Jrg Nr. 1. Theun de Vries 6. J.J. Kalma 10. Fryske kentekens 16

Transcriptie

1 Jrg Nr. 1 Theun de Vries 6 J.J. Kalma 10 Fryske kentekens 16

2 Begjin jannewaris waarden de goed 800 skriften fan de dichter Obe Postma ( ) dy t by de Fryske Akademy wiene, oerdroegen oan Tresoar. De dichter dy t yn it deistich libben learaar wis- en natuerkunde wie, makke oantekeningen oer tal fan ûnderwerpen. Guon fan de skriften binne ûnderwilens transkribearre en steane op Op de foto in omslach fan in skrift oer Hydrodynamica mei dêrby formules út dat skrift.

3 4 By dit nûmer Bij dit nummer 6 It jubileumjier fan Theun de Vries Siem van der Woude 7 In pleach en in geniet yn ien sike Jelle Krol Dit jaar is het honderd jaar geleden dat J.J. Kalma werd geboren. Dominee Kalma heeft veel boeken over de Friese geschiedenis geschreven. Deze markante man was een vaste bezoeker van de Provinsjale Biblioteek. Met een aantal aardige anekdotes wordt een beeld van hem geschetst. 10 Ald-deputearre Bertus Mulder nimt ôfskied as foarsitter fan it bestjoer fan Tresoar. Hy hat him bot ynset foar de fúzje fan de Provinsjale Biblioteek, it Ryksargyf en it FLMD. Hoe sjocht er werom op dy perioade en wat sil er no dwaan? 14 Fryske auto s út it begjin fan de foarige ieu krigen in B-nûmer. Dat eigen kenteken foar Fryslân ropt jierren letter noch in soad emoasjes op, sa docht bliken út de reaksjes op de spesjale webside fan Tresoar. 10 Dominee Kalma en zijn bibliotheek Haye Bijlstra 13 Hoe is het afgelopen met Fettje Frederiks de Graad? Siem van der Woude 14 Bertus Mulder nimt ôfskied fan Tresoar Marijke de Boer 16 De B fan Fryslân Otto Kuipers 19 Verboden contacten in bezettingstijd Sjoerd de Haan 20 Pieter Boeles syn samling fan Fryske almanakstikjes Philippus Breuker 22 Nieuwe Archivalia: Van de Waddenzee tot Noord-Duitsland Annemieke Nijdam 24 Het boec van Sidrac Jacob van Sluis 26 Meiwurker oan it wurd: Andrys Stienstra Marijke de Boer 28 De Nederlandstalige handgeschreven brief van Voltaire in cijfers Lourens Oldersma 30 Nijs fan de Stifting Freonen fan Tresoar 31 Kolofon Colofon 32 Aktiviteiten Activiteiten

4 Letterhoeke 2007 Nr. 1 y dit nûmer Theun de Vries yn de moaie keamer oan de Egelantiersgrêft yn Amsterdam (foto: De Arbeiderspers) Fierder is der yn dit nûmer omtinken foar dûmny J.J. Kalma dy t ek hûndert jier lyn berne waard. Jelle Krol fertelt wat oer de korrespondinsje dy t beide auteurs mei-inoar fierd hawwe. Foar alle lêzers fan Letterhoeke is der in spesjaal Theun de Vries-katern as taheakke by dit nûmer. Dit is in moai foarbyld fan gearwurking mei de redaksje fan De Moanne. De útjefte fan it katern waard mooglik troch stipe fan de Freonen fan Tresoar. Priis Tresoar waard ein foarich jier ferrast mei it berjocht dat de webside bekroand wie mei in priis. De sjuery joech de priis net allinnich om de rike ynhâld, mar ek om de oersichtlike wize dêr t dy ynhâld op presintearre wurdt. In moaie opstekker foar de meiwurkers fan Tresoar yn it algemien en foar webredakteur Andrys Stienstra. Hy fertelt yn dit nûmer oer syn wurk. Obe Postma Yn jannewaris fan dit jier waard de kolleksje útwreide mei twa wichtige oanwinsten fan Obe Postma. Fan de Fryske Akademy krigen wy in grutte rige skriften mei gedichten fan him en fan it Obe Postma Selskip krigen wy de wittenskiplike biblioteek. Dat materiaal is 9 jannewaris op in feestlike byienkomst oan Tresoar oerdroegen. Katern Yn dit nûmer is in soad omtinken foar Theun de Vries, de ferteller fan Fryslân. Hy waard hûndert jier lyn berne. Syn bertedei wurdt mei in bûnt ferskaat oan aktiviteiten betocht. Tresoar wurket dêrby gear mei it Theun de Vries Genoatskip. Ferstjerren Yn febrewaris is Jan Paasman ferstoarn. Hy wie jierrenlang in tige wurdearre ynformant op de stúdzjeseal. Hy brocht begjinnende stambeamûndersikers mei in soad entûsjasme op e gleed mei har ûndersyk. Fan it iene kaam it oare en Paasman begûn mei it sammeljen fan gegevens oer Fryske soldaten yn it leger fan Napoleon. Hy wist yn in pear jier in ûnbidige fracht ynformaasje byinoar te swyljen. Hoewol t bekend wie dat er in slimme sykte hie, kaam syn ein ús allegear oer it mad.

5 ij dit nummer Prijs Tresoar werd eind vorig jaar verrast met het bericht dat de website was bekroond met een prijs. De jury gaf de prijs niet alleen vanwege de rijke inhoud, maar ook vanwege de overzichtelijke wijze waarop die inhoud wordt gepresenteerd. Een mooie compliment voor de medewerkers van Tresoar in het algemeen en voor webredacteur Andrys Stienstra in het bijzonder. Hij vertelt in dit nummer over zijn werk. Obe Postma In januari van dit jaar werd de collectie uitgebreid met twee belangrijke aanwinsten van Obe Postma. Van de Fryske Akademy kregen we een aanzienlijke hoeveelheid schriften met gedichten van hem en van het Obe Postma Selskip kregen we de wetenschappelijke bibliotheek. Dat materiaal is 9 januari op een feestelijke bijeenkomst aan Tresoar overgedragen. Katern In dit nummer is er veel aandacht voor Theun de Vries, de verteller van Fryslân. Hij werd honderd jaar geleden geboren. Zijn geboortedag wordt met allerlei verschillende activiteiten herdacht. Tresoar werkt daarbij samen met het Theun de Vries Genootschap. Verder besteden we in dit nummer aandacht aan dominee J.J. Kalma. Hij werd ook honderd jaar geleden geboren. Jelle Krol vertelt iets over de correspondentie die beide auteurs met elkaar hebben gevoerd. Voor alle lezers van Letterhoeke is er een speciaal Theun de Vries-katern bij dit nummer gevoegd. Dit is een mooi voorbeeld van samenwerking met de redactie van De Moanne. Die publicatie werd mogelijk gemaakt door de Vrienden van Tresoar. Overleden In februari is Jan Paasman overleden. Hij was jarenlang een zeer gewaardeerde informant op de studiezaal. Hij bracht beginnende stamboomonderzoekers met veel enthousiasme op weg met hun onderzoek. Van het een kwam het ander en Paasman begon met het verzamelen van gegevens over Friese soldaten in het leger van Napoleon. Hij wist in een paar jaar tijd een geweldige hoeveelheid informatie bijeen te brengen. Hoewel het bekend was dat hij een ernstige ziekte had, kwam zijn einde voor ons allemaal erg onverwacht.

6 Letterhoeke 2007 Nr. 1 It jubileumjier fan Theun de Vries hiele lytse oplagen. De eksposysje is te sjen oant 16 juny. Op de iepeningsjûn sil in ynterview hâlden wurde mei Jan van Galen. Hy is ûndersiker en al in skoft dwaande mei in biografy oer Theun de Vries. Theun de Vries, healwei santiger jierren (foto: Ger Dijkstra, Amsterdam/Uithoorn) Siem van der Woude Op 26 april is it hûndert jier lyn dat Theun de Vries berne waard yn Feanwâlden. Tresoar organisearret yn gearwurking mei it Theun de Vries Genoatskip in betinkingsmanifestaasje om de skriuwer nochris goed foar it ljocht te bringen. Utstallingen Yn Tresoar is in útstalling fan 26 april oant 27 july. Dêryn wurdt foaral omtinken jûn oan de Fryske eftergrûn fan de skriuwer. Sa komme syn jonge jierren yn Feanwâlden oan de oarder yn relaasje mei de Wilt Tjaardaferhalen. Fierder sil alle wurk te sjen wêze. Op dit momint wurdt ûndersocht oft it harkspul fan Stiefmoeder Aarde ek beharke wurde kin. By it gearstallen fan de útstalling koe gebrûk makke wurde fan grutte parten fan de priveekolleksje fan de skriuwer dy t it Theun de Vries Genoatskip fan de famylje yn bewar krigen hat. Sa is it mooglik om in ympresje te jaan fan syn wurkkeamer mei bygelyks de eigen typmasine en it buro dêr t it measte wurk oan skreaun is. Freedtejûn 27 april wurdt yn De Skierstins te Feanwâlden in útstalling iepene dy t it Theun de Vries Genoatskip fersoarge hat. Yn dy útstalling wurde bibliofile útjeften fan it wurk fan de skriuwer toand: meast prachtich fersoarge boeken yn Oare aktiviteiten Op sneon 28 april wurdt in wurk fan de komponist Daan Manneke útfierd dat syn namme ûntlient oan in novelle fan Theun de Vries, Het Motet voor de kardinaal. Plak fan útfiering is de hal fan it Natuurmuseum Fryslân yn Ljouwert. De útfiering wurdt fersoarge troch Capella Breda, ûnder lieding fan Daan Manneke. Utjouwerij De Looden Hel út Feanwâlden jout yn gearwurking mei it Theun de Vries Genoatskip in bondel út mei de titel Goddeleaze Singel. De bondel befettet Fryske gedichten dy t noch net earder yn boekfoarm publisearre binne. In spesjale Theun de Vries-kuier wurdt hâlden op sneon 2 juny. Douwe Kootstra sil it selskip rûnliede en op ferskate plakken passende sitaten út de Wilt Tjaardaferhalen foarlêze. De start is om oere by de Skierstins yn Feanwâlden. De kuier duorret oant oere. Opjefte by de Skierstins (telefoan: ). De jierlikse Theun de Vries-lêzing yn de Skierstins yn Feanwâlden wurdt freed 5 oktober hâlden troch de skriuwer Durk van der Ploeg. It ûnderwerp is Theun de Vries as ambachtsman en kollegaskriuwer. De lêzing begjint om oere. Ek dêrfoar kin men jin by de Skierstins opjaan.

7 In wurdmannich út en oer de briefwiksel tusken J.J. Kalma en Theun de Vries `In pleach en in geniet yn ien sike Jelle Krol Dûmny Jaap Kalma waard op 17 maaie 1907 berne. Theun de Vries syn bertedei is justjes earder; hy kaam op 26 april 1907 te wrâld. Yn it libben fan beide leeftydsgenoaten binne in soad parallellen te finen. Sa krigen beide o sokke produktive mannen in earedoktoraat fan de Ryksuniversiteit yn Grins: De Vries yn 1979 en Kalma yn De reade dûmny en de reade skriuwer setten doe t se tachtich wiene mei briefkjen út ein. It soe in korrespondinsje wurde dy t se hast alle moannen fuortsetten oant Kalma op 23 maaie 1991 kaam te ferstjerren. Korrespondinsje Yn in alderlêste brief oan de famylje Kalma, skreaun om meilibjen te betsjûgjen nei it ferstjerren fan har (skoan)heit en pake, lit De Vries witte ( ): Sûnt 1987 hiene wy in tige libbene briefwiksel, wy joegen inoar ús miening oer wrâld en tiid, en wy seagen inoar der by wat djipper yn it herte. It foel my altiid wer op, en derfoar hie ik grutte achtinge, ho t er mei syn kwaal [longkanker] wraksele, en derby dochs in stipe en stok wier foar Jimme sa koartlyn ferstoarne Mem [ds. Froukje Kalma-Koops]. Neffens myn yndruk besike hy ek syn eigen lijen en syn djippe noeden deroer foar har te ferheimlikjen. Foar Kalma wie de briefwiksel dus, sa t it liket, ek in mooglikheid om himsels wat mear oer persoanlike saken te uterjen. Syn frou dy t hieltyd mear siik waard en net mear goed sjen koe, foar wa t er de soarch foar in Theun de Vries op de wurksouder achter syn buro (foto: Hans Vermeulen) part op him nommen hie, mei wa t er in soad kuiere en dy t er op it lêst faak foarlies, woe er faaks mei syn eigen noeden net te bot belestigje. Tresoar bewarret dy hûndert brieven (51 fan Kalma en 49 fan De Vries) as in weardefolle skat. Der sille net in soad ferlykbere korrespondinsjes fan tachtichjierrigen wêze dy t op har hege jierren ek fierder noch sa produktyf wiene. Om t it dit jier hûndert jier lyn is dat beide mannen berne waarden en fanwegen it bysûndere fan har briefkjen, wol ik dy korrespondinsje yn it koart oan de hân fan in tal sitaten karakterisearje. Wurk en dream Beide manlju geane yn op har deistich ritme fan lêzen en wurkjen en bringe by dat lêste hoe kin it op dy jierren ek oars hieltyd wer de sûnens fan harsels en har neisten op it aljemint. Kalma mei syn frou yn Ljouwert oan de Grinzerstrjitwei en De Vries mei syn freondinne Henriëtte Buijtendijk, yn Amsterdam oan de Egelantiersgrêft. De Vries hat te krijen mei tanimmende wurgens, in temin oan fitamine B-12 en kriget oan twa kear ta in swypslach. Beide mannen geane troch mei har wurk. Kalma wurket benammen oan de útjefte fan de Fryske synoadeferslaggen en dêrneist oan de bibliografyen fan en oer Barend van der Veen en Douwe Hermans Kiestra. De Vries hat in mânsk wurk ûnder hannen: hy wol oer it revolúsjejier 1789 in grut wurk skriuwe dat him mar net slagje wol

8 Letterhoeke 2007 Nr. 1 8 Trochslach fan it typoskrift fan 1789 fan Theun de Vries en dat er op t lêst ûnfoltôge oan kant skoot. As byprodukt fan dat wurk leveret er noch wol Rivierlandschap in de winter (1989) ôf en publisearret er yn it Theun de Vriesnûmer fan Bzzletin (oktober 1989) Saint Georges, in fragmint út dy net foltôge roman, mar ta syn grutte spyt moat er fierder fan dat wurk ôfsjen. Dêrnei siket er benammen syn heil yn de (literatuer oer) muzyk en musisy en set er him ta it skriuwen fan romans dy t muzyk en Ruslân ta ûnderwerp hawwe. Foar beide earedoktors moat it wurk trochgean. Dy driuw is foar har, sa t De Vries it seit ( ): In pleach en in geniet yn ien sike. Neffens Kalma hat dat trochgean mei it wurk ek te krijen mei har dream ( ): Wat my yn ús briefwiksel opfalt is dit: Wy binne wol beide Friezen, mar ús Werdegang wie gâns oars. Wy formulearje it faaks ferskillend, mar komme wol faak ta in selde konklúzje. Yn ús réaksje op tiid en minsken is der net folle ferskil. Is it de réaksje fan de âldmoadrige minske? Ik leau earder, dat it de réaksje fan de jonge minske is, dy t de dream net loslitte kin. Sa lang dy dream der is, hat it ek sin fierder te gean, ek al spilet Jo poat en myn skonk op. Oerienkomst en ferskil Beide hearen, en dat jouwe se sels ta, meie út en troch graach wat preekje. Ienris jout Kalma De Vries in soarte fan seinbea mei en it liket wol as giet dat beide hast wat te stoef, mar it tema fan it moanjen en fermoanjen bliuwt. Yn it brief fan 23 april 1989 skriuwt De Vries as er dêroer op e tekst komt: Dominé, Jo sjugge wol dat ek de leken nou en dan de preekstoel opkliuwe. (It menniste sied sprút op syn tiid wer út.). As Kalma De Vries in stikje út it blêd Kerkspiegel, it blêd foar de Herfoarme gemeente fan Ljouwert, Huzum, Goutum en Swichum, opstjoerd hat dêr t Kalma syn motiven om dûmny te wurden yn werjûn hat, komt De Vries yn it brief fan 17 april 1990 mei in koarte karakteristyk fan har beiden dat it wêzen, fan yn alle gefallen De Vries sels bleatleit: Jo rekken op e stúdzje yn in tiid dat alles sprits fan Nietzsche en Dostojevski, Tolstoj, Ibsen en sokken. Jo, skriuwe, Jo kamen út by [H.T.] De Graaf en [P.J.] Troelstra, [W.] Banning en [J.A.] Bruins. Blykber hie de echte theology it mystery, de heilslear, de Kristology Jo net safolle te sizzen as it gefoel foar ethyk, rjucht, mienskip, it stribjen om sin to jaan oan it libben troch in nije moraal. Ik fyn der behalve algemiene merktekens folle yn werom fan it Fryske karakter: Net te radikaal, fordraachlik, foaral in praktyske ethyk, nea revolusjonair. Ik sels ferlear myn (menniste) leauwe op it gymnasium, en foar my waard it radikale de ienige filosofy. Dos gjin Troelstra, Banning (Kautsky), mar Lenin. Ek al wer in bittere misrekken, al hâld ik sa t Jo witte, noch yn folle fragen fêst oan de âlde Marx. Mar it dogma haw ik fan my skopt. Foar my binne de kunst, it skriuwen, it dreamen, it forbyldzjen, it sjen fan grutte architektuur, fan stêdden en tsjerken, mar ek de natuur, de bergen, de rivieren, mar ek de skilderkunst en boppe alles de muzyk myn godstsjinst. Ik fyn yn de kunstwurken de minske sa t er syn bêste ideeën jowt, de minske as creator, dy t syn drama altiid wer te boppe komt troch it skeppersfermogen. Ik kin net stilstean by bespegelingen oer wat de minske wêze koe ef wêze moast, ik moat konkreet sjen, hearre en priuwe wat de direkte existinsje útmakket. Letter rekket Kalma noch wat mear op e tekst oer wat him yndertiid beweegd hat om sosjalist en dûmny te wurden. De kaairoman oer de jonge arbeidersbeweging fan Cornélie Huygens, Barthold Meryan (1897) neamt er dêrby eksplisyt ( ). Tsjin it yndividualisme en it egoïsme, keas er der yndertiid foar om him om it mienskiplike te bekroadzjen. Tsjin De Vries freget er him ôf ( ): Binne wy net

9 te folle op de yndividu, op ússels ynsteld? [...] Hawwe wy net mei inoar te meitsjen? Moatte wy net út dat mienskiplike libje? Hawwe de earste kristenen, soasialisten dat net hân? As ik tink oan de solidariteit dy t der efkes op It Bilt by Bruorretrou libbe hat. Dat gefoel hat my soasialist makke. As ik dat net mear hie soe ik my deaskamje. Aktualiteit De beide hearen geane ek yn op ferskynsels dêr t se in ôfgriis fan hawwe lykas fandalisme, toerisme en feestdagen. Deistige saken as it waar komme oan de oarder, mar ek de grutte wrâldbarrens. Krekt foar t de Muorre yn Berlyn falt ( ), skriuwt De Vries oan Kalma ( ): Wat ik fyn fan East Jerope, freegje Jo. Ik tink dat dy krisis fan no nedich is. Hja moatte er troch hinne om út to finen wat fan de âlde idealen noch brûkber is. t Is foar myn fielinge krekt as mei religy, foaral de Roomske: God is dea, en it kommunisme ek. Fan beide deade geloven sil oerbliuwe wat noch lebensfähig is, en dat sil altiid wol mear blike as it nou liket. Dy flecht fan jonge DDR-boargers nei de Bundesrepubl. is fansels in farce. It is har net om politike romte, mar om Konsum te dwaan. Hja wolle yn lúkse-auto s ride, goed betelle wurde, frije tiid hawwe, reizgje wer at hja wolle. Hja leauwe dat it paradys tusken Keulen en Parys leit, yn pleats dat se har ynspanne om dat âlde soadsje yn eigen lân op te rommen en der in skjinne wrâld foar yn t plak te setten. Mar yn it eastblok is de twadde revolúsje begûn; neat ken har mear tsjinhâlde al sil der noch hiel wat triennen by floeye. It soe my gjin nij dwaan as foar it jier 2000 dochs minstens in pear fan dy lannen by de E.G. tolânne komme. Oer dyselde DDR klaget De Vries as er lang op it ferskinen fan syn boek oer Puccini, De première, wachtsje moat ( ): It is drukt yn de âlde DDR, mar blykber hawwe se it der sa drok mei har nije Gross-Deutschland dat de skriuwer yn A dam mar efkes wachtsje moast. Datearre Geregeldwei wurdt benammen troch Kalma de fraach foarlein wat fan har wurk bliuwe sil. Hy neamt wurken fan Theun de Vries dy t er noch mei nocht en niget lêst, lykas Tegels van de haard, mar giet ek yn op wurk fan bygelyks Vestdijk dat him net folle mear seit. Ek fan syn eigen wurk freget Kalma him ôf wat fuortbestean sil en wat net. Fierder geane se wer yn op har oerienkomsten en ferskillen. Keunstner en wittenskipper: beide moatte se skeppend fermogen, soliditeit, fantasy en ûnrêst hawwe, laat wurde fan in idee of ideaal, mar de mjitte wêryn liket it ferskil út te meitsjen ek foar de wearde fan har wurk. De keunstner De Vries lit frijút witte dat er by alles dat er skriuwt, de romantyk djip yn him sit en dat er bygelyks troch in santjinde-ieusk skilderijke fan Jacobus Sybrandi Mancadan mei in lânskip dat him oan Eastermar en Jistrum fan syn jonge jierren tinken docht, bot rekke wurdt. It byld fan de beam De ienlikens dy t De Vries út en troch ûnderfynt en syn neitinken oer de dea bringt him op in stuit as er him op in famyljefeest wat allinnich fielt ta de ynfal ( ): [...] men moast sûnder spoar yn sa n âlde ikebeam fordwine kinne.... En hy pleatst dêr de opmerking by: Dit moat wol in tinkbyld wêze dat noch in my hûsmannet út de Fryske heidenstiid. Dy opmerking bringt jin nammers ek wer syn bekende Fragmint út in brief fan Theun de Vries oan J.J. Kalma. Hy skriuwt oer syn besite oan de bernsbern. gedicht Hie ik in beam west út de bondel Earst en lêst (1977) yn it sin. By it ferstjerren fan syn frou brûkt Kalma yn syn alderlêst brief oan Theun de Vries ek it byld fan de beam, mar dan fan de beam yn de rige ( ): Der stie ien foar my en dy fong slaggen op. No ynienen is der in iepen plak en de hjerst- en winterstoarm lit de âld beam fergoed fiele, dat er lang beskerme waard. Mar it is wier: der steane wer jonge beammen efter jin. Utjefte? It boppesteande kin fansels net mear as priuwkes jaan. Op in pear dingen nei dy t wolris werhelle wurde, is de korrespondinsje tige nijsgjirrich. De brieven kinne helpe om mear fan de lêste jierren fan beide mannen oan de weet te kommen en jouwe in byld fan wat yn har omgyng. It soe de muoite wurdich wêze en meitsje der in útjefte fan. Faaks, nei oerlis mei beide famyljes, wat foar it Theun de Vries Genoatskip?

10 Letterhoeke 2007 Nr Dominee Kalma en zijn bibliotheek De publicist, historicus, predikant en doctor J.J. Kalma, beter bekend als dominee Kalma, probeerde met zijn boeken en artikelen in kranten en tijdschriften een breed publiek te interesseren voor Friese geschiedenis, kerkgeschiedenis, sociale geschiedenis, sportgeschiedenis, levensbeschrijvingen van bijzondere Friezen, socialisten en wat niet meer. Door een strak werkschema aan te houden, waarin nauwelijks tijd was voor vakantie, kon hij een gigantische stapel publicaties produceren. Kalma op z n studeerkamer thuis Haye Bijlstra Op 17 mei 2007 is het honderd jaar geleden dat Jacob Jetzes Kalma geboren werd in het orthodoxe Hantumhuizen. Hij groeide op in een vrijzinnig-hervormd gezin. Zijn vader pachtte daar een akkerbouwbedrijf. In 1922 verhuisden de Kalma s naar Stiens waar ze weliswaar een kleiner akkerbouwbedrijf kochten, maar waar ze zich levensbeschouwelijk gezien beter thuis voelden. Jaap Kalma volgde in Leeuwarden de HBS. Na de middelbare school gaat hij op advies van huisvriend en vrijzinnig predikant J.A. Bruins jr. naar Leiden om theologie te studeren. Daar maakt hij kennis met Froukje Koops, die ook theologie studeert. In januari 1932 trouwen ze in Den Haag. Na het behalen van z n kerkelijke examens wordt hij in 1932 beroepen te Sint Jacobiparochie/Wier. Zijn laatste standplaats is Boyl, waar hij in 1968 met vervroegd emeritaat gaat vanwege rugklachten. In Leeuwarden kopen hij en zijn vrouw aan de Groningerstraatweg een woning. Daar blijven ze tot aan het einde van hun leven wonen. Op 23 mei 1991 overlijdt Jaap Kalma in Leeuwarden. Sandalen In heel Leeuwarden was maar één herenfiets met kruisframe. Dat was de fiets van dominee J.J. Kalma. Aan de bagagedra-

11 ger hingen grote, door de zon verbleekte, canvas fietstassen. Daarin werd een eenvoudige boodschappentas geplaatst met daarin de aantekeningen en de bibliotheekboeken van dominee Kalma. Wie in de stad die grote zwarte fiets zag staan, wist dat Kalma in de buurt moest zijn. Ooit kantelde de fiets achterover vanwege de vele boeken die in de tassen zaten. Hij had geen auto en voor zover bekend had hij ook geen rijbewijs. Kalma viel op in de bibliotheek. Hij was groot van stuk en slank van postuur. Uiterlijk vertoon was hem vreemd. Hij droeg meestal een donkerblauwe, gebreide trui met een donkere broek. Als het kouder werd, droeg hij een donkerblauwe alpinomuts. Opvallend was vooral zijn donkerbruine, zeer luide stem. Van piano, laat staan pianissimo, had hij nog nooit gehoord. Of die meneer wat stiller kon zijn, alles is hierboven letterlijk te verstaan was dan de reactie vanuit de studiezaal, die zich indertijd in een open verbinding boven de catalogushal bevond. Meestal vertrok Kalma dan naar zijn werkplek in De Documentatie. Zijn stem was opvallend, maar zijn grote blote voeten in zijn Birckenstock-sandalen misschien nog wel meer. Menigeen vroeg hem waarom hij, s zomers en s winters, zonder sokken in die sandalen liep. Had het misschien iets te maken met een ascetische manier van leven? Hij moest de vragers teleurstellen: Omdat ik altiten sokke waarme fuottten ha. Alleen bij extreme kou en in zijn ogen waarlijk officiële bijeenkomsten werd daar van af geweken. Dagritme Naar verluidt had Kalma een vaste dagindeling. Zo ging het verhaal dat hij s ochtends niet al te vroeg opstond. Dan volgde een zwijgzame periode waarin hij ontbeet en tot aan de lunch werd er alleen gelezen. Daarna verbrak hij het stilzwijgen, pakte z n tas in en bepaalde de route voor die dag. Meestal deed hij een vast aantal adressen aan, de Fryske Akademy en het FLMD, maar zeker elke dag omstreeks half drie betrad hij de Provinsjale Biblioteek fan Fryslân. In de ruimte die De Documentatie werd genoemd had hij een groot Kalma aan het sneupen in de Provinsjale Biblioteek in 1989 bureau tot zijn beschikking gekregen. In die kamer was ook het bureau van de conservator handschriften en oude drukken en kon men kostbare werken inkijken. Een handbibliotheek voorzag de onderzoeker meteen van de nodige eerste informatie. In die ruimte van rust kreeg Kalma elke dag een kopje thee met een koekje geserveerd. Niemand anders had dat privilege. Anderen moesten zich behelpen met de publiekskantine of men mocht eventueel plaats nemen aan de grote ronde tafel in de koffiekamer die bestemd was voor het personeel. Later werd de kantine voor het personeel verplaatst. Kalma kon nog wel een kopje thee krijgen, maar moest dat net als de rest van

12 Letterhoeke 2007 Nr Kalma aan zijn bureau in een rustig hoekje van de studiezaal van de Provinsjale Biblioteek in Het was kennelijk koud want hij had sokken aan. het personeel opdrinken in de kantine. Nadat Kalma de nodige boeken had aangevraagd en geleend, vertrok hij omstreeks vier uur met de boekenbuit om deze thuis te verwerken in zijn in voorbereiding zijnde publicaties. Voor de rest van de dag was er tijd gepland voor een wandeling met zijn vrouw. Daarna las hij haar voor uit boeken, kranten en tijdschriften, omdat ze erg slecht zag. s Avonds na het eten klom hij de trap op naar zijn studeerkamer en werkte dan door tot na twaalven. Werk Vanaf z n vervroegde emeritaat, ging Kalma van de pen leven, zoals hij dat zelf noemde. De PBF kende in die dagen nog een cataloguswand vol Leidse boekjes, kleine klappertjes met handgeschreven en later getypte fiches met titelbeschrijvingen, alfabetisch op achternaam van de auteur gerangschikt. Toen Kalma eens het Leidse boekje uit de catalogus bekeek, dat helemaal vol zat met titels van zijn hand, zei hij verontschuldigend: Ik heb misschien wel eens wat teveel geschreven, maar ja ik moest mijn inkomen er ook mee verdienen. Wie nu op schrijversnaam Kalma, J.J. een zoekactie doet, vindt 414 boektitels. Daarbij zijn dan de meest in het oog springende titels Encyclopedie van Friesland uit 1958 en de Geschiedenis van Friesland, die hij in samenwerking met anderen maakte. Aan het einde van zijn leven zag hij als zijn laatste grote werk het voltooien van de uitgave van de serie Een kerk in opbouw. De drie delen verschenen tussen 1978 en 1983 bij de Fryske Akademy. Zichtbaarder zijn de zogenaamde bibliografieën die Kalma samenstelde. Tijdens het doen van literatuuronderzoek ten behoeve van zijn vele publicaties vond hij het jammer dat al die door hem verzamelde kennis zou wegraken nadat de publicatie voltooid zou zijn. Dat werd ook zo ervaren bij de Provinsjale Biblioteek en de leiding sprak met hem af, dat Kalma de door hem in handschrift vervaardigde bibliografieën in tweevoud zou overtikken en sorteren. De twee exemplaren werden in de binderij van de PBF voorzien van een stevige bruine linnen band. Eén exemplaar was voor de bibliotheek bestemd en de andere voor Kalma. Al met al zijn er door de jaren heen zo ongeveer 190 van die mooie bruine bibliografieën van de typemachine van Kalma gerold. Aanvullingen schreef hij er met de hand bij. Op verzoek van de commissie dat het personeelsreisje 1988 organiseert, schrijft Kalma een kort verhaal in het begeleidende reisboekje Hawar gjin gemaal. Het is een parafrase op Wolfgang Borcherts novelle Draussen vor der Tür. Op deze wijze spuide hij zijn lichte ongenoegen over het onaangename van het onderbreken van zijn vaste levensritme op de dag van het personeelsreisje. Half drie, de deur op slot en het bibliotheekpersoneel op reis. Dat was toch niet nodig? Hij signeerde zijn stuk met Senex, oftewel oude man. En dat was hij. Een oude, kleurrijke man, politiek rood in donkerblauw gekleed.

13 Hoe is het afgelopen met Fettje Frederiks de Graad? Siem van der Woude Op 5 oktober 1802 werd het dorp Weidum opgeschrikt door een schandaal. Fettje Frederiks de Graad, de dienstmeid van de gepensioneerde hoogleraar Johannes Verschuur, bleek stiekem te zijn bevallen van een kind. Er was in de voorgaande maanden al enige argwaan geweest, maar toen mevrouw Verschuur haar ondervroeg, had ze ontkend zwanger te zijn. Tijdens de bevalling en daarna had ze de baby niet de nodige verzorging gegeven; het lijkje werd ontdekt in het secreet. Alles wees erop dat het kind niet mocht leven. Fettje was gevlucht, eerst naar haar moeder in Leeuwarden en daarna via Lemmer naar Amsterdam. Daar werd ze snel opgespoord en overgedragen aan de autoriteiten van het Hof van Friesland in Leeuwarden. Het gerechtelijk onderzoek door het Hof was inmiddels al begonnen. De schriftelijke neerslag van dit onderzoek geeft een gedetailleerde blik in het leven van Fettje in de jaren 1802 en Tegelijkertijd geeft het inzicht in de zeden en gewoonten in het begin van de negentiende eeuw. Allerlei getuigen komen aan het woord, zelfs haar minnaar Minne Cornelis. Hij ontkent echter de vader van het kind te zijn. Op 29 januari 1803 kreeg Fettje haar vonnis te horen. Ze moest een kwartier op het schavot voor het blokhuis te pronk staan met -heel symbolisch- een pop in haar hand. Bovendien werd ze verbannen uit de provincie voor een periode van zeven jaar. Ze moest Leeuwarden binnen een dag verlaten en binnen drie dagen uit Friesland zijn vertrokken. Hulp gevraagd Het is niet bekend waar Fettje is heengegaan. Ik weet ook niet waar en wanneer ze is overleden. De gedetailleerde inkijk in haar leven stopt abrupt op 29 januari Ze was toen 29 jaar oud. Het verhaal van Fettje houdt mij al lang bezig. Het vormde de aanleiding voor een onderzoek dat ik in 1986 met Greddie Huisman deed naar vergelijkbare gevallen van kindermoord in de achttiende eeuw. In het archief van het Hof van Friesland werden ruim 60 dossiers over dit soort zaken ontdekt. In enkele gevallen was er ook een strafrechtelijk onderzoek tegen de partners van deze moeders. De vonnissen waren aanvankelijk niet mals. Vaak kregen de vrouwen de doodstraf. Na 1750 wordt de strafmaat milder. Het verhaal van Fettje is door Greddie Huisman gebruikt voor een lesbrief voor het voortgezet onderwijs. Later hield ze vele lezingen over dit thema. In 1999 werd het verhaal bewerkt tot een toneelstuk dat door de personeelsvereniging van het Gerechtshof in Leeuwarden werd uitgevoerd. De educatieve medewerkers van Tresoar gebruiken dit toneelstuk nog steeds in vereenvoudigde vorm bij een rollenspel waarbij scholieren de rollen van de verschillende actoren in deze zaak krijgen toebedeeld. Het blijft verbazingwekkend dat na twintig jaar nog steeds niets meer bekend is over hoe het met Fettje is afgelopen na haar haastige vertrek uit de gevangenis. Hoewel er vele archieven op zijn nagezocht, tast ik nog steeds in het duister over het verdere leven van Fettje Frederiks de Graad. En dat is op zichzelf opmerkelijk want het aantal bronnen waarin men iemands bestaan kan traceren is omstreeks 1800 al behoorlijk groot. Met een beetje geluk zou ten minste een overlijdensbericht moeten kunnen worden gevonden. Tot op heden is dat echter niet gelukt. Het verhaal van Fettje wordt binnenkort in boekvorm gepubliceerd en daarom wil ik op deze manier een beroep doen op de collega s in andere archieven om mij te helpen bij dit onderzoek. Reacties graag naar siem.vanderwoude@tresoar.nl. In de kist van Fettje werden kinderkleren gevonden. Dat bewees volgens de Procureur- Generaal dat ze wel degelijk wist dat ze zwanger was. Fettje zelf beweerde het tegendeel.

14 Letterhoeke 2007 Nr It is goed om op te hâlden Bertus Mulder nimt ôfskied fan Tresoar Bertus Mulder (1949) hat besluten om him nei de ferkiezings foar de Provinsjale Steaten werom te lûken út de aktive polityk. De PvdA-er hat tolve jier deputearre fan kultuer west. Yn dy funksje hat er him ek dwaande hâlden mei de oprjochting fan Tresoar. Hy wie boppedat de earste foarsitter fan it bestjoer; in taak dy t er fiif jier hân hat. Sûnder syn ynbring hie Tresoar der miskien net yn dizze foarm west. Bertus Mulder foar it gebou fan Tresoar (foto: Leeuwarder Courant)

15 Marijke de Boer Hoe sjocht er werom? Tresoar is in foarbyld fan in slagge fúzje, fertelt Bertus Mulder. Alle trije ynstellingen binne der better fan wurden. De sterke punten fan de ynstituten apart binne troch it yn elkoar opgean fersterke. De stjoergroep dy t mei de fúzje dwaande wie, hie foar eagen dat de nije organisaasje in ynhelslach meitsje moast, op digitaal mêd en wat de ûntsluting fan de kolleksjes oanbelanget. It moast in moderne klub wurde dy t past by dizze tiid en yn de provinsje. Dat is oer alle boegen slagge. Wat wie syn ynfloed? Lange tiid is der praat oer in fúzje fan de Provinsjale Biblioteek Fryslân mei it Ryksargyf en it argyf fan de gemeente Ljouwert as tredde partij. Ljouwert hie oare ideeën en woe alle gemeentlike argiven by elkoar ha, mar úteinlik woe allinnich de gemeente Wûnseradiel der oan meidwaan. It avensearre net. Op in stuit ha ik sein: Ljouwert docht net mei, wy hakke de knoop troch. Dat is de taak fan in foarsitter. Dy moat bepale watfoar rjochting it út moat. Uteinlik lei it foar de hân dat it FLMD meidwaan soe. It letterkundich museum hat ommers ek in argyffunksje. Mei dy trije partijen binne wy fierder gien. It FLMD woe op ien betingst mei dwaan, nammentlik dat der in dúdlik taalstatút foar de nije organisaasje komme soe. Dêr ha ik my ek altyd sterk foar makke. It Frysk taalstatút dat Tresoar hat, is in foarbyld foar oare kulturele ynstellingen yn de provinsje. Der is ûnder oare eksplisyt yn regele wat meiwurkers kinne moatte en wat it belied oangeande twataligens is. Wat hat er as foarsitter bydroegen? It is ûngebrûklik dat in subsydzjejouwer, de provinsje yn dit gefal, yn it bestjoer fan in ynstelling sit. Mar hjir giet it om in mienskiplike regeling fan provinsje en ryk. Doe t de fúzje yn 2002 yn kalk en semint wie, moast de organisaasje noch fierder ynhâldlik fan de grûn komme. As foarsitter fan it bestjoer hie ik direkt ynfloed op it belied fan de organisaasje. Dat wie in bysûndere konstruksje, dat je as deputearre sa ticht op in organisaasje sitte. De taak fan it bestjoer is it meitsjen fan belied en it yn de gaten hâlden fan it budzjet. Dat fûn ik moai om te dwaan. It bestjoer hat him it lêste jier yntinsyf dwaande hâlden mei it sykjen nei in geskikte opfolger fan direkteur Douwe de Vries. Ik mien dat wy dy yn de persoan fan Bert Looper fûn ha. It is no oan him om it belied foar de kommende fjouwer jier út te setten. Wy ha de boel op de rails set en no kin de trein selsstannich ride. It giet goed. Net allinne minsken witte Tresoar te finen, mar ek oare argiven bringe har kolleksje nei Tresoar. It is no in goed momint om op te hâlden. Ik ha tolve jier deputearre fan kultuer west. Nei sa n tiid moatte jo ophâlde want je komme jesels tsjin. Doe t ik begûn, waard it Frysk Museum krekt iepene en no spilet de nijbou fan it Frysk Museum. Fierder ha alle kulturele ynstellingen no in goed plak. Der sit in dak op it Natuermuseum, der wurdt in nij Lânboumuseum boud, Tryater is ferhuze, Keunstwurk en Omrop Fryslân ek. De hiele kulturele wrâld is letterlik ûnder de pannen. It aardige fan myn wurk, it politike bedriuw, ha ik altyd fûn om saken klear te krijen. Dat is spannend. Ik bin mear in bouwer as in behearder. Tresoar is no in profesjonele organisaasje. Wy ha it sa betocht, it rint en no moat de nije direkteur der mei in frisse blik nei sjen en syn ynfolling deroan jaan. Hoe sjocht er de takomst? Fansels bin ik bang foar it saneamde swarte gat. Goed tweintich jier is myn aginda foar my bepaald. No ha ik de tiid oan mysels en moat ik myn eigen tempo bepale. Gelokkich ha ik ideeën genôch want ik wol noch in pear boeken skriuwe. Ik wol in Frysk boek skriuwe oer de skiednis fan de Tsjonger. Ik bin oan de râne fan de Tsjongerfallei opgroeid. It moat gean oer it ferfier fan de turf, de kanalisearring en de gefolgen dêrfan foar de natuer, mar fansels ek oer de Tsjonger as taalgrins. Ik wol ek in boek skriuwe oer de opkomst en delgong fan de Blauwe Beweging yn Fryslân. En ik wol in Nederlânsk boek skriuwe oer de oare sosjale demokrasy. Myn partij, de PvdA, is fan folkspartij nei bestjoerderspartij groeid. Dêrmei is in soad ferlern gien. Foar it boek oer de Tsjonger ha ik thús al in planke fol mei materiaal, mar ik sil grif as besiker geregeld noch by Tresoar komme om de argiven te besjen.

16 Letterhoeke 2007 Nr De B fan Fryslân Otto Kuipers Foar guon bern is it it earste wurdsje dat se sizze kinne, benammen manlju kinne der fereale op reitsje en houliken kinne der op stikken rinne. Se kinne oanskaft wurde om mei te pronkjen en tagelyk wurde se bytiden ferflokt. Minsken kinne der hjoeddedei eins amper mear sûnder: de auto. Al dy emoasjes binne ek yn nûmers te fetsjen. Wy fernimme dat, sûnt wy yn oktober ferline jier, de earste fiiftûzen kentekens út it tiidrek op de webside fan Tresoar set hawwe (www2.tresoar.nl/kentekens) en de brûkers de mooglikheid jûn hawwe om de gegevens oan te foljen en fan kommentaar te foarsjen. Dat in âld nûmer sels al allerhanne gefoelens oproppe kin, docht bliken út in meidieling fan Jasper Haijma: In de jaren 50 was het voor ons als kinderen van een jaar of acht de gewoonte kentekens van auto s te noteren. Dagen lang zaten we langs de weg en noteerden alle kentekens van auto s die langs reden. Ik ben nu 67 jaar en één kenteken staat me nog steeds voor de geest, namelijk B-1010 van de familie Pars, graanhandel in Sint Anne. De auto was zwart en van het merk Citroën. We noemden nooit het merk maar daar komt de B Frou Bosma-Jager, bernsbern fan Wijtze Jager, mei-oprjochter fan de autosaak Jager & Wierda op It Hearrenfean, is it nûmer B altiten bybleaun: It wie in begryp yn e famylje. Dat hie fansels ek alles te krijen mei it feit dat it nûmer op namme setten waard fan in persoan (men krige doedestiids in nûmer foar it libben) en net keppele wie oan in auto. As in auto fan eigner ferwiksele, waard Op de motor sit Jaap de Nes mei ien fan de bern. De foto is makke foar de printerij fan Gerben Brouwer op It Hearrenfean. Op it bankje sit lofts Auke Brouwer en dêrneist syn heit Gerben Brouwer.

17 De Fiat Topolino krige de bynamme wegluis om t er sa lyts wie. De oare auto is in Citroën Traction Avant. De foto is makke achter de pleats fan de famylje Damstra op de Tsjaerddyk nr. 44 yn Folsgeare. de kentekensplaat fan de auto skroefd en op de nije oanwinst befêstige, wylst de ferkochte auto it nûmer fan de nije eigner krige. Digitalisearring Wannear t der foar it earst in auto yn Fryslân riden hat, is net bekend, mar nei alle gedachten sil dat krekt foar 1900 west hawwe. Yn dat jier waard yn Fryslân op 5 april it earste kenteken útjûn oan de firma Nauta & Co. yn Ljouwert. Dat wie noch neffens it âlde lanlike registraasjesysteem, dat yn 1898 begûn wie. Dat systeem hâlde it acht jier fol. Yn dat tiidrek binne acht nûmers oan Fryske autobesitters útjûn. Mei yngong fan 1906 moasten auto- en no ek motorbesitters in nûmerbewiis oanfreegje by de Kommissaris fan e Keninginne yn de provinsje dêr t men wenne. Alle provinsjes hienen in eigen begjinletter. Foar Fryslân wie dat de B. Op e provinsjale griffy s waarden registers oanlein om de útjûne nûmers yn fêst te lizzen. Yn it argyf fan de Kommissaris yn Fryslân, dat no by Tresoar bewarre wurdt, berêste de Fryske registers oer it tiidrek (ynventarisnûmers ). De registraasje oer de earste fyftjin jier is om ûnbekende redenen ferlern gien. Lokkigernôch hat de ANWB fan it begjin ôf oan listen fan de útjûne nûmers publisearre. De ûntbrekkende Fryske gegevens binne kopiearre en sûnt in jier op de stúdzjeseal te rieplachtsjen. Al gau ûntstie it idee om dizze gegevens te digitalisearjen. Fan alle registraasjes wurde it nûmer, de namme fan de eigner, syn wenplak en de datum fan útjefte yn in database yntypt. Fan alle Fryske nûmers dy t yn dy jierren registrearre binne, is no likernôch de helte ynfierd en op ús webside te besjen. Foar it stjoeren fan reaksjes en foto s kin gebrûk makke wurde fan in formulierke en adres dat by alle nûmers opnommen is. Wy ferwachtsje it projekt ein dit jier klear te hawwen. Dy goede, âlde tiid Hûnderten anekdoates, oanfollings, opmerkings en foto s binne it ôfrûne healjier tastjoerd. Mei-inoar jouwe dy in moai byld fan it motorisearre ferfier yn de earste helte fan de foarige ieu. Dat de ynfrastruktuer yn dy earste jierren noch net berekkene wie op al dy pk s en cc s docht bliken út in anekdoate fan Wiebren Wuring (B-144): Mijn vader was werkzaam bij de firma Smit in Sneek als vertegenwoordiger. Hij nam een fiets mee op de zijkant van de auto om bij boeren langs te gaan met zijn handeltje als hij er met de auto niet kon komen. De besteande wegen wienen net geskikt foar de nije ferfiermiddels. It busbedriuw fan Germ Alzerda yn Sweagerfean, no Kollumersweach, murk dat alle dagen (B-5979). In die tijd was er een grote slijtage aan de banden vanwege de MacAdamwegen uit geklopte steen. Na elke rit werd de wagen opgekrikt en de banden nagekeken, sa wist âld-sjauffeur Freerk Bosgraaf te fertellen. De al earder neamde frou Bosma-Jager wit noch dat de auto s foar de oarloch in stik minder komfortabel wienen: Wy soargen der foar dat wy altiten reistekkens by ús hienen want de auto hie gjin ferwaarming. In soad reaksjes befetsje oantinkens oan maleur. Auto s moasten gauris mei in krik omheech helle wurde om in lekke bân te ferwikseljen. Yn it boek By ús yn Eastrum, doarpsskiednis yn fûgelflecht ferhellet Haebeltje Heeringa-Seepma oer Roel Fokkinga dy t mei de motor (B-470) nei Ljouwert west hie, dêr t er Jan Olieslagers mei syn fleanmasine yn aksje sjoen hie. Op de weromreis die de motor it net mear. Goede rie wie djoer, de measte fytsmakkers hiene gjin ferstân fan motors. Roel die it ljochte simmerjaske út en lei it yn e berm. Dêr kamen de fette ûnderdielen op te lizzen. Oeren lang wie hy dwaande om de motor nij libben yn te blazen.

18 Letterhoeke 2007 Nr Jacob W. Jager mei syn Hanomag Kommisbrot. De foto is om 1930 hinne makke yn syn wenplak It Hearrenfean. Dat koste switdrippen. Einlings, it waard al tsjuster, kaam der beweging yn. Midden yn e nacht kaam er thús, dêr t syn âlden him ûngerêst en lilk ferwachten. De âld baas makke him sa nidich op dy fer... motor en ried him yn e sleat. Mem prottele op de klean dy t fol smoarge plakken sieten. Mien net dat Roel syn leafde foar motors bekuolle wie. Bynammen Nettsjinsteande dizze ûngemakken azemje de reaksjes ek in langstme nei dy fergiene tiid út. Yn dy tiid koste de benzine tolve sinten de liter en wienen auto s in stik deegliker as tsjinstwurdich. Auke Hoekstra dielt mei dat syn heit yn 1948 in auto (B-35456) kocht, dy t doe al achttjin jier âld (!) wie. It gie om in A Ford mei fjouwer doarren. Van binnen was deze wagen met een prachtige stof bekleed. Hij reed als een trein. Hij had vier versnellingen en een handle voor voor- en naontsteking. De ruitenwisser was bevestigd aan een motortje. Heel bijzonder. [...] Omdat vader een zuivelzaak had, werd deze auto later door midden gezaagd en werd de wagen omgebouwd tot een kleine zuivelauto. Later vond ik dit vreselijk jammer. De auto heeft nog in het dorp gereden tot De motorisearring soarge ek foar in soad nije wurden, allerhanne technyske termen en type-oantsjuttings. Fan de T-Ford en de Citroën Traction Avant hat elkenien wolris heard. Mar wat te tinken fan de Chrysler Fleetline, Hudson Terraplane, de Packard DeLuxe Super Eight en de Hanomag Kommisbrot open touring. Bynammen ûntstienen ek al gau, lykas de Wegluis foar de Fiat Topolino (B-30227). De oarlochsjierren Op 10 maaie 1940 (!) waard oan Jouke van Langen yn Frjentsjer it nûmer B útrikt. Nei t al gau maatregels as benzinedistribúsje en in rydferbod ynfierd waarden, naam it tal oanfragen rap ôf. Ein maart 1945 waard it lêste oarlochske nûmer (B-27466) útjûn oan de firma Grüter, Copier & Co. yn Ljouwert. Mei elkoar binne der yn de oarlochstiid 863 nûmers útjûn. Nei de befrijing waard dat wer gau goedmakke. Allinnich yn de moannen april oant en mei desimber 1945 waarden al wer 1485 auto s en motoaren foarsjoen fan in nij nûmer. Dy earste nei-oarlochske fehikels wienen foar in grut part ôfkomstich út de Alliearde legerdumps. De oarloch spilet yn in soad reaksjes in rol. Dat hie alles te krijen mei de foarderingen troch de Dútsers. Sa mooglik dûkten ek motorfytsen en auto s, meast yn parten, ûnder. W. Duiker fan Boalsert (B-25983) fertelt oer hoe t syn heit Jacob har auto demontearre. It sjassys kaam achter op it hiem te lizzen, de bannen kamen op it dak fan Kingma s Bank telâne, wylst de motor ûnder de turf bedobbe waard. Alle ferhalen steane op de webside fan Tresoar. Wolle jo noch mear lêze of ha jo sels in anekdoate of foto? Sjoch dan op kentekens/ Autobesit yn Fryslân yn sifers Tiidrek Tal útjûne nûmerbewizen tanimming

19 Verboden contacten in bezettingstijd Sjoerd de Haan Soms zijn in archieven stukken te vinden die men op het eerste gezicht daarin niet zou vermoeden. Dat is ook het geval bij het archief van de Leeuwarder IJs- en Melkproductenfabrieken (LIJEMPF). In het tweede nummer van Letterhoeke van vorig jaar is al gemeld dat Tresoar dat archief had verworven. Tijdens de inventarisatie van het archief stuitte ik op enkele stukken die met de bedrijfsvoering niets te maken hebben. In 1915 kreeg het laboratorium van de LIJEMPF een nieuwe chef. Het was Aron Cats uit Gouda. Hij was, zoals de naam al doet vermoeden, afkomstig uit een Joodse familie. Hij voldeed blijkbaar goed want nog in hetzelfde jaar kreeg hij de leiding van de hele technische afdeling van de onderneming. In 1925 werd hij adjunct-directeur en twee jaar later algemeen directeur. Onder zijn leiding werd het bedrijf fors uitgebreid en hij stuurde het met bekwame hand door de economische wereldcrisis. Toen in 1940 Nederland door het nationaalsocialistische Duitsland werd bezet, braken voor de Joden duistere tijden aan, zoals ook Cats tot zijn schade en schande zou ondervinden. De bezetter nam allerlei anti-joodse maatregelen. Zo werd de Joden de toegang tot Anton Cats, gefotografeerd in 1937 parken en andere publieke ruimten ontzegd. Overal in Nederland verschenen bordjes met het opschrift Voor Joden verboden. In 1942 werd in het Vosseparkje in de Friese hoofdstad zo n bord door schooljongens weggehaald. Bij wijze van represaille werden tien Leeuwarder Joden gearresteerd. Cats was één van hen. Door tussenkomst van de Italiaanse ambassadeur - de LIJEMPF deed veel zaken met het land van Mussolini - kwam hij vrij. In zijn plaats werd een andere Jood opgepakt. Geen van de gearresteerden heeft het concentratiekamp overleefd. Cats was deze keer de dans ontsprongen, maar dat betekende niet dat voor hem de moeilijkheden voorbij waren. Een tijd later decreteerde de bezetter dat Joden uit hun banen moesten worden gezet. In oktober 1942 werd ook Cats gedwongen zijn functie neer te leggen. Deze keer was er geen ambassadeur die iets voor hem kon doen. Daarmee deelde hij het lot van vrijwel alle Nederlandse Joden. Op den duur was er geen relatie, hoe machtig ook, die hen van de ondergang kon redden. Slechts degenen die verkozen onder te duiken, maakten een kans het vege lijf te redden. Ook Cats vond het verstandig om te verdwijnen. Hij droeg zijn taken over aan zijn mededirecteur Landweer. Korte tijd later dook hij onder. Tegen alle voorschriften in bleef het bedrijf contact met hem onderhouden. De Duitsers, die het huis van Cats klaarblijkelijk hadden doorzocht, gaven de directie onomwonden te verstaan dat zulks niet de bedoeling was. De directie ontving een brief met de volgende inhoud: Aus dem bei dem geflüchteten Juden Cats vorgefundenen Briefwechsel habe ich ersehen, dass Cats noch am 7.10 Post von ihrer Firma erhalten hat. Ich ersuche Sie, jegliche Beziehung zu Cats abzubrechen. Of de directie zich iets van dit bevel heeft aangetrokken, kan uit de stukken in het archief van de LIJEMPF niet worden opgemaakt. Zeker is dat Cats de bezettingsjaren heeft overleefd en in 1945 de leiding van het bedrijf weer op zich kon nemen. In 1958 ging hij met pensioen, waarna hij in Amsterdam ging wonen.

20 Letterhoeke 2007 Nr Pieter Boeles syn samling fan Fryske almanakstikjes Ein 2006 waarden by antikwariaat De Tille yn Ljouwert trije bondeltsjes mei losse almanakstikjes út de achttjinde en de iere njoggentjinde ieu feild. De Freonen fan Tresoar ha dy bysûndere almanakstikjes kocht en kado dien oan Tresoar. Bûten it Frysk dat Gysbert Japix en Simen en Jan Althuysen skreaun ha, is yn yn it tiidrek net follle Frysk oerlevere. En wat der is, stiet krekt meast yn almanakken. Alde almanakken binne seldsum en dy mei Frysk deryn al hielendal. Philippus Breuker Noch seldsumer as almanakken binne losse bondels mei Fryske almanakstikjes. In hiele bekenden is de bondel-looxma, dy t nêst tritich jier foar it ljocht kaam en dy t doe troch de PBF kocht is. Op de feiling wienen dus trije fan sokke konvoluten mei stikjes te keap. Guon fan dy stikjes wienen oars net oerlevere. Foar in part wienen dat werprintingen. Sa is der de Kluchtige samen-spraek tusschen een Schipper en Boer Die bij malkander op de weg kwamen... út in almanak fan 1761, sa t derby skreaun is. Ek net oars oerlevere binne werprintingen fan parten fan Maayke Jakkelis (neffens in hânskriftlike oantekening út in almanak fan 1820) en fan De burkerij, dêr t gjin jier of almanak fan by skreaun is, mar dy t fan 1799 of 1811 en folgjende jierren wêze moatte. Allinnich hjir is oerlevere de Samenspraak tusken en Schipper dy Boer west is en en Bakker dy Boer wudde wol oer de Boerkerij. Yn het platte Friesch. It stik sil fan omendeby 1800 hinne wêze. En oars ek net bekend binne de beide gedichtsjes De rijke earme en De earme man út in almanak fan Van den Bosch foar Boeles By it belang dat de bondeltsjes foar de stúdzje fan de Fryske literatuer hienen, komt noch wat oars. Feilingnûmer 807, ien fan de trije bondeltsjes, wie yn 1968 yn Us Wurk beskreaun troch G.L. Meinsma. Hy hie it in pear jier earder yn hannen krigen, mar wêr t er it wei hie, sei er net. No die bliken dat it út de bekende famylje Boeles kaam. Ek yn ien fan de oare bondeltsjes wiisden oantekens op dat komôf. Dêr stienen

21 Titelblêd fan Kluchtige Samen-spraek tusschen een Schipper en Boer. Titelblêd fan it almanakstikje mei Ien Saemensprek tusschin ien Friesche boer en ien Grenser studint. Lofts is PJB Boeles te lêzen. nammentlik de inisjalen P.J.B. yn en boppedat in oantekening fan (W.B.S.) Boeles dat hy it oan Gerben Colmjon liend hie en dat dy it by fersin in stimpel fan de Provinsjale Biblioteek jûn hie. P.J.B wie dus Pieter Boeles, de Peinjumer en letter Grinslanner dûmny. Meinsma sil it dus kocht of krigen hawwe út de neilittenskip fan de pakesizzer, de argeolooch P.C.J.A. Boeles. Ek om it komôf fan de bondeltsjes wienen de boekjes dus tige yn Tresoar op har plak. Dy famylje hat ommers trije generaasjes lang in grutte betsjutting foar de Fryske wittenskip hân. De beskriuwer fan de Frjentsjerter Akademy en de argeolooch binne dêr net út wei te tinken. No krijt ek har heit en pake syn plak wer wat folsleiner. Hy wie al bekend om syn Grinzer wurdlist en syn oersetting yn it Frysk fan in part fan it Lukas-evangeelje. Wat leart ús dizze samling oer him? It is dúdlik dat Pieter Boeles (Ferwert Noorddijk 1875) almanakstikjes samle hat, mar net dúdlik is oft er alles samle hat dat yn de trije bondeltsjes sit. Hjir en dêr steane inkelde oantekens, mar it binne mar in hiel lyts bytsje. De bondeltsjes lykje sûnder bepaald systeem gearstald te wêzen. Se binne yn alle gefallen net op jier of taal oardere, want yn alle trije sitte stikjes út de achttjinde en út de njoggentjinde ieu en yn alle trije ek Fryske. Men soe oannimme kinne dat yn alle gefallen de âldsten troch him samle binne. Hy hat op de Latynske skoalle by rektor Slothouwer gongen en wie nei syn stúdzje yn Grins fan 1817 oant 1825 dûmny yn Peinjum. Dêrnei hat er syn hiele libben yn Grinslân stien. Fan in samling dy t Pieter Boeles oanlein hat, kin oan de jiertallen fan de stikjes te sjen foar 1811 gjin sprake wêze. Yn 1800 wie er ommers noch mar fiif jier. Mooglik kamen ien of mear fan de achttjinde-ieuske stikjes by syn âlden wei. De heit, Jitse Boeles (Ferwert Miedum 1826), dy t boer yn Ferwert wie, wie noch jong doe t it ferneamde Maayke Jakkelis yn de Nieuw Leeuwarder almanach útkaam, grif noch op in leeftyd dat er niget oan sokke stikjes hie. It spul fan dat jier sit hjir allegearre by. It hat tinkt my wol kâns dat Pieter Boeles om 1820 begûn is te sammeljen. Hy hat dan âldere stikjes by elkoar fandele. Wat der foar pleitsje kin, is dat er dan sammele hawwe soe út taalkundige niget. Mei taalkunde wie er doe ommers al drok dwaande.