Over werkelijkheid en wetenschap
|
|
- Christina Vedder
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Over werkelijkheid en wetenschap Kees Roos Veel mensen menen dat het bereik van de wetenschap 1 de hele werkelijkheid betreft, en dat de wetenschap de enige bron is van betrouwbare kennis. Zo kan er dus geen sprake zijn van een God, van schepping en herschepping. Wat is hier tegen in te brengen? In dit artikel laat emeritus professor Kees Roos zien dat het bereik van de wetenschap zich beperkt tot slechts een deel van de werkelijkheid. Dat doet hij aan de hand van twee wetenschappers: de beroemdste taalfilosoof van de 20 e eeuw, Ludwig Wittgenstein, en de wiskundige Kurt Gödel. Het laatste woord wordt gegeven aan de apostel Johannes, die met zijn visioenen een verhelderend licht werpt op het onderwerp. Dat de doorsnee wetenschapper niet in wonderen gelooft is niet iets van vandaag of gisteren. Al in de 13 e eeuw voerden intellectuelen hierover een felle discussie. Onder invloed van de Arabische geleerde Averroës, die zich baseerde op Aristoteles, stonden de schepping van de wereld en de onsterfelijkheid van de ziel ter discussie. In 1277 werden 219 stellingen van Averroës veroordeeld door Tempier, de bisschop van Parijs die verantwoordelijk was voor het onderwijs aan de universiteit aldaar. Om een indruk te geven citeer ik enkele van de gehekelde stellingen: De natuurwetenschapper, die zich baseert op natuurlijke oorzaken en natuurlijke redenering, kan niet anders dan de schepping van de wereld ontkennen. De toekomende opstanding uit de doden kan door een wetenschapper niet worden beaamd, omdat ze onmogelijk door middel van het verstand kan worden onderzocht. De christelijke leer staat de wetenschap in de weg. In alles is slechts dát mogelijk en onmogelijk, wat mogelijk of onmogelijk is volgens de wetenschap. Het onmogelijke kan niet door God of door iemand anders gedaan worden. Dat de genoemde stellingen nog altijd op instemming kunnen rekenen van veel wetenschappers kan worden geïllustreerd met een ervaring uit de tijd waarin ik deel uitmaakte van het bestuur van de Evangelische Hogeschool (EH). Vanuit de EH hebben wij in de jaren tachtig geprobeerd een faculteit Cultuurfilosofie op te zetten. Wettelijk was daarvoor instemming vereist van de minister van Onderwijs en Wetenschappen, PROFETISCH PERSPECTIEF 57
2 PERSPECTIEF Ludwig Wittgenstein en deze moest daarvoor verwante faculteiten om advies vragen. Namens alle Nederlandse universiteiten adviseerde de Erasmus Universiteit negatief, met als hoofdargument dat het onmogelijk was om op basis van de grondslag van de EH wetenschap te bedrijven. Het is duidelijk dat de geciteerde stellingen, alsook de houding die verwoord is in de reactie van de Erasmus Universiteit, gebaseerd zijn op het idee dat het bereik van de wetenschap de hele werkelijkheid betreft, en dat de wetenschap de enige bron is van betrouwbare kennis. Wat is hier tegen in te brengen? Het werk van twee grote geesten uit de vorige eeuw, Wittgenstein en Gödel, kan ons hierbij wellicht helpen. 58 PROFETISCH Ludwig Wittgenstein ( ) Wittgenstein wordt vrij algemeen beschouwd als de grootste taalfilosoof van de vorige eeuw. Zijn bekendheid dankt hij vooral aan het boekje Tractatus Logico- Philosophicus, afgekort Tractatus, 2 het enige werk van Wittgenstein dat tijdens zijn leven werd gepubliceerd. Zijn werk is een overtuigende poging om aan te tonen dat het bereik van de wetenschap zich beperkt tot een deel van de werkelijkheid, en wel, zoals hij ergens schreef, het minst belangrijke deel. Om dit toe te lichten is het onvermijdelijk om in te gaan op het veelbewogen leven van deze uitzonderlijk boeiende man, en zijn plek in het wetenschappelijke circuit. 3 Wittgenstein was de jongste van acht kinderen in het zeer rijke Weense Joods-protestantse gezin van de staalmagnaat Karl Wittgenstein. Na een studie technische wetenschappen in Berlijn en vliegtuigbouwkunde in Manchester raakt hij geïnteresseerd in de filosofie van de wiskunde. Hij gaat naar Cambridge, waar hij colleges volgt bij Bertrand Russell ( ), en George Edward Moore ( ), wereldberoemde hoogleraren filosofie. Russell raakt na één trimester al overtuigd van het genie van Wittgenstein: Hij heeft meer passie voor de filosofie dan ik; vergeleken bij zijn lawines produceer ik niet meer dan sneeuwballen. 4 Als de Eerste Wereldoorlog uitbreekt meldt Wittgenstein zich vrijwillig aan om dienst te doen in het Oostenrijks-Hongaarse leger. Hij vecht aan diverse fronten en wordt bij herhaling onderscheiden vanwege dapperheid. In die tijd bezoekt hij een boekhandel waar hij maar één interessant boek kan vinden: Korte verklaring van het Evangelie van Leo Tolstoi. Hij raakt in de ban van het boek en draagt het altijd bij zich. Het bereik van de wetenschap is slechts een deel van de werkelijkheid, en wel het minst belangrijke Onder zijn kameraden staat hij daarom bekend als de man met het Evangelie. 5 Anderen schrijft hij dat dit boek hem in de moeilijke oorlogsomstandigheden in leven heeft gehouden: Als u het niet kent, dan kunt u zich ook niet voorstellen welke uitwerking het op een mens kan hebben. 6 Het christendom was voor hem (in deze periode) de enige zekere weg tot geluk. 7 Tractatus: het probleem van de filosofie In deze tijd voltooide hij ook het boek waaraan hij in Cambrigde begonnen was: de Tractatus. Als hij krijgsgevangene is schrijft hij Russell: Ik heb een boek geschreven dat zal worden gepubliceerd zodra ik thuis ben ( ). Ik geloof alle problemen eindelijk te hebben opgelost. Dit klinkt misschien arrogant, maar ik geloof het toch. Wittgenstein doelt op de problemen die de filosofie heeft om wetenschappelijke uitspraken te toetsen. Filosofische problemen zijn volgens hem schijnproblemen die als sneeuw voor de zon verdwijnen wanneer duidelijk is dat op een onjuiste manier gebruik wordt gemaakt van taal om iets over de werkelijkheid te zeggen (hierover straks iets meer). Pas in 1922 leidt bemiddeling van Russell tot publicatie van de Tractatus.
3 Moore: Het is mijn persoonlijke overtuiging dat deze dissertatie geniaal is. Maar zelfs als ik dat mis heb, het werk beantwoordt beslist aan de eisen die worden gesteld voor het behalen van de doctorsgraad. 8 Bertrand Russell In augustus 1919 komt hij vrij. Omdat hij naar zijn stellige mening het probleem heeft opgelost, wil hij zijn leven wijden aan nuttiger zaken. Hij geeft zeven jaar lang les als onderwijzer op diverse lagere dorpsscholen in Oostenrijk en doet in die tijd ook afstand van het vermogen van zijn familie. Het geeft niet, ik weet dat jullie het nooit zullen begrijpen Door een lezing van de Nederlandse wiskundige L.E.J. Brouwer ( ) in maart 1928, raakt Witt genstein gemotiveerd om de draad van de filosofie weer op te pakken. In januari 1929 keert hij terug naar Cambridge, waar de Tractatus in het middelpunt van de filosofische discussie staat en inmiddels als een klassiek filosofisch geschrift wordt beschouwd. Al heel snel, op 18 juni 1929, ontvangt hij de doctorsgraad. Als proefschrift fungeert de Tractatus. Het examen begint met een praatje tussen vrienden die elkaar lang kennen. Daarop volgt een korte discussie. Russell probeert aan te tonen dat Wittgenstein niet consistent is in zijn beweringen, maar slaagt er niet in te overtuigen. Wittgenstein maakt een eind aan het gesprek door de examinatoren (Russell en Moore) beide een schouderklopje te geven en daarbij verzoenend op te merken: Het geeft niet, ik weet dat jullie het nooit zullen begrijpen. In zijn verslag van het examen schrijft Relativering van mathematische waarheden In de herfst van 1930 wordt Wittgenstein benoemd tot fellow van het Trinity College. De jaren daarna houdt hij zich vooral bezig met de filosofie van de wiskunde. Over de grondslagen daarvan woedde in het begin van de 20e eeuw een hevige strijd tussen verschillende kampen van logici (aangevoerd door Frege en Russell), formalisten (aangevoerd door Hilbert) en intuïtionisten (aangevoerd door Brouwer en Weyl). Wittgensteins bijdrage aan deze strijd is een poging tot ondermijning van de basis van deze strijd. 9 Volgens hem is het hele idee dat de wiskunde zich bezig zou houden met het ontdekken van waarheden een misverstand. Wanneer we de wiskunde zouden beschouwen als een reeks technieken [om berekeningen te maken, te meten, enz.], dan zou de vraag waar zij om draaide eenvoudig niet opkomen. 10 Hij keert zich hiermee tegen hen die uitgingen van de onveranderlijke en onvoorwaardelijke geldigheid van de mathematische waarheid. Voor Wittgenstein is filosofie, net als wiskunde, een reeks technieken. Hij ontkomt na de inlijving van Oostenrijk bij Duitsland, in 1938, maar net aan de verplichting om in het Duitse leger te dienen, doordat hij in juni 1939 een Brits paspoort ontvangt. Dit heeft hij te danken aan zijn benoeming tot hoogleraar als opvolger van Moore, die met pensioen was gegaan. Zijn colleges over wiskunde vormen een onderdeel van Wittgensteins algemene aanval op de idolatrie van de wetenschap: Wat een vreemde houding van de geleerden: Dat weten we nog niet, maar men kan het weten, en het is alleen een kwestie van tijd, dan zal men het weten! Alsof dat vanzelf zou spreken. 11 Gevaar van afgoderij Op een ander moment wijst hij op het gevaar van afgoderij, waarbij de wetenschap en de wetenschappers de afgoden zijn. 12 Als in 1939 de Tweede Wereldoorlog uitbreekt, vindt hij het een onmogelijke toestand dat hij filosofie doceert terwijl er een oorlog gaande is. Hij wil opnieuw iets nuttigs doen, liefst in PROFETISCH PERSPECTIEF 59
4 PERSPECTIEF de frontlinies. Maar zijn Duitse naam en Oostenrijkse achtergrond, maken dit in Engeland moeilijk. Via een vriend komt hij in contact met een arts van het Guy s Hospital te London en deze bezorgt hem een baantje: in dienst van de apotheek van het ziekenhuis bezorgt hij medicijnen aan gewonden tengevolge van de hevige bombardementen op Londen. In oktober 1944 keert hij naar Cambridge terug. Daar treft hij Russell weer aan, en ook Moore. Wittgenstein bewondert nog altijd het scherpe verstand van Russell, maar veracht veel van diens populaire werk over ethiek en politiek. Ook heeft hij weinig goede woorden over voor de vrije levensstijl van Russell. Zo zei hij ooit: De boeken van Russell zouden in twee verschillende kleuren moeten worden gebonden: de boeken over mathematische logica in het rood - en alle filosofiestudenten zouden ze moeten lezen; en de boeken over ethiek en politiek in het blauw - en geen mens zou ze eigenlijk mogen lezen. 13 In de zomer van 1947 groeit het plan om het hoogleraarschap op te geven en een rustige plek te zoeken om een boek over de filosofie van de psychologie af te maken. Eind 1947 krijgt Wittgenstein op zijn verzoek ontslag en vestigt zich in Ierland. In Dublin verblijft hij in een hotel op loopafstand van de Royal Zoological Gardens. Hij ontvangt daar veel oud-collega s en oud-studenten en geniet van wandelingen met hen in dit park. Een van hen schreef daarover: Hij legde de nadruk op de onherleidbare afwisseling van het leven. Tijdens het wandelen in de Zoological Gardens uitte hij zijn bewondering voor de geweldige variëteit aan bloemen, heesters en bomen en de vele verschillende soorten vogels, reptielen en zoogdieren. Een theorie die één enkel schema aan deze diversiteit wilde opdringen was, zoals men kon voorspellen, voor hem uit de boze. Darwin moest het bij het verkeerde eind hebben: zijn theorie heeft niet de vereiste veelzijdigheid. 14 In 1951 krijgt hij darmklachten; het blijkt kanker te zijn. Omringd door vrienden overlijdt hij op 29 april 1951, op 62-jarige leeftijd. 60 PROFETISCH Darwin moest het bij het verkeerde eind hebben: zijn theorie heeft niet de vereiste veelzijdigheid De betekenis van Wittgensteins werk Wat is de betekenis van Wittgenstein? De Tractatus wordt algemeen beschouwd als een van de opmerkelijkste publicaties van de 20 e eeuw. Niet omdat het een toegankelijk boekje is, integendeel. De indeling in (heel veel) korte stellingen is apart, en veel van deze stellingen zijn moeilijk te begrijpen. De interpretatie ervan blijft de gemoederen nog steeds bezig gehouden. Iemand schreef dat Wittgenstein geen geleerde was in de gewone zin van het woord. Eerder was hij een ziener, een profeet, die voortdurend in conflict was met zijn vakcollega s. 15 Deze dappere man, die zich in zijn vele moeilijke en neerslachtige momenten vastklampte aan het Evangelie, is inderdaad niet veel minder geweest dan een ziener, een profeet, die in het hol van de leeuw zijn boodschap verkondigde, namelijk dat het bereik van de wetenschap begrensd is tot een deel van de werkelijkheid, en wel het minst belangrijke deel. In een brief aan Von Ficker, redacteur van het literaire tijdschrift Der Brenner omschreef hij zijn werk aldus: Van het lezen van het boek zult u ( ) niet veel opsteken. Want u zult het niet begrijpen, de stof zal zeer vreemd op u overkomen. ( ) In werkelijkheid is de stof u echter helemaal niet vreemd, want de zin van het boek is ethisch. ( ) mijn werk bestaat uit twee delen: uit wat hier voor u ligt, en uit alles dat ik niet heb geschreven. En juist dit tweede deel is het belangrijkste. Het ethische wordt namelijk door mijn boek als het ware van binnenuit begrensd, en Wovon man nicht sprechen kann, darüber muss man schweigen ik ben er van overtuigd dat het, strikt genomen, alleen op die manier begrensd kan worden. Kortom, ik geloof: alles waar veel mensen tegenwoordig over leuteren, heb ik in mijn boek vastgelegd door er over te zwijgen. En daarom zal het boek, wanneer ik me niet zeer vergis, veel uitspreken wat u zelf zou willen zeggen, maar u zult wellicht niet zien dat het er in wordt gezegd. 16 Nergens is duidelijker uitgesproken waar het Wittgenstein om ging: Wovon man nicht sprechen kann, darüber muss man schweigen, de beroemde zevende stelling uit de Tractatus. Vele wetenschappers hadden (en hebben) hier grote moeite mee. Voor hen ligt de schoonheid en kracht
5 van de wetenschap, met name de wiskunde, juist in een verondersteld vermogen om aan een anderszins onzekere wereld onaantastbare waarheden te verschaffen. Wittgenstein heeft duidelijk gemaakt dat dit vermogen hoogstens een deel van de werkelijkheid beslaat. De grote verdienste van een andere geleerde, Kurt Gödel, is dat hij heeft aangetoond dat ook de kennis over dat deel van de werkelijkheid begrensd is. Hiermee heeft hij vele wiskundigen verrast die meenden dat de wiskunde gebaseerd kon worden op een voor ieder acceptabel stelsel axioma s. Daarover gaat de volgende paragraaf. Het Hilbertprogramma De symbolentaal waarvan wiskundigen zich bedienen alsmede de strikte redeneertrant volgens de regels van de logica, hebben de wiskunde bij buitenstaanders (en niet alleen bij hen) een aureool van zekerheid en betrouwbaarheid bezorgd. Dat ingewikkelde fysische verschijnselen kunnen worden beschreven door middel van eenvoudige wiskundige relaties, is verbazingwekkend en dwingt onwillekeurig bewondering af. Rond 1900 bestond bij natuur- en wiskundigen (en Een paradox blaast het hele gebouw van de wiskunde omver. Het zou het einde van alle wetenschap betekenen bij anderen) de verwachting dat het een kwestie van tijd was of er zou een formule worden gevonden die alle fysische verschijnselen beschreef. Parallel daaraan woedde de eerder genoemde strijd over de grondslagen van de wiskunde, met verschillende kampen. In deze strijd spelen paradoxen een belangrijke rol. Een in dit verband vaak geciteerde paradox staat in Titus 1:12: Een uit hen, zijnde hun eigen profeet, heeft gezegd: De Kretensen zijn altijd leugenachtig. Liegt de Kretenzer profeet of liegt hij niet? Ja, want hij is zelf een Kretenzer en alle Kretenzers liegen altijd. Maar als hij zelf liegt, dan is het niet waar dat alle Kretenzers altijd liegen. Misschien is het dus niet waar dat hij liegt. De uitspraak van de Kretenzer profeet laat ons aldus in verwarring achter. In een van zijn colleges maakte Wittgenstein de bezorgdheid over dergelijke tegenspraken nogal belachelijk. 17 Het is toch eigenlijk heel Wiskundige Hilbert raar dat iemand dit raadselachtig vindt - veel eigenaardiger dan u zou denken: dat een mens zich hier druk over zou maken. Want het gaat als volgt: als iemand zegt ik lieg, zeggen we dat daaruit volgt dat hij niet liegt, en daaruit volgt dat hij liegt, enzovoort. Maar wat dan nog? Je kunt zo doorgaan tot je een ons weegt. Waarom ook niet? Het doet er niet toe. Dat was zeer tegen het zere been van gerenommeerde wiskundigen. Inderdaad, voor wiskundigen is een paradox 18 ontoelaatbaar. Het zou er toe kunnen leiden dat op een gegeven dag blijkt dat 1 gelijk is aan 2. Dat zou inderdaad schokkend zijn. Er is dan ook veel moeite gedaan om eenvoudige basisprincipes (axioma s) voor de wiskunde te vinden die er voor zorgen dat het nooit zal gebeuren dat iemand op zekere dag met een sluitend bewijs komt dat 1 = 2. Anders gezegd, om een paradoxvrij wiskundig systeem te ontwikkelen. Want een paradox blaast het hele gebouw van de wiskunde omver. Het zou het einde van alle wetenschap (in de gangbare betekenis van het woord) betekenen. In de negentiende eeuw ontwikkelde de wiskunde zich naar een steeds hoger abstractieniveau, met als hoogtepunt de leer der verzamelingen van Georg Cantor ( ). Binnen deze verzamelingsleer deden zich echter problemen voor die veel gelijkenis vertonen met de genoemde paradox van de Kretenzer. Het probleem ontstaat wanneer men de verzameling beschouwt van alle verzamelingen die zichzelf niet als element bevatten (zie het citaat van Russell hieronder). PROFETISCH PERSPECTIEF 61
6 PERSPECTIEF Er konden beweringen worden bewezen waarvan ook het tegendeel kon worden bewezen. In het begin van de vorige eeuw riep de Duitse wiskundige Hilbert ( ) daarom alle wiskundigen op om de hele wiskunde te baseren op een voor ieder acceptabel stelsel axioma s. Hiermee zouden dan enerzijds - met behulp van de gangbare regels van de logica - alle bekende wiskundige resultaten kunnen worden afgeleid en anderzijds alle openstaande vragen worden beantwoord (het Hilbertprogramma ). De belangrijkste eisen aan zo n stelsel axioma s zijn dat het consistent en volledig moet zijn. Volledig betekent hier dat alle ware beweringen eruit kunnen worden afgeleid, en consistent dat er alleen ware beweringen uit kunnen worden afgeleid. Anders gezegd: als een bewering waar is moet zij af te leiden zijn uit de axioma s, anders is ze niet waar. Russell publiceerde eerder, in 1903, het boek The Principles of Mathematics. Als dit werk bijna voltooid is, ontdekt Russell een paradox die hij niet kan oplossen. Het is interessant te lezen wat hij daarover zelf schrijft en dit te vergelijken met het eerder gegeven citaat van Wittgenstein: Ik dacht dat het werk bijna klaar was, maar in de maand mei had ik een intellectuele terugval, ( ) Cantor had een bewijs dat er geen grootste getal bestaat, en het kwam mij voor dat het aantal van alle dingen in de wereld het grootst mogelijke getal moest zijn. Daarom bestudeerde ik zijn bewijs minutieus en probeerde het toe te passen op de verzameling van alle dingen die er zijn. Dit bracht me er toe om die verzamelingen te beschouwen die geen element zijn van zichzelf, en me af te vragen of de verzameling van al deze verzamelingen element is van zichzelf of niet. Ik bevond dat elk antwoord [op deze vraag, CR] zijn tegendeel impliceerde. Eerst dacht ik dat ik deze moeilijkheid eenvoudig zou kunnen oplossen, en dat er een of andere fout was in mijn redenering, maar (..) het bleek dat er een overeenkomst was met de oude Griekse paradox van Epimenides de Kretenzer. Het leek onwaardig voor een volwassen man om zijn tijd te besteden aan zulke trivialiteiten, maar wat kon ik anders doen? ( ) ten slotte moest ik concluderen dat het een te grote klus was. Ik besloot daarom het boek af te sluiten, en de oplossing van dit probleem uit te stellen. Russell meende in de Principia Mathematica de oplossing te hebben gevonden door een extra 62 PROFETISCH axioma te introduceren. Vooraanstaande geleerden als Brouwer en Wittgenstein hielden echter vol dat het Hilbertprogramma tot mislukken was gedoemd. Paradoxen binnen de wiskunde: Kurt Gödel ( ) En hier komt Kurt Gödel in beeld. In 1931 publiceerde hij een artikel waarin hij op geniale wijze de onhaalbaarheid van het Hilbertprogramma aantoonde. 19 Voor iedereen was dat een volkomen verrassing. Het artikel was een bom onder het Hilbertprogramma. Gödel bewees de zogenaamde onvolledigheidsstelling: als je een voldoende sterk stelsel axioma s hebt dat consistent is, dan is het niet volledig. Er zijn dan dus altijd beweringen te vinden die wel waar zijn (in de zin dat zij niet in tegenspraak zijn met de gekozen axioma s), maar die met de regels van de logica niet uit de axioma s af te leiden zijn! Men zou denken dat het toevoegen van axioma s dit dilemma zou opheffen, maar dat is niet zo. De onvolledigheidsstelling geldt namelijk voor elk stelsel axioma s. Een onmiddellijk gevolg is dat (een voldoende sterk) stelsel axioma s dat volledig is, niet consistent kan zijn en dus kan leiden tot paradoxen. Wiskunde noch logica (laat staan de andere wetenschappen) kunnen ons een vast fundament bieden voor het verstaan van de werkelijkheid waarin wij leven De vraag of de wiskunde en/of de logica een Archimedisch punt in ons denken kan bieden, was hiermee beantwoord. Het antwoord is nee. De taal van de wiskunde, noch enige andere formele taal is gegarandeerd vrij van tegenstrijdigheden. Wiskunde noch logica (laat staan de andere wetenschappen) kunnen ons een vast fundament bieden voor het verstaan van de werkelijkheid waarin wij leven. Daarvoor is de werkelijkheid (zowel in fysisch als in geestelijk opzicht) veel te gecompliceerd. De wetenschap biedt ons niet meer dan techniek(jes) die gebaseerd zijn op een gedeeltelijk verstaan en die tot onze grote verrassing soms verbazend goed kunnen worden gebruikt. Ook al zou het waar zijn dat de logische denkfunctie van de mens niet door de zondeval is aangetast (zoals gesteld door, onder anderen, C. Steenblok, in een stelling bij
7 rivier uit Openbaring 12 wel eens kunnen zijn. Dit wil ik ten slotte graag toelichten in de volgende paragraaf. Kurt Gödel zijn proefschrift 20 ) dan zou het ons niet helpen een paradoxvrij denksysteem te ontwerpen. Zo n denksysteem bestaat namelijk niet. Terecht heeft C.B.J. Jongeneel verdedigd dat de stelling van Gödel een bijzonder geval is van stelling 6.52 uit de Tractatus: 21 Er bestaan stellig onuitsprekelijke zaken. Dit toont zich, het is het mystieke. Wetenschappelijke kennis is deelkennis en mist het belangrijkste deel (Wittgenstein); de aard van deze kennis, gebaseerd op logica, is onbetrouwbaar en leidt tot verwarring (Gödel). Wetenschap en logica zijn niet meer dan hulpsteunen om in de onvolmaaktheid van deze bedeling te overleven. Als de volmaaktheid van het Rijk Gods aanbreekt, worden zij tenietgedaan (zie 1 Korintiërs 13: 9-12, en Calvijns commentaar daarop). Waarschijnlijk heeft Wittgenstein dit bedoeld aan te geven in de voorlaatste stelling (stelling 6.54) van de Tractatus: Mijn stellingen zijn verhelderend omdat hij die me begrijpt, ten slotte erkent dat ze onzinnig zijn, als hij door middel van mijn stellingen - erop - boven ze uit geklommen is. (Hij moet om zo te zeggen de ladder omvergooien na erop geklommen te zijn.) Hij moet deze stellingen overwinnen, dan ziet hij de wereld goed. De bron van de nog steeds overheersende gedachte waaraan de wetenschap haar gezag ontleent, namelijk dat de wetenschap ons een paradoxvrij denksysteem biedt en ons denken vrijwaart voor verwarring, zou de Openbaring 12: nieuwe kennis Openbaring 12 geeft in relatief weinig woorden een kijkje achter het toneel van de wereldgeschiedenis. Er is sprake van een draak die tracht te beletten dat een in kosmische taal geschetste vrouw een kind baart. Als het zover is, wordt het kind door God voor de ogen van de draak weggerukt. De gram van de draak richt zich dan op de vrouw. Zij vlucht naar de woestijn, alwaar God haar een plaats heeft bereid. De draak vervolgt haar en voert oorlog met de overigen van haar zaad. Dit is in het kort het geschetste beeld. Verder blijkt de draak de oude slang te zijn (ofwel de duivel, Satan, die de gehele wereld verleidt ) en het kind is het Lam, Jezus Christus. Nadat het Lam is opgenomen in de hemel, verblijft de vrouw in de woestijn gedurende 1260 dagen, ofwel 42 maanden, ofwel twee tijden, een tijd en een halve tijd (dat is in deze context 3,5 jaar). Volgens Hendriksen 22 is deze veel vaker voorkomende tijdspanne in het boek Openbaring de periode tussen hemelvaart en wederkomst en zijn de wapens die de vrouw worden gegeven om aan de draak te ontkomen (de twee vleugels van een grote arend), geloof en gebed. Het wapen van de draak is een rivier, waarmee hij de vrouw tracht weg te voeren (uit de woestijn). Zijn woede richt zich op degenen die de geboden van God bewaren (de Joden?) en degenen die het getuigenis van Jezus Christus hebben (christenen?); zij worden dus aangeduid door de vrouw in het visioen. Wetenschappelijke kennis is deelkennis van een duistere rede, die tenietgedaan wordt als het Rijk Gods aanbreekt Dit indrukwekkende visioen maakt duidelijk waar het satan om gaat. Eerst probeert hij de geboorte van Jezus te verhinderen. Denk bijvoorbeeld aan de farao die alle Joodse mannelijke baby s wil doden, of aan Haman die alle Joden wil doden, en aan Herodes die de kinderen in Bethlehem laat ombrengen teneinde de geboren Koning der Joden te doden. Als dat mislukt dan richt de draak zijn gram op de vrouw en haar zaad. Dat omvat, meen ik, Joden en christenen. Hun PROFETISCH PERSPECTIEF 63
8 PERSPECTIEF wordt een veilige plaats geboden in de woestijn, waar zij aan het gezicht van de slang onttrokken zijn. Die plaats bereiken zij door geloof en gebed. Alleen in de woestijn is de vrouw veilig voor de draak. Het leven van gelovigen kan dus worden gekarakteriseerd als woestijnleven. De draak weet dat. Hij probeert haar daar weg te halen. Hoe? Hij biedt de vrouw meer dan een eenvoudige oase in deze woestijn, een héle rivier. De bedoeling is duidelijk. Door de rivier houdt de woestijn op woestijn te zijn. Op deze manier tracht de draak dus de vrouw weg te halen uit de plaats die God haar bereid heeft en waar God haar wil hebben en onderhouden ( voeden ). De vraag is natuurlijk wat dit visioen te betekenen heeft voor onze houding ten opzichte van de wetenschap. Zouden wetenschap (en techniek) niet een belangrijk deel uitmaken van de rivier in het visioen? De duivel verleidde Eva met de belofte van geopende ogen, waardoor zij deel zou krijgen aan nieuwe kennis, en waardoor zij als God zou zijn. Suggereert hij de mensheid niet nog steeds hetzelfde, en wel door middel van de wetenschap? Bestaat er niet een onbegrensd geloof dat de wetenschap ons niet alleen betrouwbare kennis biedt, betrouwbaarder zelfs dan Gods Woord? Aan deze kennis danken wij immers onze welvaart, en de overtuiging dat het door de evolutie de goede kant op gaat: we worden steeds knapper, en uiteindelijk zal het leven op aarde paradijselijke vormen aannemen. Natuurlijk, nu is het nog niet zover, maar dat is een kwestie van tijd. Bovendien, er is al zoveel te genieten in deze wereld. Het leidt tot de waan van een bijna paradijselijke aarde waarin het goed toeven is en waardoor het besef van afhankelijkheid van God verdwijnt. Zij die Gods geboden bewaren en het getuigenis van Jezus Christus hebben krijgen oog voor een heel andere werkelijkheid. Zij weten dat wetenschappelijke kennis deelkennis is van een duistere rede, die teniet gedaan wordt als het Rijk Gods aanbreekt. Dat is hun Vaderland, van waaruit zij zich geregeerd weten. Zij zijn pelgrims, die daar met reikhalzend verlangen naar uitzien. Zij leven in afhankelijkheid van God, die zij niet alleen eren als de Schepper van hemel en aarde, maar ook als hun Redder en Verlosser. Zij wonen op aarde maar het zijn hemelburgers. Ze wonen in het eigen vaderland, maar als vreemden. Elk vreemd land is voor hen vaderland en elk vaderland is voor hen vreemd land. 64 PROFETISCH Prof. dr. ir. C. Roos is emeritus hoogleraar wiskunde aan de TU te Delft. Noten 1 Waarbij wetenschap gedefinieerd wordt als het systematisch geordende geheel van het weten en van de regels, wetmatigheden, theorieën, hypotheses en systemen waarmee verdere kennis verkregen kan worden (Van Dale). 2 L. Wittgenstein. Tractatus logico-philosophicus. Vertaald en van een nawoord en aantekeningen voorzien door W.F. Hermans. Atheneum Polak en Van Gennep, Amsterdam, R. Monk. Ludwig Wittgenstein. De biografie. Prometheus, Amsterdam, Idem, p Idem, p Idem, p Idem, p Idem, p Idem, p Idem, p Idem, p Idem, p Idem, p Idem, p Jac. Kruidenier. De tijdgeest verstaan. Historische schetsen van filosofen uit de nieuwe tijd. De Groot, Goudriaan Kampen, 1994, p Ludwig Wittgenstein. De biografie, p Idem, p Paradox in de zin van (wisk.) stelling waarvan de bevestiging zowel als de ontkenning tot een tegenspraak leidt (Van Dale). 19 K. Gödel. Uber formal unentscheidbare Sätze der Principia Mathematica und verwandter Systeme I. Monatshefte für Mathematik und Physik, 38: , C. Steenblok. Voetius en de Sabbat, Proefschrift, VU, Amsterdam, C.J.B. Jongeneel. The informatical world view. An inquiry into the methodology of computer science. Proefschrift, TU Delft, juni W. Hendriksen. Visioenen der Voleinding. Kok, Kampen, Oorspronkelijk: More than conquerors. Grand Rapids, Vertaling door P. Prins.
1) De ongelovige is blind gemaakt door Satan (2 Korintiërs 4:4).
BIJBELSTUDIES VOOR JONGE GELOVIGEN LES 4 Les 4 - Redding: Waarom is het voor ieder mens nodig om gered te worden? In deze bijbelstudies wordt gebruik gemaakt van de NBG-vertaling Dag 1 1) De ongelovige
Nadere informatieStel jezelf niet onder de Wet!
Dit document is een script van onderwijs dat is bedoeld om via video te worden getoond. In de video worden relevante tekst, dia s, media en afbeeldingen getoond om de presentatie te vereenvoudigen. Daarom
Nadere informatieverzoeking = verleiden om verkeerde dingen te doen dewijl = omdat wederstand doen = tegenstand bieden de overhand behouden= de overwinning behalen
Zondag 52 Zondag 52 gaat over de zesde bede. Leid ons niet in verzoeking, maar verlos ons van de boze. Want van U is het Koninkrijk en de kracht en de heerlijkheid, in der eeuwigheid. Amen. Lees de tekst
Nadere informatieVerder op weg met Jezus
Verder op weg met Jezus Heel goed besef ik de onafheid en de onvolmaaktheid van wat ik geschreven heb. Er is nog zoveel meer te vertellen over Jezus Christus. Er is nog zoveel meer over Hem te weten en
Nadere informatieAANTEKENINGEN WAAROM WERD GOD EEN MENS?
AANTEKENINGEN Alles draait om de visie op Jezus Christus. Door de eeuwen heen is er veel discussie geweest over Jezus. Zeker na de Verlichting werd Hij zeer kritisch bekeken. De vraag is waar je je op
Nadere informatieVijf redenen waarom dit waar is
Les 14 Eeuwige zekerheid Vijf redenen waarom dit waar is In deze bijbelstudies wordt gebruik gemaakt van de NBG-vertaling Dag 1 Is de echte (ware) gelovige voor eeuwig veilig en geborgen in Christus? Voor
Nadere informatieHC zd. 22 nr. 32. dia 1
HC zd. 22 nr. 32 een spannend onderwerp als dit niet waar is, valt alles duigen of zoals Paulus het zegt in 1 Kor. 15 : 19 als wij alleen voor dit leven op Christus hopen zijn wij de beklagenswaardigste
Nadere informatieVanwaar Hij komen zal. Geschreven door D. J. Steensma zaterdag, 09 april 2016 08:19
Velen hebben moeite met de tekenen en wonderen die in de Bijbel staan beschreven, ook met de opstanding van Christus uit de doden en met zijn hemelvaart. Maar als we daarmee moeite hebben, dan kunnen we
Nadere informatieDe gelijkenis van de twee zonen. Eerst lezen Daarna volgen er vragen en opdrachten
De gelijkenis van de twee zonen Lees : Mattheüs 21:28-32 Eerst lezen Daarna volgen er vragen en opdrachten Gelijkenissen Toen de Heere Jezus op aarde was, heeft Hij gelijkenissen verteld om de mensen veel
Nadere informatieToelichting bij de Korte Verhandeling van Spinoza Nummer 4
Toelichting bij de Korte Verhandeling van Spinoza Nummer 4 Deel 1, Hoofdstuk 3 Dat de Natuur de oorzaak is. Rikus Koops 15 juni 2012 Versie 1.0 In de vorige toelichting heb ik de organisatie van de Natuur
Nadere informatieDe eerste zonde - ongehoorzaamheid
In de vorige studie is ingegaan op de rebellie in de hemel 1. De Bijbel openbaart niet wanneer deze rebellie heeft plaatsgevonden, maar die had wel zijn invloed op het leven van Adam en Eva in het paradijs
Nadere informatieGeloof tegenover gevoelens
Kenneth Hagins Geloofsles nr. 7 Geloof tegenover gevoelens Centrale waarheid: Een formule voor geloof is: 1) Zoek in Gods Woord naar een belofte die betrekking heeft op wat u nodig heeft, 2) Geloof Gods
Nadere informatie5 Dit is de boodschap die we van Hem gehoord hebben en u bekend maken: dat God licht is en in Hem totaal geen duisternis is.
1 JOHANNES vertaling dr. A. Dirkzwager 1 Wat er was vanaf het begin, wat we gehoord hebben, wat we met onze ogen gezien hebben, wat we bekeken hebben en onze handen aangeraakt hebben in verband met het
Nadere informatieGod bestaat en Hij is belangrijk We hebben God nodig in ons leven Jezus: Zijn leven Jezus: Zijn dood Jezus: Zijn opstanding De Heilige Geest
Basiscursus Christelijk geloof Module 1 Les 1: Les 2: Les 3: Les 4: Les 5: Les 6: Les 7: Les 8: God bestaat en Hij is belangrijk We hebben God nodig in ons leven Jezus: Zijn leven Jezus: Zijn dood Jezus:
Nadere informatieHC zd. 6 nr. 32. dia 1
HC zd. 6 nr. 32 wie Jezus wil kennen moet de verhalen over hem lezen beschreven door Matteüs, Marcus, Lucas en Johannes terecht worden ze evangelisten genoemd ze beschrijven het evangelie ze vertellen
Nadere informatieGELOOFSVRAGEN EN LEVENSVRAGEN
WAAROM??? DAAROM!!! Soms sta je met je mond vol tanden, wanneer je kind je met een vraag overvalt. "Waarom zijn de bomen groen?", "Waarom regent het vandaag?" Waarom... waarom..., steeds weer waarom. De
Nadere informatieBedenk de dingen die boven zijn.. niet die op de aarde zijn. Johannes 3: 3-6
Johannes 3: 3-6 3 Jezus zei: Waarachtig, ik verzeker u: alleen wie opnieuw wordt geboren, kan het koninkrijk van God zien. 4 Hoe kan iemand geboren worden als hij al oud is? vroeg Nikodemus. Hij kan toch
Nadere informatieVoorwoord Met oprechte blijdschap schrijf ik het voorwoord voor dit boek. Ik ken Henk Rothuizen al vele jaren en heb hem zien opgroeien tot een man van God, met een bediening die verder reikt dan zijn
Nadere informatieWaarom zou ik geloven?
Waarom zou ik geloven? Een uitnodiging om na te denken over je geloof Philip Nunn - De Bron Deel #1: 1 nov 2015 Deel #2: 22 nov 2015 Mijn doel met de 2 toespraken Ik probeer je te laten zien dat het christelijke
Nadere informatieZondag 11 januari - een verhaal om moed te houden
Zondag 11 januari - een verhaal om moed te houden Bij Marcus 1 - de doop van Jezus Ik weet niet hoe goed u al de zondagsbrief hebt gelezen. Maar wellicht is u opgevallen dat er helemaal bovenin staat dat
Nadere informatieHeeft God het Kwaad geschapen?
Heeft God het Kwaad geschapen? Zondagavond 22 september 2013 (Genade & Waarheid Preek) Inleiding A. Genade & Waarheid Preken (Soms) Ingewikkelde of wettisch toegepaste onderwerpen bekeken vanuit Genade
Nadere informatieDe Bijbel open 2013 47 (30-11)
1 De Bijbel open 2013 47 (30-11) Zie, hij bidt. Dat lezen we in Hand. 9 over Paulus. Zie hij bidt., het wordt verteld na zijn bekering op de weg naar Damascus. En het wordt gezegd alsof het iets heel bijzonders
Nadere informatieWELKOM! Programma Welkom en opening Kennismaking en informatie ETS Historische achtergrond van het NT Pauze De vier Evangeliën
WELKOM! Inleiding op het NT Vier getuigenissen over Jezus NT-les 1 ETS-jaar 1 Programma Welkom en opening Kennismaking en informatie ETS Historische achtergrond van het NT Pauze De vier Evangeliën Doelen
Nadere informatieWijs Worden. werkboek. deel 1 DAMON
Wijs Worden werkboek deel 1 DAMON WW wb deel 1 mei2009.indd 1 5/25/09 10:33:45 AM Hoofdstuk 1 Over wat echt belangrijk is Paragraaf 1 Inleiding Opdracht 1, p.8 Hieronder staan twaalf standpunten over wat
Nadere informatieTekst: Lucas 24: 46-53 Thema: Grote vreugde Hemelvaartsdag
Tekst: Lucas 24: 46-53 Thema: Grote vreugde Hemelvaartsdag Liturgie: Welkom EL 142: Majesteit, groot is zijn majesteit Begroeting Psalm 47: 2,3 Gedicht Luisterlied Gebed Lezen: Lucas 24: 36-53 Psalm 93:
Nadere informatieGemeente van onze Here Jezus Christus,
Gemeente van onze Here Jezus Christus, Echt gelukkig! Dat is het thema waar we vanochtend over na gaan denken. En misschien denkt u wel: Wat heeft dat thema nu met deze tekst te maken, Die gaat toch over
Nadere informatieWat is realiteit? (interactie: vraagstelling wie er niet gelooft en wie wel)
Wat is realiteit? De realiteit is de wereld waarin we verblijven met alles wat er is. Deze realiteit is perfect. Iedere mogelijkheid die we als mens hebben wordt door de realiteit bepaald. Is het er, dan
Nadere informatieHC zd. 42 nr. 31. dia 1
HC zd. 42 nr. 31 weinig mensen zullen zeggen dat ze leven voor het geld geld maakt niet gelukkig toch zeggen we er graag achteraan: wel handig als je het hebt want waar leef ik voor? een christen mag zeggen:
Nadere informatieIn de loop van de vele jaren dat ik in mijn bediening sta, constateerde
INHOUDSOPGAVE Inleiding................................................... 5 1. Jezus en de doop........................................ 7 2. Het werk van de Heilige Geest.......................... 11
Nadere informatieWELKOM! Inleiding op het NT Vier getuigenissen over Jezus. NT-les 1 ETS-jaar 1
WELKOM! Inleiding op het NT Vier getuigenissen over Jezus NT-les 1 ETS-jaar 1 Programma Welkom en opening Kennismaking en informatie ETS Historische achtergrond van het NT Pauze De vier Evangeliën Doelen
Nadere informatieDe gelijkenis van de barmhartige Samaritaan.
De gelijkenis van de barmhartige Samaritaan. Eerst lezen. Daarna volgen er vragen en opdrachten. Gelijkenissen Toen de Heere Jezus op aarde was, heeft Hij gelijkenissen verteld om de mensen veel dingen
Nadere informatieDordtse Leerregels. Hoofdstuk 3 en 4. Artikel 12 t/m 14
Dordtse Leerregels Hoofdstuk 3 en 4 Artikel 12 t/m 14 Werkboek 10 Dordtse Leerregels hoofdstuk 3 en 4 artikel 12 t/m 14 Boven artikel 12 t/m 14 schrijven we : wedergeboorte en geloof In dit werkboek gaat
Nadere informatiezondagmorgen 14 november 2010 Welkomkerk ds. W.H. Hendriks-Vogelaar
Gemeente van de Heer Jezus Christus, Jongeren, ouderen, kinderen van God, Zoals ik voor de lezing al gezegd heb; het gaat vanmorgen niet over trouwen of getrouwd zijn, dat is alleen een voorbeeld verhaal.
Nadere informatieleren omgaan met Diversiteit In je gemeente
Bijbelstudie 1 Korintiërs Diversiteit in de kerk is van alle tijden. En nu onze cultuur en de kerk minder goed op elkaar aansluiten dan wel eens gedacht, worden we vaker bepaald bij de verschillen tussen
Nadere informatieJEZUS IS MIJN SUPERHELD
JEZUS IS MIJN SUPERHELD NAAM Studielessen voor 8-12 jarigen Lessen zijn geschreven door Beryl Voorhoeve, Ilja Witte en Judith Maarsen Mei 2007Levend Evangelie Gemeente Gebruikte Bijbelvertaling HET BOEK
Nadere informatieWAT IS HET DOEL VAN MIJN LEVEN?
VIND HET LEVEN! WAT IS HET DOEL VAN MIJN LEVEN? WIE HERKENT DEZE VRAAG NIET? Als je op een kruispunt in je leven staat. Als je een keuze moet maken voor bijvoorbeeld studie of werk. Als het in het leven
Nadere informatieOpenbaring een overzicht. Een overzicht van Openbaring, zoals toegepast in de Bijbelstudies in Christengemeente het Kruispunt, begin van 2010.
Openbaring een overzicht Een overzicht van Openbaring, zoals toegepast in de Bijbelstudies in Christengemeente het Kruispunt, begin van 2010. Openbaring Pagina 2 Een overzicht Inhoud Voorwoord... 3 Mooi
Nadere informatieZondag 8 november 2015 Sint Maarten de oogst van ons leven
Zondag 8 november 2015 Sint Maarten de oogst van ons leven Lezing: Marcus 12 : 28 34 De herfst brengt voor veel mensen een zekere weemoedigheid.: de bladeren vallen, de zomer is echt voorbij. In de herfst
Nadere informatie1. Samuël de profeet. Lezen: Handelingen 3:11-26
1. Samuël de profeet Lezen: Handelingen 3:11-26 En ook al de profeten, van Samuël aan en die daarna gevolgd zijn, zovelen als er hebben gesproken, die hebben ook deze dagen tevoren verkondigd. Handelingen
Nadere informatieDeel het leven Johannes 4:1-30 & 39-42 7 december 2014 Thema 4: Gebroken relaties
Preek Gemeente van Christus, Het staat er een beetje verdwaald in dit hoofdstuk De opmerking dat ook Jezus doopte en leerlingen maakte. Het is een soort zwerfkei, je leest er ook snel overheen. Want daarna
Nadere informatieJezus volgen! Echt? Het evangelie naar Johannes 6:22-71. dinsdag 2 juni 2015
Jezus volgen! Echt? Het evangelie naar Johannes 6:22-71 dinsdag 2 juni 2015 1 ev. Johannes tot nu toe 1:1-18 Jezus is het Woord: bij God en zelf God 1:19-52 Jezus is het Lam van God discipelen volgen Hem
Nadere informatiePreek Psalm 78:1-8 20 september 2015 In het spoor van Opening winterwerk Spiegelbeeld I
Preek Gemeente van Christus, De mooiste dingen in het leven kun je niet als erfernis wegschenken Let er maar eens op. De belangrijkste dingen zijn geen erfstuk. Zeker, je kunt mooie spulletjes erven. Of
Nadere informatieDe gelijkenis van het huis op de rots en op het zand.
De gelijkenis van het huis op de rots en op het zand. Eerst lezen. Daarna volgen er vragen en opdrachten. Gelijkenissen Toen de Heere Jezus op aarde was, heeft Hij gelijkenissen verteld om de mensen veel
Nadere informatieNumeri 21 : 9. dia 1. Num21v09 1
Numeri 21 : 9 het wordt een beetje eentonig: Israël moppert God straft het af maar er is ook een nieuw element verrassend positief de Israëlieten komen zelf tot inkeer zij vragen Mozes om voor hen te bidden
Nadere informatieHet belang van het profetisch woord. De Bijbel open 14-10-15
De Bijbel open 14-10-15 Mijn hoop is op U Heer, G mijn kracht is in U Heer, mijn hart is van U Heer, van U. Ik prijs U met heel mijn hart, ik prijs U met al mijn kracht. Met heel mijn hart, met al mijn
Nadere informatie11 De ontdekking van de mens en de wereld - internet oefentoets
11 De ontdekking van de mens en de wereld - internet oefentoets Opdracht 1 Wat is de Sokratische methode? Opdracht 2 Waarom werd Sokrates gedwongen de gifbeker te drinken? Opdracht 3 Waarom zijn onze zintuigen
Nadere informatieLes B-08 Kunstmatige intelligentie en logica
2004, David Lans Les B-08 Kunstmatige intelligentie en logica 8.1 De Turing test Toen halverwege de 20 e eeuw de computer zijn intrede deed, stelde de Brit Alan Turing (1912-1953) in een wetenschappelijke
Nadere informatieDe Bijbel open 2013 24 (22-06)
1 De Bijbel open 2013 24 (22-06) In Mattheus 16 komen we een bijzondere uitdrukking tegen. Jezus zegt daar tegen Petrus en de andere discipelen dat zij zullen binden en ontbinden. Dat roept bij iemand
Nadere informatieOnze analyse van Openbaring zal gebaseerd zijn op de volgende structuur:
Les 1 voor 5 januari 2019 Het boek Openbaring is een verzameling van de visioenen die Johannes had tijdens zijn gevangenschap op het eiland Patmos, dichtbij Turkije in de Egeïsche Zee. We moeten de structuur
Nadere informatieJezus en jij. Tekst: Willem de Vink. Illustraties: Arjan Wilschut, Timo Visser en Willem de Vink
Jezus en jij Tekst: Willem de Vink Illustraties: Arjan Wilschut, Timo Visser en Willem de Vink Vooraf Jezus en jij Minidagboek Vink, Willem de ISBN 978-90-8601-101-8 NUR 248, 707 Boekverzorging: Marian
Nadere informatieJezus zoekt ruzie. en tussen een schoondochter en haar schoonmoeder
Jezus zoekt ruzie Inleiding Denk niet dat ik gekomen ben om op aarde vrede te brengen. Ik ben niet gekomen om vrede te brengen, maar het zwaard. Want ik kom een wig drijven tussen een man en zijn vader,
Nadere informatieINHOUDSOPGAVE 5 DEEL I KENNIS... 6 DEEL II WETENSCHAP... 76
INHOUDSOPGAVE 5 DEEL I KENNIS... 6 DEEL II WETENSCHAP... 76 Vergeten... 7 Filosofie... 9 Een goed begin... 11 Hoofdbreker... 13 Zintuigen... 15 De hersenen... 17 Zien... 19 Geloof... 21 Empirie... 23 Ervaring...
Nadere informatieWat zegt Paulus in Romeinen 7:7-12?
Wat zegt Paulus in Romeinen 7:7-12? Romeinen 7:7. Paulus stelt weer een vraag, die het voorafgaande mogelijk oproept bij mensen. Hij zei immers, dat de wet (vroeger) zondige hartstochten in ons opriep
Nadere informatieHet dubbelgebod en de zin van ons bestaan (22 februari 2009)
1 Het dubbelgebod en de zin van ons bestaan (22 februari 2009) De achtergrond van de vraag naar het belangrijkste gebod De vraag waar wij vanochtend mee te maken hebben is de vraag naar het grote of anders
Nadere informatie1) Gered worden is net zo gemakkelijk als een cadeau krijgen (Johannes 1:12)
Les 8 - Redding In deze bijbelstudies wordt gebruik gemaakt van de NBG-vertaling Heel veel mensen hebben er geen behoefte aan zich door Jezus te laten redden. Daarvoor hebben ze allerlei redenen. Bijvoorbeeld:
Nadere informatieApostolische rondzendbrief
oktober 9, 2011 Jaargang 1, nummer 1 Lieve mensen, Zo bent u een voorbeeld voor alle gelovigen in Macedonië en Achaje geworden. Wij zijn nu al weer een tijdje hier in het zuiden van Griekenland, in de
Nadere informatieOPDRACHT: Lees de vier tekstgedeelten en beantwoord de 4 bijbehorende vragen. Luk 15:11-32 Joh 3:14-17, Joh 15:9-17 Matt 5:43-48, Joh 13:33-35
God en je naasten liefhebben LES 3 DEEL 5 DISCIPLE OPDRACHT: Lees de vier tekstgedeelten en beantwoord de 4 bijbehorende vragen. Luk 15:11-32 Joh 3:14-17, Joh 15:9-17 Matt 5:43-48, Joh 13:33-35 Wat leer
Nadere informatieGemeente in Christus,
meditatie voor 3 mei 2015 thema geloof EN wetenschap Gemeente in Christus, Misschien heb je wel eens gehoord van de film The Matrix, of misschien heb je m zelfs wel eens gezien. De film gaat over een kleine
Nadere informatieNeem nu even tijd om de Heilige Geest te vragen je te helpen bij deze studie en inzicht te geven in zowel het Woord als in je eigen leven.
Doel B: Relatie met Jezus de Koning : studenten ontwikkelen zich, vanuit een persoonlijke overtuiging, als leerling, vertrouweling en toegewijde volgeling van Jezus op elk terrein van hun leven. Doel van
Nadere informatieGödels Onvolledigheidsstellingen
Gödels Onvolledigheidsstellingen Jaap van Oosten Department Wiskunde, Universiteit Utrecht Symposium A-eskwadraat, 11 december 2014 De Onvolledigheidsstellingen van Gödel zijn verreweg de beroemdste resultaten
Nadere informatieEEN PAAR BELANGRIJKE VRAGEN
EEN PAAR BELANGRIJKE VRAGEN Vaak wordt u zelf niets wijzer van vragen die aan u gesteld worden. Hier willen we u een paar heel belangrijke vragen voorleggen, die juist wel vooral voor uzelf van belang
Nadere informatieDe Bijbel open 2013 25 (29-06)
1 De Bijbel open 2013 25 (29-06) Vandaag bespreken we een vraag die ik kreeg over 1 Koningen 2. Daarin gaat het over de geschiedenis van Adonia, een oudere broer van Salomo, die zojuist koning was geworden.
Nadere informatieBIJBELSTUDIES VOOR JONGE GELOVIGEN LES 1. Les 1 - De oorsprong van de Bijbel. In deze bijbelstudies wordt gebruik gemaakt van de NBG-vertaling
BIJBELSTUDIES VOOR JONGE GELOVIGEN LES 1 Les 1 - De oorsprong van de Bijbel In deze bijbelstudies wordt gebruik gemaakt van de NBG-vertaling Deze bijbelstudies zijn vooral bedoeld voor jongeren van 11
Nadere informatieVraag 62 : Maar waarom kunnen onze goede werken niet de gerechtigheid voor God of een stuk daarvan zijn?
Voor 16 jaar en ouder! Zondag 24 Zondag 24 gaat over de goede werken. Zondag 24 vraag en antwoord 62, 63 en 64. Vraag 62 : Maar waarom kunnen onze goede werken niet de gerechtigheid voor God of een stuk
Nadere informatieDe dood is dood, leve het leven!
De dood is dood, leve het leven! blok A - nivo 3 - avond 5 Tijd Wat gaan we doen 19.00 Mentorkwartiertje 19.15 Bijbelstudie Romeinen 6:1-13 19.30 De opstanding als historisch feit 19.45 Zondag 17 HC 20.00
Nadere informatieDe Bijbel open 2013 40 (12-10)
1 De Bijbel open 2013 40 (12-10) Er was eens een man die de studeerkamer van een predikant binnenkwam. Hij keek om zich heen en zag al die boeken staan die je in een studeerkamer aantreft. Toen zei die
Nadere informatieIII. Het (mosterd)zaadje. Vrijdag
Het (mosterd)zaadje Vrijdag "... Ik verzeker jullie: als jullie geloof hebben als een mosterdzaadje, dan zullen jullie tegen die berg zeggen: 'Verplaats je van hier naar daar! en dan zal hij zich verplaatsen.
Nadere informatieBij het gekozen thema: Het verlangen van God heb ik mij in de afgelopen dagen afgevraagd wat is mijn verlangen naar God?
Geliefde mannen, Nog een poosje en dan wordt de mannenconferentie van 2015 gehouden. Bij het gekozen thema: Het verlangen van God heb ik mij in de afgelopen dagen afgevraagd wat is mijn verlangen naar
Nadere informatieIslam voor iedereen. Is de bijbel een openbaring van God. auteur: Shabir Ally. revisie: Abdul-Jabbar van de Ven. revisie: Yassien Abo Abdillah
Is de bijbel een openbaring van God ] لونلدية - dutch [ nederlands - auteur: Shabir Ally revisie: Abdul-Jabbar van de Ven revisie: Yassien Abo Abdillah Kantoor voor da'wa Rabwah (Riyad) 2013-1434 Islam
Nadere informatieDoel van Bijbelstudie
Bijbelstudie Hebreeën 4:12 Want het woord Gods is levend en krachtig en scherper dan enig tweesnijdend zwaard en het dringt door, zó diep, dat het vaneen scheidt ziel en geest, gewrichten en merg, en het
Nadere informatieHet verschil tussen veiligheid en zekerheid Ben ik een echte gelovige?
Les 13 Eeuwige zekerheid Het verschil tussen veiligheid en zekerheid Ben ik een echte gelovige? In deze bijbelstudies wordt gebruik gemaakt van de NBG-vertaling Dag 1 Mijn persoonlijke zekerheid en het
Nadere informatieWijkgemeente Ichthus Noordwijk EEN LIEFLIJKE. LEER HEM KENNEN 7, bewaarexemplaar. Ds. F. van Roest, zondag 26 januari
LEER HEM KENNEN 7, bewaarexemplaar Wijkgemeente Ichthus Noordwijk EEN LIEFLIJKE NAAM 1 Ds. F. van Roest, zondag 26 januari Als God naar Zijn grote genade en in Zijn oneindige wijsheid geen middel en Middelaar
Nadere informatieVandaag is rood. Pinksteren 2014. Rood is al lang het rood niet meer Het rood van rode rozen De kleur van liefde van weleer Lijkt door de haat gekozen
Vandaag is rood. Pinksteren 2014 Rood is al lang het rood niet meer Het rood van rode rozen De kleur van liefde van weleer Lijkt door de haat gekozen Dat mooie rood was ooit voor mij Een kleur van passie
Nadere informatieWaarom doet Hij dat zo? Om de diepste bedoeling van Gods geboden aan te geven. Daar kom ik straks op terug. Hij geeft in de Bergrede de beloften en
1 De Bijbel open 2013 5 (02-02) Vandaag bespreken we een vraag over de betekenis van de Wet die God aan Israel gaf voor de christelijke gemeente van het Nieuwe Testament en dus voor ons. Is het zo dat
Nadere informatieBIJBELSE INTRODUCTIELES
BIJBELSE INTRODUCTIELES DEEL 1 - REDDING Dit deel geeft, middels de presentatie van het reddingsplan, de basisprincipes van het Evangelie (goede nieuws) van de Genade van God. 1. (Romeinen 3:10-11) Noem
Nadere informatieVan Bethlehem tot Golgotha
Van Bethlehem tot Golgotha Het Mysterie van Inwijding Esoterische Begrippen Elly Lichtenberg De Bijbel, een mystiek verhaal of..? Deel I De Bijbel: een mystiek verhaal of..? Is het evangelieverhaal juist?
Nadere informatie1 Johannes. - Kringleiderhandeleiding -
1 Johannes - Kringleiderhandeleiding - Beste kringleider, Hieronder vind je per hoofdstuk een aantal aanvullende gedachten bij het kringmateriaal over 1 Johannes. Met name wordt beschreven wat het doel
Nadere informatiePETRUS EN DE KRACHT VAN HET GEBED
Bijbel voor Kinderen presenteert PETRUS EN DE KRACHT VAN HET GEBED Geschreven door: Edward Hughes Illustraties door: Janie Forest Aangepast door: Ruth Klassen Vertaald door: Importantia Publishing Geproduceerd
Nadere informatieOver Plantinga s argument voor de existentie van een noodzakelijk bestaand individueel ding. G.J.E. Rutten
1 Over Plantinga s argument voor de existentie van een noodzakelijk bestaand individueel ding G.J.E. Rutten Introductie In dit artikel wil ik het argument van de Amerikaanse filosoof Alvin Plantinga voor
Nadere informatieHou jij van God? Dit lijkt misschien een vreemde vraag, want houden we niet allemaal van God? Dat zou kunnen maar hoe beantwoorden we deze vraag?
Dit document is een script van onderwijs dat is bedoeld om via video te worden getoond. In de video worden relevante tekst, dia s, media en afbeeldingen getoond om de presentatie te vereenvoudigen. Daarom
Nadere informatieGal. 5, 13-26 preek NGKO 20-09-2015
Gal. 5, 13-26 preek NGKO 20-09-2015 Serie: Mooie mensen zoals Jezus 1. Vrucht van de Geest Idealist? Toen ik klein was dacht ik echt dat kerkmensen alleen maar goed voor elkaar waren. Toen ik een jongere
Nadere informatieGemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen,
Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Ik hoop voor u dat u ooit eens flink verliefd bent geweest. Niet zo n beetje van: die of die vind ik best aardig. Misschien wordt dat nog wel eens wat
Nadere informatieIn het voetspoor van...
In het voetspoor van... Bijbelse figuren en hun levensgeheim voor jongeren van 2 en 3 jaar drs. M. van Campen Zevende druk Zoetermeer Inhoud. Timotheüs - op school bij God 7 2. Adam - een gevallen mens
Nadere informatieti&:. Vernieuwing en versterking Daarom ook is iemand die één met Christus is, een nieuwe scheppin,g. Het oude is voorbij, het nieuwe is,gekomen.
Vernieuwing en versterking ti&:. Bijbeltekst: 2 Korintiërs 5:15-18 Belangrijkste vers: 2 Korintiërs 5:17 Daarom ook is iemand die één met Christus is, een nieuwe scheppin,g. Het oude is voorbij, het nieuwe
Nadere informatieJOHN F. MACARTHUR. Alles in Helll. Uitgeverij Novapres. GTY.org
JOHN F. MACARTHUR Alles in Helll Uitgeverij Novapres WOORD VAN DANK Een bijzonder woord van dank voor mijn goede vrienden Phil Johnson, Dennis McBride en Lance Quinn. De Heer weet hoezeer zij mij hebben
Nadere informatieE.G. White (The Story of Redemption, hoofdstuk 32, blz. 242)
Les 2 voor 14 juli 2018 1. Handelingen 2: 1-3. De vroege regen. 2. Handelingen 2: 4-13. De gave van tongen. 3. Handelingen 2: 14-32. De eerste preek. 4. Handelingen 2: 33-36. De verheerlijking van Jezus.
Nadere informatieMAAR uit genade door het geloof. Hoe wordt iemand gered?
BIJBELSTUDIES VOOR JONGE GELOVIGEN LES 6 Les 6 - Redding Niet door te proberen de wet te volbrengen Niet door goede werken te doen Niet door onze eigen inspanningen Niet door het doopwater MAAR uit genade
Nadere informatieHC zondag 32 en 33. Gemeente van onze HEER Jezus Christus, gasten en luisteraars,
HC zondag 32 en 33 Gemeente van onze HEER Jezus Christus, gasten en luisteraars, Ik vind de vraag van zondag 32, en dan bedoel ik de eerste vraag (86) een beetje raar. Of eigenlijk: wel begrijpelijk maar
Nadere informatieLuisteren naar de Heilige Geest
Luisteren naar de Heilige Geest Johannes 14:16-17 En Ik zal de Vader bidden en Hij zal u een andere Trooster geven om tot in eeuwigheid bij u te zijn, de Geest der waarheid, die de wereld niet kan ontvangen,
Nadere informatieGemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen van God,
Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen van God, We zijn vandaag bij elkaar om onze doden te herdenken. Vier namen zullen worden genoemd, vier mensen uit onze gemeente, die in het afgelopen
Nadere informatieJezus, het licht van de wereld
Jezus, het licht van de wereld Het evangelie naar Johannes 8: 1-30 1 Overzicht 1. De overspelige vrouw 2. Jezus als het Licht der wereld 3. Twistgesprekken met de Farizeeën 2 De overspelige vrouw Bijbeltekst
Nadere informatieIn de buik van een zwangere vrouw waren eens twee ongeboren kinderen: een kleine gelovige en een kleine scepticus.
In de buik van een zwangere vrouw waren eens twee ongeboren kinderen: een kleine gelovige en een kleine scepticus. De kleine skepticus vraagt: Geloof jij eigenlijk in een leven na de geboorte? De kleine
Nadere informatie1. Wat is vervuld worden met de Geest? 2. Wat is het verschil tussen een christen die wel met de Geest vervuld is en een christen die niet met de
Efeze 5:15-20 Let er dan op dat u nauwgezet wandelt, niet als dwazen, maar als wijzen, en buit de geschikte tijd uit, omdat de dagen vol kwaad zijn. Wees daarom niet onverstandig, maar begrijp wat de wil
Nadere informatieKapstok. Proces van Geestelijke Groei. Dick Slikker
Kapstok Proces van Geestelijke Groei Dick Slikker 1 Inhoud 1 Komt het weer goed tussen mens en God? 5 2 In Sync met God 11 3 Uitdaging van de Leerschool 17 4 Onze waarom vragen als God het net anders doet
Nadere informatieGODS GEZIN. Studielessen voor 4-7 jarigen
GODS GEZIN Studielessen voor 4-7 jarigen 2003 Geschreven door Beryl Voorhoeve en Judith Maarsen Oorspronkelijk bedoeld voor studie in kleine groepen in de Levend Evangelie Gemeente Gebruikte Bijbelvertaling
Nadere informatieDe doop in de Heilige Geest
Door het geloof in Jezus Christus uit te spreken leeft de gelovige, als ziel, via het lichaam (de mond) in relatie met God de Vader. Dit wordt uitgelegd in de studie Bekering. 1 Door Jezus de autoriteit
Nadere informatieProf. dr. H.W. Broer Instituut voor Wiskunde en Informatica Faculteit der Wiskunde en Natuurwetenschappen met dank aan Jan van Maanen en Pauline Vos
Werken met getallen (en verzamelingen en oneindigheid) Prof. dr. H.W. Broer Instituut voor Wiskunde en Informatica Faculteit der Wiskunde en Natuurwetenschappen met dank aan Jan van Maanen en Pauline Vos
Nadere informatieHet koninkrijk van God vlakbij
Het koninkrijk van God vlakbij Dit werkboek is van : Cellessen voor kinderen van 8-12 jaar Serie lessen voor kleine groepen; leeftijd 8-12 jaar Lessen zijn geschreven op basis van het boek Natuurlijk BOVENnatuurlijk
Nadere informatieGeloven is vertrouwen. Ik geloof het wel. de waarheid omtrent iets of iemand aannemen. Over het
Geloven Geloven is vertrouwen GGeloven is ten diepste je vertrouwen hechten aan iets of iemand, de waarheid omtrent iets of iemand aannemen. Over het geloven in God zegt de Bijbel: Het geloof is de vaste
Nadere informatie