Persoonlijk leiderschap bij leerlingen, winst voor de toekomst?

Transcriptie

1 Auteur Eelco Hogendijk Datum mei 2012

2 Persoonlijk leiderschap bij leerlingen, winst voor de toekomst? Masterthese Auteur Eelco Hogendijk Datum mei 2012 Begeleider: Vincent Peters 2

3 Inhoud Voorwoord... 5 Samenvatting Inleiding Beschrijving van de opdrachtgever (instantie) Beschrijving van het probleem: huidige situatie Wat is praktijkonderwijs? Het probleem Hoe ziet onderwijs er uit dat leerlingen voorbereid op de toekomst? Huidige situatie op Prakticon Beschrijving van de doelstelling Gewenste situatie en het praktisch belang van de masterthese Beschrijving van de vraagstelling Opzet van het onderzoek Beschrijving van de opbouw van het rapport Theoretisch kader Inleiding Persoonlijk leiderschap Leiderschap bij leerlingen Persoonlijk leiderschap en Covey The Leader in Me Werkwijze vanuit The Leader in Me Persoonlijk leiderschap en de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van hersenonderzoek Leiderschap in het praktijkonderwijs Samenvatting Onderzoek Methode van onderzoek Respondenten Instrument: Interview Procedure Betrouwbaarheid en validiteit Uitkomsten Leerling kenmerken

4 Omgevingskenmerken Ideeën uit de interviews Conclusies Algemeen Een theoretisch model voor persoonlijk leiderschap bij leerlingen Theorie rondom persoonlijk leiderschap De (herkende) kenmerken van persoonlijk leiderschap bij leerlingen Het bevorderen van persoonlijk leiderschap bij leerlingen Verband met de literatuur Aanbevelingen en discussie vanuit het onderzoek Werken aan de gewenste situatie Algemeen Huidige situatie m.b.t. persoonlijk leiderschap op Prakticon Aanbevelingen met betrekking tot invoering van persoonlijk leiderschap bij leerlingen Evaluatie en reflectie Bibliografie Bijlage 1: Profiel Bijlage 2: Eerste boomstructuur Bijlage 3: Definitieve boomstructuur Bijlage 4: Folder Specialisatie: Eigenaarschap of begeleid eigenaarschap?

5 Voorwoord De wereld verandert in een steeds sneller tempo. Maar het onderwijs dat wordt gegeven stamt nog grotendeels uit het tijdperk van de industriële revolutie. Dit rechtvaardigt de vraag: Is dit onderwijs nog wel geschikt?. Het bereidt de leerlingen niet voor op een maatschappij die zo snel verandert dat de meeste beroepen waar men de leerlingen nu voor opleidt over tien jaar niet meer bestaan. Er moet wat gebeuren! Onderwijs moet radicaal veranderen. Op Prakticon, de school voor praktijkonderwijs waar dit onderzoek plaats vindt, is de laatste jaren veel veranderd. De ontwikkeling van een school waarin leerlingen nog werden bemoederd naar een school waarin leerlingen eigenaar zijn van hun eigen leerproces. Als adjunct-directeur van Prakticon heb ik deze vernieuwingen mede vorm kunnen geven. Dit heeft veel verandering gebracht in de ontwikkeling van leerlingen. Toch komt elke keer de vraag naar boven of alles nu uit de leerling wordt gehaald. De afgelopen jaren is het onderwijsmodel steeds aangevuld met verbeteringen die onder de grote paraplu van het Big Picture (Littkey & Grabelle, 2004) model, een onderwijsmodel uit Amerika, vallen. Eén van de uitgangspunten die mijns inziens onderbelicht is gebleven is die van leiderschap. Niet zozeer leiderschap van het management of de docenten maar die van leerlingen. Daarom is er de uitdaging om hier onderzoek naar te doen om te bekijken of er nog meer uit onze leerlingen is te halen, mede vanuit het perspectief wat de leerlingen aan kenmerken nodig hebben om klaar te zijn voor die steeds sneller veranderende wereld. Mede dankzij inspirerende gesprekken met Prakticon directeur Hans Reede en mijn collega s denk ik dat de uitdaging die ik heb gevoeld een terechte is. De wijze van onderzoek gebruikt in dit stuk was geheel nieuw voor mij en ik heb de ondersteuning van Vincent Peters als zeer prettig ervaren. Het computerprogramma Kwalitan dat Vincent Peters heeft ontwikkeld structureerde mijn proces en heb ik daarom ook als zeer prettig ervaren Dat ik een twee en een half jarige opleiding in een jaar heb kunnen voltooien is mede te danken aan Wilma Jagtenberg die mij de ruimte gaf om hier mee bezig te zijn. Oosterbeek, mei 2012 Eelco Hogendijk 5

6 Samenvatting De samenleving verandert in hoog tempo. Wat gisteren nieuw was is vandaag al weer verouderd. Dit vraagt om volwassenen met andere vaardigheden. Daarom moeten leerlingen goed voorbereid worden om deze 21 e eeuw in te gaan. Door meer eigenaar van hun eigen leerproces te worden oefenen zij met deze nieuwe vaardigheden. Prakticon geeft daar vorm aan door middel van het Big Picture onderwijsmodel. Een model dat uitgaat van de Gestalt gedachte. (Het geheel is meer als de som der delen). Eén van de uitgangspunten van Prakticon is het ontwikkelen van leiderschap. De vraag is dan: Wat is leiderschap eigenlijk en welke kenmerken horen daar bij? Leiderschap kan op twee manieren bekeken worden. Enerzijds door er van uit te gaan dat gedrag van anderen gestuurd kan worden door beloning en straf, anderzijds door uit te gaan van leiderschap in jezelf wat aan de basis ligt van diepgaande veranderingen. Dit laatste wordt persoonlijk leiderschap genoemd en wordt als leidraad genomen in dit onderzoek. Uit het theoretisch onderzoek blijkt dat Covey (2008) die de zeven eigenschappen van effectief leiderschap heeft ontwikkeld voor volwassenen, een onderwijsmodel heeft vorm gegeven om persoonlijk leiderschap bij basisschoolleerlingen te ontwikkelen. Hierbij haalt men goede resultaten bij zowel de sociaal-emotionele als op de cognitieve ontwikkeling van leerlingen. De vraag is echter of deze kenmerken ook voor adolescenten gelden en of het één op één overgezet kan worden naar deze doelgroep. Theorie (van der Ploeg, 2010) geeft aan dat tijdens de adolescentie de persoonlijkheid nog ontwikkelt en dat de omgeving daarop van grote invloed is. Leiderschap wordt vooral vorm gegeven door extravert gedrag bij leerlingen te stimuleren. Jolles (2010) geeft aan dat de hersenen van adolescenten nog elastisch zijn en men dus nog invloed kan uitoefenen op de ontwikkeling daarvan. Daarbij pleit hij voor steun, sturing, motivatie en inspiratie vanuit de omgeving op de leerling. Dit onderzoek leert dat de kenmerken van persoonlijk leiderschap zoals docenten van Prakticon het aangeven één op één overgezet kunnen worden naar de eigenschappen van Covey. Het onderzoek leert verder dat de invloed van de omgeving van groot belang is. Geconcludeerd kan worden dat het ontwikkelen van leiderschap ook in de adolescentie nog plaats kan vinden. Uit deze bevindingen worden een aantal aanbevelingen gedaan om het persoonlijk leiderschap binnen het Big Picture model vorm te geven. 6

7 1. Inleiding 1.1. Beschrijving van de opdrachtgever (instantie). Prakticon is een school voor praktijkonderwijs en valt als zodanig onder het voortgezet onderwijs. In 2007 is Prakticon, dat destijds Rozengaarde praktijkonderwijs heette, een nieuwe onderwijskundige weg ingeslagen. Deze onderwijskundige verandering is geënt op het Big Picture onderwijsmodel (Littkey & Grabelle, 2004) uit Amerika. Na vier jaar van onderwijservaring te hebben opgedaan met het onderwijsmodel lijkt het tijd om enkele uitgangspunten te evalueren, te onderzoeken en te bepalen hoe het model nog beter vorm gegeven kan worden. Leiderschap, wat een van de tien uitgangspunten is van het Big Picture model, is vorm gegeven op management en middenmanagement niveau maar verdient aandacht op het niveau van de leerling. Het gaat hier dan over hoe leiderschap bij leerlingen vorm gegeven kan worden door de leerling zijn persoonlijke ontwikkeling te laten ervaren. De vraag naar onderzoek bestaat uit de vraag naar welke kenmerken behoren leerlingen nu te bezitten om zich voor te bereiden op persoonlijk leiderschap en op welke wijze kan dit nader vorm worden gegeven binnen het Big Picture model van de school Beschrijving van het probleem: huidige situatie Wat is praktijkonderwijs? Praktijkonderwijs leidt leerlingen rechtstreeks op voor een baan en bereidt hen voor op het zelfstandig functioneren in de maatschappij. Praktijkonderwijs is er voor leerlingen die liever leren door doen en duurt zes jaar. Praktijkonderwijs is een vorm van voortgezet onderwijs. De figuur hieronder (fig.1) geeft aan waar het gesitueerd is. Fig. 1 Voor toelating op het praktijkonderwijs moeten de leerlingen geïndiceerd zijn. Leerlingen hebben een IQ tussen de 60 en 80 en hebben een leerachterstand van minimaal drie jaar op een van de volgende domeinen: technisch lezen begrijpend lezen spellen inzichtelijk rekenen Minimaal één van de domeinen moet rekenen of begrijpend lezen zijn. 7

8 Het onderwijsprogramma is niet alleen gericht op het voorbereiden op werk, maar ook op actief burgerschap, zelfstandig wonen en het hebben van een zinvolle vrijetijdsbesteding. Het bovenstaande veronderstelt dat praktijkonderwijs niet alleen gericht is op cognitieve ontwikkeling van leerlingen maar ook op het sociaal-emotionele deel Het probleem. (Praktijk)Onderwijs wordt geconfronteerd met een veranderende maatschappij. Maar op welke gebieden verandert het dan? Verandering is van alle tijd. Introductie van bijvoorbeeld het spinnewiel rond 1400 vanuit China bracht een enorme revolutie te weeg in de middeleeuwen en lag aan de basis van de ontdekking van de boekdrukkunst (Free, 2007). Ongeveer vijfhonderd jaar later is er weer een belangrijk kruispunt van veranderingen. De informatiesnelweg is bezig de 21e eeuw te transformeren. De transformatie geeft het individu ongekende kennis en macht. Er wordt afgestevend op een compleet nieuwe wereld. In 2017 zal 60% van de beroepen zich bevinden in sectoren die in 2007 nog uitgevonden moesten worden (Free, 2007). Werk en leerprocessen moeten en zullen veranderen. De meest ingrijpende en beslissende veranderingen zullen daarvoor in het onderwijssysteem plaats moeten vinden. Hier moeten leerlingen klaar gemaakt worden om die veranderde maatschappij in te kunnen stappen. Maar wanneer het de taak van het onderwijs is om leerlingen voor te bereiden op de veranderende maatschappij, op welke wijze bereiden we die leerlingen daar dan op voor? Rorty (2011) stelt dat het debat in twee hoofdstromingen valt te verdelen, namelijk een progressieve en een conservatieve stroming. De conservatieve stroming stelt dat de hoofddoelstelling het socialiseren van het kind is en ziet de school als opvoeder die de leerlingen een vast hoeveelheid kennis en vaardigheden, sociale normen en waarden en burgerzin moet bijbrengen. Deze stroming ziet het liefst een leerkracht voor de klas die de leerling vertelt wat hij moet weten. De progressieve stroming ziet als doel de individualisering van kinderen. Men moet het kind begeleiden zodat het zich kan ontplooien tot de individuele persoon die het van nature graag wil zijn. De school is hier meer de begeleider van het proces en de leerkracht de coach die tussen de leerlingen staat. Rorty (2011) zegt dat beide stromingen een omgekeerde prioriteit stellen aan de begrippen waarheid en vrijheid. Voor de progressieven is iets waar wanneer men los is gekomen (vrij is) van de heersende mening en een eigen mening heeft kunnen vormen. Voor de conservatieven geldt het omgekeerde; vrijheid komt voort uit de waarheid. Je bent pas vrij wanneer je je de gemeenschappelijke waarden eigen hebt gemaakt. Rorty (2011) zegt dat in beide visies een kern van waarheid schuilt. Socialisering en individualisering zijn beiden taken van het onderwijs. Rorty geeft daarbij wel een volgorde aan, hij zegt dat socialisering voorafgaat aan individualisering. Van der Ploeg (2010) stelt dat de sociale ontwikkeling van kinderen zowel betrekking heeft op het ik als de ander. Een goede sociale ontwikkeling verdient beiden. De balans tussen de eigen belangen en die van een ander moet in een goede sociale ontwikkeling resulteren in integratie van beiden. Socialisering en individualisering zijn dus beiden van belang om in balans tot sociale ontwikkeling te komen. De nadruk zal bij het jongere kind meer liggen op het gebied van socialisering waarna het op oudere leeftijd meer gericht zal zijn op individualisering, maar beiden komen op alle leeftijden aan bod. Het bovenstaande geeft antwoorde op de vraag op welke wijze de verandering bij leerlingen aandacht moet krijgen. Maar wat moeten leerlingen dan anders kunnen? Hierbij zijn twee stromingen te onderscheiden. 8

9 Gunning (2011) zegt: We moeten met elkaar de uitdaging aangaan om serieus na te denken over de wereld van morgen. Daarbij gaat het om een nieuw soort leiderschap waarbij de leider niet meer uitgaat van externe omstandigheden, maar vaart op zijn innerlijk kompas. De Trendrede 2012 (Boland, et al., 2011) heeft het over: De burger en zijn innerlijk kompas. Het is de nieuwe burger in een wereld zonder houvast. Hij spreekt zich uit, maar gebruikt geen grote woorden en belooft geen grootse daden. ( Ik zeg wat ik hoop en ik doe wat ik kan) Ook Robinson (2006) ziet een veranderende wereld die niet meer gebaseerd is op de industriële revolutie. We hebben andere normen en waarden nodig om ontwikkelingen bij te houden, zo stelt de auteur. Bovenstaande uitspraken sluiten nauw aan bij de progressieve denktrant in de politiek Onder de conservatieve denktrant wordt het streven verstaan veranderingen uiterst langzaam en voorzichtig door te voeren en daarbij alles wat van waarde is te behouden. Conservatieven (Wikipedia, 2004) gaan van het volgende uit: De mens is geneigd tot het kwade; hij zal altijd zijn eigen belang nastreven. De mensen zijn van nature ongelijk; de overheid moet de zwakke tegen de sterke beschermen en voor harmonie tussen de bevolkingslagen zorgen. De maatschappij is stap voor stap uit het verleden gegroeid; daarom is het van belang met het verleden rekening te houden. Grote en snelle veranderingen zijn tot mislukken gedoemd en brengen veel ellende met zich mee. Vertaald naar het onderwijs zien we beide stromingen ook weer terug. De conservatieve stroming, o.a. vertegenwoordigt door BON (Beter Onderwijs Nederland) (Free, 2007) spreekt over de afname van de kwaliteit van het onderwijs. Zij worden ondersteund door grote delen van de bevolking en door groepen leerlingen zelf. Zij wijten de teruggang van kwaliteit, daarmee bedoelen ze een tekort aan parate kennis bij leerlingen en docenten, aan ongestructureerde ingrijpende vernieuwingen, met als gevolg een dramatisch aantal schooluitvallers. BON wijst bestuurders en politiek als belangrijke schuldigen aan. BON wil goed onderwijs door hoogopgeleide docenten. Het onderwijsbudget moet naar het primaire proces. De docent moet weer zeggenschap over het onderwijsproces krijgen. De progressieve stroming heeft het over individualisering van de leerling. Gunning (2011) vindt dat kinderen in de meest brede zin moeten worden voorbereid op de maatschappij zodat kinderen: zichzelf leren kennen en bewust en met zelfvertrouwen kunnen leven; het leuk vinden om te leren/ om te onderzoeken; toegerust worden voor een evenwichtig en sociaal leven; een leven in co-existentie met anderen en de natuur; en van daaruit in staat zijn een waardevolle bijdrage te leveren aan de maatschappij. Hieruit kan geconcludeerd worden dat de opkomst van de informatiesnelweg zorgt voor ingrijpende en beslissende veranderingen waar het onderwijssysteem een belangrijke bijdrage aan moet leveren Het onderwijs zal bij het doorvoeren van deze veranderingen zorgvuldig te werk moeten gaan en moeten leren van de geschiedenis die aantoont dat overhaaste veranderingen vaak negatief hebben uitgepakt. Daartegenover staat dat er wel iets moet gebeuren. Het huidige onderwijssysteem, met zijn klassikale werkvormen, dat stamt uit de industriële revolutie, is niet toegerust om de huidige ontwikkelingen vorm te geven. De leerling zal zowel op het gebied van socialisering als individualisering gevormd moeten worden. 9

10 Hoe ziet onderwijs er uit dat leerlingen voorbereid op de toekomst? Er wordt aangesloten bij Ros (2009, p. 11) die kennis en vaardigheden nodig acht, maar wel kennis en vaardigheden die relevant zijn voor deze tijd. Ros zegt dat de nieuwe focus moet liggen op: conceptuele kennis; vooral op het gebied van techniek en maatschappijwetenschappen (mondiaal). (Het omgaan met de enorm toegenomen mogelijkheden om wereldwijd met elkaar te communiceren vraagt inzicht op het gebied van die mediatechniek, daarnaast de mogelijkheden om wereldwijd te reizen wat betekent dat mensen talen moeten kennen maar ook open moeten staan voor andere culturen.) vaardigheden die betrekking hebben op communicatie, samenwerking, relaties (in binnen- en buitenland) onderhouden, netwerken en `Out of the box` denken; (informatie is zo alom aanwezig in grote hoeveelheden dat het bepaalde vaardigheden van de gebruiker veronderstelt) vaardigheden op het gebied van selecteren, waarderen en gebruiken van informatie. Het bovenstaande vraagt een andere benadering als het klassikale onderwijssysteem. Deze kennis en vaardigheden vragen uitdagende en aansprekendere werkvormen. Ook om leerlingen te motiveren. Volgens Ros (2009, p. 11) vraagt dit van docenten dat ze leeractiviteiten ontwikkelen om: leerlingen zelf met elkaar kennis en bovengenoemde vaardigheden te laten ontwikkelen. optimaal af te kunnen stemmen op het niveau en de individuele behoeften van leerlingen. uitdagend, gevarieerd en betekenisvol voor leerlingen te zijn. 10

11 1.3. Huidige situatie op Prakticon. Prakticon werkt vanuit de volgende visie en mensbeeld: Prakticon stimuleert de leerlingen zich te ontwikkelen op het gebied van wonen, werken, vrije tijd en burgerschap met als doel zich een eigen plek in de maatschappij te verwerven. De leerling leert optimaal gebruik te maken van de begeleidende kwaliteiten van de onderwijsomgeving, van de eigen groeikracht en van de betekenisvolle omgeving. Een uitgebreid zorgsysteem maakt integraal onderdeel uit van dit proces. Maatwerktrajecten staan centraal in de werkwijze, evenals het leren van en met elkaar. Het klimaat kenmerkt zich door respect en acceptatie in een veilige werk- en leeromgeving. Prakticon is een lerende organisatie. Leerling beeld: Elk leerling is een uniek en sociaal wezen. In een veilige en contextrijke omgeving komt de leerling tot optimale ontwikkeling van eigenwaarde, competenties, sociale redzaamheid en zelfstandigheid. (Rozengaarde praktijkonderwijs, 2007) Prakticon is in 2007 overgestapt op een nieuw onderwijsmodel uit Amerika: The Big Picture. Dit onderwijsmodel (sinds 1995) is ontwikkeld door Dennis Littkey en Elliot Washer (Littkey & Grabelle, 2004). Hun idee is dat de schoolomgeving ervoor moet zorgen dat leerlingen hun eigen verantwoordelijkheid gaan nemen voor het onderwijsproces. Het Big Picture onderwijs gaat uit van de Gestalt gedachte (Het geheel is meer als de som der delen) en sluit aan op bovenstaande ontwikkelingen door: Uit te gaan van de Relation, Relevance en Rigor, vertaald Relatie, Relevantie en Robuust resultaat, de 3 R-en. (Daggett, 2009) Om tot leren te komen is het van essentieel belang dat: er wordt gewerkt aan een goede relatie tussen leerling en mentor.(relation) de leerling de leerstof als relevant gaat ervaren om er gemotiveerd aan te kunnen werken.(relevance) de leerling in een gestructureerde omgeving moet werken die hem uitdaagt om meer uit zichzelf te halen. (Rigor) Dit heeft men uitgewerkt in 10 uitgangspunten (Dennis Littkey, 2012): Leren in de echte wereld (Maak het echt!) Start met de interesses van de leerling en maak het leren in de echte wereld tot het uitgangspunt van het leerproces. Een leerling tegelijk (Maak het persoonlijk!) Persoonlijke leerplannen uitgaande van de interesse van elke leerling. Authentieke beoordeling (Laat het zien!) Openbare, 3 jaarlijkse, presentaties. Beschrijvingen van de student door de mentor. Kleine scholen (Houd het kleinschalig) Kleine scholen opgedeeld in mentorgroepen en een schoolteam dat het voor elkaar krijgt studenten te helpen en te ondersteunen. Mentorgroep (De kracht van één op één) Kleine mentorgroepen waarbij de student meerdere jaren bij de zelfde mentor blijft die hem begeleidt. 11

12 Schoolcultuur (Laat een cultuur ontstaan) Gericht op het ontwikkelen van een rijke onderwijsomgeving om tot leren te komen. Leiderschap (Ontwikkel eigenheid en groei) Ontwikkel en ondersteun leiderschapskwaliteiten op alle niveaus. Familie betrokkenheid (Ouders) Ouders en familie zijn belangrijke leden van het leerteam, vanaf het begin totdat de leerling de school verlaat. Samenwerking met andere scholen. (Netwerken) Alle studenten worden gestimuleerd om diploma s te halen en samen te werken met andere leerlingen, ook van andere scholen. Professionele ontwikkeling (Ken jezelf en Groei) Gaan voor professionele ontwikkelingsmogelijkheden die de praktische ervaring verbetert. Met deze uitgangspunten werkt Prakticon aan het eigenaar maken van de leerling van zijn eigen leerproces, zodat hij zich daar ook verantwoordelijk voor gaat voelen, hij gemotiveerd aan zijn ontwikkeling gaat werken, positief kritisch kan reflecteren, flexibel kan omgaan met veranderingen en diepgang creëert in zijn groei. Dit alles met het idee leerlingen klaar te maken voor een maatschappij die constant verandert. 12

13 1.4. Beschrijving van de doelstelling. Het onderzoek, dat plaats vindt binnen het project om persoonlijk leiderschap beter vorm te geven op Prakticon, heeft tot doel inzicht te krijgen in de kenmerken van persoonlijk leiderschap. Er is in de afgelopen decennia veel literatuur geschreven over leiderschapskenmerken voor leidinggevenden. Kenmerken waar leidinggevenden aan moeten voldoen om een goed leider te zijn of te worden. Deze competenties zijn in kaart gebracht om helder te krijgen of een persoon geschikt was voor een leidinggevende functie. Over het aanleren van persoonlijk leiderschap aan leerlingen is weinig informatie en al helemaal niet over leerlingen in het praktijkonderwijs. Dit onderzoek moet kennis opleveren over: Waaraan kunnen we persoonlijk leiderschap herkennen en in de praktijk zien? Wat kunnen we in ons onderwijs doen om persoonlijk leiderschap te stimuleren? In het onderzoek wordt docenten gevraagd over hoe zij persoonlijk leiderschap zien en herkennen bij leerlingen, met de bedoeling zicht te krijgen op hoe het er in de praktijk uit hoort te zien. Naar aanleiding van de uitkomsten wordt op zoek gegaan naar het verband tussen de resultaten en de theorie om te kijken hoe deze eigenschappen binnen het onderwijs vorm gegeven kunnen worden. De resultaten van het onderzoek moeten de basis vormen voor aanbevelingen hoe en wat Prakticon moet gaan uitvoeren om persoonlijk leiderschap bij leerlingen vorm te geven Gewenste situatie en het praktisch belang van de masterthese. Prakticon wil leerlingen optimaal afleveren aan de maatschappij. Dat betekent dat leerlingen voorbereid moeten worden op de 21 e eeuw en de vaardigheden die dat vereist. Prakticon gaat er van uit dat leerlingen daarvoor persoonlijke leiderschapsvaardigheden horen te bezitten. Het onderzoek moet in kaart brengen welke kenmerken onderliggend zijn aan persoonlijk leiderschap. Prakticon verwacht dat inzicht in deze kenmerken de basis vormen om persoonlijk leiderschap via training bij leerlingen te ontwikkelen of te optimaliseren Beschrijving van de vraagstelling. Welke beelden en ervaringen hebben mentoren bij de verschillende eigenschappen van persoonlijk leiderschap bij leerlingen? Dit is uitgewerkt in de volgende onderzoeksvragen: - Hoe ziet een model voor persoonlijk leiderschap eruit? - Waaraan herkennen docenten persoonlijk leiderschap bij leerlingen? - Op welke wijze denken docenten persoonlijk leiderschap in de onderwijssituatie te kunnen stimuleren? 1.7. Opzet van het onderzoek. Als eerste wordt op basis van literatuur over persoonlijk leiderschap en in het bijzonder persoonlijk leiderschap bij adolescenten een model opgesteld voor persoonlijk leiderschap bij kinderen. Met de basis die hier uit komt is het de bedoeling om een kwalitatief onderzoek op te stellen. Hiervoor is het de bedoeling om bij een aantal docenten van Prakticon een interview af te nemen om er achter te komen welke kenmerken van persoonlijk leiderschap zij ervaren bij leerlingen. Als basis wordt een beschrijving van een leerling met en een leerling zonder persoonlijk leiderschap gebruikt om leerkrachten een idee te geven wat er onder persoonlijk leiderschap wordt verstaan. Deze beschrijving wordt vanuit de theorie vorm gegeven. Met dit beeld moeten zij een leerling met en een leerling zonder persoonlijk 13

14 leiderschap in gedachten nemen. Daarna wordt de leerkracht gevraagd welke kenmerken van leiderschap zij allemaal bij de leerling met persoonlijk leiderschap zien en ervaren. Ook wordt er gevraagd naar de eigenschappen die leerlingen zonder persoonlijk leiderschap allemaal missen. Op deze wijze wordt er geprobeerd inzicht te krijgen in de kenmerken van persoonlijk leiderschap bij adolescenten. Daarnaast wordt de docenten gevraagd welke ideeën zij hebben om persoonlijk leiderschap vorm te geven in het onderwijs. Deze zaken moeten een aanzet geven voor het implementeren van persoonlijk leiderschap in het onderwijs van Prakticon Beschrijving van de opbouw van het rapport In hoofdstuk twee volgt de theoretische achtergrond van leiderschap waarbij de leiderschapskenmerken van Covey (2005) als basis worden gebruikt evenals de vertaling naar het onderwijs in zijn boek: The Leader in me (Covey S.R, 2008). Vanuit deze kennis wordt het onderzoek voorbereid en weergegeven in hoofdstuk drie. Naast uitleg en verantwoording, zullen de resultaten worden weergegeven. In hoofdstuk vier worden de onderzoeksvragen beantwoord op basis van de resultaten. In hoofdstuk vijf volgen de aanbevelingen voor implementatie vanuit het onderzoek voor Prakticon m.b.t. persoonlijk leiderschap. 14

15 2. Theoretisch kader 2.1. Inleiding In dit hoofdstuk wort ingegaan op enkele zaken die te maken hebben met het onderwerp: Persoonlijk leiderschap bij leerlingen, winst voor de toekomst?. Als eerste wordt gekeken naar het begrip leiderschap. Zowel leiderschap dat in vele management boeken voor volwassenen is vorm gegeven, als leiderschap zoals we dat terug zien bij leerlingen. Er wordt dieper ingegaan op de ontwikkelingspsychologie van adolescenten met betrekking tot het ontwikkelen van een eigen persoonlijkheid. Hoe wordt dit afgezet tegen leiderschap? Hiervoor wordt er gefocust op de eigenschappen van Covey en de uitwerking daarvan voor leerlingen. Als laatste wordt er gekeken naar de recente ontwikkelingen op het gebied van de neurowetenschap. Wat betekent de nieuwste kennis op dit gebied voor de mogelijkheid van ontwikkeling bij leerlingen in de adolescentiefase? 2.2. Persoonlijk leiderschap Onderstaand is een uitleg van het begrip leiderschap. Leiderschap: Initiatief en verantwoordelijkheid nemen om een verandering op gang en verankerd te krijgen, waaronder het geven van richting en ruimte, het creëren van duidelijkheid in diffuse situaties en relaties evenals het helder en beeldend communiceren van de noodzaak en consequenties van beoogde veranderingen. (Ketens en netwerken, 2012) Bovenstaande uitleg geeft veel zaken aan die betrekking hebben op de persoon zelf. Het gaat dan over initiatief nemen, verantwoordelijkheid nemen, richting en ruimte geven aan de ander, een duidelijke visie, plan hebben, de noodzaak kunnen verwoorden, etc. Om dit te kunnen moet een leider dus eigenschappen/kwaliteiten bezitten om dat leiderschap te kunnen tonen. Er kan onderscheid (van der Kolk, 2009) gemaakt worden in de stijl van leiderschap. Het gaat dan enerzijds over leiderschap omdat de leider een positie inneemt, bijvoorbeeld een manager, en anderzijds over leiderschap die in de persoon zelf zit. Het onderscheid (van der Kolk, 2009) wordt teruggevonden in het feit dat het bij management meer gaat over de taakgerichte aspecten (transactioneel leiderschap, wat krijgt de medewerker voor een goede prestatie) en bij leiderschap in de persoon over de relationele aspecten (transformationeel leiderschap, de leider inspireert zijn medewerkers). Veel literatuur die in deze en vorige eeuw is geschreven over leiderschap probeert een weg aan te geven om die eigenschappen te verkrijgen. De laatste decennia gaat het steeds meer over een diepgaande verandering in jezelf aanbrengen en dus over de persoonlijke aspecten van leiderschap. Quinn (2004) praat daarbij over een diepgaande persoonlijke veranderingen aan durven gaan. Een leider moet volgens Quinn zich transformationele paradigma s eigen maken. Daarmee wordt bedoeld dat een leider een visie realiseert, hij een organisatie ziet als een moreel systeem waarbij uitgegaan wordt van bepaalde waardes en principes, hij integer is en zelfmachtigend (maakt eigen keuzes vanuit zijn visie), gaat uit van complexe strategieën wanneer er een confrontatie moet worden aangegaan en al doende leert, hij werkt onconventioneel en ondergaat een soort van wedergeboorte om dit te bereiken. Het is belangrijk om het eigen perspectief te vernieuwen. Ontdek nieuwe gebieden niet met behulp van oude landkaarten. Senge (2006) spreekt over presencing en over de zeven capaciteiten van de U-beweging (zie fig.2) 15

16 fig. 2 Een werkelijk diepgaande verandering bij jezelf of in een organisatie kan alleen tot stand komen door de U-bocht te doorlopen. Persoonlijk leiderschap in dit onderzoek gaat over leiderschap die bij de persoon zelf ontwikkeld wordt door een transformatie te ondergaan. Het gaat er daarbij om vaardigheden en eigenschappen te ontwikkelen die zorgen voor veranderingen in de persoon zelf en in zijn omgeving Leiderschap bij leerlingen. In de vorige eeuw is er veel onderzoek naar leiderschap gedaan maar weinig naar leiderschap bij leerlingen. Uit onderzoek (van der Ploeg, 2010) komt naar voren dat leidinggevende leerlingen een positieve invloed hebben op het klasse klimaat, zij bevorderen de samenhang in de klas door ruzies te voorkomen en problemen op te lossen. Het leiderschapsonderzoek van Scharf en Mayseless (van der Ploeg, 2010) richt zich voornamelijk op persoonlijkheidskenmerken (zelfbeeld en coping) en relationele kenmerken (hechting). Het blijkt dat bij zelfbeeld, de houding t.o.v. jezelf, zelfvertrouwen erg belangrijk is. Uit nader onderzoek van de aspecten: cognitieve zelf, fysieke zelf, uiterlijke zelf, sociale zelf en emotionele zelf bleek dat het cognitieve zelf en het emotionele zelf sterk aanwezig is bij leiders. Leidinggevende kinderen zijn dus erg zeker van zichzelf. Onderzoek (van der Ploeg, 2010) naar gehechtheid laat zien dat kinderen die een veilige hechting hebben op een open en gemakkelijke wijze omgaan met andere kinderen. Kinderen met leidinggevende capaciteiten proberen bij problemen met anderen juist te zoeken naar oplossingen waarbij de relatie met de ander niet wordt verbroken. (Probleemoplossend vermogen is hoog, een belangrijk kenmerk van coping) Bij de bouwstenen van de persoonlijkheid wordt tegenwoordig vaak het vijf factoren model, ook wel de Big Five genoemd (Kohnstamm, 2009) gebruikt. Hierin wordt de persoonlijkheid van iemand op een geleidende schaal uitgezet tussen twee uitersten. Deze factoren zijn: 1. Emotioneel labiel Emotioneel stabiel 2. Introvert Extravert 3. Prettig Onaangenaam 4. Zorgvuldig Onzorgvuldig 5. Ideeënrijk Ideeënarm 16

17 Sommige factoren zijn aanlegafhankelijk andere juist omgevingsafhankelijk. Daarbij zijn de uitersten prettig-onaangenaam en zorgvuldig-onzorgvuldig onderhevig aan de aanleg van mensen. Kohnstamm (2009) geeft bijvoorbeeld aan dat doorzettingsvermogen (factor: zorgvuldig) een centrale eigenschap is om talenten te ontwikkelen en aanleg afhankelijk is. Echter in potentie kan iemand beschikken over leiderschapskwaliteiten maar het is toch vooral de omgeving die van invloed is. Van der Ploeg (2010) zegt dat leiderschap het sterkst samenhangt met extraversie uit de Big Five. Het bovenstaande geeft aan dat leiderschap bij kinderen ontwikkelt en beïnvloedt kan worden. Uit onderzoek (Kohnstamm, 2009) blijkt verder dat persoonlijkheid zich nog ontwikkelt tijdens de adolescentie. Er kan dus gesteld worden dat leiderschap ook in de adolescentiefase nog beïnvloedt en verder ontwikkelt kan worden. Daarbij zal het beïnvloeden van extraversie de meeste invloed hebben Persoonlijk leiderschap en Covey. Covey (2005) wordt door velen gezien als een autoriteit op het gebied van modern management, of zoals hij het zelf noemt, persoonlijk leiderschap. Covey werkt dit uit in de zeven eigenschappen van effectief leiderschap. In dit onderzoek wordt Covey als leidraad gebruikt om twee redenen: De eigenschappen zijn vrij algemeen uitgewerkt en worden wereldwijd vaak gebruikt in cursussen en managementtrainingen waardoor er veel kennis en informatie over te vinden is. De eigenschappen zijn uitgewerkt voor leerlingen door Covey (2008) in The Leader in Me. In dit boek wordt een onderwijsmodel neer gezet waarbij leerlingen gericht bezig zijn met het ontwikkelen van de 7 eigenschappen. Er zijn geen andere boeken of trainingen te vinden die zo specifiek ingaan op persoonlijk leiderschap bij leerlingen The Leader in Me. In het boek The Leader in Me worden de zeven eigenschappen door Covey uitgewerkt op leerling niveau. Het gaat over leerlingen in de basisschool leeftijd. Hieronder worden de zeven eigenschappen van Covey beschreven vanuit het perspectief van de leerling: 1. Wees proactief Ik ben een persoon die zich verantwoordelijk voelt. Ik neem initiatieven, Ik kies mijn acties en ben verantwoordelijk voor mijn houding en humeur. Ik geef anderen niet de schuld van mijn foute acties. Ik doe de juiste dingen ook al kijkt niemand. 2. Begin met het einde voor ogen Ik plan vooruit en stel doelen. Ik doe betekenisvolle dingen en maak zo het verschil. Ik voel me een belangrijk onderdeel van de klas en neem deel aan de visie van de school voor goed burgerschap. 3. Belangrijke zaken eerst Ik besteed mijn tijd aan zaken die belangrijk zijn. Dat betekent ook dat ik nee zeg tegen zaken die ik niet moet doen. Ik prioriteer, maak werkschema s en volg mijn plan. 17

18 4. Denk in termen van win/win Ik zorg dat de zaken die ik wil in balans zijn met wat anderen willen. Wanneer er conflicten ontstaan ga ik op zoek naar alternatieven. 5. Probeer eerst te begrijpen.. dan begrepen te worden. Ik luister naar de ideeën en gevoelens van anderen. Ik probeer zaken vanuit perspectief te zien. Ik luister naar anderen zonder er zelf doorheen te praten. Ik durf mijn eigen ideeën uit te dragen. Ik kijk anderen in de ogen als ik praat. 6. Werk synergetisch Ik beoordeel de ander zijn kracht en leer er van. Ik kan goed opschieten met anderen ook al zijn ze anders dan ikzelf. Ik kan goed samenwerken. Ik maak gebruik van ideeën van anderen voor het oplossen van problemen omdat ik weet dat we gezamenlijk betere oplossingen bedenken dan ieder apart. 7. Houd de zaag scherp Ik zorg goed voor mijzelf door goed te eten, te oefenen en voldoende te slapen. Ik besteed tijd aan mijn familie en vrienden. Ik leer op veel verschillende manieren niet alleen op school. Ik neem de tijd om zinvolle manieren te vinden om anderen te helpen. Het onderwijsprogramma vindt zijn basis in de vraag wat ouders, school en bedrijven willen voor kinderen, belangrijk vinden. Bij The Leader in Me is onderzoek gedaan naar de wensen van ouders, bedrijven en docenten over wat men belangrijk vindt voor leerlingen. Vervolgens zijn de wensen afgezet tegen de zeven eigenschappen van Covey zoals vertaalt voor leerlingen. Onderstaande figuur laat zien dat de eigenschappen voor kinderen geheel zijn terug te vinden in de zeven eigenschappen van Covey. Wat ouders, bedrijven en docenten willen voor leerlingen Onafhankelijkheid Initiatief nemen, zelf motivatie Zelfvertrouwen Planningsvaardigheden Vaardigheden om doelen te stellen Organiseren, time - management Onderlinge afhankelijkheid Vaardigheden om conflicten op te lossen Communicatieve vaardigheden Eerlijkheid Rechtvaardigheid Openstaan voor suggesties Teamwerk Oplossingsgericht handelen Beslissingen nemen Creativiteit Vernieuwen Technische vaardigheden Goede gezondheid en hygiëne Emotionele stabiliteit Analytische vaardigheden Fig. Betrokkenheid 3 De 7 eigenschappen van hoog effectieve mensen Kenmerken1-3 Wees proactief Begin met het einde voor ogen Belangrijke zaken eerst Kenmerken 4-6 Denk in termen van win/win Probeer eerst te begrijpen.. dan begrepen te worden Werk synergetisch Kenmerk 7 Houd de zaag scherp Fig.3 18

19 Covey (2008) stelt dat op het gebied van onderwijs alle laatste kennis bijeen wordt gebracht in The Leader in Me. Dit onderwijsmodel, waarin men de leerlingen voorbereidt op de 21 e eeuwse vaardigheden, heeft als fundering (zie figuur 4) dat de leerlingen de zeven eigenschappen onderwezen dienen te krijgen. In de praktijk maakt men in The Leader in Me gebruik van de Baldrige tools om de zeven eigenschappen aan te leren. Het zijn gereedschappen, ontwikkelt door M. Baldrige (Covey S. R., 2008) om leiders effectiever beslissingen te laten nemen, ze problemen beter te laten oplossen, zodat ze efficiënter worden en innovatieve vaardigheden ontwikkelen. Het zijn eenvoudige modellen die ontwikkelingen inzichtelijk maken; zoals Venn-diagrammen en visgraat diagrammen. In het schema staan (zie fig. 4) de ramen van het gebouw voor de verschillende nieuwe ideeën met betrekking tot de onderwijspraktijk. Fig. 4 In het kort (Covey S. R., 2008) bestaat de kern van de verschillende onderwijs ideeën uit: Rigor, Relevance & Relationship: legt de nadruk op het gebruik van de echte wereld situaties in het werk. 7 Corralates of Effective Schools: zorg voor een heldere visie en missie, veilige en geordende omgeving, een klimaat met hoge verwachtingen, goed bijhouden van de vorderingen en een positieve school-thuis situatie. Brain Research: Dit model is gebaseerd op meervoudige intelligentie. Er wordt gebruik gemaakt van verschillende leerstijlen en beide hersenhelften worden gestimuleerd. The essential 55: legt de nadruk op het geheugen. Zij gebruiken herinneringen om de leerling te motiveren en vertrouwen in zichzelf te krijgen. Professional Learning Communities: Legt de nadruk op het leren van en met elkaar. Zowel tussen docenten en studenten als onderling met elkaar. Emotional Intelligence: Ga 100% voor zaken en gebruik daar ook al je energie voor. Het gaat daarbij over zaken als vertrouwen, kwaliteit, goed leven, leren van elkaar en kalm blijven onder druk. Literatuuronderzoek (Fonzi & Ritchie, 2011) naar The leader in me geeft aan dat de onderliggende overtuiging van het model ligt in het feit dat iedereen de capaciteit heeft om 19

20 een eigen leven te leiden en dat eigenaarschap over dat eigen leven een keuze is die iedereen kan maken, ongeacht ras, handicap etc. Het veranderproces is een diepgaande verandering, duurt drie jaar en is een systematische hervorming. Het heeft vooral betrekking op het sociale en emotionele leerproces van leerlingen. Het zal de cultuur in de school veranderen en heeft daarom volledig commitment van de leerkrachten nodig. Het onderwijsmodel richt zich op het creëren en ontwikkelen van de positieve gedragskenmerken bij leerlingen in en buiten de klas De volgende resultaten (Fonzi & Ritchie, 2011) worden aangegeven en toegeschreven aan het onderwijsprogramma tijdens het eerste jaar dat men met het programma werkt: Bezoek ouders aan bijeenkomsten verdubbelde Te laat komen verminderde met 35% Disciplinaire maatregelen verminderde met 75% De scores gemeten met de Illinois Standards Achievement Test (ISAT) zag er als volgt uit: leiderschap model Voor invoering Na 3 mnd Na 15 mnd lezen 57,4% 72,2% 89,7% rekenen 77,4% 90,3% 100% 2.6. Werkwijze vanuit The Leader in Me. Bij het invoeren van de zeven eigenschappen wordt in Amerika uitgegaan van een drie jarig allesomvattend proces. Alle dagelijkse handelingen worden gereflecteerd op de zeven eigenschappen. Concreet wordt er gewerkt met een aantal terugkerende zaken die we hieronder zullen benoemen: Alom aanwezig: Leiderschap komt overal in terug. Er wordt bij alles teruggekeken naar de zeven eigenschappen van Covey. Creativiteit en cultuur: Er wordt vaak met gedichten, literatuur en kunst gewerkt waarbij men eigenschappen van de hoofdpersoon in diagrammen of andere creatieve vormen laat weergeven. Ontdekken van jezelf: Men laat leerlingen over zichzelf nadenken en over wat men later wil worden. Het data notebook: Een schrift waarin leerlingen hun persoonlijke doelen noteren en hun vorderingen met betrekking tot deze doelen bijhouden. Het schrift wordt ook gebruikt om aan hun ouders te tonen hoe ze zich ontwikkelen. Baldrige tools: Gereedschappen, ontwikkeld door M. Baldrige (Covey S. R., 2008) om leiders effectiever beslissingen te laten nemen. Krachtenveld analyse, Venn-diagram en het visgraat diagram. Zie hieronder een voorbeeld van het visgraatmodel gebruikt in een onderwijssetting. Fig.5 20

21 Grafieken: Visualisatie van vorderingen van leerlingen door middel van grafieken die men in de lokalen ophangt. Beroemde leiders muur: Men hangt foto s van beroemde leiders op en er worden verhalen over verteld aan de leerlingen zodat ze als rolmodel gaan fungeren. Relatie: Een onvoorwaardelijke relatie aangaan met de leerling is de basis van waaruit wordt gewerkt. Vernieuwingsconcepten: De laatste ontwikkelingen op het gebied van het onderwijs worden gebruikt in de school. (zie figuur 4 op blz.18) Leiderschapsrol: Elke leerling krijgt een leiderschapsrol die aansluit bij zijn individuele wens. Dat kunnen zeer verschillende rollen zijn. Enkele voorbeelden zijn: post rondbrenger, recycle club, speciale feesten planner, muziek meester, openbare spreker etc. Successen vieren: Ontwikkelingen worden bijgehouden en met certificaten beloond. Dat gaat zowel over cognitieve als sociaal-emotionele aspecten Persoonlijk leiderschap en de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van hersenonderzoek. Het praktijkonderwijs werkt met een specifieke doelgroep die alleen met een indicatie op dit onderwijs geplaatst kan worden. Het is daarom van belang ook aandacht te hebben voor de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van hersenonderzoek en de eventuele effecten die dat voor deze doelgroep zou hebben m.b.t. de aanpak van persoonlijk leiderschap. Onze jeugd heeft tegenwoordig een sterke hang naar luxe, heeft slechte manieren, minachting voor het gezag en geen eerbied voor ouderen. Ze geven de voorkeur aan kletspraatjes in plaats van training. Jonge mensen staan niet meer op als een ouder de kamer binnenkomt, ze spreken hun ouders tegen, houden niet hun mond in gezelschap,. en tiranniseren hun leraren. Socrates ca. 470 voor Christus (Free, 2007) De puber houdt ons al jaren bezig. Wat zijn nu de belangrijke nieuwe ontdekkingen (Jolles, Ellis en het verbreinen, 2011) in relatie tot het leren? - De hersenen zijn in de adolescentiefase nog volop in ontwikkeling. - De hersengebieden ontwikkelen zich niet even snel. - De communicatie tussen de verschillende gebieden is niet volgroeid. Wat betekent dat nu voor: Plannen Pubers zien hun onrijpe hersenen niet als het probleem, maar hun ouders of hun docenten. De ouders of de docenten moeten in de periode waarin de prefrontale cortex (pfc) nog te onrijp is zorgen voor planning, organisatie en de morele kaders en grenzen van het kind. De pfc is onder andere verantwoordelijk voor de impulscontrole, de uitvoering van complex gedrag, planning en organisatie. De rijping van deze hersenstructuur gaat door tot dat de adolescent 20 jaar is. Dit is volgens Jolles (2010) ook de reden waarom het studiehuis voor pubers veelal niet mogelijk is. (Studiehuis staat voor het geheel aan didactische en onderwijskundige maatregelen waarmee een school een grotere mate van zelfstandigheid en verantwoordelijkheid van de leerlingen voor hun eigen studie kon bevorderen (Wikipedia, 2004)). 21

22 Jolles zegt: Wij willen leerlingen zelfstandig planningen laten maken maar de hersenen zijn nog niet gerijpt. Over twee maanden iets af hebben, een presentatie houden moet je straks op het ROC (Regionaal Onderwijs Centrum) ook maar ze zitten (nog) niet op het ROC. Een peuter help je leren bouwen door samen een toren te bouwen, een adolescent door samen met hem het leren plannen te oefenen. Volwassenen verdelen de taken over verschillende hersengebieden. Doordat de communicatie tussen verschillende hersengebieden nog niet is gerijpt kan een adolescent de andere hersengebieden nog onvoldoende inschakelen. Hierdoor zijn ze sneller aan hun plafond en in het geval dat de puber wordt afgeleid, gaat het sneller mis met de opgedragen taken. (Crone, 2008) Feedback Feedback is in ontwikkeling. Door gewenning, om een bepaalde opdracht op een bepaalde wijze aan te pakken, is het moeilijk deze te wijzigen en om een nieuwe manier aan te leren. Continu feedback over eigen gedrag, horen wat goed of niet goed was, maakt dat het gedrag of de handeling aangepast gaat worden. Het leren en gebruik maken van feedback is daarom ook erg belangrijk voor leren op school. Daarbij weten we dat negatieve feedback minder hersenactiviteit veroorzaakt en positieve feedback juist meer. (Crone, 2008) Inhibitie Het op tijd je gedrag kunnen afremmen. Adolescenten kunnen nog niet zo goed hun eigen gedrag remmen, automatisch hebben ze de neiging om te reageren op opmerkingen van klasgenoten. Adolescenten lopen dan ook risico s doordat de verschillende hersengebieden zich niet gelijk ontwikkelen. Hierdoor kan het gebied van het graag een kick willen ervaren ontwikkeld is terwijl het gebied dat dit soort zaken moet remmen nog onderontwikkeld is. Pubers zien het gevaar dan niet. (Crone, 2008) Maakbaarheid We weten sinds kort dat hersenen zich blijven ontwikkelen. Pubers kunnen wel plannen maar kunnen zich er niet aan houden. Dit vraagt dus om goede begeleiding, docenten fungeren als een soort externe frontale cortex. Ondersteuning is nodig, hersenen moeten gestimuleerd worden, wanneer je er geen beroep op doet zullen ze zich ook niet ontwikkelen. (Crone, 2008) Eigenaarschap In de adolescentiefase is de leerling creatief, vindingrijk, sportief en heeft hij idealisme. Deze fase biedt dus kansen. Adolescenten weten nieuwe interesses te ontwikkelen. Daarbij is het van belang dit door positieve feedback te ondersteunen. (Crone, 2008) Jolles (2010) vat met vier begrippen samen wat de adolescent in deze periode nodig heeft, nl.: 1. Steun: emotionele steun, de leerling moet steun ervaren, geborgenheid en het gevoel krijgen, ook al gaat het even mis: het komt wel goed. 2. Sturing: richting of een route aangeven door de leerkracht, zodat de leerling weet welke mogelijkheden er zijn, maar de leerling kan kiezen een totaal andere route te lopen. Dus het kiezen en beslissen wordt geholpen door sturing. 3. Inspireren: leerkrachten moeten mogelijkheden op het pad van de leerling leggen. Nieuwe methodes aankaarten, internetsites laten zien e.d.. 22

23 4. Motiveren: De leerling helpen over het dode moment te komen wanneer een leerling het even niet ziet zitten. Wat betekent het bovenstaande nu voor de ontwikkeling van persoonlijk leiderschap? Het lijkt zinvol om gebruik te maken van de vier begrippen die Jolles aanreikt voor de adolescent als we leiderschap willen ontwikkelen bij leerlingen. De invloed en sterkte van de vier begrippen zullen voor iedere leerling op maat ingezet moeten worden. Uit onderzoek blijkt verder dat leerlingen met een verstandelijke beperking die altijd zullen houden maar dat er wel invloed op is uit te oefenen met behulp van interveniërende programma s. (Semrud-Clikeman, 2012) Ander feit is dat de omgeving het vermogen van de leerling kan verbeteren. Een zwakke leerling in een rijke leeromgeving kan beter presteren als een leerling met gemiddeld vermogen in een zwakke leeromgeving. De effectiviteit van de omgeving is op jonge leeftijd echter groter (Semrud-Clikeman, 2012) Leiderschap in het praktijkonderwijs Er kan gesteld worden dat het intensief ingevoerde programma The leader in me resultaat scoort bij leerlingen in hun ontwikkeling op zowel sociaal-emotioneel als cognitief terrein. Hersenonderzoek bevestigt dat juist op jonge leeftijd de effectiviteit van dit soort programma s groot is. Recent hersenonderzoek toont aan dat ook in de adolescentiefase de ontwikkeling van de hersenen nog plaats vindt. Als we daarbij ook in gedachten nemen dat leerlingen in het praktijkonderwijs een vaak tragere ontwikkeling hebben lijkt het zeer zinvol om het programma met betrekking tot het ontwikkelen van leiderschap ook in het praktijkonderwijs vorm te geven Samenvatting Leiderschap kan op twee manieren bekeken worden. Enerzijds door er van uit te gaan dat gedrag van anderen gestuurd kan worden door beloning en straf, anderzijds door uit te gaan van leiderschap in je zelf wat aan de basis ligt van diepgaande veranderingen. Dit laatste wordt persoonlijk leiderschap genoemd en nemen wij als leidraad. De kenmerken die dit leiderschap vraagt is tevens de kern van de onderzoeksvraag. Zoveel als er over leiderschap bij volwassenen is geschreven zo weinig is dat gedaan voor leiderschap bij leerlingen. Uit het weinige onderzoek blijkt dat leidinggevende leerlingen vooral veel vertrouwen in zichzelf hebben. Dat extraversie het sterkst samenhangt met leiderschap en dat de omgeving (ouders, school en vriendjes) voor 70% invloed heeft op de ontwikkeling van leiderschap. Deze mogelijkheid tot invloed op leiderschap wordt met behulp van het zeven eigenschappen model van Covey uitgewerkt binnen het basisonderwijs. Hierbij wordt de nieuwste kennis over het onderwijs betrokken. In het onderzoek van Jolles (2011) blijkt dat de hersenen nog elastisch zijn in de adolescentiefase en men dus nog invloed kan uitoefenen op de ontwikkeling daarvan. Jolles pleit voor steun, sturing, motivatie en inspiratie als de vier aandachtspunten van de omgeving voor de ontwikkelende adolescent. In het volgende hoofdstuk wordt onderzocht of de kenmerken van leiderschap terug te vinden zijn in het praktijkonderwijs om daarna te bekijken of deze gekoppeld kunnen worden aan de zeven eigenschappen van Covey in The Leader in Me. 23