STUDIECENTRUM ANNEX BIBLIOTHEEK UVA BINNENGASTHUISTERREIN AMSTERDAM

Transcriptie

1 STUDIECENTRUM ANNEX BIBLIOTHEEK UVA BINNENGASTHUISTERREIN AMSTERDAM 1 juli 212 BiermanHenketarchitecten

2 colofon opdrachtgever Universiteit van Amsterdam J. Daniels M. de Ruiter R. Schepers architect Bierman Henket architecten Janneke Bierman Joep van As Binnengasthuisterrein; zicht op hoofdentree Tweede Chirurgische Kliniek 2 adviseur constructie adviseur bouwkosten Pieters Bouwtechniek F. Schreuders Brink Groep E. Deiman

3 inhoudsopgave inleiding geschiedenis van het Binnengasthuisterrein stedenbouwkundige kenmerken Binnengasthuisterrein bestemmingsplan analyse hoven Tweede Chirurgische Kliniek en Zusterhuis analyse gebouwstructuur waardestelling Tweede Chirurgische Kliniek en Zusterhuis uitgangspunten herontwikkeling programma van eisen concept hoofd entree impressie hof doorsnede plattegronden gerealiseerd programma van eisen studie hof dak uitgangspunten hof dak zichtlijnen studie

4 Oudezijds achterburgwal Grimburgwal Binnengasthuisstraat Vendelstraat Nieuwe Doelenstraat braakliggend terrein Zusterhuis woningen luchtfoto Binnengasthuisterrein met de Tweede Chirurgische Kliniek en Zustershuis 4 2e Chirurgische Kliniek

5 inleiding De Universiteit van Amsterdam realiseert een universiteitscluster voor de Geesteswetenschappen in de binnenstad van Amsterdam, op en rond het Binnengasthuisterrein en het Oudemanhuispoortcomplex. Een studiecentrum annex bibliotheek voor de faculteit Geesteswetenschappen is hiervan een integraal onderdeel en is bedoeld als de centrale ontmoetingsplek van de faculteit voor de Geesteswetenschappen. Het studiecentrum annex bibliotheek wordt gesitueerd ter plaatse van de locatie Tweede Chirurgische Kliniek en Zusterhuis. Met dit structuurontwerp is de haalbaarheid van een studiecentrum en bibliotheek met behoud van de bestaande rijksmonumentale gebouwen onderzocht. Dit Structuurontwerp is ontwikkeld door Bierman Henket architecten (BHa) in opdracht van de Universiteit van Amsterdam (UvA) en in overleg met Stadsdeel Centrum, Bureau Monumenten & Archeologie van de gemeente Amsterdam (BMA) en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). Het Structuurontwerp is een uitvloeisel van de REGELING REALISATIE STU- DIECENTRUM ANNEX BIBLIOTHEEK BINNENGAST- HUISTERREIN d.d. 1 mei 212 tussen het Dagelijks Bestuur van het stadsdeel Centrum en het College van Bestuur van de UvA. Het structuurontwerp is ontwikkeld met de genoemde partijen in de periode april t/m juni 212 in een aantal werkbijeenkomsten. Het proces van het structuurontwerp is afgerond met een bijeenkomst met de bestuurders van de betrokken organisaties op 25 juni 212. Het Structuurontwerp is gemaakt op basis van de onderstaande vertrek- en uitgangspunten uit de REGE- LING. UvA maakt een nieuw ontwerp met als vertrekpunt mogelijke herbestemming van de gebouwen van de Tweede Chirurgische Kliniek en het Zusterhuis; het Studiecentrum annex bibliotheek komt op de locatie Tweede Chirurgische Kliniek en Zusterhuis op het Binnengasthuisterrein; het geactualiseerde programma van eisen (oktober 211) vormt de basis voor het Structuurontwerp, in het bijzonder worden de daarin opgenomen vloeroppervlakten, afmetingen en onderlinge relaties aangehouden voor het Structuurontwerp, in welk verband het bestaande vloeroppervlak kan worden vergroot door onderkeldering, door de overkapping en door volledige bebouwing van de Binnenhof indien dat nodig is; een en ander met uitzondering van de in het bedoelde programma van eisen voorziene autoparkeergarage die niet zal worden gebouwd; voor de realisatie van het Studiecentrum/bibliotheek is het uitgangspunt dat, tegen voor de UvA aanvaardbare investerings- en exploitatiekosten, gestreefd zal worden naar een kwalitatief hoogwaardig plan, zowel uit oogpunt van functionaliteit, flexibiliteit en toekomstwaarde als uit oogpunt van restauratie en herbestemming van de monumentale panden. Dit plan zal recht doen aan de ruimtelijke en cultuurhistorische kwaliteiten van het gebied in welk kader de verhouding van de maat en schaal van de toegevoegde elementen tot de bestaande gebouwen van belang is; in dat verband zijn aanpassingen aan de binnendan wel buitenzijde van de bestaande gebouwen en eventuele doorbraken mogelijk en dat het Binnenhof achter de Tweede Chirurgische Kliniek volledig kan worden bebouwd ten behoeve van het Studiecentrum/bibliotheek indien dat nodig is; het Structuurontwerp, de vergunningaanvraag en andere noodzakelijke publiekrechtelijke toestemmingen door het Stadsdeel aan relevante regelgeving zullen worden getoetst met inachtneming van daarmee samenhangende publiekrechtelijke bevoegdheden en verplichtingen zoals voorzien in de REGELING; er een fietsenstalling wordt opgenomen in het Structuurontwerp die in ieder geval ruimte biedt aan een hoeveelheid fietsen die gelijk is aan het verwachte aantal gebruikers van het Studiecentrum/bibliotheek dat met de fiets komt; het beeld van een aaneengesloten gevelwand langs de Nieuwe Doelenstraat hersteld wordt; het huidige parkeerterrein Nieuwe Doelenstraat 11 behoort tot de bouwlocatie voor het Studiecentrum/bibliotheek. Dit Structuurontwerp vormt gelet op de REGELING, de basis voor de ontwikkeling van het definitieve architectonische ontwerp en daarmee voor de aanvraag van de benodigde publiekrechtelijke toestemmingen. Het Dagelijks Bestuur van stadsdeel Centrum heeft in de REGELING de intentie uitgesproken zich met gebruik van en binnen de mogelijkheden van zijn (publiekrechtelijke) bevoegdheden maximaal in te willen spannen om zo spoedig mogelijk de (voorbereiding van de) realisatie van het Studiecentrum/bibliotheek, met in achtneming van deze Regeling en op basis van het Structuurontwerp, mogelijk te maken. 5

6 Kinderkliniek, 1989 groene restruimte, 1912 parkachtige sfeer, met op de achtergrond de entree van de Kliniek, 1912 plein voor de entree van de Kliniek, 1912 binnenhof, 1981 entree Binnengasthuisterrein, 1912 onderdoorgang Chirurgische Kliniek, 1912 entreepoort Binnengasthuisterrein,

7 geschiedenis van het Binnengasthuisterrein reconstructie van het oude kloostercomplex uit 1544 het gasthuis Het Binnengasthuisterrein wordt omsloten door de Kloveniersburgwal, Nieuwe Doelenstraat, Oude Turfmarkt, Grimburgwal, Oudezijds Achterburgwal en de Slijkstraat. Vanaf de 14e eeuw werd het terrein grotendeels in beslag genomen door 2 kloosters: het Oude en het Nieuwe Nonnenklooster. Binnen het stedelijk weefsel vormden de kloosters een ommuurd, sterk naar binnen gekeerd complex dat niet toegankelijk was voor publiek. Ook de interne structuur van de kloosters week af van het stedelijk weefsel in de rest van de stad. Naast woon- en pakhuizen bestonden de kloosters uit onbebouwde gedeelten zoals binnenhoven, moestuinen en boomgaarden. Op blokniveau past het klooster wel in de structuur van Amstel en burgwallen. Na de Alteratie van 1578 werden de kloosters onteigend. Het complex behield, in tegenstelling tot andere kloosters in de stad, zijn grote schaal. Het Onze Lieve Vrouwengasthuis en Sint Pietergasthuis werden gehuisvest in de voormalige kloosters. In 1633 werd op de plaats van de oude stadsmuur de Nieuwe Doelenstraat gemaakt. In de loop van de zeventiende eeuw ontstond er aan deze straat een rand van luxueuze woonhuizen rondom de gebouwen van het gasthuis. In de achttiende eeuw was het gasthuis een groot, onoverzichtelijk complex van gebouwen en open plekken. Bij de verdichting van het gebied werd niet uitgegaan van een stedenbouwkundig concept; nieuwe gebouwen werden toegevoegd in een aaneenschakeling van ad hoc plannen. Tussen 186 en 1913 was er een nieuwe bouwgolf op het Binnengasthuisterrein. Het overgrote deel van de overgebleven kloosterbebouwing verdween rond 188. Deze gesloten geschakelde bebouwing werd vervangen door een paviljoen structuur. In vergelijking met de oude bebouwing hadden de meeste gebouwen een veel minder sterke relatie met de onbebouwde ruimte. Bij deze structuur is er geen doorlopende rooilijn aanwezig en ontbreekt er een duidelijke voor- en achtergevel. De plinten van de gebouwen waren over het algemeen gesloten van karakter. De panden hebben meerdere ingangen die zowel aan de openbare ruimte grenzen als aan ruimten die meer semi-openbaar zouden kunnen worden genoemd. Een groot aantal gebouwen in het gebied zijn alleen via deze ruimten ontsloten. Midden op het terrein verdwijnen in 1897 nog meer kloostergebouwen om plaats te maken voor de Tweede Chirurgische Kliniek en Zusterhuis. In de volgende paragraaf zal hier verder op in worden gegaan. In 1981 verhuisde het Binnengasthuis, dat vier eeuwen lang het grootste ziekenhuis van de binnenstad was, samen met het Wilhelmina gasthuisnaar een nieuwe locatie in de Bijlmermeer, vanaf toen het Academisch Medisch Centrum genoemd. Verschillende gebouwen werden gesloopt. Daarvoor in de plaats kwamen het Service & Informatiecentrum van de UvA van architect Theo Bosch en een lange wand met sociale woningbouw van architect Paul de Ley gerealiseerd aan de Binnengasthuisstraat. Een groot deel van de gebouwen op het Binnengasthuisterrein zijn eigendom van de Universiteit van Amsterdam. Bron: Toelichting Bestemmingsplan Binnengasthuisterrein e.o., d.d. september 21. Monumentaal en schilderachtig, de gebouwen van het Binnengasthuis, Coert Peter Krabbe. 7

8 gesloten enclave kleine toegangen dmv poorten grote bouwvolumes N H C J K M E Nieuwe Doelenstraat, met rechts Zusterhuis toegangspoort tot gebied fietsroute door gebied Mensa Atrium 8

9 stedenbouwkundige kenmerken Binnengasthuisterrein diffuse buitenruimte Binnengasthuisstraat, met links de kliniek semi-openbare hoven structuur hof 3, gezien vanuit Oudemanhuispoort De geschiedenis van het terrein, waarin het gebied een gesloten enclave in de stad was met slechts één toegang aan de Grimburgwal is nog goed af te lezen in de stedenbouwkundige structuur. De bebouwing aan de randen van het terrein is in de afgelopen eeuw nauwelijks veranderd. De entree van het gebied aan de Nieuwe Doelstraat met het braakliggend terrein zijn nu een te grote opening in de straatwand. Het complex wordt ontsloten middels een aantal poorten en onderdoorgangen. De nieuwe poort in het Zusterhuis aan de Kloveniersburgwal uit 1986 maakt een belangrijke fietsverbinding mogelijk naar de oostelijke binnenstad. De bebouwing van het Binnengasthuisterrein onderscheidt zich van de omliggende bebouwing in de binnenstad. De bebouwing bestaat uit een aantal grotere alzijdige bouwvolumes. Deze typerende opbouw is een overblijfsel van het ziekenhuis concept van de tweede helft van de 19e eeuw. De meeste gebouwen op het terrein hebben weinig relatie met de onbebouwde ruimte. De plint van het overgrote deel van de gebouwen is vrij gesloten. Dit zorgt mede met de losse bebouwingsstructuur voor een diffuse buitenruimte. Niet alleen de bebouwingsstructuur maar ook de structuur van de openbare ruimte neemt een bijzondere positie in de binnenstad in. In de 19e eeuw had het openbaar gebied een groen en tuinachtig karakter. Tegenwoordig is het openbaar gebied steenachtig en wordt voor een groot gedeelte ingenomen door fietsparkeerplaatsen. In het gebied zijn een aantal (semi-)openbare hoven met een groen karakter aanwezig. De 4 hoven in het gebied zijn toegankelijk middels onderdoorgangen en staan hierdoor met elkaar in verbinding. In de huidige situatie zijn een aantal van deze onderdoorgangen afgesloten. 9

10 maximale goothoogte 18m maximale bouwhoogte 22m (vanaf maaiveld) vrijstelling tot 26m voor trappenhuizen ed openbaar groen tuinen en erven bebouwingsvlek mag voor 8% worden bebouwd Binnengasthuisstraat geen publieke toegangen functie Universitaire doeleinden en woondoeleinden 1

11 bestemmingsplan analyse bebouwingspercentages bestaande bebouwing 252m2 nieuw bouw 375m2 hof 85m2 totaal kavel: 439 m2 bestaand bebouwd incl. woningen: 252 m2, 57% bebouwd het hof/atrium: 85m2, 19% van totale kavel nieuw bebouwd ub inclusief hof excl. woningen: 3265 m2 totaal nieuw bebouwd ub en woningen: 374 m2, 86% bebouwd Het vigerende bestemmingsplan voor het gebied is het bestemmingsplan Binnengasthuisterrein e.o. en het bestemmingsplan hoek Binnengasthuisstraat- Vendelstraat. De Tweede Chirurgische Kliniek en Zusterhuis hebben de bestemming Universitaire doeleinden en woondoeleinden. De maximale bouwhoogte voor het gebouw bedraagt 22 meter, de maximale goothoogte 18 meter, beide vanaf maaiveld gezien. Er geldt een vrijstelling tot 26m voor trappenhuizen e.d.. De bebouwingsvlek mag voor 8% worden bebouwd. Het huidige hof van de Kliniek en Zusterhuis heeft in tegenstelling tot de andere hoven op het Binnengasthuis terrein geen specifieke bestemming als tuinen en erven of openbaar groen. De hof/atrium dient minimaal 2% van de totale kaveloppervlakte te zijn. Het vigerende bestemmingsplan bevat een algemene vrijstellingsbevoegdheid (artikel 12, onder c). principe doorsnede nok- en goothoogten 16+NAP 15 +NAP Binnengasthuisstraat Kliniek 27+NAP 11+NAP hof Zusterhuis 215+NAP 165+NAP 14+NAP Nieuwe Doelenstraat Aan de Binnengasthuisstraat zijn geen publieke toegangen toegestaan. Wel is het mogelijk hier een personeelsingang te realiseren. De invulling van het braakliggende terrein aan de Nieuwe Doelenstraat moet bijdragen aan het herstel van de historische randbebouwing. De expeditie mag slechts ontsloten worden via de Nieuwe Doelenstraat of de Kloveniersburgwal om zo het binnenterrein vrij te houden van autoverkeer. Afwijkingen van het bestemmingsplan Het bebouwingspercentage van het totale kavel wordt overschreden. In plaats van 8 % wordt 86 % bebouwd, waarbij de bebouwing van het hof volledig wordt meegeteld. Het hof wordt overkapt, en wijzigt in een binnenhof. De grootte van het binnenhof wordt 19 % van het totale kavel. 11

12 analyse straatwand en daklandschap type platdak: kap evenwijdig aan straat schaal door setback grotere bouwblokken type hybride: diverse kapvormen type zadeldak: kap loodrecht op straat voornamelijk woningen kleine/geen achtertuin type mansardekap 2: kap evenwijdig aan straat grotere bouwvolumes risalerende gevels met dakkapellen ed. type mansardekap 1: alzijdige kap opzich zelf staand blok diverse kapvormen contour nieuwbouw gevel aanzicht Nieuwe Doelenstraat 12

13 analyse hoven hof 1 achter het Allard Pierson Museum hof 2 van de Tweede Chirurgische Kliniek en Zusterhuis hof 3 tussen de Oudemanhuispoort en Vendelstraat Het Binnengasthuisterrein wordt gekenmerkt door een viertal (semi-)openbare hoven. De hoven hebben een groen karakter. De hof achter het Allard Pierson Museum (1) is alleen nog maar toegankelijk vanaf de Oude Turfmarkt en is semi-openbaar. De bebouwing rondom de hof bestaat onder andere uit het museum en de Bibliotheek Bijzondere Collecties, woningen en een kinderdagverblijf. De bebouwing is een combinatie verschillende gebouwen en telt 3 tot 4 verdiepingen. De hof van de Tweede Chirurgische Kliniek en het Zusterhuis (2) had oorspronkelijk 3 toegangen. Momenteel is alleen de doorgang aan de Vendelstraat nog geopend. De hof is vrij gesloten van karakter. De telefoontoren neemt een bijzondere positie in het hof in. De oorspronkelijke bebouwing is georiënteerd op het hof en heeft op diverse plaatsen een directe ontsluiting naar het hof. De openbare ruimte die onderdeel is van de Vendelstraat (3) vormt de verbinding tussen de Vendelstraat en de Oudemanhuispoort. De groene ruimte bestaat uit privétuinen, een speeltuin en er zijn een aantal bankjes. De ruimte heeft een groen karakter. De hoofdentree van de Oudemanhuispoort is direct gelegen aan de groene binnenhof (4). Het semi-openbare hof heeft een monumentaal karakter en meerdere toegangen. De bebouwing rondom het hof is eenduidig en in één architectuurstijl gebouwd hof 4 de Oudemanhuispoort semi-openbare hoven structuur 13

14 gang in Zusterhuis, 1981 hof met zicht op Zusterhuis, 1981 hoofdentree Chirurgische Kliniek, 1979 gevel hofzijde Tweede Chirurgische Kliniek, 1981 hoofdentree doorgang middengebouw C A A A B A linkervleugel rechtvleugel binnenplaats Doelenstraat inplantingsplan Tweede Chirurgische Kliniek; F.W.M. Poggenbeek 1897 doorgang C E A Kloveniersburgwal A 1 D 1 oorspronkelijke functionele opbouw, 1897, eerste verdieping Zusterhuis 1 kamer verpleegster 2 ziekenzaal 3 woonruimte directrice Kliniek A ziekenzaal B operatiezaal C kamer dokter D isoleerkamer E rouwkamer 14

15 Tweede Chirurgische Kliniek en Zusterhuis Het Zusterhuis en de Tweede Chirurgische Kliniek zijn tot stand gekomen in het kader van de gefaseerde modernisering van het Binnengasthuis. Beide gebouwen zijn kort voor 19 tot stand gekomen naar ontwerp van de architect F.W.M. Poggenbeek. De vorm en opzet van de gebouwen zijn sterk bepaald door de beperkingen van het beschikbare driehoekige terrein. Het Zusterhuis is een zelfstandig gebouw, dat een functionele band had met de Tweede Chirurgische Kliniek. Verpleegsters werden namelijk niet langer in de Klinieken ondergebracht, maar in een speciaal woongebouw met eigen voorzieningen: een zusterhuis. Het Zusterhuis is in twee fasen aanzienlijk uitgebreid, namelijk in 19 door Poggenbeek en in 1913 door de Dienst Publieke Werken van de gemeente Amsterdam. Het Zusterhuis ligt aan de zuidrand van het terrein, in de gevelwand van de Nieuwe Doelenstraat. In eerste instantie werd het gebouw geflankeerd door woningen. Aan de achterzijde bevindt zich een driehoekige binnenplaats of tuin, behorende bij het Zusterhuis en de Kliniek. Bij de uitbreiding van 19 heeft een vergroting naar het westen plaatsgevonden, waarbij het Zusterhuis door middel van een korte dwars vleugel kon worden aangesloten op de Kliniek. Doorverbindingen bleven achterwege. Bij de uitbreiding van 1913 werd het Zusterhuis in oostelijke richting uitgebreid aan de Kloveniersburgwal. Deze uitbreiding sluit onder een stompe hoek aan op het oudste gedeelte van het gebouw. Tweede Chirurgische kliniek W 1897 midden gebouw 1897 rechter vleugel N Z O HOF 1897 linker vleugel Zusterhuis KLINIEK bouw verbouw ZUSTERHUIS bouw verbouw 1897 F.W.M. Poggenbeek 19 F.W.M. Poggenbeek 1913 Dienst der Publieke Werken 1915 Dienst der Publieke Werken 1922 Dienst der Publieke Werken 1924 Dienst der Publieke Werken 195 Dienst der Publieke Werken 1959 Dienst der Publieke Werken 1981-heden Divers De Tweede Chirurgische Kliniek ligt aan de noordrand van het terrein. Het gebouw bestaat uit twee bijna haaks op elkaar aansluitende vleugels, voorzien van een overhoeks geplaatst middengebouw. De voorgevel van dit gebouw ligt in de as van de voormalige hoofdentree tot het gasthuisterrein en langs een gedempte sloot. De voorgevels van beide vleugels liggen oorspronkelijk aan doorgangen tussen de gebouwen, waarbij met name de westgevel van de rechtervleugel een ondergeschikt karakter heeft. In het begin van de jaren twintig werden een tweede operatiezaal en twee laboratoriumruimten, voorzien van een uitgebouwde erker en grote vensters, aan het gebouw toegevoegd. In 1959 vond nog een uitbreiding plaats met een operatiezaal. In 1986 werd een fietsonderdoorgang in het Zusterhuis gerealiseerd tussen de Kloveniersburgwal en de Vendelstraat. Bron: Binnengasthuisterrein te Amsterdam; Zusterhuis en Tweede Chirurgische Kliniek; bouwhistorische verkenning; april 24; Bureau voor bouwhistorisch onderzoek, J.A. van der Hoeve 15

16 twee verschillende gebouwen toren scharnierpunt verspringende rooilijn kliniek gesloten wand zusterhuis gesloten plint, geringe hoogte aansluiting kliniek met Zusterhuis in hof toren als scharnierpunt 16 doorlopende gevelwand Zusterhuis hofzijde gesloten lange gevelwand Zusterhuis straatzijde verspringende rooilijn kliniek gesloten plint met geringe verdiepingshoogte

17 analyse gebouw structuur hoofdentree en doorgangen diverse gelijkwaardige toegangen corridor structuur Zowel in architectonisch als functioneel opzicht hebben de Kliniek en het Zusterhuis een verschillend karakter. De gebouwen hebben niet dezelfde verdiepingshoogte en er zijn geen interne verbindingen. Ook de kapvorm en schaal van de gebouwen komt niet overeen. De oorspronkelijke telefoontoren vormt een scharnierpunt tussen de beide gebouwen. De toren is ook zichtbaar vanaf de Nieuwe Doelenstraat. De kliniek heeft een verspringende rooilijn waardoor het moeilijk is voor- en achtergevels te onderscheiden. Ook de scheiding tussen openbare- en privéruimte is hierdoor moeilijk waarneembaar. De lange gevelwand van het Zusterhuis is onderdeel van de gesloten rand van het Binnengasthuisterrein. Ter plaatse van de kruising tussen de Binnengasthuisstraat en Nieuwe Doelenstraat wordt deze wand storend onderbroken door een braakliggend terrein. De begane grond van de Kliniek heeft een geringe verdiepingshoogte. In deze gesloten plint bevonden zich oorspronkelijk nauwelijks publieke functies. Het complex heeft op de begane grond diverse gelijkwaardige toegangen. Deze toegangen ontsluiten direct aan de openbare ruimte of zijn gesitueerd aan het hof. De Kliniek heeft wel een duidelijke voorgevel, echter met een kleinschalige hoofdingang. De binnenhof was oorspronkelijk toegankelijk door middel van twee onderdoorgangen en een open verbinding. De onderdoorgangen zijn in de huidige situatie afgesloten. De twee gebouwen zijn opgezet middels een corridor structuur. De diverse kamers op de verdiepingen grenzen aan de doorlopende middengang. Aan deze gang bevinden zich ook de trappenhuizen. De corridors van het Zusterhuis en de Kliniek sluiten niet op elkaar aan. front gevel met kleinschalige ingang en diverse gelijkwaardige toegangen corridor Zusterhuis corridor kliniek 17

18 Cultuurhistorische waarde De cultuurhistorische waarde van de voormalige Chirurgische Kliniek en Zusterhuis, onderdelen van het academische ziekenhuis genaamd het Binnengasthuis, is van aanzienlijke betekenis voor de Amsterdamse binnenstad. Als gevolg van de ontwikkelingen en veranderende inzichten binnen de medische wetenschap wordt het Binnengasthuis, dat is gevestigd in oude kloosterbebouwing, in de periode gemoderniseerd. De bouw van de Tweede Chirurgische Kliniek en het Zusterhuis is hiervan een nu nog tastbaar resultaat. De Kliniek en het Zusterhuis maken deel uit van een groter complex en dragen daarmee bij aan de ensemblewaarde die het Binnengasthuisterrein heeft binnen de Amsterdamse historische binnenstad. Stedenbouwkundige waarde Het Binnengasthuis, dat na de Alteratie wordt ondergebracht in twee geconfisqueerde kloostercomplexen, vormt een enclave in de Amsterdamse binnenstad. De bebouwing aan de randen is gesloten, het binnenterrein wordt gekenmerkt door een hovenstructuur en een paviljoenachtige bebouwing. Het gebied is toegankelijk ter plaatse van de voormalige hoofdingang van het ziekenhuis aan de Grimburgwal, enkele poorten en de Binnengasthuisstraat. Het alzijdige bouwvolume is een overblijfsel van het ziekenhuisconcept uit de negentiende eeuw, dat wordt gekenmerkt door een losse bebouwingsstructuur met een diffuse openbare ruimte. De Tweede Chirurgische Kliniek is hiervan een voorbeeld: de gevelrooilijn verspringt en het gebouw heeft een groot aantal gelijkwaardige ingangen. De kliniek heeft echter een duidelijke hoofdentree die is gepositioneerd in de richting van de oorspronkelijke hoofdingang van het terrein. De voorgevel met klok en kap heeft aan de linker zijde een toren. De architectuur vormt mede de stedenbouwkundige ruimte. De schaal van de gebouwen in het binnengebied wijkt af van de randbebouwing, waarin onder andere het Zusterhuis is opgenomen. Het Zusterhuis heeft vanwege stedenbouwkundige redenen ter plaatse van de stompe hoek tussen de Nieuwe Doelenstraat en Kloveniersburgwal een kleinere hoogte. De gesloten rand van de enclave, die het Binnengasthuisterrein van oorsprong kenmerkt, wordt storend onderbroken door het braakliggende terrein op de hoek van de Nieuwe Doelenstraat en Binnengasthuisstraat. Niet alleen de bebouwingsstructuur maar ook de structuur van de openbare ruimte van het Binnengasthuisterrein heeft een bijzondere positie in de binnenstad. Onder andere vanwege de van oorsprong groene hoven structuur, die al aanwezig was in de voormalige kloostertuinen. Deze hovenstructuur is behouden gebleven zij het in een gewijzigde vorm. Architectonische waarde De in 1897 gebouwde Chirurgische Kliniek en Zusterhuis vormen een belangrijk onderdeel in het oeuvre van de Amsterdamse architect F.W.M. Poggenbeek ( ). Het Zusterhuis is ontworpen in een op Berlage geïnspireerde overgangsarchitectuur. De kliniek bestaat uit twee vleugels en een middengebouw. Aan de straatzijde en ter plaatse van de begane grond bevonden zich facilitaire ruimten, op de verdiepingen aan de zijde van het binnenhof de ziekenzalen. Aan deze hofzijde zijn de ziekenkamers voorzien van grote raamopeningen en openslaande deuren die uitkomen op balkons. De derde verdieping heeft aan de straatzijde een kap waardoor het gebouw minder hoog oogt. Aan de hofzijde zijn alle verdiepingen voorzien van een eenvoudige gemetselde gevel die is beëindigd met een plat dak. Hier bevinden zich de diverse uitstekende gemetselde schoorstenen, die onderdeel uitmaken van het oorspronkelijke ventilatiesysteem. 18

19 waardestelling Tweede Chirurgische Kliniek en Zusterhuis Het Zusterhuis uit 1897 heeft oorspronkelijk op de begane grond voornamelijk gemeenschappelijke ruimten waaronder de eetzaal. Deze laag heeft daarom ook een grotere verdiepingshoogte dan de Kliniek. Op de eerste, tweede en zolderverdieping bevonden zich de zusterkamers. De kamers zijn gelegen aan een centrale gang, welke door is gezet in de uitbreidingen van 19 en Aan deze gang bevinden zich ook verschillende trappenhuizen. De uitbreidingen zijn te onderscheiden van het oorspronkelijke hoofdvolume door het verschil in verdiepingshoogte, welke zichtbaar worden door de trapjes in de gangzones. De lange gevel aan de Nieuwe Doelenstraat is op maaiveldniveau vrij gesloten, met name door de later toegevoegde witte hekwerken. Het risalerende metselwerk zorgt voor enige schaal. Het gebouw heeft een mansarde kap met dakkapellen. Zowel de Kliniek als het Zusterhuis hebben op de verschillende verdiepingen een corridorstructuur met aan beide zijden kamers. Hoewel de delen aan de westzijde aan elkaar grenzen is er geen daadwerkelijke interne verbinding. De verdiepingshoogten van de gebouwen verschillen en daarmee ook de gevelindelingen. Wat de gebouwen wel verbindt is de hof, zowel de kliniek als het zusterhuis hebben hier ontsluitingen en zijn hierop georiënteerd. Interieur De corridorstructuur van zowel de Kliniek als van het Zusterhuis is kenmerkend. De hoge corridor van de Kliniek is plaatselijk voorzien van daglicht middels ramen aan de straatzijde. Aan deze gang grenzen de hoge ziekenzalen. De trappenhuizen van de bouwdelen hebben balustraden van fraai gedetailleerd smeedwerk en plaatselijk lambriseringen van tegelwerk. Deze verbijzonderen het interieur van het verder sober vormgegeven gebouw. Met name de half ronde trap ter plaatse van de hoofdingang is fraai. De grote gesloten lift in het midden van deze trap belemmert de oorspronkelijke ruimtelijkheid van het trappenhuis. Plaatselijk zijn nog kenmerkende detailleringen en vaste interieurelementen in de gebouwen aanwezig. De voormalige half ronde snijzaal/ collegezaal van de Kliniek is bijzonder. Oorspronkelijk was deze voorzien van een glazen kap. Functionele en typologische waarde De heldere organisatorische opzet van het ziekenhuis was één van de kwaliteiten van het ontwerp van Poggenbeek. Deze opzet is in het huidige gebouw nog steeds afleesbaar. Het belang van gezonde buitenlucht voor de patiënten blijkt uit het ontwerp van de balkons, de grote verdiepingshoogten en het ventilatiesysteem. Bronnen De Tweede Chirurgische Kliniek en het Zusterhuis, Bureau Monumenten & Archeologie, C.P. Krabbe, 21 Redengevende omschrijving Binnengasthuiscomplex, nummer , Amsterdam, Rijksdienst voor de Monumentenzorg, 21 Binnengasthuisterrein Amsterdam, Zusterhuis en Tweede Chirurgische Kliniek, bureau voor bouwhistorisch onderzoek, J.A. van der Hoeve, 24 19

20 2

21 uitgangspunten herontwikkeling Uitgangspunt voor de herontwikkeling is dat de monumentale waarde van het exterieur en het interieur wordt gerespecteerd. Aanpassingen aan het monument zullen echter vanwege functionele, bouwtechnische of installatietechnische redenen nodig zijn. Er wordt gezocht naar een balans tussen de architectonische waarde en de zwaarte van de benodigde ingrepen. Enkele aanpassingen die nodig zijn betreffen: De entree zal aangepast moeten worden om te kunnen voldoen als publieksentree voor de bibliotheek/ studiecentrum. Er zijn aanpassingen nodig aan het hoofdtrappenhuis om een goede hoofdverbinding met het hof mogelijk te maken. De niet oorspronkelijke lift wordt verwijderd. De voormalige snijzaal zal hergebruikt worden als collegezaal. De bestaande banken zijn echter niet meer bruikbaar vanwege de te kleine afstand tussen de banken (7cm ipv de vereiste 9 cm). De banken inclusief onderconstructie zal worden vervangen door nieuwe banken met een hedendaagse maatvoering. Een van de oude banken wordt, bij voorkeur ter plaatse, hergebruikt als referentie naar de voormalige snijzaal. Het bestaande dubbele trappenhuis wordt hergebruikt. De bestaande architectuur van de zaal wordt hersteld inclusief daklichten. Om funderingsherstel mogelijk te maken worden de begane grondvloeren verwijderd. Een trappenhuis aan de westzijde van de kliniek wordt mogelijk verwijderd om een rondlopende corridorstructuur mogelijk te maken. De bestaande balkons van de Kliniek worden verwijderd ten gunste van nieuwe balkons. Een gedeelte van de oude hekken kunnen worden herplaatst ter plaatse van videranden aan het hof. Ingrepen aan de gebouwen zijn nodig ten behoeve van de toekomstige klimaatinstallaties. Nieuwe roosters worden zoveel mogelijk geïntegreerd in bestaande ramen. Installatieruimten bevinden zich inpandig. Aanpassingen aan de gevels, ramen en deuren, met name aan de hofzijde, zullen noodzakelijk zijn ten behoeve van de functionaliteit van het gebouw. Bestaande vaste interieurelementen worden zoveel mogelijk hergebruikt en gehandhaafd in het gebouw. Aanpassingen aan de constructie van het gebouw zullen noodzakelijk zijn ten behoeve van de functionaliteit en veiligheid van het gebouw volgens de eisen van het bouwbesluit. huidige originele entree hoofdtrappenhuis originele tribune opstelling snijzaal balkon Kliniek aan hof zijde 21

22 luie toegang fietskelder opknappen binnengevel boeken uitleen en expeditie licht interieur verschillende studie ruimten één gecontroleerde centrale entree studieplaatsen in atrium routing via bibliotheek 22

23 functie ontwerp cruz y ortiz actualisatie PvE july 211 verschil PvE 211 met cruz y ortiz 24 level bijzonderheden programma van eisen Openbare ruimte Entrée Mulifunctionele zaal Zelfbedieningsuitleen Chatcafé Sanitair Onderwijsruimtes Balie, OPC en circ. ruimte Multimediazaal Audiozaal Computer/diaruimte Video editing Werkgroepzalen Talenpracticum Collegezalen Opslag media e.d. Studieplaatsen Studieplaatsen zonder collectie Studieplaatsen tussen collectie Studiecellen Groepsstudieruimtes Sanitair Collecties FGw in open toegankelijke opstelling FGw collectie Overige functies behorende bij collectie en -1 en 1,2 en ,2 en 3 4 1,2 en 3 1,2 en 3 1,2 en 3 1,2 en 3 hal, expositie,infobalie,lockers, garderobe 12 zitplaatsen in ruimtestaat 24 A6+B zitplaatsen 15 x 34 x OPC = raadpleegcomputerplekken 25 zitplaatsen 35 zitplaatsen 64 zitplaatsen 4 zitplaatsen 5 x 15 zitplaatsen 4 x 2 zitplaatsen 2 x 3 zitplaatsen 262 zitplaatsen 548 zitplaatsen 18 zitplaatsen 26 x 5 zitplaatsen 22 x lengte boekenplank incl. RR 9.m¹ i.p.v m¹ balie, bronnenkamers, print-scanfaciliteiten etc. programma (m2 BVO) Openbare ruimte Onderwijsruimten Bibliotheek en studieruimte Studieruimte zonder collectie Totaal Kantoren Depotruimte Expeditie Fietsparkeren Totaal Totaal (m2 BVO) resumé gevraagd programma gevraagd In het programma van eisen zijn 5 zones te onderscheiden: zie het schema hiernaast. 1. openbare ruimte Gevraagd wordt een ruime en overzichtelijke entree met daaraan gelegen de centrale balie, het chatcafé en de zelfbedieningsuitleen. Er is bij voorkeur één centrale entree met daaraan gekoppeld de toegangscontrole en de portier. De uitleen is gelegen nabij de expeditie. De multifunctionele zaal wordt bij voorkeur gesitueerd in de voormalige snijzaal. Vanuit de fietsenstalling is er een laagdrempelige, ruime en overzichtelijke toegang tot de entreehal. 2. onderwijsruimten Onderdeel van het programma zijn een aantal onderwijsruimten van verschillende grootten. Deze ruimten worden zoveel mogelijk gegroepeerd. De raadpleegcomputerplekken (OPC) bevinden zich in of nabij de entreehal. Kantoren en staf Kantoren stafmedewerkers Overige voorzieningen Sanitair Gesloten magazijn bijzondere collecties ,2 en 3 1,2 en 3 1,2 en 3-1 en -2 postkamer, schoonmaak, opslag, lockers etc. 3. kantoren Dit onderdeel bevat ongeveer 8 werkplekken voor stafmedewerkers met aanvullende voorzieningen. Expeditie en inpandige laad/losplaats Fietsparkeren Autoparkeren Installaties Verkeersruimte (horizontaal en verticaal) Totaal netto vloeroppervlak Totaal verhuurbaar vloeroppervlak en t/m 4-2 t/m fietsparkeerplaatsen 95 parkeerplaatsen, 2 x invalideparkeerplaatsen (excl. installaties en verkeersruimte) 4. depot en fietsenstalling Een nieuwe expeditie met inpandig laden en lossen zal gesitueerd worden in de nieuwbouw aan de nieuwe Doelenstraat. Een gedeelte van het ondergrondse programma bestaat uit depot/ magazijnruimte. Daarnaast is een inpandige fietsenstalling voor studenten en medewerkers onderdeel van het programma. De fietsenstalling moet zeer laagdrempelig en toegankelijk zijn. De stalling zal ook gebruikt worden door gebruikers van de gebouwen van de UvA in de omgeving. Totaal bruto vloeroppervlak actualisatie ruimtestaat UB-BG

24 studieplekken aan de gevel studieplaatsen tussen collectie dubbel hoge boekenkast flexibel gebruik kasten 24

25 programma van eisen 5. bibliotheek en studieplaatsen Er is ruimte nodig voor de collectie, de eigenlijke bibliotheek. Het betreft 9 m1 boekenplank. Er kan ruimte worden gewonnen door in de hoge ziekenzalen insteekvloeren/ -balkons te maken ten behoeve van de collectie. Zo ontstaan dubbel hoge boekenkasten die toch goed toegankelijk zijn. Daarnaast zijn er in totaal 958 studieplaatsen gevraagd in verschillende opstellingen. Het betreft studieplaatsen tussen de collectie, grotere studiezalen, studiecellen en groepsstudieruimtes. 25

26 nieuw grijpt in oud behoud semi-openbare hovenstructuur en verbinding overkapte binnenhof kliniek nieuw hof overkapte binnenhof zusterhuis 26

27 concept toegankelijkheid functie vlekken Het gevraagde programma is ongeveer 16m2 bvo. Het bestaande gebouw bestaat uit 8 m2 bvo. De rest van het programma, 7 a 8 m2 bvo, wordt in de nieuwbouw gerealiseerd. Het nieuwbouwgedeelte bevindt zich op het braakliggende terrein aan de Nieuwe Doelenstraat en in het hof. Een gedeelte van het programma kan ondergronds worden gerealiseerd. Nieuw en oudbouw grijpen in elkaar. hoofdentree kantoren en onderwijsruimten Een belangrijke kwaliteit van het Binnengasthuisterrein zijn de geschakelde groene hoven. Het hof tussen de Kliniek en het Zusterhuis blijft gehandhaafd, maar in gewijzigde vorm. Het hof wordt overkapt zodat er een binnenhof ontstaat. Het binnenhof krijgt een centrale positie in het complex. Hier bevindt zich de centrale hal op de begane grond. hof bestaande corridor structuur handhaven en doorzetten bibliotheek en studiecentrum kantoren en onderwijsruimten De hoofdentree bevindt zich in de toekomst ter plaatse van de huidige hoofdentree van de voormalige Kliniek. De kenmerkende corridorstructuur blijft gehandhaafd en wordt afgemaakt, zodat alle functies per verdieping aan elkaar worden gekoppeld. De bestaande trappenhuizen verzorgen het vertikaal transport, aangevuld met drie nieuwe liften. In de nieuwbouw en de voormalige ziekenzalen wordt de bibliotheek en studieruimte gerealiseerd. Hier is een zo groot mogelijke flexibiliteit gewenst. In de kleinere ruimten van de oudbouw worden de secundaire functies, kantoren en onderwijsfuncties gesitueerd. Zo ontstaat een heldere en overzichtelijke opbouw en zonering van ruimten. 27

28 hoofdentree portier trap naar fietsenstalling entee fietsen toegangscontrole trap naar collectie balie 28

29 hoofdentree De centrale entree wordt gesitueerd ter plaatse van de voormalige hoofdentree van de Kliniek. De toegang is van oorsprong zeer kleinschalig. De voorgevel zal aangepast moeten worden om een ruime toegang te garanderen. De karakteristieken van de bestaande gevelarchitectuur zullen gerespecteerd worden bij de aanpassing. Het entreegebied is in de toekomst zo ruim en overzichtelijk mogelijk. Daarvoor zijn wanddoorbraken onvermijdelijk. Vanaf de entree wordt via de toegangscontrole de hal in het hof bereikt. De onderste twee steken van de bestaande hoofdtrap worden aangepast en de bestaande lift wordt verwijderd. De belangrijke toegang van en naar de fietsenstalling wordt middels twee ruime trappen gerealiseerd. De toegang komt uit in het entreegedeelte vanwege de veiligheid en de toegangscontrole. De centrale balie bevindt zich in de nabijheid van de entree, is gemakkelijk vindbaar en gastvrij. zoekgebied aanpassingen entree 29

30 impressie hof 3

31 doorsnede 31

32 kelder -1 voorkeurs variant 32

33 begane grond hoofd entree fietsen entree personeel kantoren expeditie 33

34 eerste verdieping 34

35 tweede verdieping 35

36 derde verdieping 36

37 gerealiseerd programma van eisen programma (m2 BVO) gevraagd gerealiseerd Openbare ruimte 25 2 Onderwijsruimten Bibliotheek en studieruimte Studieruimte zonder collectie Totaal Kantoren Depotruimte Expeditie Fietsparkeren Totaal Totaal (m2 BVO) openbare ruimte. In de openbare ruimte bevinden zich de entreehal, het chatcafé en de multifunctionele zaal. Vanwege de bestaande maat van het hof en de maten van het bestaande gebouw is een kleiner entreegebied gerealiseerd. Dit entreegebied is kleiner dan in het vorige nieuwbouwplan (Cruz y Ortiz) maar wel in overeenstemming met het oorspronkelijke gevraagde programma van eisen. De multifunctionele zaal wordt gesitueerd in de voormalige snijzaal. Hierdoor zijn hier minder vierkante meters nodig. 2. onderwijsruimten Het gevraagde netto programma wordt gehaald, met uitzondering van 1 practicumruimte. In de verdere uitwerking wordt in dit onderdeel optimalisatie gezocht. 3. bibliotheek en studieruimte Dit gedeelte van het programma is volledig gerealiseerd en zelfs iets vergroot ten gunste van een ruime opstelling van boeken en studieplaatsen. 4. kantoren Het volledige gevraagde programma wordt niet geheel gerealiseerd. Echter het uitgangspunt dat er 8 werkplekken van netto 15 m2 per werkplek inclusief toiletruimten, vergaderruimten, pantry en kopieerruimte is bij benadering haalbaar. 5. depotruimte en fietsenstalling Door een hoge depotruimte te maken met verrijdbare stellingen kan het benodigde aantal vierkante meters geoptimaliseerd worden. Het gevraagd aantal vierkante meters wordt echter gerealiseerd. Het gevraagde aantal fietsparkeerplaatsen is binnen de getekende vierkante meters mogelijk. Uitgangspunt voor het fietsparkeren is een fietsliftsysteem, waarbij in twee lagen fietsen gestald kunnen worden. De fietsenstalling wordt ruim en overzichtelijk en is bereikbaar middels een fietshellingbaan. 37

38 B A D A B A B B D A C D C D C aansluiting kap met de toren verschillende goothoogten zicht vanaf Staalstraat aansluiting Kliniek en Zusterhuis 38

39 studie hof dak Er zijn een aantal varianten uitgewerkt voor het hof dak: variant B variant C variant D variant A variant B variant C variant D Variant A: De hoogte van het dak is vrijwel vlak en is iets hoger dan de kliniek. + Het dak is vrij eenduidig en daardoor technisch goed te maken. + De telefoontoren staat binnen in het hof - Het dak en de nieuwe gevel eronder komen prominent in beeld aan de zijde van de Kloveniersburgwal, Staalstraat en Vendelstraat. Variant B De vorm van het dak kromt van het hoge naar de lager gelegen daken. + Het dak is ruimtelijk het mooist voor het hof. + De telefoontoren staat binnen in het hof. + Architectonisch is dit de meest interessante variant. - Het dak is technisch ingewikkeld. - Het dak en de nieuwe gevel eronder komen prominent in beeld aan de zijde van de Kloveniersburgwal, Staalstraat en Vendelstraat. Variant C Het dak is lager gelegen en sluit ongeveer aan op de goot van het zusterhuis + Het dak is niet zichtbaar aan de Kloveniersburgwal en Staalstraat. - Het dak is technisch ingewikkeld door haar vele verschillende aansluitingen. - Ruimtelijk is het hof minder aantrekkelijk. - Het gevraagde programma is niet haalbaar doordat het bovenste balkon vervalt (25m2 bvo) - De telefoontoren staat half buiten en half binnen. Variant D Het dak heeft een recht en schuin gedeelte. Het schuine gedeelte overbrugt het hoogteverschil tussen de Kliniek en het Zusterhuis. + Technisch minder ingewikkelde variant. - De telefoontoren staat half buiten en half binnen en wordt schuin doorsneden. - Architectonisch problematisch aan de zijde van het hof nabij de telefoontoren. - Het schuine dak komt prominent in beeld aan de zijde van de Kloveniersburgwal, Staalstraat en Vendelstraat. De voorkeursvariant is variant B 39

40 zon- en lichtwering natuurlijke ventilatie geïntegreerde constructie duurzame installatietechniek verfijnde structuur aangenaam verblijf 4

41 uitgangspunten hof dak Het overkappen van het hof is een gecompliceerde architectonische en technische opgave. Aansluitingen Aan het hof grenzen verschillende gebouwen met verschillende hoogten. Het nieuwe hof dak moet op een logische manier aansluiten op alle hoogten van de bestaande gebouwen. Daarnaast vormt de karakteristieke telefoontoren een prominent element in het hof. Het nieuwe dak moet op een goede manier aansluiten op deze toren. De mooiste wijze van aansluiten op deze toren is haar geheel binnen te plaatsen. Zichtlijnen Het dak is zichtbaar vanaf de Staalstraat en de Kloveniersburgwal. Zie de zichtlijnen studie hierna. Een zorgvuldige kleinschalige maatvoering en verfijnde detaillering van het glasdak is essentieel. Verblijfsklimaat hof Het hof moet een aangenaam verblijfklimaat krijgen. Hierbij is aandacht voor akoestiek, beperking van de temperatuuroverschrijding, prettig daglicht en rust. Zon- en lichtwering Het integreren van een adequate zon- en lichtwering is een belangrijk onderdeel van de technische opgave voor het dak. Duurzame installatietechniek Er moet een adequaat klimatiseringsprincipe voor het dak worden ontworpen. Hierbij wordt zoveel mogelijk gebruik gemaakt van duurzame technieken en energie. Exploitatie De exploitatielast van het gebouw en het dak moet marktconform zijn. Geïntegreerde constructie Gestreefd wordt naar een architectonisch en technisch hoogwaardig dak. De architectonische en technische integratie van de constructie is onderdeel van de opgave. 41

42 4 contour nieuwbouw volume aan de Nieuwe Doelenstraat 1 Zusterhuis gezien van af brug kruising Staalstraat - Kloveniersburgwal 2 zicht vanaf de Staalstraat, veraf 3 zicht vanuit de Amstel, t.p.v. Halvemaansbrug 5 zicht vanuit de Oudemanshuispoort 42

43 zichtlijnen studie 5 6 De overkapping van de hof zal niet alleen zichtbaar zijn in het interieur maar ook vanaf de omringende straten. Door middel van een zichtlijnenstudie is gekeken vanuit welke posities voorkeursvariant B zichtbaar is. 1 Aan de Nieuwe Doelenstraat wordt het braakliggende terrein ingevuld door de nieuwbouw. De kap zal vanaf deze straat niet zichtbaar zijn. overzicht van posities zichtlijnen Een belangrijke zichtlijn is de as gezien vanaf de Staalstraat en Kloverniersburgwal. Deze zichtlijn is onderdeel van het buffergebied Unesco werelderfgoed en van het beschermde stadsgezicht van Amsterdam. Omdat de borstwering van de Kliniek aanzienlijk hoger is dan de nok van het Zusterhuis zal de overkapping bij kap variant A, B en D, altijd zichtbaar zijn. Ditzelfde geldt voor het zicht vanaf de Halvemaansbrug, vanaf dit punt is de telefoontoren zichtbaar en ook de kap varianten A,B en D. Gezien vanaf de Vendelstraat is de glazen gevel en de kap zichtbaar. Vanaf de Grimburgwal, kijkend naar de hoofdentree van de Kliniek, is de kap niet zichtbaar. 6 zicht vanaf de Kloveniersburgwal 43

44 BiermanHenketarchitecten HAL 13A DEN EIKENHORST ESCH POSTBUS 2126 NL-526 CC VUGHT T +31 [] INFO@BIERMANHENKET.NL