EnergieTransitie- Plan PeGO. Werkgroep Nieuwbouw Groot onderhoud/renovatie. Een innovatieplan energie-efficiency nieuwbouw en renovatie

Transcriptie

1 EnergieTransitie- Plan PeGO Werkgroep Nieuwbouw Groot onderhoud/renovatie Een innovatieplan energie-efficiency nieuwbouw en renovatie

2 Inhoudsopgave 1. Managementsamenvatting 2. Missie 3. Visie 4. Indicatoren 5. Strategie/Aanpak 6. Organisatie 7. Globale programmaplanning en begroting Programmaplanning april april 2008 Bijlagen: A. Toelichting aanpak energie indicator B. Nadere uitwerking DENKEN: Innovatieteams C. Bijlagen uit businessplan over DOEN D. Nadere uitwerking OPSCHALING 2

3 1. Managementsamenvatting Overheidsdoelstellingen De regering wil dat Nederland in de komende kabinetsperiode grote stappen neemt in de transitie naar één van de meest duurzame en efficiënte energievoorzieningen in Europa in Dit plan van de Werkgroep Nieuwbouw Groot onderhoud/renovatie van PeGO wil een concrete bijdrage leveren aan een energiebesparing van 2% per jaar, een verhoging van het aandeel duurzame energie tot 20% in 2020 en een reductie van de uitstoot van broeikasgassen. Situatie in de Nederlandse bouw In de bouwketen ontbreekt een structuur die innovatie op praktisch niveau ondersteunt en stimuleert. Reden hiervoor is grotendeels het incidentele karakter van een bouwopgave en de discontinuïteit in de samenstelling van bouwteams. Voor elke bouwopgave wordt via aanbestedingen steeds een nieuw consortium van bedrijven samengesteld, terwijl voor innovaties een meer langdurige samenwerking wenselijk is. Dit leidt er toe dat er in de bouw nauwelijks partijen zijn die veranderingen kunnen bewerkstellingen waarmee bestaande structuren en opvattingen worden doorbroken. Voor innovatie is samenwerking in de keten nodig, maar de samenwerkingsverbanden zijn te kortdurend om echte doorbraken te bewerkstellingen. Door de versnippering van de bouwketen ontbreekt het overzicht op systeem- of woonconcept niveau. Een gebouw wordt nog onvoldoende gezien als een product van samenhangende en elkaar versterkende componenten maar juist als een optelsom van losse componenten. Als innovatie plaats vindt, is dat op het niveau van afzonderlijke componenten, bijvoorbeeld de stapsgewijze verbetering van het rendement van cv-ketels. Dit belemmert de ontwikkeling en introductie van nieuwe systeem- woningconcepten bestaande uit nieuwe samenhang tussen (nieuwe) componenten. De uiteindelijke gebouwgebruiker heeft door een relatief tekort aan gebouwen (aanbod markt) op de markt nauwelijks mogelijkheid om vanuit de vraagzijde productvernieuwing te entameren. Daar waar de gebruiker wel invloed kan uitoefenen, is dat vaak eenmalig, waardoor ook vanuit opdrachtgeverzijde weinig structuur voor vernieuwen aanwezig is. De maatschappelijk belangrijk geachte vernieuwingen komen daardoor onvoldoende van de grond Platform Gebouwde Omgeving Binnen PeGO werken drie werkgroepen aan: Een energiereductie plan bestaande voorraad Dit plan beoogt een versnelling te realiseren in het nemen van energiebesparende maatregelen in bestaande woningen tot een tempo van woningen per jaar. Een innovatieplan energie-efficiency nieuwbouw en renovatie Dit plan wil vanuit een centrale bundeling van kennis een continu innoverende keten organiseren waarbij locale transitiecoalities samenwerken aan de implementatie van nieuwe en verbeterde technieken. Concreet worden in vijf jaar ca à bestaande en nieuwe woningen plus een serie bestaande en nieuwe utiliteitsgebouwen gerealiseerd, die op een energetisch hoog niveau presteren. Een tweede doel is het breed opschalen van energiebesparing in de gebouwde omgeving. De management- en techniekontwikkeling uit dit plan zal ondermeer worden ingebracht in het energiereductie plan bestaande voorraad. Kansen en belemmeringen rijksregelgeving Dit plan beoogt door aanpassing van rijksregelgeving huidige belemmeringen weg te nemen en kansen te creëren voor een versnelling in energiebesparing. 3

4 Het is op termijn de bedoeling de ontwikkelde strategieën en kennis van de drie werkgroepen in elkaar te schuiven. Essentieel in de aanpak van de drie werkgroepen is de woonlasten, c.q. de energiekosten van gebouwen in de tijd te beperken. De beperking van de woonlasten kan worden gebruikt om investeringsvolume te kunnen bekostigen voor energiebesparing. Concrete doelstellingen In totaal zullen ruim 80 voorbeeldprojecten nieuwbouw, renovatie en gebiedsontwikkeling worden gerealiseerd. Het eerste opschalingdoel voor 2012 is daarbij een vervijfvoudiging van de in de eerste ronde van de voorbeeldprojecten gerealiseerde resultaten. Vanaf 2015 zal jaarlijks 45% energiereductie wordt gerealiseerd in alle nieuwbouw en zullen per jaar woningen worden gerenoveerd op 45% reductieniveau. In 2020 is dit opgelopen tot 60% reductie in alle nieuwbouw en woningen gerenoveerd op 45% reductieniveau. Door gericht door te gaan met het realiseren van voorbeeldprojecten, kan uiteindelijk gestructureerd de regelgeving worden verscherpt met als doel dat de nieuwbouw in 2030 het niveau van 80% CO 2 reductie haalt en in 2040 alle renovaties het niveau van 80% CO 2 reductie halen. Structurele samenwerking plus opschaling middels locale en nationale transitieplannen Het innovatieplan beoogt een structurele samenwerking te organiseren tussen researchinstellingen, gemeenten, corporaties en projectontwikkelaars, industrie, ontwerpers en uitvoerende bedrijven. Deze partijen gaan concreet projecten ontwikkelen, waarbij kennis betreffende management en techniek op een gestructureerde wijze wordt ingezet. Het innovatieplan beoogt tevens de opgedane kennis op een gestructureerde wijze in te zetten voor opschaling van energiebesparing in de gebouwde omgeving. Een belangrijke rol is hierbij weggelegd voor gemeenten die hun ambities gaan vastleggen in lokale transitieplannen. Op lokaal niveau is waarneembaar dat een serie gemeenten een beleidsdoelstelling hebben bepaald om binnen een aantal jaren energieneutrale gemeente te zijn. De werkgroep wil deze initiatieven ondersteunen door in deze gemeenten projecten te realiseren die op een energetisch hoog niveau presteren. Vooral de energie-efficiëntie van de bestaande woningvoorraad wordt gestimuleerd. Dialoog tussen PeGO en de andere Platforms binnen EnergieTransitie Het innovatieplan energie-efficiency nieuwbouw en renovatie beoogt op het niveau van gebouwen of wijken de vraag naar energie te beperken, dan wel duurzame energietoepassingen in te zetten. Dit steeds binnen reële dan wel binnen afzienbare tijd economisch realistische uitgangspunten. De werkgroep streeft er naar een dialoog te laten ontstaat tussen PeGO en de andere Platforms binnen EnergieTransitie, opdat er rationele combinaties ontstaan tussen het duurzame of fossiel efficiënte aanbod van energie en de mogelijkheden van vraagbeperking in de gebouwde omgeving. Grote bijdrage aan gewenste energiebesparing van 2% per jaar Door concrete plannen te ontwikkelen, door de organisatiekracht rond energiebesparing in gebouwen te versterken en door draagvlak bij gemeenten, investeerders en uitvoerders in de bouwsector te genereren, wil dit plan met een relatief kleine investering van de rijksoverheid een grote bijdrage te leveren aan de gewenste energiebesparing van 2% per jaar. Essentieel is dat de rijksoverheid op basis van de ervaringen in deze werkgroep de regelgeving voor energiebesparing periodiek aanpast. Het plan effent de weg om op een verantwoorde wijze de EPN voor nieuwbouwwoningen te verhogen. Ook een structurele periodieke aanpassing van een EPN voor de bestaande bouw wordt mogelijk door de opgedane ervaringen van het innovatieplan. 4

5 5

6 Missie De werkgroep Nieuwbouw Groot Onderhoud /Renovatie wil een duurzame kwaliteitssprong en een duurzame EnergieTransitie in de gebouwde omgeving op gang brengen door het realiseren van een groot aantal innovatieve voorbeeldprojecten 1. Woningbouw 2. Utiliteitsbouw 3. Integrale gebiedsontwikkeling en het hiermee aanslingeren van een zelflerende en continu innoverende keten. Voorbeeldprojecten in een groeiend netwerk van partijen Nationale Overheid VROM EZ- VenW SenterNovem Provincies Platforms EnergieTransitie Gemeenten PeGO PM NGR EnergieNed Aedes Energiebedrijven Banken & Verzekeraars Verenigingen Eigenaars & Bewoners Organisaties AVBB, KIVI, ONRI BouwNed, SBR, ISSO. Vakbladen Onderwijsinstellingen Opleidingsinstituten Kennisinstellingen TNO- ECN - Ingenieursbureaus Bouwbedrijven Vastgoedbedrijven Projectontwikkelaars Woningbouw corporaties Industrie Ontwerpers Adviesbureaus Architecten Detacheringbureaus Software leveranciers Toeleveranciers 6

7 2. Missie Een zelflerende en continu innoverende keten De Werkgroep Nieuwbouw en Groot Onderhoud /Renovatie wil vanuit een centrale bundeling van kennis een zelflerende en continu innoverende keten op gang brengen, waarbij lokale en nationale transitiecoalities samenwerken aan de implementatie van nieuwe en verbeterde technieken in de gebouwde omgeving. Dit innovatieplan wil hiermee een concrete bijdrage leveren aan een energiebesparing van 2% per jaar. Naast economische en fysieke duurzaamheid wil dit plan ook een bijdrage leveren aan sociale duurzaamheid. Door het op gang brengen van een duurzame kwaliteitssprong in de gebouwde omgeving wordt ook een maatschappelijke bijdrage geleverd aan de problematiek van de kwaliteit van de openbare ruimte en die van de kwetsbare wijken, aan initiatieven en programma s als Schoner/Zuiniger en Van Probleemwijk naar Prachtwijk, evenals aan de innovatieprojecten van het innovatieplatform. Het innovatieplan gaat hierbij niet alleen om het betere technische ontwerp in de nieuwbouw. Het gaat juist ook om innovatieve renovatie in de bestaande bouw. Het gaat in beginsel om energiereductie, maar het betekent altijd meer: het gaat juist ook om woonlasten, comfort en veiligheid. Essentieel is kennisoverdracht en het motiveren van partijen in de gehele bouwkolom Het realiseren van de doelstellingen is een opgave voor de gehele vastgoedsector, de bouwbranche, de toeleveringsindustrie, de nutsbedrijven, particuliere eigenaren, ontwerpers en de overheid als verantwoordelijke voor het maken en handhaven van wet- en regelgeving. Op het niveau van de individuele bedrijven en adviseurs wordt aandacht besteed aan kennisoverdracht, scholing en begeleiding op het gebied van het managen van complexe opgaven. Economisch realistische duurzame energietoepassingen worden door opdrachtgevers in de bouw niet automatisch gekozen. Ook bij nieuwe technieken moet eerst een zekere marktomvang gerealiseerd zijn wil een techniek echt doorbreken. Wij kiezen er daarom voor om in nieuwbouw en bestaande bouw een aantal veelbelovende energieconcepten op een steeds hoger ambitieniveau in voldoende aantallen te bouwen. In deze projecten wordt ervaring opgedaan in het organiseren van nieuwe oplossingen. De managers van deze projecten gaan hun ervaringen doorgeven aan volgende initiatiefnemers. Essentieel is woningen en gebouwen te realiseren die energetisch hoog presteren en die zich tevens onderscheiden door een hoge gebouwkwaliteit. Energiebesparing krijgt daarmee het imago van kwalitatief hoogwaardig wonen & werken. Een essentieel aspect van het plan is daarmee het volgen van de ervaringen van de gebruikers. Uit de praktijkervaringen zal duidelijk gaan worden dat er werkelijk een grote woonlastenbesparing als gevolg van een lagere energierekening is. Dit in kwalitatief goede woningen met een hoog wooncomfort en een gezond binnenmilieu. De beste manier om partijen in de bouw te motiveren om zich voor EnergieTransitie in te zetten is te laten zien dat het tevreden kopers en huurders van woningen oplevert en tevreden gebouweigenaren en dat hiermee ook andere belangrijke maatschappelijke doelstellingen worden ondersteund. 7

8 Visie - een concrete bijdrage aan een duurzame kwaliteitssprong [PJ] Total BAU Dw ellings BF Utility sector BF District systems BF Total BF Visie - ruim 80 voorbeeldprojecten met oplopend ambitieniveau Ca duurzame nieuwbouw woningen Ca duurzaam verbeterde bestaande woningen Ca. 20 utiliteitsprojecten (bestaand en nieuw) 4 locaties duurzame integrale gebiedsontwikkeling jaren van april tot april projecten W-nieuwbouw W-bestaande bouw Utiliteitsbouw Gebiedsontwikkeling ambitieniveau 45%: voorbereiding en uitvoering ambitieniveau 60%: voorbereiding en uitvoering ambitieniveau 80%: voorbereiding en uitvoering opstartfase 8

9 3. Visie Een concrete bijdrage aan beperking gebruik fossiele brandstoffen gebouwde omgeving 50% in 2030 en 80% in 2050: Nu actie met een duidelijke visie op lange termijn De Werkgroep wil een concrete bijdrage aan de EnergieTransitie leveren en het begin van een wezenlijke, duurzame kwaliteitssprong in de gebouwde omgeving realiseren door enthousiasme en kennis in de markt te zetten over grensverleggende voorbeeldprojecten. De basis gedachte is dat indien op een voortvarende wijze gebouwconcepten met een oplopend ambitieniveau worden geïntroduceerd en grootschalig geïmplementeerd, een duurzame energiehuishouding in de GO medio deze eeuw realiseerbaar is. Er is met behulp van een aantal concepten een schatting gemaakt welke ambitieniveaus wanneer haalbaar zijn voor de verschillende onderdelen van de gebouwde omgeving. In het schema Visie - een concrete bijdrage aan een duurzame kwaliteitssprong staat de groene lijn staat voor het totale energiegebruik in de gebouwde omgeving, de paarse en rode lijn voor woningen en U- bouw, de gele lijn voor lokale energieopwekking. De doelstelling van deze business is op zich realistisch, maar er is wel tijd nodig voordat het energiegebruik in de gebouwde omgeving merkbaar zal dalen. De concrete bouwopgave hierbij luidt voor de periode : De Werkgroep wil meerdere, commercieel interessante systeemconcepten nieuwbouw en bestaande bouw ontwikkelen en in de markt realiseren, waarbij oplopende ambitieniveaus van 45%, 60% en 80 % CO2-reductie in drie opeenvolgende cycli in ca. vijf jaar tijd worden gerealiseerd. De Werkgroep wil in totaal ruim 80 grote voorbeeldprojecten met een oplopend ambitieniveau realiseren: Ca duurzame nieuwbouw woningen (3x1000 met 45% resp. 60% en 80% reductie) Ca duurzaam verbeterde bestaande woningen (3x1000 met 45% resp. 60% en 80% reductie) Ca. 20 utiliteitsprojecten (bestaand en nieuw) 4 locaties duurzame integrale gebiedsontwikkeling De voorbeeldprojecten uit het innovatieplan betreffen een totale bouwopgave van ca 1 miljard. Hiermee wordt voor wat de woningbouw projecten een directe besparing gerealiseerd van ca. 0,2 PJprim/jaar of 0,011 Mton CO2/jaar. De berekeningen voor de besparingen voor nieuwbouw Utiliteitsbouw, renovatie Utiliteitsbouw en Transitie in Gebiedsontwikkeling, en daarmee de totale onmiddellijke bijdrage in PJprim/jaar resp. CO2/jaar besparing van de voorbeeldprojecten moeten momenteel nog nader worden uitgewerkt. 9

10 Visie -eerste opschalingdoel in 2012 per jaar -Ca duurzame nieuwbouw woningen met 45% CO2-reductie -Ca duurzaam verbeterde woningen met 45% CO2-reductie -Ca. 25 nieuwe en bestaande utiliteitsprojecten met 45% CO2-reductie locaties duurzame integrale gebiedsontwikkeling emissieneutraal Visie - opschalingdoelstellingen vanaf 2015 jaar NIEUWBOUW CO2 reductie RENOVATIE CO2 reductie Woningen Utiliteitsbouw Woningen Utiliteitsbouw % 100% 45% % 45% % 100% 60% % 45% % 100% 80% % 60% % 100% 100% % 80% % 100% 100% % 80% 10

11 Laten zien dat het schoner, zuiniger en beter kan! Hoe belangrijk de voorbeeldprojecten ook mogen zijn, zij blijven in zekere zin slechts middel en dienen vooral als eerste aanzet. De Werkgroep wil de opgedane kennis in de markt zetten, zodanig dat deze voor alle betrokken partijen beschikbaar komt, en dat partijen de verschillende systeemconcepten op grote schaal willen en kunnen gaan toepassen. Het eerste opschalingdoel voor 2012 is daarbij een vervijfvoudiging van de in de eerste ronde van de voorbeeldprojecten gerealiseerde resultaten. Vervolgens is de doelstelling om van af 2015 de volgende resultaten te boeken: jaar nieuwbouw renovatie woningen U-bouw CO 2 reductie woningen U-bouw CO 2 reductie % 100% 45% CO 2 red % 45% CO 2 red % 100% 60% CO 2 red % 45% CO 2 red % 100% 80% CO 2 red % 60% CO 2 red % 100% 100% CO 2 red % 80% CO 2 red % 100% 100% CO 2 red % 80% CO 2 red. In het schema wordt zichtbaar gemaakt, dat vanaf 2015 jaarlijks 45% energiereductie wordt gerealiseerd in alle nieuwbouw en woningen worden gerenoveerd op 45% reductieniveau. In 2020 is dit opgelopen tot 60% reductie in alle nieuwbouw en woningen gerenoveerd op 45% reductieniveau. Door gericht door te gaan met het realiseren van voorbeeldprojecten, kan uiteindelijk gestructureerd de regelgeving worden verscherpt met als doel dat de nieuwbouw in 2030 het niveau van 80% CO 2 reductie haalt en in 2040 alle renovaties het niveau van 80% CO 2 reductie halen. Aanpassing van wettelijke regelgeving zal gebaseerd moeten zijn op haalbaarheid van de ontwikkelingen voor het mainstream- segment in de markt. Strengere wettelijke normen moeten immers vanaf introductie onmiddellijk voor alle marktpartijen realiseerbaar zijn. In de komende periode wordt deze problematiek van koplopers en early adopters, die willen en kunnen, naar mainstream die willen, kunnen en moeten in de verdere uitwerking van de opschalingplannen nader uitgewerkt. 11

12 Indicatoren Energieposten VROM/EZ EPN + Commissioning/ Kwaliteitsborging 1. EPN 2. GGE Wijkgebonden PeGO Projecten Bewoner 1. EPN 2. GGE 3. HHE 4. Wijkgebonden 1. EPN 2. GGE 3. HHE 4. - CO 2 Indicatoren en instrumenten Sturing van kwaliteit (conceptkeuze in vroege bouwfasen) met Toolkit Controle van kwaliteit (na ontwerp) op basis van IWCS-instrument Zijn CO 2 / energie / comfort / gezondheid-ambities in het ontwerp gerealiseerd? Output van IWCS-instrument 12

13 4. Indicatoren Het doel is om het totale energiegebruik in de gebouwde omgeving te reduceren, dus ook het huishoudelijke gebruik en het gebruik, dat gerelateerd is aan de wijk, zoals straatverlichting. Om de verschillende deelgebruiken eenduidig te kunnen onderscheiden, kiezen wij indicatoren, die bruikbaar zijn bij contractafsluiting, als ontwerpinstrument en voor bewoners om hun woonlasten en hun energiehypotheek te bepalen. Onderscheid is gemaakt tussen verschillende energieposten: - Gebouwgebonden Energie (EPN), - Gebouwgebonden Gebruikers Energie (GGE), die deels in EPN, deels in EPL en deels niet is genormeerd. - Huishoudelijk Energieverbruik (HHE), die niet is genormeerd. - Wijkgebonden Energie, die deels in EPL is genormeerd. Hierbij is het uitgangspunt om zoveel mogelijk huishoudelijk energieverbruik (HHE) om te zetten naar gebouwgebonden gebruikers energie (GGE). Het gaat hierbij om verlichting, in beperkte mate (daglichtafhankelijke regeling, aanwezigheid, LED verlichting, verbieden gloeilamp), om wasdrogers, door gasaansluiting dan wel aanbieden WP-droger (op zonnecollector), stofzuigers door centrale stofzuiginstallatie, wasmachines en vaatwasmachines middels hotfill (op zonnecollector), om ventilatie, cv pompen ( hulpenergie ) en om sluipverbruik (reductie door domotica-oplossingen ). Voorbeeld doelstellingen Pego in relatie tot de indicatoren Energiepost Referentie Pego-A Pego-A+ Pego-A++ indicator Totaal 1990 (3500 kwh) -45% -60% -80% CO 2 1. EPN 2006 (810 kwh) -45% -60% -80% CO 2/ EPC 2. GGE 1990 (1330 kwh) -45% (750 kwh) -60% (550 kwh) -80% (250 kwh) kwh/woning of m 2 3. HHE 1990 (1500 kwh) -10% (1350 kwh) -20% (1200 kwh) -30% (1050 kwh) kwh/woning of m 2 4. Wijk % -15% -20% kwh/woning (1500 kwh) = huishoudelijk aandeel in kwh in verschillende energieposten De vaststelling van de algemene energie-indicator techniek is in een workshop met vertegenwoordigers uit het veld getoetst en is daarbij zeer positief ontvangen. In de komende periode willen wij nog een aantal vervolgacties realiseren: Onder andere moeten nog definitieve vaststelling van de kwantitatieve doelstellingen plaats vinden, moet het EPN+ instrument nog worden uitgewerkt voor bestaande woningbouw en voor utiliteitsbouw, moeten nadere uitwerkingen plaatsvinden voor de GGE- maatregelen alsook voor de Wijkenergie- maatregelen en de bepalingsmethoden. Daarnaast moeten ondermeer nog uitgangspunten, protocollen en instrumenten voor bepaling van woonlasten worden uitgewerkt. 13

14 Strategie - tweeledige aanpak - I : commissioning Geen EnergieTransitie zonder bouwprocestransitie geen bouwprocestransitie kan plaatsvinden zonder contracttransitie. sturen op doelstellingen en prestatie-indicatoren gedurende gehele proces. Programma Eisen Ontwerp Uitwerking/Bestek Realisatie Onderhoud& Beheer uitgangspunten van commissioning. Strategie - tweeledige aanpak - II : transitiemanagement Transitiemanagement - een structurele koppeling tussen research/innovatie, realisatie in de praktijk en opschaling. Transitiemanagement - een parallelle werking tussen DENKEN, DOEN & OPSCHALEN: Innovatieteams verantwoordelijk voor research/innovatie Transitieteams verantwoordelijk voor realisatie in de praktijk Opschalingteams verantwoordelijk voor brede marktintroductie DENKEN DOEN 1 DENKEN DOEN 1 OPSCHALEN OPSCHALEN DENKEN DOEN 2 DENKEN DOEN 2 OPSCHALEN OPSCHALEN DENKEN DOEN 3 DENKEN DOEN 3 OPSCHALEN OPSCHALEN

15 5. Strategie De bovenbeschreven missie en visie leiden tot een tweeledige aanpak. Enerzijds moet de aanpak verzekeren dat wat wordt beloofd ook wordt waargemaakt. Hierbij kiest de werkgroep voor het hanteren van een aanpak van commissioning. Anderzijds moeten behalve de voorbeeldprojecten juist meer nieuwe initiatieven op gang komen. Allereerst vanuit de voorbeeldprojecten en in tweede instantie op nationale schaal. Hier kiest de werkgroep voor het hanteren van een aanpak van transitiemanagement. Commissioning Enerzijds wil de Werkgroep waarborgen dat binnen de voorbeeldprojecten de voorgenomen besparingen ook daadwerkelijk worden gerealiseerd. Gekozen wordt voor een strategie van commissioning: het op basis van het programma van eisen consequent sturen op de vooraf bepaalde doelstellingen en prestatie-indicatoren gedurende het gehele bouwproces. Energietransitie in de Gebouwde Omgeving vraagt om een transitie van het bouwproces zelf en om aanpassingen in de contractvorming. In het buitenland is de aanpak commissioning bekender dan in Nederland. Met dit uitgangspunt is de Werkgroep ook in haar procesaanpak innovatief. Transitiemanagement Anderzijds wil de Werkgroep een structurele koppeling realiseren tussen research & innovatie, realisatie in de praktijk en opschaling, tussen DENKEN, DOEN en OPSCHALEN. Binnen het DENKEN worden Innovatieteams geformeerd, verantwoordelijk voor research & innovatie, binnen het DOEN Transitiegroepen, verantwoordelijk voor realisatie in de praktijk en binnen OPSCHALEN Opschalingteams, verantwoordelijk voor brede marktintroductie. Door de voortdurende terugkoppeling van bevindingen en leermomenten wordt zowel lokaal als nationaal een grootschalig transitieproces opgestart en geborgd. De strategie bestaat daarmee uit: - het laten samenwerken van kennisinstellingen en het laten analyseren welke technische concepten in nieuwbouw, bestaande bouw en gebiedsontwikkeling veelbelovend zijn. - het mobiliseren van koplopers onder gemeenten, corporaties, projectontwikkelaars, industrie, ontwerpers en uitvoerende bedrijven om meerdere innovatieve projecten uit te gaan voeren. - het sluiten van contracten met de partijen die deze concepten willen bouwen en het realiseren van adequaat management om hen te ondersteunen en te begeleiden. - het maken van afspraken met betrokken partijen om ideeën over EnergieTransitie op te nemen in hun andere plannen en het ondersteunen van deze initiatieven. - het realiseren van eenduidige evaluaties om de diverse leerervaringen in kaart te brengen en te verbinden ten behoeve van zowel lokale als nationale EnergieTransitie. - het verbinden van de verschillende initiatieven binnen en buiten PeGO om in het bijzonder de nationale EnergieTransitie op gang te brengen. 15

16 Organisatie in groeiend netwerk van partijen - management en leiderschap sturing & elan Nationale Overheid VROM EZ- VenW SenterNovem Provincies Platforms EnergieTransitie Gemeenten PeGO PM NGR EnergieNed Aedes Energiebedrijven Banken & Verzekeraars Verenigingen Eigenaars & Bewoners Organisaties AVBB, KIVI, ONRI BouwNed, SBR, ISSO. Vakbladen Onderwijsinstellingen Opleidingsinstituten Kennisinstellingen TNO- ECN - Ingenieursbureaus Bouwbedrijven Vastgoedbedrijven Projectontwikkelaars Woningbouw corporaties Industrie Ontwerpers Adviesbureaus Architecten Detacheringbureaus Software leveranciers Toeleveranciers Organisatie in netwerk van verbindingen -juridische vorm VROM Werkgroep PeGO Klankbordgroep DENKEN Stichting EnergieTransitie/ Werkgroep PeGO Klankbordgroep OPSCHALEN Programmamanagement DENKEN Innovatieteams DOEN Transitiegroepen OPSCHALEN 16

17 5. Organisatie Algemeen Binnen het innovatieplan van de Werkgroep zal de Werkgroep enerzijds zeer concreet op het behalen van de ambitieuze doelstellingen van de voorbeeldprojecten sturen en anderzijds juist vooral werken aan het aanslingeren van een groeiend netwerk van partijen, die zich willen verbinden met de doelstellingen van de nationale EnergieTransitie. Dat wil zeggen dat de Werkgroep naast management vooral ook leiderschap vraagt en dat naast professionele sturing vooral ook bezieling, enthousiasme en elan nodig is. De gekozen organisatiestructuur is hiermee in essentie bepaald: een handvol bevlogen mensen, die een groot netwerk van professionals verbinden en versterken, en die zich tegelijkertijd laten afrekenen op de harde resultaten die uit de voorbeeldprojecten moeten komen. Naast moeten en kunnen staat echter ook willen centraal. Essentieel is kennisoverdracht en het inspireren, motiveren en ondersteunen van partijen in de gehele bouwkolom. Hiervoor moet vanaf het begin een zo groot mogelijk aantal partijen betrokken worden bij het plan. Op lokaal niveau gaat het om een groeiend aantal, dat ambitieuze beleidsdoelstellingen bepaalt om energiebesparingen te realiseren. Op het niveau van individuele bedrijven en adviseurs gaat het om kennisoverdracht, scholing en begeleiding bij het managen van complexe opgaven. Essentieel is het betrekken van de gebruikers van de woningen en gebouwen. De beste manier om partijen in de bouw te motiveren zich voor EnergieTransitie in te zetten is te laten zien dat het tevreden kopers en huurders van woningen oplevert en tevreden gebouweigenaren. Juridische vorm Om de Werkgroep in staat te stellen contracten af te sluiten, een kleine uitvoeringsorganisatie in te richten en geldstromen te kunnen reguleren kiest de Werkgroep voor een Stichtingstructuur. Als werktitel voor dit juridische vehikel is voorlopig gekozen: EnergieTransitie/Werkgroep PeGO. In de komende tijd zal de Werkgroep nog nader onderzoeken of het hierbij om een nieuwe stichting dient te gaan, een combinatie kan worden gemaakt met de andere PeGO - initiatieven of dat van andere bestaande structuren (o.a. Stichting van Projectgroep DEPW) gebruik kan worden gemaakt. Hierbij wordt tevens nog bekeken op welke wijze het bestuur van de Stichting het beste kan worden bemenst teneinde vanaf het begin breed draagvlak vanuit de markt te verzekeren. 17

18 Klankbordgroep DENKEN Organisatie -algemeen overzicht Stichting EnergieTransitie /Werkgroep PeGO Klankbordgroep OPSCHALEN Programma- Coördinator DENKEN Projectmanagement ALGEMEEN Programma- Coördinator ALGEMEEN TRANSITIE-MGT. Programma- Coördinator KENNISMGT. & SUPPORT Programma- Coördinator OPSCHALEN DENKEN Innovatieteams DOEN Transitiegroepen 1 Transitiegroepen 2 Transitiegroepen 3 Transitiegroepen 4 OPSCHALEN Lokaal OPSCHALEN Informatiestromen Rapportagelijnen project- en programmamanagement Coördinatielijnen technisch inhoudelijk kennismanagement en support Nationaal 18

19 Algemene verdeling van taken en bevoegdheden Werkgroep De Werkgroep Nieuwbouw Groot onderhoud/renovatie maakt onderdeel uit van PeGO en rapporteert in die zin aan de Interdepartementale Programmadirectie Energietransitie (IPE). In verband met de overheidsbijdrage voor het totale plan is het uitgangspunt dat ook rechtstreeks verantwoording wordt afgelegd aan VROM. De Werkgroep stelt een uitvoeringsorganisatie in en functioneert zelf in de praktijk als Stuurgroep, als een Raad van Commissarissen naar deze uitvoeringsorganisatie. De Werkgroep delegeert de dagelijkse coördinatie & aansturing van de projecten aan dit centrale Programmamanagementbureau. Programmamanagement Het centrale Programmamanagementbureau is verantwoordelijk voor de dagelijkse coördinatie, aansturing en verbinding van alle activiteiten, evenals de operationele verbindingen met overige werkgroepen PeGO. Alle activiteiten in projecten, researchactiviteiten, productie van middelen voor kennisoverdracht en ondersteunende activiteiten vanuit dit innovatieplan vallen onder de verantwoordelijkheid van het Programmamanagement. DENKEN - Innovatieteams De innovatieteams zijn verantwoordelijk voor research en innovatie. Zij ontwikkelen nieuwe oplossingsvarianten, technieken en processen. Zij werken realistische en realiseerbare, integraal samenhangende pakketten en concepten uit. Om een brede verankering van het programma te waarborgen is regelmatige toetsing van de onderzoeksprogrammering voorzien met de in te stellen klankbordgroep DENKEN. DOEN - Transitiegroepen De transitiegroepen zijn verantwoordelijk voor realisatie in de praktijk. Zij committeren zich in meerdere rondes aan oplopende ambities (45, 60, 80%) en realiseren concreet de verschillende bouwopgaven. Zij creëren volume, waardoor marktinvesteringen in vernieuwing niet alleen mogelijk, maar ook interessant worden. OPSCHALEN Lokale en Nationale Opschalingteams De opschalingteams zijn verantwoordelijk voor brede marktintroductie. Het lokaal opschalen is bedoeld als gecoördineerde olievlekwerking. Het richt zich op de naaste omgeving waarin een Transitiegroep werkt, bij voorbeeld ten behoeve van andere projecten in dezelfde gemeente. Daarnaast zullen de corporaties, projectontwikkelaars en adviesbureaus die bij de Transitiegroepen betrokken zijn ook in andere gemeenten hun verworven kennis gaan inzetten. Dit geldt eveneens voor de toeleverende industrie en uitvoerende partijen die werken voor andere opdrachtgevers. Het nationaal opschalen is bedoeld om te realiseren dat grootschalige acceptatie en overname van vernieuwingen, van early adopters naar mainstream, zal plaatsvinden. Allereerst richt het opschalen zich op enthousiasmeren, stimuleren, kennisoverdracht en uitdagen tot participeren. Om een brede verankering van het programma te waarborgen vindt hierbij regelmatige toetsing van de programma-aanpak plaats met de in te stellen klankbordgroep OPSCHALEN.. 19

20 Organisatie Programmamanagement Programmacoördinator ALGEMEEN TRANSITIE- MANAGEMENT Programma- Coördinator DENKEN Projectmanagement ALGEMEEN Programma- Coördinator KENNISMGT. & SUPPORT Programma- Coördinator OPSCHALEN DENKEN DOEN OPSCHALEN Innovatieteams Transitiegroepen Informatiestromen Rapportagelijnen project- en programmamanagement Coördinatielijnen technisch inhoudelijk kennismanagement en support 20

21 Organisatie Programmamanagement Om haar taken te vervullen beschikt het Programmamanagement bureau over de volgende rollen/functies: Rol/functie Algemeen Programmacoördinator Programma coördinator DENKEN Algemeen Projectmanagement Programmacoördinator KENNISMANAGEMENT & SUPPORT Programmacoördinator OPSCHALEN TRANSITIEMANAGEMENT Verantwoordelijkheden Eindverantwoordelijk voor de uitvoering van het programma Verantwoordelijk voor de coördinatie en aansturing van het programmaonderdeel DENKEN Verantwoordelijk voor de projectplanning voor wat betreft tijd en geld Verantwoordelijk voor de technisch inhoudelijke projectplanning, de organisatie van commissioning en de organisatie van de communicatie over en weer en de kennisstromen tussen DENKEN, DOEN en OPSCHALEN Verantwoordelijk voor de coördinatie en aansturing van het programmaonderdeel OPSCHALEN Verantwoordelijk voor voortdurende terugkoppeling over het programma en analyse van samenhang van de diverse activiteiten Kennismanagement & support Om de ca 80 complexe en innovatieve projecten in de Transitiegroepen eenduidig, effectief en efficiënt te kunnen monitoren, alsook om alle verschillende leerervaringen effectief en efficiënt te kunnen doorgeven binnen zowel lokale als nationale opschalingactiviteiten, is het noodzakelijk dat vooraf een zeer goed gestructureerd en kwalitatief hoogwaardig kennismanagement systeem wordt opgezet. Heldere formulering en regulering van informatiestromen en eenduidige rapportagelijnen, duidelijk contractafspraken en een gezamenlijke taal moeten het mogelijk maken om de vele verschillende activiteiten met elkaar te verbinden en elkaar te laten versterken. Transitiemanagement Onder de directe verantwoordelijkheid van het Programma Management Bureau valt tevens de groep Transitie Management. Deze groep heeft geen directe resultaatsgerichte verantwoordelijkheid binnen het programma, maar analyseert en bekijkt vanuit het totaaloverzicht van alle activiteiten de mogelijke inefficiënties, die zich aftekenen met als doel om de Programma Coördinator Algemeen en alle betrokken partijen inzicht te verschaffen in de effectiviteit van het programma. De groep Transitie Management kan zo voorstellen doen aan de Coördinator Algemeen voor onderzoek of gerichte support, of kan via de Coördinator Algemeen verzoeken krijgen voor onderzoek of gerichte support van de diverse Innovatiewerkgroepen, Transitiegroepen of groepen die Lokaal of Nationaal doende zijn met de EnergieTransitie. 21

22 Programmamanagement DENKEN Klankbordgroep DENKEN Stichting EnergieTransitie /Werkgroep PeGO Programma- Coördinator DENKEN Programmamanagement DENKEN samenhangend onderzoeksprogramma met meerdere Innovatieteams DOEN OPSCHALEN Thema Thema Thema Thema Thema Passief Adaptief Exergie Tapwater.. Informatiestromen Rapportagelijnen project- en programmamanagement Coördinatielijnen technisch inhoudelijk kennismanagement en support 22

23 DENKEN: Innovatieteams Het DENKEN vindt plaats in zogenaamde themagroepen of innovatieteams. Het is de bedoeling dat rondom een thema een groep deskundigen wordt verzameld die het betreffende thema grondig uitwerkt tot concepten op niveau s 45%, 60% en 80% CO 2 reductie,, inclusief de daarvoor benodigde doorontwikkeling van systemen en technologieën. Op basis van onze huidige inventarisaties verwachten wij dat themagroepen zullen ontstaan rondom de thema s Passief Huis +, Zonnewoning, Adaptief, Exergie, Tapwater, en Integrale Gebiedsconcepten. In de Transitiegroepen voor woningbouw en utiliteitsbouw, zowel voor nieuwbouw als renovatie kan vervolgens voor een van de concepten worden gekozen als basisprincipe voor de uitwerking van de drie opeenvolgende projecten. In de komende periode wil de Werkgroep enerzijds deze themalijnen samenhangend verder uitwerken en ten behoeve van de eerste transitiegroepen twee conceptlijnen voor de drie ambitieniveaus volledig uitwerken. De samenstelling van innovatieteams zal variëren. Op basis van de huidige inventarisatie en de doelstellingen verwacht de dat in principe telkens uit de volgende partijen een mix zal worden gevonden: R&D instellingen en gespecialiseerde ingenieursbureaus: leveren kennis aan voor het bedenken van systeemconcepten op de verschillende aspecten en dragen zorg voor ontwikkeling van benodigde technische oplossingen. verzamelen kennis, die opgedaan is nationaal EN internationaal in eerdere projecten, demonstraties om mee te nemen in nieuwe conceptontwikkelingen, technologie ontwikkelingen, etc. leveren specifiek kennis aan op een van de aspecten. Toeleverende industrie: creëren van waarde door innovatie in systemen en processen. vertalen technologische doorbraken in concrete productontwikkeling. Bouwregisseur (projectontwikkelaar/woningcorporatie/aannemer) waarborgen de praktische haalbaarheid van concepten Procesbegeleiders koppelen kennis aan elkaar vanuit de verschillende aspecten en zorgen ervoor om uiteindelijke systeemconcepten kant&klaar aan te leveren. zorgen dat het proces van totstandkoming van de systeemconcepten wordt geborgd. Klankbordgroep DENKEN Om de conceptontwikkeling van het begin te richten en te verankeren vanuit de behoefte aan realisatie en mogelijke opschaling in de praktijk wil DENKEN tevens werken met een klankbordgroep. Partijen die hier een rol in kunnen spelen zijn, naast niet rechtstreeks betrokken collega experts, ondermeer industrie, architecten, (lokale) overheidsvertegenwoordigers en vertegenwoordigers van Transitiegroepen en Opschalingteams. 23

24 Programmamanagement en DOEN- transitiegroepen Stichting EnergieTransitie /Werkgroep PeGO Projectmanagement ALGEMEEN Programma- Coördinator ALGEMEEN Programma- Coördinator KENNISMGT & SUPPORT DENKEN DOEN Transitiegroepen Woningen Nieuwbouw Transitiegroepen Woningen Renovatie Transitiegroepen Utiliteitsbouw Nieuw Transitiegroepen Utiliteitsbouw Renovatie Transitiegroepen Gebiedsontwikkeling OPSCHALEN Informatiestromen Rapportagelijnen project- en programmamanagement Coördinatielijnen technisch inhoudelijk kennismanagement en support 24

25 DOEN transitiegroepen De doelstelling van Transitiegroepen is om, middels de experimenten systeemconcepten in een zodanige omvang te realiseren dat: eventuele "kinderziektes" er niet meer zijn; nieuwe technieken snel de fase van nulserie overstijgen; er voldoende vertrouwen in de maakbaarheid van de concepten wordt verkregen; eventuele hoge kosten aanzienlijk kunnen worden gereduceerd. Transitiegroepen gaan allereerst doen wat nu kan en werken tegelijkertijd de activiteiten uit die over enige tijd kunnen worden uitgevoerd. Op basis van de huidige planvorming verwachten wij dat voor een periode van vijf jaar de volgende principes van toepassing zullen zijn: - kiezen voor een bepaald energieconcept met de potentie om verbeterd te worden - productierijp maken van dit concept met een groep deskundigen productierijp - voorbeelden bouwen in niet te kleine aantallen - experimenteren met technische varianten - leren door te doen en registreren wat goed en fout gaat - werken als team van ontwerp tot en met de eindgebruiker - herhalen van de aanpak tenminste drie keer om op steeds hoger niveau van presteren Concreet nemen de volgende partijen deel in een transitiegroep, waarbij voorwaarde is dat 1 partij expliciet de leider is met een groot mandaat. Gemeente - heeft een actief gemeentelijk beleid op het gebied van energietransitie - levert de benodigde kavels voor het realiseren van drie projecten; omvang per project 60 à 120 woningen Opdrachtgever - de opdrachtgever is een projectontwikkelaar, corporatie of belegger die actief gaat optreden als initiatiefnemer, risicodrager en manager van de drie te realiseren projecten - de opdrachtgever is verantwoordelijk voor het behalen van de gewenste energiedoelstelling Ontwerper - voor het ontwerp van de gebouwen worden architecten gekozen met affiniteit voor energiezuinigheid, gezondheid en comfort - zowel voor het bouwfysisch als installatietechnisch ontwerp van de gebouwen in de projecten worden gespecialiseerde ingenieursbureaus ingeschakeld - het bouwfysisch ingenieursbureau berekent de prestaties met TRNSYS Bewonersgroepen - zijn niet per definitie partij in transitiegroepen - van belang om deel te nemen om in het bijzonder inbreng te hebben vanuit de optiek van bewonersacceptatie van een energieconcept 25

26 Programmamanagement OPSCHALEN Stichting EnergieTransitie/Werkgroep PeGO NATIONAAL NETWERK PeGO - SenterNovem SBR - ISSO - SEV MilieuCentraal CEA.. Klankbordgroep OPSCHALEN Programmamanagement Programma- Coördinator OPSCHALEN DENKEN DOEN Lokale Transitieplannen: OPSCHALEN Lokaal: OPSCHALEN Nationaal: Onderwijs Kennis- Regelgeving Financiële overdracht tools Informatiestromen Rapportagelijnen project- en programmamanagement Coördinatielijnen technisch inhoudelijk kennismanagement en support 26

27 OPSCHALEN: Innovatieteams Van Transitiegroepen en Lokale EnergieTransitie Plannen naar de gehele gebouwde omgeving Om de doelen te realiseren dienen in de Transitiegroepen, en daarna in de gehele gebouwde omgeving, veranderingen plaats te vinden die uiteindelijk tot de gewenste reducties leiden. Alle nu bestaande gebouwen dienen op termijn, d.m.v. energiebesparingplannen en onderhoud- en renovatie-ingrepen, energiezuiniger gemaakt te worden terwijl de nieuwbouw al in de realisatiefase energiezuiniger ontworpen en ontwikkeld moet worden. Die verandering in de huisvesting- en bouwsector kan deels via regelgeving worden afgedwongen. Andere veranderingen zullen vernieuwingen in het systeem vereisen zoals nieuwe werkwijzen, samenwerkingsverbanden en de geïntegreerde ontwikkeling van nieuwe technologieën en concepten. In de nieuwbouw is in het verleden het aanscherpen van regelgeving uiterst effectief geweest, echter pas nadat in de praktijk de haalbaarheid (technisch, organisatorisch en financieel) was aangetoond. Op dit moment is er in de markt nog onvoldoende draagvlak voor een verdere aanscherping van regelgeving. Slechts een beperkt aantal koplopers realiseert nu al projecten die wel veel verder gaan dan de huidige norm. Een essentiële opgave van dit transitiepad is dan ook het op gang brengen van integrale vernieuwingen die nodig zijn om dergelijke hoge ambitieniveaus te realiseren. In het werkprogramma Opschalen en promotie wordt deze opschalingproblematiek structureel aangepakt. Het doel van het programma is: Een opschaling zodanig dat zowel in de bestaande bouw als in de nieuwbouw grootschalige toepassing van duurzame technologieën plaats gaat vinden waardoor uiteindelijk in 2050 de genoemde ambitie gerealiseerd wordt. Het programmadeel Opschaling richt zich op het creëren van draagvlak voor energiebesparing, organisatiekracht rondom energiebesparing en maakt plannen die een bijdrage leveren aan de versnelling van het tempo van de energiebesparing. Dit onder voorwaarden die zo veel mogelijk marktconform zijn. De Programma Coördinator Opschaling maakt gebruik van een netwerk van actoren. Bekend is dat al een flink aantal gemeenten een lokaal klimaatbeleid hebben. Bij de aanmelding van de teams die in aanmerking willen komen voor een subsidie in het kader van een Transitiegroep, geven de deelnemende partijen aan welke bijdrage zij willen leveren aan EnergieTransitie. Opschaling creëert een netwerk van partijen die zich voor transitie willen inspannen. Dit netwerk moet op termijn een landelijke dekking gaan krijgen. 27

28 7. Globale begroting innovatieplan Voor de realisering van de totale bouwopgave van ca. 1 miljard Euro en de start van de opschaling van de voorbeeldprojecten zijn de benodigde financiële middelen voor een periode van vijf jaar zijn conform de opzet van het eerste Businessplan van 22 november 2006 geraamd op in totaal : in totaal wordt begroot dat na een aanloopperiode een (overheids)bijdrage van per jaar ca , = nodig zal zijn. aantal à per jaar vijf jaar DOEN: Projecten nieuwbouw DOEN: Projecten renovatie/groot onderhoud DOEN: Utiliteitsbouw DOEN: Gebiedsontwikkeling DENKEN, Kennismanagement & Support OPSCHALEN PROMOTIE - Syllabi PROMOTIE - Toolkits Algemeen Programma- & Project Management TOTAAL Programmaplanning april april 2008 In de komende maanden wil de Werkgroep de nodige voorbereidingen voor de start van de eerste transitiegroepen verder voorbereiden. Hiervoor zijn de volgende concrete vervolgacties nodig: Kennismanagement & Support Ontwerpen kennismanagement systeem Uitwerken definitieve uitgangspunten Commissioning Afronden uitwerking werkwijze transitiegroepen woningbouw, utiliteitsbouw en gebiedsontwikkeling Opstellen tender Opzet website Uitwerken netwerk in te schakelen adviseurs DENKEN Afronding inventarisatie al beschikbare systeemconcepten woningbouw, utiliteitsbouw en gebiedsontwikkeling Vaststellen samenhangende onderzoeksprogrammering Vaststellen ambities, definitieve vraagstellingen en randvoorwaarden Uitwerken twee concrete conceptlijnen % energiereductie ( draftkit s) OPSCHALEN Uitwerken opschalingstrategie en nationaal opschalingplan Uitwerken opzet lokale transitie- en opschalingplannen Op basis van deze voorbereidingen is het mogelijk om vanaf het najaar 2007 een tender uit te doen gaan, waarop de eerste Transitiegroepen zich kunnen inschrijven. In de komende periode wordt de concrete planning voor het eerste jaar verder uitgewerkt. 28

29 BIJLAGEN 29

30 Bijlage 1. Nadere toelichting Energie Indicator Indicatoren - rollen en targets VROM/EZ Pego Projecten Bewoner CO 2 EPN Voor Kyoto, verantwoording, transitie Tegen Referentie niet eenduidig rendement centrale opwekking referentiejaar Leveringszekerheid, energiedrager Voor Ontwerpinstrument, eenduidig, contractbasis, te managen Tegen Huishoudelijk gebruik en wijkenergie geen onderdeel Soms arbitraire uitgangspunten Voor Woonlastengarantie, energiehypotheek Tegen Niet genormeerd, controleerbaarheid Spreiding bewonersgedrag kwh/m 2 ruimteverwarming 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 rijtjes tussen woning kwh/m 2 specifieke energiebehoefte bij EPC=0,72 hoekwoningen en 2 onder 1 kap aantal woningtypes Vrijstaande woningen Conclusie: Verschillende woningtypen leiden tot verschillend uitrustingsniveau, dus minder geschikt als sturingsinstrument 30

31 Verdeling energieposten woningen Nieuwbouw Bestaand Verdeling energieposten kantoren Nieuwbouw Bestaand 31

32 Relatie CO 2 - EPC Rijtjeswoning t.o.v. alle woningtypes EPC-score Rijtjes Totaal Lineair (Rijtjes) Lineair (Totaal) % 20% 40% 60% 80% 100% 120% CO2-uitstoot Doelstellingen CO 2,(2006) - EPN Ambitiesniveaus transitieplan 1.00 Woningen Utiliteit Nieuw EPN EPU 0.70 Bestaand EPA-W EPA-U 0.60 EPC-score 0,42 0,31 0, CO2-uitstoot Ambitie 2008 Ambitie 2010 Ambitie % 20% 40% 60% 80% 100% 120% -80% -60% -45% CO2-uitstoot 32

33 Gebouwgebonden GebruikersEnergie Gebruikspost stekkerapparatuur kwh/jaar In EPN? Te sturen met woningontwerp? kwh/jaar nog niet in EPN kwh/jaar nog niet in EPN ideaal wasdroger 599 Deels: gasdroger 599 Ca. 100? of WP verlichting 540 ja Deels keukenapparatuur koel/vriescombinatie wasmachine 231 Ja, hotfill (**) vaatwasmachine 305 Ja, hotfill (**) cv pomp 270 ja In EPN computer TV video koffiezetapparaat stofzuiger audioapparatuur ventilatie 400 ja In EPN sluipverbruik stand-by 400 Ja (domotica.) domotica 0? Totaal Reeds in EPN 810 (22%) Te sturen middels 1330 woningontwerp (47%) Gebruikspost Warmtapwater 363 m3(*) 3550 kwh Ja -EP maatregelen -doorstroom begrenzer Huishoudelijk energieverbruik energiehypotheek/woonlastengarantie Input variabelen Input 1 Input j Ontwerp Ontwerp 1 Ontwerp 2 Probabilistische benadering Uitkomst Ontwerp 1 Input n Ontwerp 2 Gem. 1 Bewonersprofielen TRNSYS Gem. 2 Woonlasten Limiet à Nader te ontwikkelen: Protocol, uitgangspunten, en rapportagemodel 33

34 Wijkenergie Indicatoren en instrumenten VROM/EZ CO 2 Commissioning/ Kwaliteitsborging EPN + 1. EPN 2. GGE Wijkgebonden Pego Projecten Bewoner 1. EPN 2. GGE 3. HHE 4. Wijkgebonden 1. EPN 2. GGE 3. HHE

35 Doelstellingen in relatie tot indicatoren Energiepost Referentie Pego-A Pego-A+ Pego-A++ indicator Totaal 1990 (3500 kwh) -45% -60% -80% CO 2 1. EPN % -60% -80% CO 2/ EPC (810 kwh) 2. GGE 1990 (1330 kwh) -45% (750 kwh) -60% (550 kwh) -80% (250 kwh) kwh/woning of m 2 3. HHE 1990 (1500 kwh) -10% (1350 kwh) -20% (1200 kwh) -30% (1050 kwh) kwh/woning of m 2 4. Wijk % -15% -20% kwh/woning (1500 kwh) = huishoudelijk aandeel in kwh in verschillende energieposten Kwaliteitsborging/commissioning Om te voorkomen dat de afgesproken kwaliteit/ambities alleen op papier bestaan: Prestatieborging door het toepassen van commissioning Commissioning is het proces ter garantie dat gebouw en installaties worden ontworpen, geïnstalleerd, getest, bedreven en onderhouden zodat zij presteren als beoogd in het programma van eisen en daaruit volgend ontwerp 35

36 Programma Initiatief & haalbaarheid PvE Ontwerp Uitwerking (tot bestek) Bestek Realisatie Proces-verbaal Gebruik en beheer Projectontwikkelaar Belegger Architect Toezichthouder Adviseur (B/I) Adviseur / Ontwerper Aannemer Toezichthouder Installateur Onderhoud partij Beheerder Bouwmanagement adviseur Gebruiker/ huurder Projectdefinitie Aanbesteding Oplevering Controle van component en conceptkwaliteit Prestaties regelen in contracten met onderaannemers Toetsing op gemaakte (prestatie) afspraken Sturing van kwaliteit (conceptkeuze in vroege bouwfasen) met Toolkit & controle van kwaliteit (na ontwerp) op basis van IWCS-instrument Zijn CO 2 / energie / comfort / gezondheid-ambities in het ontwerp gerealiseerd? Output van IWCS-instrument 36

37 Bijlage 2. Innovatie Teams: Plan DENKEN bij businesscase Zelflerende en continu innoverende keten Inhoudsopgave 1. Inleiding en context 2. Doestelling en afbakening 3. Werkzaamheden en resultaten 4. Kansrijke conceptrichtingen 1. Inleiding en context In het PeGO werken drie werkgroepen aan vergaande CO 2 reductie in concrete projecten, zowel op wijkniveau, in bestaande en nieuwbouw voor woningen en utiliteit. In PeGO is een structurele samenwerking beoogd van researchinstellingen, gemeenten, corporaties, projectontwikkelaars, industrie, ontwerpers en uitvoerende bedrijven. Voor de werkgroep nieuwbouw, groot onderhoud en renovatie is de research benodigd voor het behalen van de ambitie concreet gemaakt in dit voorliggende plan genaamd Denken. De realisatie in PeGO is georganiseerd in een bouwopgave, opgedeeld in drie bouwstromen met incrementele ambitie (respectievelijk 45%, 60% en 80% CO2 reductie). Dit plan is daarom ook opgezet rond deze bouwstromen, zodat de directe bijdrage geleverd kan worden. In de onderstaande figuur wordt dit schematisch weergegeven: ambitie 1 bouwstroom 1 ambitie 2 bouwstroom 2 ambitie 3 bouwstroom 3 Bijdrage aan bouwstromen De gele pijlen geven de trajecten van de conceptontwikkeling weer De rode pijlen geven de trajecten van de bouwrealisatie (door de doen-teams) weer De groene pijlen geven de informatieuitwisseling tussen de verschillende ontwikkeltrajecten weer. De blauwe pijl geeft de borging van het proces van de ontwikkeling van innovatieve concepten weer (in dit plan). 1/4 07 1/8 08 1/2 10 1/8 11 1/2 13 Dit schema laat ook zien dat de eerste bouwstroom al snel begint, binnen een jaar. Zoals aangegeven, wordt in elke bouwstroom gestreefd naar een hoger ambitieniveau in CO2 reductie. Als centrale randvoorwaarde geldt dat elk PeGO-gebouw een hoog comfort en een gezond binnenmilieu dient te hebben. Dit is dan ook de opgave voor het Denken : met welke innovatieve concepten kunnen de gebouwen worden gerealiseerd, zodat de doelstellingen en randvoorwaarden worden bereikt? 37