Software- interoperabiliteit in het Europees mededingingsrecht: doel, middel of vereiste?

Transcriptie

1 Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar Software- interoperabiliteit in het Europees mededingingsrecht: doel, middel of vereiste? Masterproef van de opleiding Master in de rechten Ingediend door Valerie Demedts (studentennr ) (major: Nationaal en Internationaal Publiekrecht) Promotor: Prof. Dr. Inge Govaere Commissaris: Leen Goossens 1

2 In dit informatietijdperk is het grootste probleem bij het schrijven van een wetenschappelijk werk een teveel aan informatie eerder dan een gebrek eraan. Enige begeleiding door deze informatiejungle wordt dan ook erg gewaardeerd. Graag had ik daarom de promotor van deze Masterproef, professor doctor Inge Govaere, hartelijk willen bedanken voor de constructieve kritiek die zij mij gaf tijdens het schrijven van dit werk en de inspirerende manier waarop zij het vak European Competition Law doceert. Ook Mona Chammas, praktijkassistente bij het Europees Instituut aan de Universiteit Gent en advocaat aan de balie van Brussel, ben ik dankbaar voor de tijd die zij heeft genomen om mijn vragen te beantwoorden en haar aanstekelijk enthousiasme. Purdey Devisscher, assistente bij het Europees Instituut aan de Universiteit Gent, wil ik bedanken voor de hulp met betrekking tot de formele aspecten van deze Masterproef. Ten slotte verdient ook mijn medestudent Jef D Hollander mijn dank voor het nalezen van de eerste hoofdstukken. 2

3 Masterproef 2 e Master: Software- interoperabiliteit in het Europees mededingingsrecht: doel, middel of vereiste? Inhoudstafel. Inleiding... 7 Onderzoeksvraag... 7 Belang van de onderzoeksvraag... 7 Overzicht... 9 Methodiek Kader: Europees mededingingsrecht Context Begrip Doelstellingen Van Interne Markt naar economische efficiëntie Andere doelstellingen Doelstellingen van antirust law in de US Software- interoperabiliteit Software Omschrijving Bescherming van software tegen piraterij Technische bescherming Bescherming via intellectuele eigendomsrechten a) Algemeen b) Overzicht intellectuele eigendomsrechten relevant voor software b.1 Auteursrecht: de Software Richtlijn b.2 Octrooien b.3 Bedrijfsgeheim c) Open en closed software

4 d) Copyright- en patentbescherming voor software in de US d.1 Copyright d.2 Patenten De softwaremarkt Interoperabiliteit Interoperabiliteit in het algemeen Soorten interoperabiliteit Tot stand komen van softwareinteroperabiliteit Licentieverlening Standaardisatie Reverse engineering Belang van softwareinteroperabiliteit Interoperabiliteit in de Microsoft- zaak Mededingingsrechtelijke problematiek Software- interoperabiliteit als mededingingsrechtelijke strategie Een analyse van artikel 102 VwEU Relevante Markt Machtspositie Misbruik Leveraging Intellectuele eigendomsrechten en misbruik van machtspositie Refusal to deal a) Leveringsweigering b) Weigering van licentieverlening c) Weigering toegang te verlenen tot een essentiële faciliteit Standaardisatie a) De facto standaardisatie b) Octrooihinderlaag

5 c) Beschermde de facto standaard Objectieve rechtvaardiging efficiency defence US: sectie 2 van de Sherman Act Mededingingsrechtelijke oplossingen Technische oplossingen Reverse engineering Theoretische inzichten Reverse engineering in de Software Richtlijn a) Ontstaan b) Artikel 5(3) c) Artikel c.1 Controverse c.2 Voorwaarden voor toepassing d) Evaluatie Reverse engineering in de US: Fair Use Standaardisatie Doelstellingen Vereisten Huidig wetgevend kader Evaluatie Juridische oplossingen Verzoening tussen intellectuele eigendomsrechten en mededingingsrecht Bestaan/ uitoefening Normale uitoefening/ misbruik Criteria voor misbruik van een intellectueel eigendomsrecht a) Magill b) IMS Health c) Microsoft

6 c.1 Microsoft in de US Dwanglicenties Omschrijving Evaluatie Dwanglicenties in de US Essential facility doctrine Omschrijving Evaluatie Essential Facilities in de US Naar een algemeen interoperabiliteitsregime? Conclusie Bibliografie 6

7 Masterproef 2 e Master: Software- interoperabiliteit in het Europees mededingingsrecht: doel, middel of vereiste? INLEIDING Onderzoeksvraag Eerst veranderen mensen de technologie, dan verandert de technologie de mensen 1 en wanneer de mensen veranderen, moeten ook de regels die hen leiden, veranderen, namelijk het recht. De recente rechtszaak tussen de Commissie van de Europese Unie (verder Commissie) en Microsoft is de aanleiding geweest voor het schrijven van deze Masterproef over de mededingingsrechtelijke problematiek omtrent softwareinteroperabiliteit. 2 Doorheen deze Masterproef zal het volgende onderzocht worden: kan softwareinteroperabiliteit ingepast worden in de doelstellingen van het Europees mededingingsrecht? Vormt zij een middel om deze doelstellingen te bereiken? Of sterker nog: vormt ze een vereiste ertoe? Ondanks het feit dat het om een relatief recente materie gaat, is er al vrij veel geschreven over software. Voornamelijk in de Verenigde Staten van Amerika (verder US) en in het kader van intellectuele eigendomsrechten is er reeds veel rechtsleer over software te vinden, in mindere mate over softwareinteroperabiliteit. Wat deze Masterproef tracht te bereiken, is aan de hand van de meest voorkomende gedragingen met betrekking tot softwareinteroperabiliteit die een misbruik van machtspositie uitmaken, na te gaan of softwareinteroperabiliteit een doel, middel of vereiste voor het Europees mededingingsrecht vormt. De analyse is juridisch en deze Masterproef heeft niet de ambitie verder dan noodzakelijk in te gaan op de informaticatechnische kant. Belang van de onderzoeksvraag In tijden van economische crisis is de verleiding groot om de mededinging te vervalsen en een bepaalde marktpositie te veroveren. Dit is zeker het geval in de softwaremarkt, een sector die vandaag als een van de belangrijkste en snelst evoluerende sectoren van de globale markt mag beschouwd worden. We leven in een erg geïnformatiseerde wereld. In onze ontspanningswereld, maar ook op professioneel vlak, zowel in de private als de publieke sfeer, heeft de digitalisering plaatsgevonden. Tel daarbij het fenomeen van de globalisering. Men kan voor of tegen globalisering zijn, maar het ontkennen is onmogelijk. De softwaremarkt breidt voortdurend uit, zowel op geografisch als op 1 SMITH, P., The Virtual Revolution, documentaire, Canvas, dinsdag 4 mei, 22.05u u. 2 GEA, 17 september 2007, T-201/04, Microsoft Corp. tegen Commissie van de Europese Gemeenschappen, Jur. 2007, II Verder de Microsoft- zaak. 7

8 inhoudelijk vlak. 3 Als op een markt van dergelijke grootte producten niet interoperabel zouden zijn, zou dit leiden tot verbrokkeling van de markt en monopolievorming. Dit is nefast voor de mededinging en zou uiteindelijk de keuzemogelijkheden verminderen van de steeds veeleisender wordende consument. De Europese Unie (verder EU) is in dit kader een goed regelgevingsplatform of heeft althans het potentieel dat te zijn. Interoperabiliteit neemt een bijzondere positie in binnen de EU, gezien het feit dat de voornaamste doelstelling van de mededingingsregels in de EU is om tot een Interne Markt te komen. Interoperabiliteit heeft ook een specifiek mededingingsrechtelijk belang. Een belangrijk element van competitiviteit schuilt immers in hoeverre een onderneming kan tegemoetkomen aan de consumentenvraag naar interoperabiliteit zo de consumentenwelvaart kan doen toenemen. Ook de Richtlijn van het Europees Parlement en de Raad van de Europese Unie (verder de Raad) van 23 april 2009 betreffende de rechtsbescherming van computerprogramma s, verder Software Richtlijn 4, benadrukt het belang van de mogelijkheid van een computer om te kunnen communiceren binnen een informatietechnologiesysteem en om te kunnen communiceren met gebruikers: Een computerprogramma moet de communicatie en wisselwerking met andere componenten van een computersysteem en met gebruikers ervan verzorgen en hiervoor is een logische en, waar nodig, fysieke koppeling en interactie vereist, waardoor tussen alle elementen van de programmatuur en apparatuur in alle door deze te vervullen functies enerzijds en andere programmatuur en apparatuur, alsmede de gebruikers anderzijds een passende wisselwerking mogelijk is [ ]. 5 Het belang van de onderzoeksvraag neemt nog toe, doordat deze betrekking heeft op relatief recente evoluties. De huidige generaties voelen zich misschien wel uitermate vertrouwd met computers en het internet, maar er mag niet vergeten worden dat de commerciële verspreiding van de personal computer, en later ook computerprogramma s, pas opkwam in de jaren tachtig, zich vervolgens razendsnel ontwikkelde, en blijft ontwikkelen. 6 De problematiek rond softwareinteroperabiliteit in een mededingingsrechtelijke context is dus een heel actueel gegeven, dat gegarandeerd een steeds belangrijkere rol zal innemen in de toekomst. Daarbij kan verwezen worden naar de zorg binnen 3 Een recent gepubliceerde studie van het marktonderzoeksbureau Millward Brown toont aan dat de top vier van de meest waardevolle merken bestaat uit IT- bedrijven. X., Google meest waardevolle merk, de alomtegenwoordige technologiebedrijven domineren de ranglijst in De Standaard van vrijdag 30 april, zaterdag 1 mei en zondag 2 mei Oorspronkelijk Richtlijn 91/250/EEG van de Raad van 14 mei 1991 betreffende de rechtsbescherming van computerprogramma's, P.B. L 122 van 17 mei 1991 en recent gewijzigd tot Richtlijn 2009/24/EG van het Europees Parlement en de Raad van 23 april 2009 betreffende de rechtsbescherming van computerprogramma s, P.B. L 111 van 5 mei Software Richtlijn, overweging De eerste computers werden ontwikkeld in de jaren vijftig, maar deze zijn niet dezelfde als we vandaag kennen. Programma s werden op maat gemaakt voor de computers. Het is slechts door de ontwikkeling van de personal computer, dat de (commerciële) productie van losstaande computerprogramma s zich volop ontwikkelde, waardoor ook de nood voor bescherming ontstond. T. APLIN and J. DAVIS, Intellectual property law: text, cases, and materials, New York, Oxford University Press, 2009,

9 Europa vandaag om van de EU een niet te negeren economische wereldspeler te maken. Het thema is echter ook, mede door het relatief jonge karakter van het fenomeen software, juridisch complex, wat zal blijken bij het lezen van deze Masterproef. Overzicht Het is noodzakelijk om de lezer vertrouwd te maken met de eigenheden van het domein waarin het onderzoek zich zal afspelen, namelijk de mededinging binnen de Interne Markt. Daarom zal hierop kort ingegaan worden. De aandacht zal voornamelijk besteed worden aan de doelstellingen die de Europese mededingingsregels nastreven, gezien een deel van de onderzoeksvraag inhoudt of het concept interoperabiliteit hierin kan teruggevonden worden. Na wat dus een omschrijving van het kader kan genoemd worden, volgt een definiëring van het object van de onderzoeksvraag, namelijk het begrip softwareinteroperabiliteit, waarbij een onderscheid wordt gemaakt tussen het begrip software en het concept interoperabiliteit. Er wordt ingegaan op de mogelijke intellectuele eigendomsbescherming waaronder software kan vallen, omwille van de latere mededingingsrechtelijke implicaties. Intellectuele eigendomsrechten hebben immers een directe invloed op de mededinging op de markt en daarom zullen zij dan ook relatief uitgebreid aan bod komen. Ook worden enkele kenmerken van de softwaremarkt verduidelijkt. Ten slotte wordt ingegaan op wat interoperabiliteit inhoudt, hoe het tot stand kan komen en wat het belang ervan is, waarna de Microsoft- zaak een eerste maal aangehaald wordt voor een analyse omtrent de betekenis van het begrip interoperabiliteit in deze zaak. Deze Masterproef focust zich op mededinging. Eerst zullen de mededingingsrechtelijke problemen onder dit artikel uiteengezet worden, daarna worden de bestaande oplossingen overlopen. Het aantal mededingingsrechtelijke implicaties omtrent softwareinteroperabiliteit is echter ontelbaar, daarom zal enkel aan de hand van een analyse van artikel 102 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie (verder VwEU) een antwoord geformuleerd worden op de onderzoeksvraag. 7 Deze analyse zal gebeuren aan de hand van de concepten relevante markt, machtspositie, misbruik en objectieve rechtvaardiging. De problematische gedragingen die zullen geanalyseerd worden zijn de meest voorkomende misbruiken van machtspositie die verband kunnen houden met softwareinteroperabiliteit, namelijk leveraging, intellectuele eigendomsrechten en misbruik van machtspositie, refusal to deal en standaardisatie. De volgende aspecten van de problematiek rond software zullen, hoewel interessant, niet in deze Masterproef opgenomen worden. Een eerste punt is het veiligheidsaspect. Naarmate software aan 7 Geconsolideerde versie van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie, P.B. C 115 van 9 mei

10 belang wint, zowel in de private, maar ook in de publieke sector, wordt het een gewild doel en/of middel voor bijvoorbeeld terroristen die hierdoor een groot deel van het dagelijkse leven kunnen lamleggen 8. Men hoeft zelfs niet zo extreem te denken: ook bedrijfsgeheimen kunnen in het gedrang komen bij het delen van interoperabiliteitsinformatie en wanneer bepaalde informatie over de structuur van de software vrijgegeven wordt kan software kwetsbaar worden voor cyberaanvallen. Hoewel dit niet te negeren ontwikkelingen zijn, wijken ze te ver af van de mededingingsrechtelijke focus. Ook mensenrechten kunnen in verband gebracht worden met softwareinteroperabiliteit. Eigendomsrechten op software kunnen immers tegenover het recht op vrijheid van expressie geplaatst worden, maar ook deze problematiek valt buiten de scope van deze Masterproef. 9 Ook zal niet ingegaan worden op de sociale aspecten die verbonden zijn aan de rol van software in de maatschappij 10 en op de problematiek rond de handhaving van de mededingingsregels. 11 Na de problemen zullen de oplossingen aan bod komen. Deze zullen onderverdeeld worden in oplossingen die technisch van aard zijn, reverse engineering en standaardisatie, en oplossingen die gebaseerd zijn op juridische constructies. Onder deze laatste categorie zal veel aandacht besteed worden aan hoe een evenwicht kan gevonden worden tussen exclusieve eigendomsrechten, softwareinteroperabiliteit en mededinging. Meer algemeen kan men zich de vraag stellen hoe faire mededinging een goed huwelijk kan aangaan met innovatiedrang. Dit huwelijk lijkt op het eerste zicht vanzelfsprekend, maar niet langer als men het groter geheel, waartoe ook intellectuele eigendomsrechten behoren, in acht neemt. Na dit overzicht wordt nagegaan of deze oplossingen kunnen gekaderd worden in een algemeen interoperabiliteitsregime en of dit wenselijk is/zou zijn. Bij het voeren van een onderzoek is het steeds een inspiratie om andere inzichten te verwerven als voorbeeld, of om zich te realiseren hoe men het niet wil aanpakken. Daarom zal, waar relevant, de situatie geschetst worden in de US. Het is nuttig om de problematiek omtrent softwareinteroperabiliteit in de EU te vergelijken met deze in de US. Niet enkel omdat de antitrust law in de US een van de meest ontwikkelde rechtstakken ter wereld is, maar ook omdat vele grote 8 Zie Mededeling van de Commissie aan de Raad en het Europees Parlement van 20 oktober Terrorismebestrijding: bescherming van kritieke infrastructuur, COM/2004/0702 def. 9 Zie ook B. ROTENBERG The legal regulation of software interoperability in the EU, Jean Monnet working paper 2005, 10 In dit kader kan het Europese begrip einclusion geplaatst worden. einclusion staat voor het openstellen van de informatiemaatschappij voor iedereen, de zorg voor een gelijke toegang tot ICT en een gelijke beschikbaarheid aan een redelijke kostprijs. Mededeling van de Commissie aan de Raad, het Europees Parlement, het Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio's van 19 november 2004: "Uitdagingen voor de Europese informatiemaatschappij na 2005", COM(2004) 757 def. 11 Deze handhaving kan bijzonder moeilijk zijn in hoog technologische markten zoals de softwaremarkt door de complexiteit van zowel de producten als de marktstructuur. 10

11 softwareproducenten hun oorsprong hebben en werkzaam zijn in de US. Bovendien wordt in het algemeen de antitrust wetgeving in de US beschouwd als zijnde ouder en dus meer geavanceerd dat het mededingingsrecht in de EU, en is deze laatste dus vaak geneigd de analyses en theorieën van de eerste te volgen. 12 Dit zal echter zelden of nooit via expliciete verwijzingen gebeuren, vanuit een soort trots of Europees chauvinisme van de Europese wetgever en hoven. Verwacht kan wel worden dat de blik in de toekomst steeds vaker naar de opkomende technologiemarkten van het Oosten gericht zal zijn en dus ook naar de rechtsstelsels waaronder zij vallen, maar hierop wordt niet verder ingegaan. De vergelijking van de problematiek rond softwareinteroperabiliteit in de EU en de US zou het voorwerp kunnen uitmaken van een doctoraatsonderzoek. Deze Masterproef heeft daarom niet de ambitie exhaustief te zijn, maar zal slechts op bepaalde momenten de link met de US leggen, bijvoorbeeld om andere inzichten te verwerven of omdat er onderlinge beïnvloeding heeft plaatsgevonden tussen beide rechtsstelsels. Uit dit alles zal, zoals vermeld, getracht worden te concluderen of softwareinteroperabiliteit een doel, middel of vereiste vormt binnen het Europese mededingingsrecht. Methodiek Concreet is er als volgt tewerk gegaan: de basis voor deze Masterproef wordt gevormd door Europese regelgeving en voorbereidende werken hiervan, waarvoor vooral een beroep gedaan wordt op respectievelijk de elektronische databanken Eur-Lex en Pre-Lex. Ook de rechtspraak van het Hof van Justitie van de Europese Unie (verder Hof van Justitie) speelt een grote rol in de ontwikkeling van bepaalde mededingingsrechtelijke doctrines. Wat het rechtsvergelijkende aspect betreft vormt de Westlaw- databank een dienstig instrument. Rechtsleer inzake Europees mededingingsrecht wordt zowel uit tijdschriften gehaald, als uit algemene handboeken. Inzichten ten slotte uit de beroepswereld zijn moeilijker te bekomen, omdat het onderwerp, vooral sinds de Microsoft- zaak, nogal gevoelig ligt. 12 R. DAVIS, M. EDENBOROUGH, J. GRAHAM, S. MALYNICZ, A. ROUGHTON and G. TRITTON, Intellectual property in Europe, London, Sweet & Maxwell, 2008,

12 1. KADER: EUROPEES MEDEDINGINGSRECHT Het is belangrijk om eerst het uitgangspunt van het onderzoek dat deze Masterproef beslaat, het Europees mededingingsrecht, te verduidelijken. 1.1 Context Om te schetsen waar de mededingingsregels zich situeerden binnen het geheel van de EU voor de recente hervorming door het Verdrag van Lissabon van13 december 2007, 13 wordt een kort overzicht gegeven van het vroegere Europese pijlersysteem. De inhoud van het Verdrag van Maastricht van 7 februari (later gewijzigd door de verdragen van Amsterdam (2 oktober 1997) 15 en Nice (14 februari 2000) 16 ) kan voorgesteld worden als een tempel bestaande uit drie pijlers en een fronton. Binnen het fronton bevinden zich de gemeenschappelijke bepalingen van het Verdrag en de slotbepalingen. Twee pijlers beslaan de niet- communautaire of intergouvernementele materies, zijnde de bepalingen betreffende een gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid (extern beleid) en de bepalingen betreffende de samenwerking op het gebied van justitie en binnenlandse zaken en de politiële en justitiële samenwerking in strafzaken (intern beleid). De eerste pijler, tevens de dikste, betreft de communautaire aangelegenheden. Deze pijler bevat het Verdrag van de Europese Gemeenschap (verder EG); EGKS en EURATOM blijven bestaan als aparte verdragen, maar worden wel gewijzigd via bepalingen opgenomen in de eerste pijler. De mededingingsregels bevinden zich in het EG- Verdrag en behoren dus tot de eerste pijler. 17 Door het Verdrag van Lissabon werd deze pijlerstructuur, althans formeel, verlaten. De mededingingsregels vormen nu Hoofdstuk 1 van Titel VII van het VwEU, dat samen met het Verdrag betreffende de Europese Unie (verder VEU) het EG- Verdrag verving met ingang van 1 december Verdrag van Lissabon tot wijziging van het Verdrag betreffende de Europese Unie en het Verdrag tot oprichting van de Europese Gemeenschap, ondertekend te Lissabon, 13 december 2007, P.B. C 306 van 13 december Verdrag betreffende de Europese Unie, ondertekend te Maastricht,7 februari 1992, P.B. C 191 van 29 juli Dit Verdrag trad in werking op 1 november Verdrag van Amsterdam houdende wijziging van het Verdrag betreffende de Europese Unie, de Verdragen tot oprichting van de Europese Gemeenschappen en sommige bijbehorende akten, P.B. C 340 van 10 november Dit Verdrag werd ondertekend op 2 oktober 1997 en trad in werking op 1 mei Verdrag van Nice houdende wijziging van het Verdrag betreffende de Europese Unie, de Verdragen tot oprichting van de Europese Gemeenschappen en sommige bijbehorende akten, ondertekend te Nice, 26 februari 2001, P.B. C 80 van 10 maart Dit Verdrag trad in werking op 1 februari M. MARESCEAU, Cursus Europees recht 3e Bachelor Rechten Universiteit Gent, onuitgegeven, academiejaar , Geconsolideerde versie van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie en het Verdrag betreffende de Europese Unie, P.B. C 115 van 9 mei

13 Naast de institutionele kadering dient ook de economische achtergrond van de mededingingsregels geschetst te worden. In Europa heerst een systeem van vrije mededinging of vrije markteconomie, in tegenstelling tot een geleide planeconomie. Een vrije markteconomie is een economisch systeem waarin de allocatie van middelen louter bepaald wordt door vraag en aanbod in vrije markten en niet gestuurd wordt door overheidsregulering. De basis van een vrije markt is mededinging tussen ondernemingen omdat men gelooft dat mededinging leidt tot efficiëntie, lage prijzen en innovatie. 19 Binnen de vrije markt wordt in de EU de theorie van de werkbare mededinging gevolgd. Deze theorie, ontstaan in de jaren vijftig, gaat uit van een systeem van vrije mededinging met correcties van overheidswege en legt de nadruk op een competitieve marktstructuur. 20 Volgens deze theorie zullen, als de marktstructuur optimaal is, correct marktgedrag en goede resultaten hieruit automatisch volgen. Op de principiële beslissingsvrijheid van de ondernemingen bestaan vier correcties: - horizontal collusions voorkomen; - opkomen tegen pogingen van monopolisten of dominante ondernemingen om hun positie te misbruiken en de mededinging te verstoren; - behoud van de mededinging verzorgen in markten met oligopole structuren, met andere woorden omgaan met collectieve machtsposities - en ten slotte toezien op mergers door onafhankelijke ondernemingen. 21 Deze invloeden vindt men duidelijk terug in de Europese mededingingsregels (infra 1.2). 1.2 Begrip Deze Masterproef zal een mededingingsrechtelijke analyse voeren. Een van de eerste vragen die men zich dus moet stellen is: wat is mededingingsrecht? Mededingingsrecht wil verzekeren dat ondernemingen die actief zijn in een vrije markteconomie de mededinging niet verhinderen of beperken op een zodanige manier dat de markt verhinderd wordt optimaal te functioneren. Mededingingsrecht bestaat dus om de mededinging in een vrije markteconomie te beschermen door er voor te zorgen dat deze effectief en onverstoord kan verlopen. Het wil een level playing field garanderen voor alle concurrenten op een bepaalde markt. Dit betekent dus dat de markt niet teugelloos gelaten wordt. Regulering is noodzakelijk om marktimperfecties het hoofd te bieden. Ondernemingen die volledig vrij hun gedrag kunnen bepalen, zullen immers vaak handelen op een manier die gunstig is voor de onderneming zelf, maar nadelige effecten heeft voor de mededinging. 19 A. JONES and B. SUFRIN, EC Competition law: text, cases and materials, New York, Oxford University Press, 2008, Tegenover de theorie van werkbare mededinging staat de theorie van perfecte mededinging. De theorie van perfecte mededinging veronderstelt een perfecte markt, waar de efficiëntie met andere woorden maximaal is en dus niet meer verbeterd kan worden door de toepassing van mededingingsregels. Deze markt bestaat niet in de realiteit. A. JONES and B. SUFRIN, EC Competition law: text, cases and materials, New York, Oxford University Press, 2008, I. GOVAERE, Cursus Europees economisch recht 1 e en 2 e Master Rechten Universiteit Gent, onuitgegeven, academiejaar

14 Binnen het mededingingsrecht schuilt dus een essentiële paradox: in hoeverre moet de vrijheid van individuele ondernemingen beperkt worden, om vrijheid op de markt te garanderen? 22 Er bestaan verschillende vormen van mededinging. Een eerste onderscheid kan gemaakt worden tussen verticale en horizontale mededinging. Verticale mededinging speelt zich af tussen economische actoren die zich niet op hetzelfde niveau van de markt bevinden, bijvoorbeeld een producent en een verdeler. Horizontale mededinging vindt plaats tussen marktspelers op hetzelfde niveau, bijvoorbeeld concurrentie tussen twee of meerdere verdelers van een bepaald product of dienst. 23 Mededingingsrechtelijke problemen met betrekking tot softwareinteroperabiliteit zullen zich voornamelijk afspelen op het horizontale niveau, namelijk tussen concurrerende informatieplatforms of tussen concurrerende applicatiesoftware onderling, eerder dan tussen applicatiesoftware en bestuurssystemen. Verticale interoperabiliteit kan als minder problematisch dan horizontale interoperabiliteit beschouwd worden (infra 2.2.2), omdat het verlenen van interoperabiliteitsinformatie aan application providers in de regel zal resulteren in een meerwaarde voor het platform, gezien de softwaremarkt gevoelig is voor netwerkeffecten (infra 2.1.3). Een ander onderscheid is het onderscheid tussen intra- brand en interbrand mededinging. In de context van softwareinteroperabiliteit speelt de mededinging zich af op interbrand niveau. Interbrand mededinging betekent immers dat er concurrentie speelt tussen producten van verschillende merken, terwijl intra- brand mededinging betrekking heeft op de concurrentie tussen verschillende verdelers met betrekking tot een product van eenzelfde merk. 24 Producten afkomstig van eenzelfde producent zullen interoperabel met elkaar zijn omdat een producent er geen enkele baat bij heeft barrières tussen zijn eigen producten op te trekken. Hij zal er echter wel baat bij hebben, in bepaalde omstandigheden, om barrières op te trekken tussen zijn producten en die van een andere producent, om consumenten aan zich te binden door ze geen andere opties te geven. Het Europese mededingingsrecht beslaat vier grote takken. Het VwEU bevat 5 belangrijke artikelen betreffende drie van deze takken: artikel 101VwEU (ex artikel 81 EG) betreft kartelvorming, artikel 102VwEU (ex artikel 82EG, hiervoor artikel 86EG) gaat over misbruik van machtspositie en artikelen 107 tot 109 VwEU (ex artikelen 87 tot 89 EG) handelen over staatssteun. Concentratievorming, de vierde tak, wordt niet behandeld in het VwEU zelf, maar is opgenomen in een aparte verordening A. JONES and B. SUFRIN, EC Competition law: text, cases and materials, New York, Oxford University Press, 2008, I. GOVAERE, Cursus Europees economisch recht 1 e en 2 e Master Rechten Universiteit Gent, onuitgegeven, academiejaar G. TRITTON, R. DAVIS, et al., Intellectual property in Europe, London, Sweet & Maxwell, 2008, Verordening (EG) nr. 139/2004 van de Raad van 20 januari 2004 betreffende de controle op concentraties van ondernemingen, P.B. L 024 van 29 januari

15 1.3 Doelstellingen Van Interne Markt naar economische efficiëntie Om de doelstellingen van het Europese mededingingsrecht te achterhalen, moet men ze vooreerst bekijken in hun context, namelijk het geheel van de Europese regelgeving. Artikel 3 VEU (ex artikel 2 EG) bevat de doelstellingen van de EU. Bij de toepassing van de mededingingsregels moet dit artikel dus steeds in het achterhoofd gehouden worden. Het ultieme doel van de Europese regelgeving, en dus ook de mededingingsregels, is de totstandkoming van een interne, of ééngemaakte, markt. Het VwEU omschrijft de Interne Markt in artikel 26, lid 2 (ex artikel 14 EG) als [ ] een ruimte zonder binnengrenzen waarin het vrije verkeer van goederen, personen, diensten en kapitaal is gewaarborgd volgens de bepalingen van de Verdragen. Dat mededingingsregels in functie staan van het bereiken van een interne markt is een uniek gegeven dat enkel binnen de EU terug te vinden is. De GATT noch het WTO bevatten mededingingsregels om deze reden. Binnen de vroegere EG wou men de verplaatsing van economische factoren naar de voordeligste of meest efficiënte plaats mogelijk maken. Daarom zijn de mededingingsregels dan ook gericht tot zowel de lidstaten als individuele ondernemingen. Immers, grenzen afgebroken door de lidstaten zouden anders door de ondernemingen zelf weer opgetrokken kunnen worden. Het is dus erg belangrijk te begrijpen dat de Europese mededingingsregels een instrument vormen om de Interne Markt mee te helpen verwezenlijken, een markt die zelf een instrument vormt om vrede en stabiliteit binnen Europa te garanderen. 26 Vanaf de jaren negentig echter heeft zich een belangrijke verschuiving van focus voorgedaan in de doelstellingen van het mededingingsrecht. De Europese wetgever wilde het moderne economische denken binnenbrengen in de doelstellingen van het mededingingsrecht. 27 Waar vroeger voornamelijk de Freiburg school werd gevolgd, die de nadruk legde op de mededingers, wordt nu aangeleund bij de Chicago school, die consumentenwelvaart centraal stelt. 28 Advocaat-generaal Jacobs herinnerde het Hof van Justitie eraan in de Bronner- zaak dat [ ] het hoofddoel van artikel 86 (thans artikel 102 VwEU) erin bestaat een verstoring van de mededinging te voorkomen en in het bijzonder de belangen van de consumenten te beschermen, en niet de positie van afzonderlijke concurrenten te 26 Het dient vermeld te worden dat de territoriale draagwijdte van het EG- Verdrag, nu het Verdrag betreffende de Europese Unie en het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie, de lidstaten en hun overzeese gebieden beslaat, in tegenstelling tot de territoriale draagwijdte van de Europese mededingingsregelen die alle mededingingsbeperkingen betreft die voorkomen op de Europese markt ongeacht de woonplaats van de betrokkenen of de zetel van de betrokken ondernemingen. I. GOVAERE, Cursus Europees economisch recht 1 e en 2 e Master Rechten Universiteit Gent, onuitgegeven, academiejaar A. JONES and B. SUFRIN, EC Competition law: text, cases and materials, New York, Oxford University Press, 2008, U. MÜLLER and A. RODENHAUSEN, The rise and fall of the essential facility doctrine, E.C.L.R. 2008,

16 beschermen. 29 Deze modernisering werd vooral duidelijk na de aanstelling van een economist, Mario Monti, als Europees Commissaris voor de mededinging in In een speech in juli 2001 zei hij: [ ] the goal of competition policy, in all its aspects, is to protect consumer welfare by maintaining a high degree of competition in the common market. Competition should lead to lower prices, a wider choice of goods, and technological innovation, all in the interest of the consumer. Het valt op dat niet a goal gezegd wordt, maar the goal. De Deputy Assistant Attorney General van de Antitrust Division van de US Department of Justice reageerde hierop met de woorden [ ] we in the United States applaud Commissioner Monti s bold leadership in embracing the consumer welfare model of competition policy. Neelie Kroes, Europees Commissaris voor de Mededinging van 2004 tot 2009 zei in een speech van 2004: Consumer welfare is now well established as the standard the Commission applies when assessing mergers and infringements of the Treaty rules on cartels and monopolies. Our aim is simple: to protect competition in the market as a means of enhancing consumer welfare and ensuring an efficient allocation of recourses. An effects- based approach, grounded in solid economics, ensures that citizens enjoy the benefits of a competitive, dynamic market economy. 30 Doordat consumentenwelvaart centraal komt te staan in de doelstellingen van het mededingingsrecht, verschoof concreet ook de focus naar economische efficiëntie op de markt, omdat dit essentieel is voor het bereiken van consumentenwelvaart. 31 Er zijn verschillende soorten efficiëntie. Een eerste is allocatieve efficiëntie. Dit betekent dat goederen geproduceerd worden in de hoeveelheid die de markt vereist, zodat een evenwicht ontstaat. Verder bestaat productieve of technische efficiëntie, wat inhoudt dat goederen aan een zo laag mogelijke prijs geproduceerd worden. Een derde type van efficiëntie is dynamische efficiëntie. Dynamische efficiëntie betreft de capaciteit van een markt om innovatie en technologische vooruitgang te bevorderen. 32 Dit soort efficiëntie treedt steeds meer op de voorgrond in hoogtechnologische markten zoals de softwaremarkt (infra 2.1.3). Welvaart, of welfare is een maat voor hoe goed een markt werkt. Een perfecte markt maximaliseert de welvaart omdat zij tot efficiëntie leidt. Er zijn echter verschillende soorten welvaart: totale welvaart en consumentenwelvaart. Totale welvaart is de som van producentensurplus en consumentensurplus. 33 Consumentenwelvaart kan in de context van deze Masterproef gelijk gesteld worden aan de totaliteit van het surplus van alle consumenten. Wanneer men rekening houdt met de totale welvaart kunnen er 29 Conclusie advocaat-generaal Jacobs van 28 mei 1998 in de zaak C-7/97, Jur. 1998, I , nr A. JONES and B. SUFRIN, EC Competition law: text, cases and materials, New York, Oxford University Press, 2008, U. MÜLLER and A. RODENHAUSEN, The rise and fall of the essential facility doctrine, E.C.L.R. 2008, Ibid., Producentensurplus bestaat uit de winst die een producent bekomt door goederen te verkopen aan een hogere prijs dan de productiekost. Consumentensurplus is het positieve verschil tussen wat een consument bereid is te betalen voor een goed en wat hij er daadwerkelijk voor betaalt. A. JONES and B. SUFRIN, EC competition law: text, cases and materials, New York, Oxford University Press, 2008,

17 dus trade- offs plaatsvinden tussen verschillende marktactoren. Deze trade- offs en de relatie tussen efficiëntie en consumentenwelvaart stelt bepaalde problemen voor het Europese mededingingsrecht en doet de discussie in verband met efficiency defence rijzen (infra 3.2.4). 34 De trade- offs tussen verschillende efficiënties zullen voornamelijk problemen stellen wanneer men rekening houdt met dynamische efficiëntie: [ ] an improvement in terms of dynamic efficiency does not satisfy the Pareto criterion, since this will harm less innovative firms which will lose customers to their technically superior competitors. However, such improvements may satisfy the Kaldor- Hicks criterion since benefits both to pioneering firms and consumers may outweigh losses to noninnovative firms. 35 Zoals uit onder andere de bovenvermelde speeches van voormalige Europese Commissarissen voor de Mededinging Monti en Kroes blijkt, leggen de Europese mededingingsregels dus de nadruk op consumentenwelvaart en niet op totale welvaart. Wat houdt consumentenwelvaart echter exact in? Het gaat om het tegengaan van elk nadeel dat of schade die een consument kan lijden ten gevolge van anticompetitief gedrag. Voorbeelden hiervan zijn hogere prijzen, verminderde output, minder keuze voor de consument of verlies aan kwaliteit van producten of diensten, of verminderde innovatie. 36 Is van deze verschuiving in nadruk iets te merken in het VwEU? In het afgewezen Verdrag tot vaststelling van een Grondwet voor Europa werd de Interne Markt samen met een vrije en onvervalste mededinging afzonderlijk vermeld als doel. 37 Mededinging zou dan niet langer beschouwd worden als een annex van de Interne Markt- doelstelling maar een apart gegeven worden. In het recente Verdrag van Lissabon 38 echter, werd de hele paragraaf betreffende de Interne Markt en de mededinging verplaatst naar aanvullende protocol nummer 27. Over de juridische gevolgen van deze plaatswijziging bestaan twee benaderingen. De toolbox - benadering houdt in dat er geen verandering in beleid wordt bedoeld met de verplaatsing. Net zoals in een gereedschapskist is het voornaamste dat het gereedschap er is, ongeacht de plaats ervan in de kist. De symphony - benadering stelt dat er met deze wijziging een verschuiving van nadruk is gekomen naar een meer op efficiëntie georiënteerde 34 Ibid., Een welvaartsverdeling is Pareto- efficiënt als iemand erop vooruit kan gaan zonder dat een ander erop achteruit gaat. Kaldor- Hicks efficiëntie staat veranderingen toe waarbij zowel winnaars als verliezers bestaan, maar waarbij de winnaars meer winnen dan de verliezers verliezen. A. JONES and B. SUFRIN, EC competition law: text, cases and materials, New York, Oxford University Press, 2008, Ibid., Niet iedereen is het eens met deze focus op consumentenwelvaart en efficiëntie. Advocaatgeneraal Kokott bijvoorbeeld omschreef ex artikel 82 EG (thans artikel 102 VwEU) in haar conclusie in de zaak British Airways in 2006 als niet uitsluitend en niet in de eerste plaats bedoeld zijnde om de belangen van individuele concurrenten of consumenten te beschermen, maar om de structuur van de markt en daarmee de mededinging als zodanig (als instituut) veilig te stellen [ ]. Conclusie advocaatgeneraal Kokott van 23 februari 2006 in de zaak C-95/04 P, Jur. 2007, I-02331, nr Verdrag tot vaststelling van een Grondwet voor Europa, P.B. C 310 van 16 december 2004, artikel I-3, 2: De Unie biedt haar burgers een ruimte van vrijheid, veiligheid en recht zonder binnengrenzen, en een interne markt waarin de mededinging vrij en onvervalst is. 38 Verdrag van Lissabon tot wijziging van het Verdrag betreffende de Europese Unie en het Verdrag tot oprichting van de Europese Gemeenschap, ondertekend te Lissabon, 13 december 2007, P.B. C 306 van 17 december

18 aanpak, zoals in de US. Wanneer men immers noten verandert van plaats bekomt men een andere melodie. 39 De benadering dat mededingingsrecht en de Interne Markt in se dezelfde doelstelling nastreven, met name een efficiënte allocatie van middelen doorheen de EU ten bate van de consument, verlost het mededingingsrecht van haar rol als meid van de marktintegratie. 40 Ook de doelstellingen van de Interne Markt zelf lijken door de wijzigingen van het Verdrag van Lissabon te zijn veranderd. Artikel 3(3) VEU klinkt als volgt: De Unie brengt een interne markt tot stand. Zij zet zich in voor de duurzame ontwikkeling van Europa, op basis van een evenwichtige economische groei en van prijsstabiliteit, een sociale markteconomie met een groot concurrentievermogen die gericht is op volledige werkgelegenheid en sociale vooruitgang, en van een hoog niveau van bescherming en verbetering van de kwaliteit van het milieu. De Unie bevordert wetenschappelijke en technische vooruitgang. Door de interne markt op dergelijke manier te kaderen, lijkt haar een meer proactieve rol toegekend te worden. Dit kan ook een effect hebben op de mededingingsregels. Het Verdrag van Lissabon lijkt daarom niet zozeer een impact te hebben gehad op de mededingingsregels, dan wel op het toekomstige mededingingsbeleid Andere doelstellingen Mededingingsregels streven nog andere doelstellingen na dan de economische doelstelling van het garanderen van een level playing field, welvaart en efficiëntie en zij kunnen ook volledig losstaan van het nastreven van een ééngemaakte markt. Ook andere entiteiten benutten immers mededingingsrecht zonder daarmee enigszins een interne marktvorming te willen nastreven. Als complementaire doelstelling kan ten eerste het behoud van een zeker mate van fairness in de markt tegenover de kleinere ondernemingen vermeld worden. Hierbij staat niet de mededinging centraal, of de structuur van de markt, maar de mededingers of concurrenten zelf. Een ander objectief van mededingingsrecht kan zijn om de creatie van excessieve private macht tegen te gaan. Het debat of overheidsregulatie minder erg is dan privaat machtsvertoon, is ideologisch van aard. In mindere mate kunnen ook sociaal- politieke kwesties meespelen bij de doelstellingen van mededingingsrecht, zoals tewerkstelling, industrieel beleid, milieu, Deze doelstellingen kunnen in conflict komen met het nastreven van efficiëntie I. GOVAERE, In Pursuit of an Innovation Policy Rationale: Stakes and Limits under Article 82 TEC., WComp. Law and Economics review 2008, A. JONES and B. SUFRIN, EC Competition law: text, cases and materials, New York, Oxford University Press, 2008, I. GOVAERE, In Pursuit of an Innovation Policy Rationale: Stakes and Limits under Article 82 TEC., WComp. Law and Economics review 2008, A. JONES and B. SUFRIN, EC Competition law: text, cases and materials, New York, Oxford University Press, 2008,

19 In dit kader kan ook melding gemaakt worden van de Europese Lissabon- Strategie. 43 Tijdens de Europese Raad van Lissabon in maart 2000, hebben de staatshoofden en regeringsleiders van de EU de nieuwe strategische doelstellingen voor de komende tien jaar bepaald. Deze bestonden erin dat de EU tegen 2010 de meest competitieve en dynamische kenniseconomie diende te worden in de wereld, met het oog op duurzame economische groei met meer en betere jobs en een grotere sociale cohesie. De informatie- en communicatietechnologie moest een sleutelrol invullen bij de verwezenlijking van deze ambitieuze doelstellingen. Men wou een "informatiemaatschappij voor iedereen". 44 Wat betreft de relatie tussen mededinging en de Lissabon- strategie, stelde de Commissie in een mededeling van 2004: Het mededingingsbeleid is een van de communautaire beleidslijnen die een impact heeft op de economische prestaties van Europa. Het is een cruciaal onderdeel van een samenhangend en geïntegreerd beleid dat is gericht op het stimuleren van het concurrentievermogen van de Europese industrie en op het behalen van de doelstellingen van de Lissabon- Strategie. 45 Voormalig Directeur- Generaal van het Directoraat- Generaal Mededinging Lowe zei in 2006 Competition is not an end in itself, but an instrument designed to achieve a certain public interest object, consumer welfare. At the same time, competition policy can contribute to other objectives: in the EU context, for example, it can work towards the success of the strategy for growth and jobs, and form part of the public debate about the role of state intervention and regulation in industry. 46 Vandaag kan men stellen dat de Lissabon- Strategie gefaald heeft. In de competitiviteitmeting van het World Economic Forum dat sinds 2000 om de twee jaar de vooruitgang meet die de EU- lidstaten hebben geboekt in het kader van de Lissabon- Strategie, halen de EU- lidstaten een gemiddelde van 4,81 op 7, waar de US 5,27 haalt en een aantal Zuid- Oost- Aziatische landen 5, Het is afwachten of de vervolgstrategie, E2020, haar doelstellingen kan waarmaken. Deze complementaire doelstellingen vormen echter tot op heden het voorwerp van controverse. Het feit dat de EU zich heeft voorgenomen om consumentenwelvaart te promoten via allocatieve efficiëntie, maakt het moeilijker om simultaan andere doelstellingen na te streven, aangezien de basisgedachte achter de moderne economische benadering van mededingingsrecht net is dat 43 Gelanceerd tijdens de Europese Raad van Lissabon in maart 2000 en geherlanceerd op 2 februari 2005 in de Mededeling van de Commissie aan de Europese voorjaarsraad, "Samen werken aan werkgelegenheid en groei - Een nieuwe start voor de Lissabonstrategie", COM(2005) 24 def. 44 Naar aanleiding hiervan heeft de Europese Commissie het eeurope-initiatief opgestart. Dit project diende op beleidsniveau een impuls te geven aan de ontwikkeling van de informatiemaatschappij. Dit project is grotendeels een succes gebleken. Mededeling van de Commissie aan de Raad, het Europees Parlement, het Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio's van 19 november 2004: "Uitdagingen voor de Europese informatiemaatschappij na 2005, COM(2004) 757 def. 45 Mededeling van de Commissie van 20 april Een proactief mededingingsbeleid als hefboom voor Europees concurrentievermogen, COM/2004/0293 def. 46 Speech Philip Lowe, Preserving and promoting competition: a European response, St Gallen Competition Law Forum, St Gallen, 11 may 2006, K. DE RUYTER, Belgie tiende in Lissabon- wedloop, krantenartikel in De Standaard van maandag 10 mei

20 efficiëntie de enige zorg is. De vraag stelt zich daarnaast of, en in welke mate, deze objectieven moeten opgenomen worden in het mededingingsbeleid en in welke mate dit beleid gescheiden kan worden van andere, gezien de gezamenlijke Interne Markt- doelstelling. Dit is uiteindelijk vooral een politiek debat Doelstellingen van antirust law in de US In de vroege jaren zeventig werd de Chicago School of Economics de dominante strekking in het Amerikaans mededingingsrecht. Deze school stelt dat het mededingingsrecht er is om de mededinging te beschermen, niet de mededingers of concurrenten, in het voordeel van de consumenten. Dit had als gevolg dat waar bepaalde gedragingen vroeger als per se inbreuk beschouwd werden, nu aan de hand van een economische analyse besloten werd of bepaald gedrag anticompetitieve effecten had. Vanaf de jaren negentig echter, wat men het Post Chicago tijdperk noemt, werd de prioriteit van efficiëntieoverwegingen niet verlaten, maar werd plaats gemaakt voor andere, meer sociale doelstellingen. 49 De laatste jaren heeft dus een toenadering plaatsgevonden tussen de doelstellingen van de Europese mededingingsregels en de Amerikaanse, waarbij in de EU efficiëntie en consumentenwelvaart op de voorgrond is getreden en in de US efficiëntie niet langer de enige doelstelling is Ibid., S. HARRIS, Competition laws outside the US, Volume 1, American Bar Association, 2001, Voor meer informatie over de evolutie van de doelstellingen van het Amerikaanse antitrust recht, zie PITOFSKY, R., How the Chicago School overshot the mark: the effect of conservative economic analysis on U.S. antitrust, New York, Oxford University Press, 2008, 309 p. 20

21 2. SOFTWARE- INTEROPERABILITEIT Om de mededingingsrechtelijke problematiek rond softwareinteroperabiliteit te kunnen begrijpen, is het noodzakelijk dat verduidelijkt wordt wat softwareinteroperabiliteit inhoudt. Hieronder wordt eerst ingegaan op het begrip software, erna op het concept interoperabiliteit. 2.1 Software Omschrijving Software kadert voornamelijk in de informatie- en communicatietechnologie (verder ICT). Deze term dekt een grote serie diensten, toepassingen, technologieën, installaties, I.e. middelen zoals telefonie en het internet, televisie, computers en de nodige netwerken om deze technologieën te kunnen gebruiken. Deze zorgen voor een revolutie op sociaal, cultureel en economisch vlak doordat zij een nieuw soort gedrag genereren ten aanzien van informatie en kennis. 52 ICT is wat men een horizontale discipline noemt. Zij wordt toegepast in quasi elke sector van de economie en de nadruk verschuift daarbij steeds meer op software. 53 Software kan omschreven worden als een set van instructies die een computer regelen en een bepaald resultaat genereren, 54 of alle informatie die in digitale vorm is opgeslagen op een computer, op een cd, flop enzovoort. 55 Software is dus informatie in de vorm van instructies. Zoals eerder vermeld (supra voetnoot 6), werden computerprogramma s vroeger geïntegreerd in de hardware van computers en konden ze niet afzonderlijk verhandeld worden. Pas toen IBM haar software van haar hardware loskoppelde, kon eind van de jaren zestig een separate markt voor computerprogramma s ontstaan. Met de komst van de pc is het aanbod van software geëxplodeerd In deze Masterproef worden de begrippen software en computerprogramma als synoniem gebruikt. Andere rechtsleer definieert software als een generische term om een verzameling van een of meer computerprogramma s te omschrijven, M. GUILLOU, The reverse engineering of computer software in Europe and the United States: a comparative approach, VLA J. L. & Arts 1998, referentie publicatiepagina s niet beschikbaar Westlaw. Voor meer informatie over de begrippen computersoftware en computerprogramma, zie K. MOON, The nature of computer programs: Tangible? Goods? Personal property? Intellectual property?, E.I.P.R. 2009, Mededeling van de Commissie aan de Raad, het Europees Parlement, het Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio's van 19 november 2004: "Uitdagingen voor de Europese informatiemaatschappij na 2005", COM(2004) 757 def. 53 EU study on the specific policy needs for ICT standardization final report, European Commission, July 2007, Ibid., Van Dale Groot Elektronisch Woordenboek Hedendaags Nederlands 2008 (cd-rom). 56 K. MOON, The nature of computer programs: Tangible? Goods? Personal property? Intellectual property?, E.I.P.R. 2009, 396. Soms wordt software nog steeds samen met hardware aangeboden, de zogenaamde firmware. Hierop wordt in deze Masterproef niet ingegaan. Voor meer informatie hierover en voor een overzicht van de 21

Nog meer weergeven