ontwikkelingslanden. De social divide bekijkt de kloof binnen elk land, voornamelijk op basis van socio-economische achtergrond. Tenslotte is er de democratic divide, die binnen de online-gemeenschap kijkt naar wie al dan niet internet gebruikt om te mobiliseren en te participeren aan het publieke leven. Hier zullen we ons vooral richten op deze tweede en de derde vorm van ongelijkheid: de sociale en democratische kloof. Het beschikbare materiaal toont aan dat gebruikers van internet zeker geen dwarsdoorsnede vormen van de totale bevolking, maar integendeel sterk afwijken met betrekking tot leeftijd, opleidingsniveau, socio-economische status en geslacht (Sparrow en Curtice 2004). Op basis van bestaand surveymateriaal voor België en voor Europa gaan we na in hoeverre er de afgelopen jaren sprake is van een democratisering van de toegang tot het internet. In de theoretische literatuur over deze vraag kunnen we twee verschillende stromingen onderscheiden. De meer optimistische visie gaat er van uit dat het internet ervoor zorgt dat meer mensen toegang krijgen tot alle moge- 13

23 HOOFDSTUK 2 lijke vormen van informatie, waardoor er de facto sprake is van een democratisering van het communicatieproces. De pessimistische visie wijst er op dat technologische vooruitgang kan leiden tot een concentratiebeweging, waardoor de controle over de inhoud van wat er op het internet wordt aangeboden bij een zeer beperkt aantal actoren komt te liggen. De bestaande literatuur omtrent de digitale kloof geeft aan dat er sterke verschillen bestaan in het internetgebruik op het vlak van scholingsniveau, leeftijd, geslacht, inkomensniveau en etniciteit. Lager opgeleiden, vrouwen, zestigplussers, personen in huishoudens met een laag inkomen en etnische minderheden zijn duidelijk ondervertegenwoordigd. Zo blijkt dat de toegang tot internet de traditionele breuklijnen van de sociale stratificatie volgt (Hargittai 2004; Middleton en Sorensen 2005; Steyaert en De Haan 2001; Van Dijk, De Haan en Rijken 2000). De belangrijkste bezorgdheid omtrent de digital divide is dat de informatiearmen verder worden gemarginaliseerd en dit in een samenleving waar computervaardigheden en internet steeds meer onmisbaar worden voor economisch succes, persoonlijke ontwikkeling, een goede job, onderwijsmogelijkheden, toegang tot sociale netwerken en mogelijkheden voor sociaal engagement. De vraag die echter hier moet gesteld worden is, of er hier van blijvende ongelijkheid sprake is. De meer pessimistische diffusietheorie stelt dat in het gebruik en het aanleren van de nieuwe ICT de bestaande ongelijkheden worden bestendigd en nog verder worden versterkt. De verschillen in internettoegang en gebruik duiden op een gap tussen de informatierijken en de informatiearmen. De meer optimistische normalisatiethese voorspelt dat in de meer rijke postindustriële samenlevingen, het sociale profiel van de onlinegemeenschap zich zal uitbreiden naar de verschillende lagen van de maatschappij, zoals het geval is met de oudere communicatievormen. Nieuwe producten verspreiden zich over het algemeen volgens een trickle down principe. Eerst schaffen de hogere statusgroepen deze producten aan, de lagere statusgroepen volgen later (Steyaert en De Haan 2001). Eerdere diffusieprocessen volgden een S-vorm. Deze vorm wijst op een relatief langzaam begin van de verspreiding, een versnelling in de middenfase waarbij steeds grotere groepen van de bevolking de innovatie opnemen en een vertraging wanneer verzadiging optreedt. De voorspelling is dat internet even populair zal worden als de TV vandaag, 14

24 ONGELIJKHEDEN IN HET INTERNETGEBRUIK IN BELGIË zodat uiteindelijk de verspreiding van internet procent over de hele bevolking zal bedragen. De ongelijkheid is van tijdelijke aard en moet eerder worden gezien als een faseverschil in hetzelfde ontwikkelingsproces (Norris 2001). Uit analyse van verspreidingscurven komt naar voor dat de verschillen tussen bevolkingsgroepen het grootst zijn als de penetratiegraad van een product rond de 50 procent ligt. Onder de hogere lagen van de bevolking ligt de verspreiding meestal rond 80 procent, terwijl de achterblijvers het vaak moeten doen met 20 procent. Voortgaande verspreiding van de apparatuur doet de verschillen in het bezit tussen de bevolkingsgroepen verder afnemen (Steyaert en De Haan 2001; Van Dijk et al. 2000). Ook onderzoek van de General Accounting Office van de Amerikaanse overheid 1 (2001) toont aan dat de digital divide krimpt naarmate meer Amerikanen toegang krijgen tot het internet. Voor de ontwikkeling, evaluatie en effectiviteit van initiatieven en maatregelen om deze mogelijke kloof weg te werken, is het belangrijk een duidelijk zicht te hebben op de bestaande sociale ongelijkheden op het individuele niveau van de gebruikers en op de evolutie en de achterliggende redenen van deze ongelijkheden. In dit hoofdstuk zullen we trachten een bijdrage te leveren aan het ongelijkheidvraagstuk door een antwoord te bieden op de volgende vragen. In welke mate kan de Belgische bevolking in gelijke mate gebruik maken van ICT-toepassingen? Hoe is het gesteld met de sociale ongelijkheid in het internetgebruik en de internettoepassingen. Is er inderdaad sprake van een deepening divide (Van Dijk 2003, 2005)? De stelling is dat grotere groepen van de samenleving wel toegang hebben tot het internet, maar dat ze dit nieuwe medium op volstrekt andere wijze gebruiken. De resultaten zullen worden vergeleken op basis van de achtergrondkenmerken van de respondenten, de gebruiksfrequentie en de verschillende toepassingen waarvoor het internet wordt gebruikt. Daarbij zal dieper worden ingegaan op de sociale ongelijkheden in het politieke gebruik van dit medium. Om de ongelijkheden van die toepassingen beter te begrijpen en te kunnen kaderen wordt de focus niet alleen gelegd op de klassieke achtergrondfactoren, maar ook op de politieke attitudes van de respondenten. In een tweede fase wordt dieper ingegaan op de relatie tussen de verschillende internettoepassingen en de politieke betrokkenheid en engagement van de internetgebruikers. 1 Voor meer informatie zie 15

25 HOOFDSTUK 2 2. Digitale kloof of digitale differentiatie? Internettoegang is de laatste jaren sterk toegenomen in zowel de Verenigde staten als Europa. De snelle verspreiding van het internet heeft een aantal sociale ongelijkheden in de internettoegang doen afzwakken. Zo blijkt dat ongelijkheden in de leeftijd, het opleidingsniveau en de genderverdeling van de internetgebruikers veel extremer waren bij de eerste gebruikers. Naarmate de internetpenetratie stijgt, lijken ook deze ongelijkheden af te zwakken aangezien een groter percentage van de bevolking toegang heeft tot het medium (Korupp en Szydlik 2005). Dit betekent echter niet dat deze ongelijkheden helemaal zijn verdwenen, ze zijn enkel minder pertinent aanwezig (Willis en Tranter 2006). In het algemeen zien we dat jongeren nog steeds oververtegenwoordigd zijn in de online populatie en dat het geslacht en het onderwijsniveau een belangrijke impact heeft op de doeleinden en toepassingen waarvoor men het internet gebruikt. Zo zien we dat de ongelijkheden verder kunnen worden doorgetrokken naar de verschillende internettoepassingen. Ondanks het feit dat steeds meer mensen met een lager opleidingsniveau toegang hebben tot het internet zullen zij veel minder geneigd zijn om dit medium te gebruiken voor het opzoeken van politieke informatie of om in contact te komen met politici of beleidsmakers (Hargittai 2004). Het internetgebruik ligt in deze groep eerder gecentreerd rond sociale interactie, entertainment en het beluisteren en downloaden van muziek (Assael 2005). Internetgebruikers met een hoger opleidingsniveau of meer algemeen een hogere socio-economische status gebruiken het internet vaker als een (doeltreffend) politiek instrument. Wat betreft politieke informatie, betekent dit dat de hoger opgeleide strata de politieke informatie stroom zullen blijven domineren. Dit zou ook impliceren dat, ondanks de democratisering van de internettoegang, het ICT gebruik de kenniskloof (knowledge gap) hypothese blijft bekrachtigen (Tichenor, Donohue en Olien 1970). Deze hypothese is gebaseerd op de assumptie dat de introductie van nieuwe communicatievormen de reeds bestaande kloof tussen de informatiearmen en informatierijken nog zal vergroten. Zo wordt verwacht dat nieuwe media niet leiden tot democratisering, maar dat zij eerder bestaande ongelijkheden versterken (Van Dijk 2005). Deze verschillende activiteiten kunnen ook een andere (bijvoorbeeld een positieve of een negatieve) invloed hebben op het politieke engagement van de internetgebruikers (Polat 2005; Turkle 1995). Dit maakt dat 16

26 ONGELIJKHEDEN IN HET INTERNETGEBRUIK IN BELGIË het internetgebruik op een al dan niet indirecte manier mee vorm kan geven aan de politieke betrokkenheid van de gebruikers (Chaffee en Frank 1996; John, Halpern en Morris 2002; McLeod, Rush en Friederich 1968; Pasek, Kenski, Romer en Jamieson 2006). Als we willen nagaan welke online activiteiten een invloed kunnen hebben op de mate waarin de gebruikers zich politiek engageren is het belangrijk dat we een onderscheid maken naar de verschillende activiteiten. De tijd die online wordt doorgebracht mag dan al een belangrijke factor zijn, nog belangrijker is wat er juist wordt gedaan wanneer men online is. Cyberoptimisten zien het internet als een instrument dat het politieke engagement van de gebruikers kan stimuleren (Norris 2001). Maar verschillende internetactiviteiten kunnen een andere invloed hebben op het engagement van de gebruikers. Zo kan bijvoorbeeld het volgen van de actualiteit online een positieve invloed hebben op participatie, maar het spelen van spelletjes op het internet juist een negatief of helemaal geen effect hebben. Zo hebben Lupia en Philpot (2002) aangetoond dat er een positieve relatie bestaat tussen het bezoeken van nieuwswebsites en de mate waarin men politiek actief is. Hun bevindingen waren meer uitgesproken voor de jongste generaties, wat waarschijnlijk ook deels te verklaren is door het feit dat jongeren gewoon vaker nieuwsbronnen raadplegen op het internet (Jung, Qiu en Kim 2001; Lupia en Philpot 2002; Polat 2005). Jonge mensen zijn zowat voor alle zaken meer afhankelijk van het internet dan de oudere generaties, vooral wat betreft het opzoeken van informatie en het volgen van het nieuws (Gibson, Lusoli en Ward 2005; Lee 2006; Turkle 1995). Naast het surfen op het internet kunnen ook andere activiteiten politieke participatie stimuleren, zoals het doorsturen van s met een politieke inhoud, bloggen en discussiëren online, enz. De Vreese (2007) toont aan dat er een positieve relatie bestaat tussen sommige internetactiviteiten en bepaalde dimensies van politieke participatie. In het onderzoek over de relatie tussen internet en politieke participatie wordt vaak gewezen op het belang van het internet voor jongeren. Verschillende auteurs wijzen dan ook op het potentieel van het internet voor het betrekken van jongeren in het politieke proces (Gibson et al. 2005; Norris 2003; Strandberg 2006; Van Dijk 2005Gibson et al. 2005; Norris 2003; Strandberg 2006; Van Dijk 2005). Shah, Kwak en Holbert (2001) tonen aan dat het opzoeken van informatie online positief gecorreleerd is met sociaal kapitaal. Het meer entertainmentgerelateerde gebruik daarentegen zou negatief gecorreleerd zijn met de gemeenschappelijke spirit. Als we de verschillende studies 17

27 HOOFDSTUK 2 die de relatie tussen het internetgebruik en participatie nagaan dan zien we dat vooral wordt gekeken naar de meer politiek gerelateerde activiteiten waarvan wordt verwacht dat zij een positieve invloed hebben op participatie, zoals het volgen het nieuws online en het tekenen van petities. De massa media worden immers gezien als een belangrijke bron voor politieke informatie, en deze informatie op zich is belangrijk voor het engagement van burgers (Delli Carpini en Keeter 1996). Daarom hebben wij ervoor gekozen om ook een aantal niet conventionele internetactiviteiten, zoals het spelen van spelletjes, downloaden van muziek en films, kopen en verkopen van dingen, chatten met vrienden en onbekenden mee op te nemen in onze analyses. Activiteiten waarvan men op het eerste zicht niet zou verwachten dat zij het politieke engagement van de jongeren zouden kunnen beïnvloeden, maar die misschien wel op een indirecte manier, bijvoorbeeld door het aanleren van nieuwe vaardigheden en het beïnvloeden van bepaalde attitudes, mee vorm kunnen geven aan het politieke en sociale engagement van jongeren. Het internet kan ook worden gezien als een medium dat mensen met gemeenschappelijke interesses kan samenbrengen en dat de gemeenschapszin kan versterken. Websites zoals MySpace, Facebook en Second Life zal eerder sociale contacten tussen mensen vergroten. Tijdens de periode voor de gemeenteraadsverkiezingen in 2006 circuleerde op MySpace de boodschap Denk na. Op deze manier konden mensen elkaar aanzetten om bewust na te denken op welke partij te stemmen tijdens de komende verkiezingen. Best en Krueger (2005) hebben daarnaast ook aangetoond dat online interacties een positieve invloed hebben op het algemene vertrouwen. Niet alle empirische studies hebben echter een positieve relatie teruggevonden tussen internetgebruik en politieke participatie. Ten eerste hebben we de time-replacement hypothese (tijd-vervangingshypothese) die stelt dat de tijd die wordt gespendeerd op het internet, of voor de televisie, niet kan worden gebruikt voor andere activiteiten (Kraut, Patterson, Lundmark, Kiesler, Mukopadhyay en Scherlis 1998; Nie en Erbring 2002; Pasek et al. 2006; Putnam 2000). De aanhangers van deze these zien dus een negatieve invloed van internetgebruik op het sociale en politieke engagement. Drie redenen liggen hieraan ten grondslag. Een eerste reden is de beperkte tijd die men heeft en moet verdelen tussen verschillende activiteiten. Ten tweede beargumenteren zij dat online interactie verschillend is van persoonlijk face-to-face contact dat nodig is om vertrouwen op te bouwen wat belangrijk is voor 18