Archiefmateriaal en erfgoed als app op de smartphone

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Archiefmateriaal en erfgoed als app op de smartphone"

Transcriptie

1 Archiefmateriaal en erfgoed als app op de smartphone Ad de Bruijne Deeltijdstudent Informatie Media Communicatie + Archivistiek B Studentnummer Hogeschool van Amsterdam Onderzoeksverslag Stage Regionaal Archief Leiden 1

2 Inhoudsopgave Pagina Inleiding 3 1. De begrippen: smartphones, apps en geolocatie 5 2. Toepassingen in de praktijk 9 3. Kosten en Baten Conclusies en Aanbevelingen Managementsamenvatting Gebruikte bronnen 25 2

3 INLEIDING In mei 2010 schrijft Christian van der Ven, oprichter van het netwerk voor archivarissen Archief 2.0, in zijn weblog de Digitale archivaris over de snelle opmars van mobiel internet. Toch ziet hij van deze ontwikkeling in de Nederlandse archiefwereld voorlopig nog weinig terug: "In Nederland staat de hele mobiele toegang tot archieven ook nog in de kinderschoenen 1. Wanneer we iets breder kijken, niet alleen naar archieven maar ook naar cultureel erfgoed, is goed te begrijpen dat juist het fysieke en lokale aspect van cultureel erfgoed een uitstekende basis vormt voor mobiele toepassingen. David van Toor betoogt in zijn scriptie Content en Context dan ook terecht dat de digitale representatie van plaatsgebonden objecten via de smartphone een interessante interactieve dimensie kan toevoegen aan de beleving van het betreffende erfgoed 2. Inmiddels, medio 2012, kunnen we rustig zeggen dat applicatie-ontwikkelaars de mogelijkheden hebben ontdekt om historisch (beeld)materiaal met een locatie te verbinden. De geschiedenisapp Vistory won zelfs de prijs voor de beste ontwikkelde app van 2011 in Nederland 3. Vistory maakt gebruik van Augmented Reality (AR), één van de leukste mogelijkheden van historisch beeldmateriaal op locatie 4. Zijn naast ontwikkelaars inmiddels ook archieven en erfgoedinstellingen bezig met het ontwikkelen van mogelijkheden om hun materiaal mobiel aan te bieden en tot welke resultaten heeft dit geleid? In verband met de opleiding Archivistiek B aan de Hogeschool van Amsterdam heb ik bij het Regionaal Archief Leiden (RAL) een stage gedaan met de intentie onderzoek te doen naar de stand van zaken bij het ter beschikking stellen van archiefmateriaal via smartphones. Het RAL werkt sinds kort nauw samen met erfgoedinstelling Monumentzorg en Archeologie (M & A) en dat was reden het onderzoek nog iets breder te maken. Centrale vraag van het onderzoek is: wat zijn op dit moment de mogelijkheden voor archieven en erfgoedinstellingen om archiefmateriaal als app ter beschikbaar te stellen voor smartphones. Bij die vraagstelling heb ik bewust tamelijk algemeen allerlei aspecten willen betrekken, maar enkele deelvragen zullen niet of nauwelijks aan de orde komen. Zo wordt niet ingegaan de mogelijkheid dat het publiek materiaal of informatie kan toevoegen, user generated content (ugc). Voor sites als YouTube en Flickr! is ugc uiteraard cruciaal, maar voor erfgoedinstellingen lijkt de behoefte aan ugc niet zo groot 5. Het downloaden en hergebruiken van data van apps behoort tot de discussie rond open data, waarmee archieven en erfgoedinstellingen in een andere context al goed bekend zijn. Verder laat ik technische discussies over conversies van data buiten beschouwing. Wel wordt in hoofdstuk 2 iets gezegd over metadata nodig om bronnen te koppelen aan locatiegegevens zie scriptie David van Toor Content in Context, p 7. 3 zie 4 zie Het komt erop neer dat AR de mogelijkheid biedt om op locatie de huidige en de historische situatie tegelijkertijd naast en door elkaar te zien. In het volgende hoofdstuk meer hierover. 5 zie voor de bevindingen van Van Toor over ugc Content in Context, p15 e.v. 3

4 In hoofdstuk 1 De begrippen: smartphones, apps en geo-webtechnologie behandelen we enkele basisbegrippen uit de wereld van het mobiele internet. Er bestaat veel vakjargon en daar zijn mogelijk misverstanden over. Dit onderzoek is bedoeld voor een algemeen geïnteresseerd publiek en beleidsmakers in het bijzonder en het is daarom goed een inzicht te hebben in de meest gebruikte termen. Hoofdstuk 2: Toepassingen in de praktijk vormt de kern van dit onderzoek. Welke instellingen en welke bedrijven zijn bezig om materiaal voor smartphones ter beschikking te stellen. Wat zijn de best practices? Twee uiteenlopende mogelijkheden worden diepgaander onderzocht. Allereerst Erfgoed op de Kaart van ab-c media, een web based toepassing, d.w.z. in wezen een gewone website die ook mobiel bekeken kan worden en dan op locatie voor de gebruiker nog een aantal extra mogelijkheden biedt. Ten tweede de app AnnoDrenthe.nu, ontwikkeld door het bedrijf 7Scenes, dat vooral actief is voor musea, maar ook wel archieven tot de klanten telt. Deze app is puur mobiel en sterk gebaseerd op het concept van story telling. Niet het archiefmateriaal staat hierbij centraal, maar het verhaal dat de archieffragmenten verbindt. Verder nog aandacht voor de app Oorlogsmonumenten in Beeld van Beeld en Geluid omdat hier de specifieke problemen aan de orde komen rond het mobiel ter beschikking van videoen/of filmmateriaal. Tenslotte nog enkele lokale Leidse initiatieven, met name de app De Leidse Loper van de gemeente Leiden en M & A. Het derde hoofdstuk Kosten en Baten beoogt een globaal antwoord te geven op de vraag wat zijn de kosten en baten van de diverse mogelijkheden? Het is onmogelijk die vraag ook maar bij benadering te beantwoorden zonder verder marktonderzoek of zonder dat de opdrachtgever nader heeft aangegeven wat precies gewenst is. Toch is het nuttig om in elk geval een globale indruk te krijgen wat een app een archief of erfgoedinstelling kan kosten en opleveren. Hoofdstuk vier bevat de Conclusies en Aanbevelingen van het onderzoek. Daarna volgt de Managementsamenvatting. Tijdens het onderzoek zijn veel personen zeer bereidwillig en geduldig bereid geweest mijn ongetwijfeld vaak erg domme vragen te willen beantwoorden De namen van de geïnterviewden zijn opgenomen in de Gebruikte Bronnen. Dit is het moment hen, maar ook anderen die mij met tips en adviezen terzijde hebben gestaan, hartelijk te danken voor de medewerking. Zonder deze hulp had ik dit onderzoek niet kunnen doen, maar voor de fouten die er ongetwijfeld in staan ben alleen ik als schrijver verantwoordelijk. 4

5 1. De Begrippen: smartphones, apps en geolocatie Smartphones Het gebruik van mobiel internet maakt in Nederland een spectaculaire groei door. In 2005 bedroeg het percentage Nederlanders met mobiel internet 11%, in 2010 was dit al 35% en in % 6. Een steeds groter deel van mobiele telefoons bestaat uit smartphones. Deze kunnen gedefinieerd worden als een mobiele telefoon met ingebouwde applicaties en toegang tot internet 7. Smartphones hebben in vergelijking met gewone (of feature) mobiele telefoons enkele extra mogelijkheden, bijvoorbeeld dat smartphones doorgaans een ingebouwde GPS-ontvanger hebben. Juist deze mogelijkheid om mobiel internet en geografie te verbinden biedt, zoals we nog zullen zien, interessante mogelijkheden (historisch) erfgoedmateriaal op locatie ter beschikking te stellen. diverse modellen smartphones Een gewone mobiele telefoon weegt meestal iets minder dan 100 gram terwijl het gewicht van een smartphone doorgaans tussen de 100 en 200 gram bedraagt. Een stuk zwaarder is een tablet, waarvan het bekendste voorbeeld de ipad van Apple is, alhoewel wel weer een stuk minder groot en zwaar dan een netbook of kleine labtop. De tablet is draagbaar, maar wordt toch vooral thuis gebruikt. In feite is de tablet een krachtige smartphone met een veel groter scherm en er kan niet mee gebeld worden. Voor dit onderzoek is van belang op te merken dat toepassingen of apps voor smartphones prima draaien op een tablet. Derhalve zal hier verder geen aparte aandacht worden gegeven aan tablets. Dit wil overigens niet zeggen dat het voor erfgoedinstellingen altijd onzinnig zou zijn om aparte apps te (laten) maken voor tablets. Immers het grotere scherm van de tablet biedt zeker extra mogelijkheden voor datavisualisatie in vergelijking met de smartphone 8. De verkoop van smartphones in Nederland is het afgelopen jaar sterk toegenomen. Volgens cijfers van GFK van GfK Retail & Technology werden in 2011 Nederland 3,2 miljoen smartphones verkocht tegenover 2,1 miljoen in Tevens werden in 2011 voor het eerst meer smartphones verkocht dan gewone (of feature) mobiele telefoons. Onder de groep van 30 jaar en jonger is het gebruik van smartphones het grootst, maar toch bezit ondertussen ook 22% van de groep jaar een smartphone gebaseerd op cijfers CBS 7 PC Magazine Encyclopedia zie de blog van Sjoerd Bakker over tablets: en 5

6 Bij vrijwel alle nieuwe technologische ontwikkelingen doet zich het probleem voor van standaardisatie en dat is zeker ook bij smartphones het geval. Er bestaan tal van bedrijven die smartphones maken 10. Het is niet van belang daar veel verder op in te gaan, maar van grote invloed is wel dat er twee grote verschillende besturingssystemen bestaan. Zo maakt Apple de iphone en die draait op het eigen besturingssysteem van dat bedrijf, de ios, voorheen iphone OS genoemd. Smartphones van de meeste andere producenten, bekend onder de verzamelnaam Androids, draaien vaak op het besturingssysteem Google Play (voorheen Android Market) 11. Een derde grote besturingssysteem, Symbian van Nokia, is in 2011van de markt verdwenen, wel zijn er nog enkele andere maar veel kleinere overgebleven. De trend in 2011 was dat het marktaandeel van de Android apps snel steeg (36%) en dat van de iphones licht groeide 12. Moeten we ons druk maken over het verschil in besturing van iphones en Androids. Een besturingssysteem functioneert immers voor gebruikers onzichtbaar op de achtergrond. Helaas wel. Het vervelende van deze tweedeling in besturingssystemen is dat toepassingen of applicaties die ontwikkeld worden voor Apple s ios werken niet op Google s Android en andersom evenmin. Dat heeft vooral consequenties voor de ontwikkelaars van applicaties. Het betekent doorgaans dat zij voor iphones en Androids aparte applicaties moeten maken Apps In plaats van toepassingen of applicaties spreken we tegenwoordig kort van apps. Het woord "app" is wereldwijd razendsnel populair geworden en werd in 2010 als Word of the Year gekozen in de VS. 13 Een app is niet meer of minder dan een kant-en-klaar computerprogramma dat door de gebruiker direct gedownload en gebruikt kan worden. Het aantal apps groeit razendsnel. Begin 2011 waren er ongeveer apps van Google en Apple 14, inmiddels al veel meer dan een miljoen. De mobiele apps voor smartphones van Apple zijn - al dan niet tegen betaling- down te loaden in de bekende App Store. Voor Androids bestaat de winkel Google Play waar apps gedownload kunnen worden. Bij alle apps van Apple-producten, dus ook de apps voor iphone, is het regel dat ze alleen via de App Store verspreid mogen worden. Google Play is opener. Een ontwikkelaar of aanbieder van Android-apps mag ook buiten dit systeem producten aanbieden. Ruwweg en afsluitend kunnen we stellen dat daarom op Androids de nieuwste apps sneller beschikbaar zijn, maar dat de iphone-apps beter gecontroleerd zijn en dus iets minder gevoelig zijn voor virusbesmettingen. Voor ontwikkelaars van apps kan het verder een probleem zijn dat er bij Androids minder standaardisatie is dan bij iphones. Zo kunnen er bij diverse types Android- toestellen bij het gebruik van een app bijvoorbeeld telkens net andere schermweergaves plaatsvinden. Een ontwikkelaar kan er ook voor kiezen geen specifieke app te maken, maar een website die op locatie in te laden is op een smartphone, een zogenaamde web based toepassing. Dergelijke toepassingen zijn goed te gebruiken voor zowel iphones en Androids. De voor- en nadelen van een dergelijke web based benadering komen aan de orde in het volgende hoofdstuk wanneer we het project Erfgoed op de Kaart van ab-c media bespreken. 10 zie voor een uitgebreide opsomming 11 zie : 12 zie:

7 Geolocatie In de inleiding is al even aangestipt dat smartphones zijn uitgerust met een geografisch informatiesysteem en dat dit vele mogelijkheden schept, bij voorbeeld in navigatieapparatuur (TomTom) of GPS op je mobiele telefoon. Informatie op basis van geografische objecten is een tamelijk nieuwe ontwikkeling, die sinds de lancering van Google Earth en Google Maps in 2005 stormachtig verloopt. Heel veel gegevens bevatten een ruimtelijk component, zoals bijvoorbeeld een huisadres. Om gegevens op een kaart te kunnen tonen, moet je de locatie vastleggen. Dit wordt georeferentie genoemd. In een geografisch informatie systeem (GIS) kan ruimtelijke informatie vervolgens worden opgeslagen, beheerd en bewerkt. Vervolgens kunnen zulke gegevens op vele manieren gepresenteerd worden op een landkaart. Vaak is zo n datavisualisatie duidelijker en aantrekkelijker voor een groot publiek dan de meer klassieke methodes om (archief)materiaal te presenteren. Op dit moment zijn gemeenten druk bezig om op basis van een GIS bestemmingsplannen weer te geven i.v.m. de in juni 2009 vastgestelde wet- en regelgeving rond de Basisregistraties voor Adressen en Gebouwen (BAG). Gegevens op grond van geolocatie vormen de basis voor koppeling met tal van andere gegevens uit databanken en archieven. Het is hier niet de plaats om diep in te gaan op een dergelijk systeem van keteninformatisering. Wel de opmerking dat -omdat je allerlei gegevens uit allerlei bestanden gaat koppelen aan de basisgegevens - die brongegevens beslist correct dienen te zijn. Het voordeel van locatiegegevens is dat zij nauwkeurig vast te stellen zijn en voldoen aan de kwaliteitsnormen voor brongegevens: authentiek, integer, betrouwbaar en bruikbaar 15. Geolocatie is in principe een uitstekende manier om erfgoedinformatie aan te koppelen, zeker op plaatselijk/gemeentelijk niveau. In de erfgoedsector begint ook het besef door te dringen dat georeferentie erg interessante mogelijkheden biedt 16. Van historische foto s, prenten, kaarten, filmmateriaal en soms ook van documenten zijn meestal wel straatnamen of zelfs huisnummers bekend. Dergelijke metadata of geotags zijn voldoende om ze aan locatiegegeven te koppelen en te tonen op een kaart, zoals bijvoorbeeld op de GISKit Viewer van de gemeente Leiden. In principe zou aan een dergelijke kaart historisch materiaal kunnen worden gekoppeld en gepresenteerd op een kaart. De gebruiker kan dan in een oogopslag allerlei zaken zien die zijn gekoppeld aan huisnummers in (Pictura-)bestanden van het archief, zoals documenten en foto s. Verder kan in een GIS heel goed een gelaagdheid in tijd worden opgeroepen. Zo kunnen naar wens verschillende kaartlagen uit verschillende eeuwen worden getoond en vergeleken. Dat is uiteraard vooral interessant voor historische plaatsen als Leiden, waar de beschikking is over veel en oud historisch kaartmateriaal. Monumentenzorg kan profiteren van het feit dat alle Rijksmonumenten in Nederland inmiddels zeer exacte geo-coördinaten hebben en dus zeer geschikt om te koppelen aan andere gegevens. Bij Archeologie is de vindplaats van artefacten of sporen een belangrijk basisgegeven die letterlijk op de kaart kan worden gezet. Inmiddels komen steeds meer interessante initiatieven met datavisualisatie op kaart tot stand. Een ander Leids voorbeeld daarvan is de cultuurhistorische atlas die in de maak is bij het Archeologisch centrum. Kort meer daarover in het volgende hoofdstuk. 15 Nen-ISO norm zie nummer 9 georeferentie bij 23 Archiefdingen: kaartmateriaal-mashups-en-georefereren 7

8 De hierboven besproken mogelijkheden van geolocatie zijn allemaal geschikt voor internettoepassingen. Op een met GPS uitgeruste smartphone herkent de telefoon de geocoördinaten van de plaats waar het apparaat zich bevindt. Deze locatie wordt omgerekend in straat- en huisnummers en met deze basisgegevens kan vervolgens in principe gezocht worden naar bestanden in een archief of beeldbank die getagt zijn aan de locatie. We bespreken tenslotte enkele extra mogelijkheden die de smartphone op locatie biedt. layar en augmented reality: Layar is de naam van een (browser-) techniek die bijvoorbeeld ook wordt toegepast in de winnende app van Vistory waarover in de inleiding is gesproken. De gebruiker start op de smartphone de Layar en zoekt tevens de app die hij of zij wil benutten. Dan wordt gekeken door de camera van de mobiel, bijvoorbeeld naar een historisch gebouw, en het beeldscherm geeft aanvullende informatie daarover van het internet. Deze informatie kan afkomstig zijn uit diverse bronnen, zoals bijvoorbeeld beeldmateriaal uit een archief. Het gecombineerd presenteren van gegevens afkomstig uit diverse bronnen vanuit een webpagina of app door de gegevens ruimtelijk met elkaar in verband te brengen wordt in vaktaal vaak mashup genoemd. Op deze manier kan de gebruiker op de smartphone op een locatie bijvoorbeeld het straatbeeld in de huidige situatie vervangen door een straatbeeld op dezelfde locatie met een foto van tientallen jaren geleden of ook huidige en historische beelden naast elkaar of door elkaar bekijken. Een dergelijk proces, waarbij de toeschouwer met de smartphone in feite meer ziet dan er eigenlijk te zien is, noemen we urban augmented reality, tegenwoordig meestal verkort tot augmented reality (AR). In het volgende hoofdstuk bespreken we enkele concrete en praktische toepassingen van de hierboven besproken mogelijkheden van de smartphone op locatie. 8

9 3. Toepassingen in de praktijk In Nederland zijn de afgelopen twee jaar diverse apps ontwikkeld voor smartphones in de erfgoedsector. Inmiddels te veel om hier te noemen 17. Toch gaat het wel vaak om losse probeersels en initiatieven. Tenminste twee bedrijven zijn wel structureel bezig met het maken van apps voor erfgoedinstellingen. Het is interessant te zien dat zij dit doen met een sterk verschillende filosofie en aanpak. Ab-c media uit Utrecht richt zich vooral op archieven. Het mede door dit bedrijf bedachte concept Erfgoed op de Kaart is een web based toepassing en vooral gericht op het ter beschikking stellen van (veel) materiaal door archieven op het internet. Met de smartphone zijn de webpagina s mobiel in te laden Het is een betrekkelijk eenvoudige en goedkope kanten-klaar mogelijkheid om archiefmateriaal mobiel aan te bieden. 7Scenes uit Amsterdam richt zich vooral op musea, maar heeft met AnnoDrenthe.nu in opdracht gewerkt van het Drents Archief uit Assen. Het gaat om een uitgebreide mobiel app, zeer sterk gericht op het ondersteunende verhaal bij het materiaal, een vorm van storytelling. Het Drents Archief kan zelfs als producent optreden en nieuwe verhalen toevoegen en doet dit inmiddels ook. Verder is het interessant te kijken naar het project Oorlogsmonumenten in Beeld van Beeld en Geluid uit Hilversum, vooral gebaseerd op filmbeelden van het Polygoon. Dit i.v.m de specifieke problemen van het gebruik van videomateriaal in apps voor smartphones. Tenslotte nog kort aandacht voor enkele lokale Leidse projecten en initiatieven die op een of andere manier te maken hebben met geolocatie en dan vooral voor het project De Leidse Loper. Deze app is vooral gericht op toeristen die een historische stadswandeling met de smartphone willen maken. Ab-c Media: Erfgoed op de Kaart Ab-c media, te vinden op heeft Erfgoed op de Kaart bedacht samen met Archief Eemland en Studio Sophristi. Het idee is voortgekomen uit het project Erfgoedmobi, waaraan de drie partijen samen werkten en dat overigens als aparte app ook nog steeds draait 18. De ervaringen met Erfgoed-mobi hebben geleid tot een nieuw format, dat met Amersfoort op de Kaart eerst is uitgezet in Amersfoort, de hoofdplaats binnen het archief Eemland. Inmiddels is het format ook toegepast in de IJsseldelta, Deventer, Woudenberg, Schiedam en Tilburg. In al deze plaatsen zijn wandelroutes met de smartphone mogelijk en daarbij wordt onderweg beeldmateriaal als prenten, foto s, kaarten en videomateriaal getoond. 17 Zie voor een aantal recente apps in de erfgoedsector: 18 zie 9

10 Verder is vaak informatie toegevoegd over historische panden, monumenten, archeologische vindplaatsen en kunstobjecten die tijdens zo n wandeling worden gezien. Navigatie gaat via Google maps en er zijn voor de wandelaar met smartphone mogelijkheden Layar applicaties te gebruiken en AR te ervaren. Per plaats kan het format op eigen manier ingevuld worden. In de basisvorm is Erfgoed op de Kaart uitstekend geschikt om zonder al te hoge kosten en inspanningen historisch beeldmateriaal op een kaart te presenteren, maar er zijn uitgebreidere toepassingen mogelijk 19. In Amersfoort is de meest uitgebreide toepassing incluis twee multitouch tafels gerealiseerd, waarop het publiek op een groot computerscherm de kaart kan zien. De tafels worden onder meer gebruikt om langs verzorgingshuizen te reizen 20. Erfgoed op Kaart is een website niet bedoeld om het hele archief te ontsluiten, maar om een deel ervan aantrekkelijker te maken voor een groter publiek. Het is dus zeker niet de opzet om op deze wijze de gewone website van het archief te vervangen. De mobiele website/app is bedoeld om een deel van de collectie aantrekkelijker te presenteren. publiek. Hiermee kan een archief mogelijk een groter en ander publiek bereiken dan de bezoekers die doorgaans op de normale archiefsite bezoeken. Omdat Erfgoed op de Kaart web based is, een website dus, kunnen zowel iphones als Android smartphones er goed gebruik van maken. Helaas betekent dit niet dat het probleem van de twee verschillende besturingssystemen daarmee opgelost is. Eén van de allergrootste voordelen van de app is immer dat de gebruiker dit zo gemakkelijk kan ophalen uit Apple store of Google play. Bij Erfgoed op de Kaart is dat niet mogelijk. De smartphonegebruiker dient de app op te halen door de url van de website in te tikken of in te scannen met QR-code. Het inladen van informatie van gegevens voor de app uit bestanden gaat over het algemeen automatisch zolang het om gewone archiefbestanden gaat, zoals bijvoorbeeld die gebaseerd op Pictura. Uiteraard dienen de gegevens dan wel geografische metadata te bevatten, hoe nauwkeuriger hoe liever. Bijvoorbeeld wanneer een pand in Leiden als metadata meekrijgt dat het op de Breestraat staat dan zal bij automatische conversie het pand op de kaart midden op de Breestraat worden gezet. Hoe nauwkeuriger de adresgegevens, hoe nauwkeuriger de plaatsing op de kaart. Bij het georefereren van historische kaarten moet vaak wel handmatig een en ander worden aangepast. Dat heeft te maken met het feit dat historische kaarten in vergelijking met de huidige werkelijkheid flink kunnen afwijken, bijvoorbeeld omdat de schaal niet klopt of omdat inmiddels stratenlopen erg zijn veranderd. Het georefereren van historische kaarten is overigens doorgaans niet een buitengewoon lastige technische klus, maar soms wel tijdrovend. In de voorbeelden hieronder zullen we zien dat het Regionaal Archief Tilburg het georefereren van kaarten geheel uitbesteed en het Drents Archief het helemaal zelf doet. Tilburg op de Kaart De eerste en ook meest uitgebreid toepassing van Erfgoed op de Kaart is te vinden in Amersfoort. Het archief Eemland is echter ook medeontwikkelaar van het concept is en daarom is in dit onderzoek vanwege de objectiviteit nader gekeken naar de variant in Tilburg: Tilburg op de Kaart. 19 een pdf-document met een goede opsomming van de mogelijkheden is vindbaar op 20 zie 10

11 In Tilburg, zie bestond de behoefte iets te doen aan nieuwe mogelijkheden om materiaal via een kaart te presenteren, maar niet de wens er veel geld, tijd en energie in te steken. Het Regionaal Archief Tilburg hanteert de filosofie dat een archief als kerntaak heeft om bronnenmateriaal zorgvuldig te verzamelen en te bewaren en zo goed mogelijk ter beschikking te stellen voor onderzoekers. Het ontwikkelen van mogelijkheden om iets nieuws te doen met archiefmateriaal ziet men in Tilburg niet als hoofdtaak. Het archief wilde echter wel op een bescheiden manier aanhaken bij mogelijkheden voor mobiele toepassingen. Uitgaande van die filosofie lijkt de keuze voor Erfgoed op de Kaart voor de hand liggend omdat zo snel en goedkoop op een aardige manier een mobiele toepassing tot stand wordt gebracht. Goed bruikbaar op locatie en goed te zien op het internet, zie de site Tilburg op de Kaart bevat voornamelijk foto s, kaarten en ansichtkaarten. Er zijn drie historische wandelingen uitgezet met Layar-mogelijkheden ter plekke op de smartphone. Volgens het archief kunnen met name stadsgidsen goed uit de voeten met deze mogelijkheden. De website functioneert vanaf april 2012 en trekt unieke bezoekers per dag. Het Regionaal Archief Tilburg hoeft weinig energie te besteden aan Tilburg op der Kaart. De conversie van bestanden uit de Pictura-collecties is door ab-c media gedaan en is probleemloos verlopen. Verder doet ab-c media het georefereren van historische kaarten. Wel is in Tilburg iemand aangesteld die het project tenminste nog een jaar begeleid, redactioneel en qua technische ondersteuning. Op te merken valt nog dat op Tilburg op de Kaart geen videomateriaal is te zien, al kent Erfgoed op de Kaart in principe wel de mogelijkheid om videofragmenten te koppelen aan een locatie. Het Regionaal Archief Tilburg heeft er bewust voor gekozen de beschikbaarstelling van videomateriaal te doen via YouTube. Over het gebruik maken van bewegend materiaal op een app voor smartphone meer verderop in dit hoofdstuk in de bespreking van Oorlogsmonumenten in Beeld van Beeld en Geluid. 7Scenes: AnnoDrenthe.nu De app AnnoDrenthe.nu is ontwikkeld door 7Scenes uit Amsterdam, te vinden op Dit bedrijf noemt zichzelf een mobile storytelling platform. Idee is dat het publiek met een smartphone op een prettige en gebruiksvriendelijke manier cultuur kan beleven. 7Scenes is voortgekomen uit het Amsterdamse medialab Waag Society 21, waar de MuseumApp is ontwikkeld. Met deze app kunnen binnen maar ook buiten de expositieruimtes bezoekers van Amsterdamse musea wandelingen maken met een smartphone. Voorop staat niet het bronnenmateriaal, maar het verhaal dat erom heen is 21 de Stichting De Waag bestaat uit diverse werkgroepen die creatief onderzoek doen, zie 11

12 gemaakt. De gebruikers confronteren met een interessant en boeiend overkoepelend verhaal is de kerngedachte van het format. De app is oorspronkelijk ontwikkeld voor iphones, maar inmiddels ook beschikbaar voor Android-toestellen. We bespreken hieronder met AnnoDrenthe.nu een buitengewoon uitgebreide toepassing, maar het is goed hier op te merken dat 7Scenes net als ab-c media ook veel eenvoudiger toepassingen maakt, waarbij een basis app ver onder de duizend euro kost. Het Drents Archief, zie heeft in een groot project met 7Scenes het platform AnnoDrenthe.nu ontwikkeld, dat is gebaseerd op de ervaringen met de MuseumApp. In Drenthe kunnen met de smartphones een steeds toenemend aantal routes worden gewandeld, voornamelijk in Assen maar ook in landelijke gebieden. Behalve cultuurhistorische wandelingen zijn er ook andere mogelijkheden, bijvoorbeeld natuurwandelingen door het Drentse landschap. De wandelaar ziet oude kaarten, foto's en historische wandelroutes en hoort vooral boeiende verhalen. Het format bevat allerlei mogelijkheden voor de gebruiker om verhalen toe te voegen, foto s up te loaden, reageren en eigen wandelroutes te maken. De app is anders dan Erfgoed op de kaart niet web based, maar gaat wel vergezeld van een erg uitgebreide website: Via deze site kan men ook zonder de routes werkelijk te lopen een goede indruk krijgen wat de app op locatie te beiden heeft. De routes zijn te lopen vanaf april 2012, eerst alleen met iphones. Sinds eind juni 2012 ook met Androids en in dat verband is de app pas begin juli 2012 officieel gepresenteerd. De routes zijn gebaseerd op interessante en/of spannende verhalen en worden ondersteund door bronnenmateriaal als foto s en prenten, maar ook met geschreven archiefbescheiden. De foto s zijn afkomstig uit de grote fotocollectie van het Drents Archief, een (Pictura-) collectie van gedigitaliseerde foto s. Verder zijn ook (korte) videofragmenten te zien, die worden geselecteerd door het medewerkers van het aan het Drents Archief verbonden Drents Audio Visueel Archief (DAVA). Medewerkers van het DAVA krijgen de opdracht dynamische en/of spannende filmfragmenten van maximaal 1 minuut lengte te selecteren die passen in het verhaal van een route. Het project AnnoDrenthe.nu is kostbaar geweest 22. Redactie, vormgeving, ingesproken commentaar, de uitgebreide website etc., het is allemaal professioneel gedaan. Inmiddels is de rol van 7Scenes beperkt tot hosting. Medewerkers van het archief maken zelf verhaallijnen. Het format biedt de instelling namelijk de gelegenheid om in vijf stappen nieuwe verhalen toe te voegen en het Drents Archief maakt daarvan gebruik. Medewerkers van het Drents Archief georefereren inmiddels ook zelf de historische kaarten. Bij een meer gecompliceerde of van de huidige situatie nogal afwijkende kaart kan het georefereren van een historische kaart wel een tijdrovend karweitje zijn dat soms enkel uren in beslag neemt, maar technisch treden daarbij geen problemen op. Bij het automatisch georefereren komen soms foutjes voor. Bijvoorbeeld is soms bij een brongegeven alleen een straatnaam bekend en geen huisnummer. Dit betekent dat het gegeven automatisch in het midden van de straat wordt geplaatst en dat kan bij lange straten aanzienlijk afwijken van de werkelijkheid. Vaak verneemt het Drents Archief van zo n fout via het publiek. Vervolgens kan de bron handmatig een nauwkeuriger geotag worden meegegeven. 22 zie volgende hoofdstuk Kosten en Baten 12

13 In feite kan het Drents Archief op deze wijze zelf nieuwe producten maken van het materiaal uit eigen huis. Van die mogelijkheid wordt zeker gebruik gemaakt met het even hiervoor genoemde vijf stappen schema van het format. Zo breidt het aantal routes van AnnoDrenthe.nu steeds verder uit. Onderdeel van het project AnnoDrenthe.nu is De Studio. Deze recent opgerichte afdeling organiseert evenementen als bijvoorbeeld bedrijfsuitjes in het Drents Archief, maar ontwikkelt ook apps in opdracht. Inmiddels is er een bestelling hiervoor ontvangen van het MKB Drenthe. Het aantal downloads van de app bedroeg bij in de eerste week van de start, week 13 in 2012, bijna Daarna zakte het aantal gestaag naar zo n 70 per week in week 24. Het Drents Archief hoopt dat de officiële start van de app van juli 2012 weer een nieuwe impuls gaat geven. In elk geval wordt veel gedaan aan publiciteit voor de app. Er is intensieve samenwerking met RTV Drenthe en met diverse toeristische organisaties en daarnaast promotie op sociale media als Twitter en Facebook. Het Drents Archief is content met de eerste resultaten van AnnoDrenthe.nu en wil het format graag verder uitwerken. Beeld en Geluid: Oorlogsmonumenten in Beeld Het vertonen van videomateriaal op een app is zeker een verrijking, maar er treden daarbij wel een aantal problemen op. Een mobiele website met video vraagt erg zware ondersteuning. Verder is ook het gebruik van veel video op een smartphone lastig omdat het veel tijd kost dit materiaal down te loaden. Bij Oorlogsmonumenten in Beeld, is de ervaring opgedaan dat dit tot ergernis kan leiden bij de gebruikers en dat het project beter werkt met leentelefoons, waarbij het videomateriaal al vooraf is gedownload. Tenslotte is er nog het probleem dat de vaak op websites gebruikte Flash-technologie niet werkt op smartphones. Videomateriaal moet eerst staan op open sources waar flash niet nodig is, zoals op Vimeo en YouTube voordat het gedownload kan worden op de smartphone. Oorlogsmonumenten in Beeld dateert uit oktober 2010 en is de eerste app gemaakt door Beeld en Geluid, zie De app is alleen geschikt voor iphones, die door de gebruikers geleend kunnen worden. Er is een wandelroute mogelijk langs de oorlogsmonumenten in Amsterdam, een autoroute in de regio Arnhem-Nijmegen rondom de monumenten i.v.m de operatie Market Garden 1944 en een route bij Middelburg en Vlissingen op Walcheren in Zeeland. De app is grotendeels gebaseerd op filmmateriaal van het Polygoon. Vaak heeft dergelijk filmmateriaal geen geotag in de beschrijving meegekregen, maar Beeld en Geluid maakt gebruik van het feit dat oorlogsmonumenten als rijksmonumenten exacte geo-coördinaten hebben en de Polygoon-filmbeelden zo aan die locaties gekoppeld konden worden. Verder benut de AV-erfgoedinstelling de al eerder genoemde app van Vistory.nl zodat de gebruiker Layar-effecten kan zien en AR kan ervaren. Opvallend was dat de app al kort na de start al twaalfduizend downloads kreeg. De verklaring van Beeld en Geluid voor dit succes is het sturen van een persbericht naar de iphoneclub.nl zie voor deze club 13

14 Daar kreeg de app veel aandacht en bereikte de toplist van downloads in de Apple Store. Kanttekening hierbij moet wel zijn dat inmiddels, bijna twee jaar later, er zoveel apps zijn bijgekomen dat de kansen op dergelijke gratis publiciteit ongetwijfeld geringer zijn geworden. Oorlogsmonumenten in Beeld is voor Beeld en Geluid niet veel meer dan een klein deelproject. Het is vooral bedoeld als leerproject, om kennis op te doen over de nieuwste ontwikkelingen. Gezien de bovengenoemde beperkingen is erg twijfelachtig of de smartphone het meest geëigende middel is om gedigitaliseerde filmmateriaal in grote hoeveelheden toegankelijk te maken en voor hergebruik open te stellen. Binnen het project Open Beelden 24 is Beeld en Geluid bezig met een proces waarbij gebruikers om niet materiaal kunnen raadplegen en hergebruiken. Downloaden en hergebruik zijn in principe toegestaan op basis van voorwaarden op basis van creative commons (cc) 25. Mogelijk is dit voor archieven in steden zoals Leiden, waarvan veel historisch filmmateriaal bestaat, een aantrekkelijke optie. Leidse initiatieven De Leidse Loper, is een project van Monumentenzorg en de gemeente Leiden en gemaakt door ontwikkelaar Mobzili uit Noordwijk. Met een smartphone, zowel iphones als Androids, kan de stadswandeling worden gemaakt en daarbij wordt allerlei beeldmateriaal getoond. Hetzelfde kan worden gezien vanaf de computer thuis. Op locatie zijn geen extra opties zoals Layaring. Ook hier is het verhaal belangrijk en een groot deel van de fragmenten bestaat uit geluidsmateriaal. Anders dan bij AnnoDrente.nu gaat het hier overigens niet om een overkoepelend verhaal, maar om verhalen per locatie, verteld met behulp van geluidsfragmenten. Er is verder gebruik gemaakt van archiefmateriaal als oude prenten en historische kaarten, maar slechts in bescheiden mate. Bijzonder en aantrekkelijk zijn de diverse animaties, zoals die van de ontploffing van het kruitschip in Verder is er een opmerkelijk lang videofragment van de Beestenmarkt voor de oorlog. Mobzili is karig met informatie hoe dat technisch mogelijk is, maar zegt dat dit kan omdat het bedrijf werkt met een eigen streaming service die de video s snel afspeelt. De Leidse Loper is begonnen in januari 2010 en kan nog steeds gelopen worden. Het is wel een afgerond project in de zin dat de wandelroutes niet gewijzigd of uitgebreid worden. Het is vooral bedoeld voor toeristen als kennismaking met de stad en behoorlijk succesvol. Sinds de start zijn ruim unieke bezoekers gemeten op de website. Andere Leidse initiatieven Het vormde geen onderzoeksdoel en ik heb het ook niet systematisch onderzocht, maar mij viel tijdens het onderzoek op dat in Leiden vele partijen bezig zijn met een of andere vorm geolocatie, vaak zonder veel van elkaar af te weten. Hoewel het daarbij nergens direct gaat om toepassingen voor smartphones, is het toch interessant er even kort naar te kijken. Immers, wellicht dat er uiteindelijk wel toepassingen voor smartphones uit voortvloeien

15 GISKit Viewer gemeente Leiden: In hoofdstuk 1 is i.v.m geolocatie al gesproken over de verplichte BAG-registraties van gemeenten. Bij de gemeente Leiden is men daar ver mee gevorderd. Arjan Honkoop, Informatiemanager team Kwaliteit en Informatie Management, ziet goede mogelijkheden om de gegevens op grond van geolocatie in de GISKit Viewer te koppelen met andere gegevens, bijvoorbeeld uit collecties van het RAL. In principe zijn met deze viewer interessante mogelijkheden om diverse (archief)bronnen op basis van locatie te presenteren. Gegevens uit beeldbanken, maar ook uit documenten kunnen zo op een nieuwe manier voor de gebruiker te zien zijn. Honkoop zou graag gratis een experiment willen uitvoeren m.b.t. datavisualisatie van archiefgegevens op locatie. Cultuurhistorische atlas Archeologisch Centrum: De cultuurhistorische atlas van Leiden mag als een goed voorbeeld van de mogelijkheden van georeferentie in de erfgoedsector worden genoemd. Hiermee is het Archeologisch Centrum op de Hooglandse Kerkgracht in Leiden, en vooral Chrystel Brandenburgh, senior adviseur archeologie, druk mee bezig. Op basis van kaarten in een GIS wordt de historische gelaagdheid van de stad letterlijk op de kaart gezet, zodat de ontwikkeling van Leiden door de eeuwen heen gevolgd kan worden. Bijvoorbeeld qua infrastructuur: hoe liepen en lopen de staten en stegen of qua waterstaat: waar zijn en waren de kanalen en polders van de stad. Doel van de atlas is om de cultuurhistorische overblijfsels van Leiden volledig geïnventariseerd te hebben en vervolgens te beschermen. In principe zou een dergelijke cultuurhistorische atlas prima geschikt zijn om te koppelen aan andere erfgoedcollecties en bestanden, op het web maar ook mobiel op locatie. De atlas wordt gemaakt door het bedrijf Vestiga uit Amersfoort 26 en moet eind 2012 gereed zijn. Educatie met een kaart, Technolab Leiden: De Stichting Technolab Leiden, zie is gevestigd in museum Boerhaave. Technolab is een leer-werkstichting met als missie jongeren van jaar te interesseren in natuur en techniek. Eén van de vele projecten is om jongeren in kleine groepjes de stad in te sturen met een historische digitale kaart van de 17 e eeuw van Leiden. Kleine groepje lopen door de stad met een ipad met de kaart en moeten daarmee allerlei opdrachten doen. Directeur Ben Schippers van Technolab zou graag met Leidse erfgoedinstellingen willen samenwerken om vergelijkbare educatieprojecten te doen. Ongetwijfeld zal nader onderzoek opleveren dat In Leiden op het gebied van erfgoed en geolocatie nog veel meer initiatieven zijn. Ik denk bijvoorbeeld aan de vele musea, de Universiteit Leiden, maar ook aan de kleine bedrijven van app-ontwikkelaars die in en om Leiden zijn ontstaan. 26 zie 15

16 4. Kosten en Baten Kosten Het is buitengewoon lastig iets verstandigs te zeggen over de kosten van het ontwikkelen van een app zolang niet precies bekend is wat een archief of erfgoedinstelling ermee wil. Sommige ontwikkelaars zeggen dat het maken van app voor erfgoedinstellingen vaak maatwerk is waarvoor geen standaardprijs kan worden gegeven. Anderen zijn meer transparant, maar ook dan is een exacte kostenberekening vaak lastig omdat er naast het basistarief allerlei kosten kunnen bijkomen voor scholing personeel, bijzondere handelingen, redactie enz. Het maken van een eenvoudige en goed werkende app hoeft op zichzelf niet duur te zijn. Ab-c media biedt dit inclusief hosting voor een jaar aan voor Daarbij komen verder weinig kosten als een instelling verder weinig ambities heeft en niet veel arbeidsintensieve zaken laat uitvoeren zoals het georefereren van historische kaarten. Een zeer uitgebreide app inclusief zaken als een multitouch tafel kost het tienvoudige, euro. 27 Bij 7Scenes zijn basisproducten verkrijgbaar die in prijs vergelijkbaar zijn of zelfs nog goedkoper. AnnoDrenthe.nu is echter een project van een andere prijsorde. Daarbij gaat het om een totaalproduct met alle toeters en bellen en het hele project kostte het Drents Archief euro, betaald uit subsidies. Het daarmee enigszins vergelijkbare, maar wel aanzienlijk kleiner en meer statisch storytelling-project De Leidse Loper kostte bijna Daarvan ging ruim euro op aan ontwikkelaar Mobzili en euro was bestemd voor geluidsfragmenten. Duidelijk is dat als een app voornamelijk bestaat uit aangekocht of elders geproduceerd materiaal en niet uit eigen bronnenmateriaal, de kosten flink oplopen. Het hele project Oorlogsmonumenten in Beelden heeft Beeld en Geluid tussen de euro gekost, voor dit project vooraf geoormerkt geld uit het budget van R & D. Alle bovengenoemde bedragen zijn exclusief personeelskosten voor de deelnemende instellingen. Het is moeilijk, zo niet onmogelijk, daar ook maar benadering een indruk van te krijgen. Blijkbaar houden erfgoedinstellingen dergelijke kosten niet bij. Misschien - om het wat cynisch te zeggen - is dat maar goed ook, want als bij een begroting van een project de interne loonkosten worden meegerekend zou waarschijnlijk menig project sneuvelen al voor de start. Toch is het wel verstandig en reëel dat erfgoedinstellingen zo niet de kosten dan toch tenminste de uren reserveren voor het ontwikkelen van mobiele toepassingen. Zelfs in Tilburg, waar het archief met Tilburg op de Kaart bewust koos voor een toepassing die weinig geld en tijd zou kosten is wél iemand voor ten minste een jaar aangesteld om het proces te begeleiden. 27 Zie pdf-document op 16

17 Baten Van de directe terugverdienmogelijkheden van een app moeten archieven en erfgoedinstellingen geen al te hooggespannen verwachtingen koesteren. De meeste apps zijn gratis en zeker in de erfgoedsector is de gebruiker daaraan ook gewend. Voor een erg bijzondere app is het publiek misschien bereid één of twee euro te betalen, maar zelfs dan moeten er vele duizenden apps worden gedownload voordat de kosten er uit zijn. En dat in een markt die steeds meer overspoeld wordt met apps. Het is erg onwaarschijnlijk dat daar de winst uit komt. Het lig veel meer voor de hand dat de winst uit de immateriële baten moet komen. Die zijn er weldegelijk en in diverse vormen. In willekeurige volgorde enkele daarvan: - Bereiken van nieuwe publieksgroepen, die anders niet of nauwelijks in aanraking zouden komen met archieven en erfgoed; - Laten zien aan subsidiegevers en geldschieters dat de erfgoedinstelling durft aan te sluiten bij nieuwe technische ontwikkelingen en dat een archief met publiek geld meer wil doen dan alleen de wettelijke taken uitvoeren. Het zo genereren van goodwill en publiciteit; - Presenteren van bronnenmateriaal op een nieuwe manier op basis van locatie. Ontdekken van aantrekkelijke manieren van datavisualisatie. De mogelijkheid om verschillende bronnen in een andere context te combineren; - Vinden van nieuwe mogelijkheden tot (lokale) samenwerking bij het ontwikkelen van (mobiele) projecten en initiatieven; - Scheppen van nieuwe mogelijkheden qua educatie. Daarbij gaat het niet alleen om jongeren, maar misschien juist ook wel om ouderen. Bijvoorbeeld het ontwikkelen van mediawijsheid bij ouderen met weinig of geen ervaring met smartphones. Dat de directe kosten van het ontwikkelen van een app groter zullen zijn dan de directe baten staat wel vast. Dat is geen reden om er van af te zien omdat de indirecte baten groot kunnen zijn. Wél is dat reden voor een erfgoedinstelling om een serieuze kosten-batenanalyse te beginnen met de vraag wat voor app gewenst is,waarom en voor wie. Wanneer men een publiek wil bereiken met weinig kennis en ervaring met smartphones is een gecompliceerde app die enige gebruikervaardigheid vereist, minder geschikt. Een archief dat vooral blijft inzetten op het kerndoel om onderzoek te stimuleren moet bedenken dat de smartphone allereerst bedoeld is voor consumentengebruik en veel minder een onderzoeksmiddel is. Een erfgoedinstelling dat er juist op uit is een nieuw en veel groter publiek te bereiken heeft waarschijnlijk onvoldoende aan een eenvoudige toepassing om alleen wat bronnenmateriaal mobiel te vertonen. Er zal tijd en geld besteed moeten worden om er een concept en een verhaal omheen te bouwen. 17

18 Conclusies en Aanbevelingen Conclusies In zijn publicatie De Digitale Kunstkammer (2009) kijkt Harry van Vliet naar het proces van digitalisering van bronnen in Nederlandse erfgoedinstellingen ongeveer in de periode Hij stelt dat de verwachtingen hoog waren. Het grote voordeel van digitalisering - eenmalige opslag, meervoudig gebruik van gegevens - zou moeten leiden tot veel grotere toegankelijkheid van de bronnen en zo tot en veel groter bereik. Van Vliet constateert echter dat dit toch niet gelukt is: In de context van digitalisering is de balans in de taakstelling van cultureel erfgoed instellingen tussen behoud en beheer, en toegankelijkheid nog niet gevonden. Het breekijzer is er maar heeft de afgelopen tien jaar de digitale deur naar het publiek maar op een kier weten te openen 28. De nieuwste vorm van digitalisering is de mobiele toepassing. Zoals we in de inleiding zagen was dit begin 2010 bij erfgoedinstellingen een nog vrijwel onbekend fenomeen. Twee jaar later is inmiddels van alles gebeurd. Mobiele toepassingen van gedigitaliseerd erfgoed geven nieuwe mogelijkheden erfgoed aan te bieden, bijvoorbeeld de besproken Layar-technieken en Augmented Reality. Dit dankzij de gelukkige omstandigheid dat erfgoed vaak uitstekend op locatie te bleven valt en de smartphone met GPS-technologie is uitgerust. Er verschijnen snel en steeds meer apps die daarvan gebruik maken. Is dan deze jongste digitale ontwikkeling, de smartphone gecombineerd met geolocatie, wél het breekijzer om de digitale deur naar het publiek te openen? Dat lijkt wel iets te optimistisch, zeker voor archieven. Hoe dan ook een smartphone is een consumentenartikel en geen instrument om onderzoek te doen. Luud de Brouwer, hoofd regionaal Archief Tilburg, merkt daarover terecht op dat het archiefpubliek voornamelijk bestaat uit stamboekonderzoekers en dat hij deze genealogen bij hun naspeuringen voorlopig niet met hun smartphone in de weer ziet Anderen zullen nog radicaler zijn en vrezen dat het gebruik van de smartphone de zoveelste treurige kniebuiging van erfgoedinstellingen voor het grote publiek is, waarbij de musea steeds meer pretparken worden en de archieven steeds meer crèches 29. Echter smartphones en apps zijn dan misschien inderdaad voornamelijk fun, maar daarmee nog niet waardeloos. Het is met smartphones weldegelijk mogelijk een completer beeld van erfgoed te krijgen door bronnen uit diverse collecties op locatie te verbinden, objecten te verrijken door informatie toe te voegen, verhalen te vertellen enz. Bovendien biedt de gemakkelijke toegang tot cultureel erfgoed via smartphones prachtige mogelijkheden om erfgoed op een nieuwe manier te presenteren aan een breder (en nieuw) publiek. In een tijd waarin alle instellingen die vooral bestaan van publiek geld, onder druk staan, is het misschien ook niet heel verstandig dat archieven en erfgoedinstellingen zich beperken tot de klassieke en de wettelijk verplichte taken. Smartphones en apps zijn enorm in opkomst en bieden voor erfgoedinstellingen op zijn minst een kans om nieuwe politieke en publieke goodwill te krijgen en dat is een kans die beter niet zomaar genegeerd kan worden. 28 Harry van Vliet, De Digitale Kunstkammer, p idem, p 116 e.v. 18

19 Aanbevelingen - Stel het doel vast dat je wilt bereiken als instelling. Bepaal hoe belangrijk mobiele toepassingen voor je zijn als instelling. Een aardig bijproduct waar niet te veel geld of tijd in hoeft te worden gestoken? Of juist een bijzondere en veelbelovende mogelijkheid voor om je materiaal op geheel andere manier te presenteren, misschien zelfs om er nieuwe producten omheen te maken. Is het voldoende om alleen te laten zien wat een instelling in huis heeft of is het ook nodig om een mooi en professioneel verhaal daarom heen te vertellen? Welke doelgroepen zijn er en welke wil je bereiken?. Moeten de apps in de eerste plaats gebruiksvriendelijk zijn of vooral interessant voor de ervaren gebruiker? - Vind niet zelf het wiel uit, maar experimenteer wel. Erfgoed op de Kaart is een uitgewerkt concept van ab-c media voor archieven. Als het RAL op zoek is naar een eenvoudige, aanvullende en goed werkende (mobiele) website, zou het dom zijn niet van dergelijk format gebruik te maken. Als Monumentenzorg en Archeologie op zoek zijn naar methoden mobiel verhalen te vertellen en/of toe te voegen dan is de MuseumApp van 7Scene een uitgewerkt en mooi voorbeeld. Dat wil niet zeggen dat het genoeg is de bekende formats te volgen. Er is niets op tegen om bijvoorbeeld i.s.m. de gemeente Leiden te kijken wat mogelijk is te doen met bronnenmateriaal op de GISKit Viewer, zeker als dat gratis kan. Dergelijke experimenten kunnen bovendien mogelijkheden bieden tot interessante nieuwe samenwerkingsverbanden. - Zoek samenwerking en synergie op lokaal niveau. Dit onderzoek bracht min of meer als bijvangst aan het licht dat er in Leiden allerlei instanties en instellingen bezig zijn met informatie op locatie. Nader onderzoek zou best kunnen opleveren dat in Leiden met de vele musea en onderwijsinstellingen op dit gebied nog veel meer gebeurd. Met name de gemeente Leiden en Technolab hebben aangegeven dat zij graag zouden willen samenwerken met erfgoedinstellingen in de stad. Hier zou meer mee gedaan kunnen en moeten worden. - Denk goed na over bereik en publiciteit Een instelling kan een prachtige app (laten) maken en vervolgens ontdekken dat die nauwelijks wordt gedownload. In de al maar uitdijende wereld van apps wordt zoiets fraais misschien helemaal niet ontdekt. Het is dus goed een helder publieksbeeld te krijgen. Wie wil je bereiken en hoe? Moeten gewerkt worden met leentelefoons of juist niet? Qua publiciteit moet ook gedacht worden aan kanalen die wellicht buiten het normale gezichtsveld vallen van de P&R van erfgoedinstellingen, zoals bijvoorbeeld de Nederlandse iphoneclub. - Vergeet niet uren vrij te maken voor de follow-up Overal in de erfgoedsector zijn projectgroepjes bezig met initiatieven en ideeën in zake het mobiel ter beschikking stellen van materiaal. Als er echter eenmaal is gekozen voor een project -zelfs in bescheiden vorm - zorg dan voor continuïteit en kwaliteit door iemand genoeg tijd te geven het project structureel verder te begeleiden. 19

20 - Heb oog voor de mogelijkheden en beperkingen van video- en filmmateriaal Bewegend materiaal op een locatie is een zeer mooie verrijking van een app en moet zeker gebruikt worden als het mogelijk is. Echter op een smartphone zijn duidelijk beperkingen aan dit medium. Fragmenten kunnen niet langer dan een minuut duren en het downloaden vraagt veel ruimte. Een (film)archief dat er vooral op uit is meer materiaal aan een groter publiek ter beschikking te stellen moet nadenken over andere mogelijkheden daartoe. Mogelijk is het Open Beelden concept van Beeld en Geluid zo n mogelijkheid. 20

01/05. Websites Nederland over. Mobile marketing. Whitepaper #03/2013. Mabelie Samuels internet marketeer

01/05. Websites Nederland over. Mobile marketing. Whitepaper #03/2013. Mabelie Samuels internet marketeer 01/05 Websites Nederland over Mobile marketing Mabelie Samuels internet marketeer 02/05 Mobile marketing Kunt u zich uw eerste mobiele telefoon nog herinneren? Die van mij was een Motorola, versie onbekend,

Nadere informatie

Location Based Media

Location Based Media Location Based Media Introductie met 7scenes Minor Create Your Future Nieuwe Media 2028 Studiejaar 2011-2012 Inhoud 1 Inleiding en uitleg opdracht... 3 1.1 Wat gaan we doen?... 3 1.2 Over 7scenes... 3

Nadere informatie

Samenvatting inventarisatie mobiele diensten

Samenvatting inventarisatie mobiele diensten Samenvatting inventarisatie mobiele diensten In juni en juli 2011 inventariseerde DEN de mobiele diensten die zijn ontwikkeld door, voor en in samenwerking met de erfgoedsector. Het doel van de inventarisatie

Nadere informatie

Wandelroutes, fietsroutes, themaroutes, educatieve routes en Outdoor games

Wandelroutes, fietsroutes, themaroutes, educatieve routes en Outdoor games Nieuw recreatief concept RouteApp. Meer zien, meer beleven Titel: RouteApps: de toekomst is begonnen Wandelroutes, fietsroutes, themaroutes, educatieve routes en Outdoor games Buro Kloeg RouteApp. Meer

Nadere informatie

WHITEPAPER. Wat is een. Responsive website? Voordelen van een. Responsive website? Hoe start je met een. Responsive website? RESPONSIVE WEBSITES

WHITEPAPER. Wat is een. Responsive website? Voordelen van een. Responsive website? Hoe start je met een. Responsive website? RESPONSIVE WEBSITES WHITEPAPER RESPONSIVE WEBSITES Wat is een Responsive website? Voordelen van een Responsive website? Hoe start je met een Responsive website? INTRODUCTIE Met het downloaden van deze whitepaper kunnen we

Nadere informatie

Bart ter Steege bart.ter.steege@jungleminds.nl 06 8128 7569. The Mobile Mindmap

Bart ter Steege bart.ter.steege@jungleminds.nl 06 8128 7569. The Mobile Mindmap Titel Nationale project, Vakdag 10 maart Dialogue 2010 &/ Klantnaam Digital Marketing 2010 Titel The Mobile projectmindmap Bart ter Steege bart.ter.steege@jungleminds.nl 06 8128 7569 Best of Mobile Best

Nadere informatie

Belééf het Erfgoed. Modules. Framework. Diensten. Portaalsoftware

Belééf het Erfgoed. Modules. Framework. Diensten. Portaalsoftware Belééf het Erfgoed Atlantis is een flexibel en betrouwbaar systeem voor collectiebeheer en portaalbouw. Dus wilt u op een professionele en verantwoorde wijze uw erfgoedbronnen beheren en beschikbaar stellen?

Nadere informatie

MOBILE De mogelijkheden van mobile apps

MOBILE De mogelijkheden van mobile apps MOBILE De mogelijkheden van mobile apps Gemak dient de mens INHOUD Apps zorgen voor gebruikersgemak 2 The future is mobile 3 De groei van apps 4 Verwachting = nieuwe standaard 4 Van website naar mobiel

Nadere informatie

Van. naar online. minpunten van:\ QR-codes. Layar

Van. naar online. minpunten van:\ QR-codes. Layar Van offline naar online De plusen minpunten van:\ QR-codes NFC 2 Van offline naar online getting social De offline-wereld zoals we deze gewend waren, is niet meer. Ongeveer twintig jaar geleden kreeg iedereen

Nadere informatie

App creation made simple!

App creation made simple! App creation made simple! VAN PRINT NAAR APPS Pieter van der Kruijf Accountmanager @ LayerGloss In m n functie als Accountmanager binnen LayerGloss spreek ik veel klanten, waaronder veel uitgevers, die

Nadere informatie

Ameland binnen handbereik

Ameland binnen handbereik Ameland binnen handbereik Gauke Pieter Sietzema Hoofd ontwikkeling, SEO specialist & Sterc partner Hendrik Jan Hofstede Strateeg & internetmarketeer & Sterc partner VVV Ameland mobile - Ameland binnen

Nadere informatie

voor audiovisueel erfgoed

voor audiovisueel erfgoed Onderzoeksrapport Beeld en Geluid: Mobiel platform voor audiovisueel erfgoed Uitgave: 14-10-2012, versie 1.1 Door JBLT ; Jonathan Marchal, Bas van Agten, Laurens Carbo, Thijs Blaas Voorwoord Om een goed

Nadere informatie

Hoe bouw je een goede website/webshop?

Hoe bouw je een goede website/webshop? Hoe bouw je een goede website/webshop? Een website/blog zit zo in elkaar, maar om er dan een goede, mooie en succesvolle website van te maken is een tweede. Hierbij komt veel meer kijken dan dat men denkt.

Nadere informatie

Augmented Reality in Aurasma

Augmented Reality in Aurasma Handleiding Augmented Reality in Aurasma Fontys Educatief Centrum - Beroepsonderwijs & Bedrijfsleven Versie 2.0 Oktober 2015 Colofon Fontys Educatief Centrum Postbus 347, 5600 AH Eindhoven Telefoon 08850

Nadere informatie

Smartphone Onderzoek OTYS Recruiting Technology

Smartphone Onderzoek OTYS Recruiting Technology Smartphone Onderzoek OTYS Recruiting Technology Inhoudsopgave Inhoudsopgave Inhoudsopgave... 2 Inleiding... 3 Uitkomst enquête... 4 Conclusie.... 9 2 Inleiding Inleiding Een smartphone is een mobiele telefoon

Nadere informatie

Periodiekenviewer. Jaargangen digitaal inzichtelijk

Periodiekenviewer. Jaargangen digitaal inzichtelijk Periodiekenviewer Jaargangen digitaal inzichtelijk Periodiekenviewer Kranten, tijdschriften, raadsnotulen, archieven en bibliotheek- en bedrijfsarchieven zijn de secondewijzer van de geschiedenis. Hierin

Nadere informatie

Resultaten internetpanel Dienst Regelingen

Resultaten internetpanel Dienst Regelingen Resultaten internetpanel Dienst Regelingen Resultaten peiling 15: gebruik social media juli 2012 1. Inleiding Tussen 1 juni en 10 juni konden panelleden van het internetpanel Dienst Regelingen een peiling

Nadere informatie

Dia 1 Introductie max. 2 minuten!

Dia 1 Introductie max. 2 minuten! 1 Dia 1 Introductie max. 2 minuten! Vertel: Deze les gaat vooral over het gebruik van sociale media. Maar: wat weten jullie eigenlijk zelf al over sociale media? Laat de leerlingen in maximaal een minuut

Nadere informatie

(Digitale) Dorpsmarketing in Luttenberg / Salland. Trends en tips

(Digitale) Dorpsmarketing in Luttenberg / Salland. Trends en tips (Digitale) Dorpsmarketing in Luttenberg / Salland Titel Trends en tips Gerben Derks Zelfstandig Business Developer www.gerbenderks.nl Werkzaam geweest in marketing en events voor o.a. Grolsch en ABN Amro

Nadere informatie

Als eerste bedankt voor het aanschaffen van deze PDF waarin ik je handige tips en trucs zal geven over het schrijven van een handleiding.

Als eerste bedankt voor het aanschaffen van deze PDF waarin ik je handige tips en trucs zal geven over het schrijven van een handleiding. Bedankt! Als eerste bedankt voor het aanschaffen van deze PDF waarin ik je handige tips en trucs zal geven over het schrijven van een handleiding. Graag zou ik je willen vragen mij een email te sturen

Nadere informatie

De abonnementsduur van het contract is afhankelijk van uw bundelkeuze (camera en abonnement).

De abonnementsduur van het contract is afhankelijk van uw bundelkeuze (camera en abonnement). Panasonic Cameramanager Go! Cloud videobeveiliging per direct beschikbaar! Panasonic Cameramanager biedt ondernemers de mogelijkheid op afstand een oogje in het zeil te houden. Met de alles in 1 oplossing

Nadere informatie

Jouw bedrijf in 3 stappen bovenin Google Whitepaper online vindbaarheid versie augustus 2012

Jouw bedrijf in 3 stappen bovenin Google Whitepaper online vindbaarheid versie augustus 2012 Jouw bedrijf in 3 stappen bovenin Google Whitepaper online vindbaarheid versie augustus 2012 Whitepaper Online vindbaarheid Allebedrijvenin augustus 2012 Pagina 1 Een woord vooraf Je hebt een prachtige

Nadere informatie

Een nieuwe website speciaal op maat gemaakt

Een nieuwe website speciaal op maat gemaakt Een nieuwe website speciaal op maat gemaakt dibbadoo Een onvergetelijke eerste indruk met een website van Dibbadoo Bestaande en potentiële klanten zoeken elke dag op internet naar producten en diensten.

Nadere informatie

Onderzoek naar ontwikkel platformen voor locative media tours

Onderzoek naar ontwikkel platformen voor locative media tours Onderzoek naar ontwikkel platformen voor locative media tours Diversiteit in technologie en aanbieders Douwe Jan Schrale /E&L Firma Vuurvogel Missie: avonturen/producten maken die de mensen op een intense

Nadere informatie

PERIODIEKENVIEWER. Jaargangen digitaal inzichtelijk. World Class Rapid Digitization of Cultural Heritage

PERIODIEKENVIEWER. Jaargangen digitaal inzichtelijk. World Class Rapid Digitization of Cultural Heritage PERIODIEKENVIEWER Jaargangen digitaal inzichtelijk World Class Rapid Digitization of Cultural Heritage Periodiekenviewer Kranten, tijdschriften, raadsnotulen, archieven en bibliotheek- en bedrijfsarchieven

Nadere informatie

Hoofdstuk 1. Introductie. Wat is icloud?

Hoofdstuk 1. Introductie. Wat is icloud? Hoofdstuk 1 Introductie Wat is icloud? HOOFDSTUK 1 INTRODUCTIE De kans dat je niet alleen een iphone hebt, maar bijvoorbeeld ook een ipad en een computer is groot. En daarbij ontstaat meteen de centrale

Nadere informatie

HOE STIMULEER JE HET GEBRUIK VAN INTRANET?

HOE STIMULEER JE HET GEBRUIK VAN INTRANET? AANTAL SLIDES 39 HOE STIMULEER JE HET GEBRUIK VAN INTRANET? 36 TIPS & TRICKS 02 39 VEEL ORGANISATIES ZETTEN HET INTRANET IN OM DE INTERNE COMMUNICATIE IN GOEDE BANEN TE LEIDEN. DE VOORDELEN ZIJN EVIDENT.

Nadere informatie

Creat4u. www.icreat4u.nl COMPLETE WEBSITE. voor ondernemers. 47,50,- per maand zonder opstartkosten. ONZE VOORDELEN! EEN ALL-IN WEBSITE

Creat4u. www.icreat4u.nl COMPLETE WEBSITE. voor ondernemers. 47,50,- per maand zonder opstartkosten. ONZE VOORDELEN! EEN ALL-IN WEBSITE COMPLETE WEBSITE voor ondernemers 47,50,- per maand zonder opstartkosten. Een complete website voor uw onderneming en die ook nog goed vindbaar is, dat is wat we willen! Maar hoe? EEN ALL-IN WEBSITE ONZE

Nadere informatie

LIVE PERFORMANCE. Bijlage Onderzoek Social Media. Sander van de Rijt PTTM22

LIVE PERFORMANCE. Bijlage Onderzoek Social Media. Sander van de Rijt PTTM22 LIVE PERFORMANCE Bijlage Onderzoek Social Media Sander van de Rijt PTTM22 Inhoudsopgave Social Media onderzoek Heesakkers & Daniels bestrating 3 Wat is social media? 3 Voor- en nadelen social media 3 Voordelen

Nadere informatie

Lesbrief: Mediawijs Thema: Mens & Dienstverlenen in de toekomst

Lesbrief: Mediawijs Thema: Mens & Dienstverlenen in de toekomst Lesbrief: Mediawijs Thema: Mens & Dienstverlenen in de toekomst Copyright Stichting Vakcollege Groep 2015. Alle rechten voorbehouden. Inleiding Dat mensen gebruik maken van media is niet nieuw. Er zijn

Nadere informatie

Trends in Digitale Media; nieuwe opportunities voor TV

Trends in Digitale Media; nieuwe opportunities voor TV Trends in Digitale Media; nieuwe opportunities voor TV Second screen breekt definitief door Het aantal bezitters van ipads en andere tablets is per december 2011 gestegen tot 1.7 miljoen Nederlanders (14%

Nadere informatie

Omzeil het gebruik van mappen en bestanden over Wiki s en het werken in de 21 e eeuw

Omzeil het gebruik van mappen en bestanden over Wiki s en het werken in de 21 e eeuw Omzeil het gebruik van mappen en bestanden over Wiki s en het werken in de 21 e eeuw In de whitepaper waarom u eigen documenten niet langer nodig heeft schreven we dat het rondmailen van documenten geen

Nadere informatie

Smartphones. Figuur 1 Our Mobile Planet, 2012

Smartphones. Figuur 1 Our Mobile Planet, 2012 Smartphones Het aandeel smartphones en tablets groeit hard in Nederland. De grafiek hieronder laat al zien dat in 2012 de penetratie van smartphones met 10% is toegenomen. Figuur 1 Our Mobile Planet, 2012

Nadere informatie

Grafisch ontwerp. Referenties. https://developers.google.com/webmasters/mobile-sites/ http://www.bluetrainmobile.com/mobile-showcase

Grafisch ontwerp. Referenties. https://developers.google.com/webmasters/mobile-sites/ http://www.bluetrainmobile.com/mobile-showcase Mobiel Datanose Op dit moment is mobiel datanose niet goed gedaan; je krijgt gewoon de site te zien zoals je het te zien krijgt op pc's of laptops. Maar vaak heb je het probleem dat je op je mobiel moet

Nadere informatie

Van lead naar klant. Alles wat u moet weten over leads

Van lead naar klant. Alles wat u moet weten over leads Van lead naar klant Alles wat u moet weten over leads Leads Voor de meeste websites is hét doel: leads. Ofwel, mensen of bedrijven die interesse hebben in uw product of dienst., potentiële klanten dus.

Nadere informatie

HEEMKUNDE RIPS. Project Initiatie Document. Datum voltooid: 9-11-2011. Versie: 1.0. Document ID: 1 Bestandsnaam: Project initiatie document

HEEMKUNDE RIPS. Project Initiatie Document. Datum voltooid: 9-11-2011. Versie: 1.0. Document ID: 1 Bestandsnaam: Project initiatie document HEEMKUNDE RIPS Project Initiatie Document Projectcode: P201101 Datum voltooid: 9-11-2011 Auteur: Paul Oostenrijk Versie: 1.0 Status: Concept Bestandsnaam: Project initiatie document Documenthistorie Revisies

Nadere informatie

het assessment plan van aanpak Sophia Thelen Interactieve vormgeving (90414) Stagebedrijf & opdrachtgever: C&F Report design

het assessment plan van aanpak Sophia Thelen Interactieve vormgeving (90414) Stagebedrijf & opdrachtgever: C&F Report design het assessment plan van aanpak Sophia Thelen Interactieve vormgeving (90414) Stagebedrijf & opdrachtgever: C&F Report 02-09-2013 design inhoudsopgave Hoofdstuk Pagina Inhoudsopgave & contactgegevens 2

Nadere informatie

Werkconferentie woensdagmiddag 24 april Erfgoednota Leiden Startdocument voor hoofdthema Stad als beleving

Werkconferentie woensdagmiddag 24 april Erfgoednota Leiden Startdocument voor hoofdthema Stad als beleving Werkconferentie woensdagmiddag 24 april Erfgoednota Leiden Startdocument voor hoofdthema Stad als beleving Erfgoed is in de nieuwe erfgoednota een breed begrip; de cultuurhistorie van Leiden uit zich op

Nadere informatie

TuinHulp.com, Nieuwe Webservice voor Hoveniersbedrijven 2014

TuinHulp.com, Nieuwe Webservice voor Hoveniersbedrijven 2014 Even voorstellen: Mijn naam is Marcel van Leeuwen, ben van oorsprong hovenier, en tuincentrum deskundige. Sinds eind jaren negentig ontwerp en publiceer ik ook websites. Nadat ik ben overgestapt naar Wordpress

Nadere informatie

Online Marketing. Door: Annika Woud ONLINE MARKETING

Online Marketing. Door: Annika Woud ONLINE MARKETING Online Marketing Door: Annika Woud 1 Inhoudsopgaven 1 Wat is online marketing? 2 Hoe pas je online marketing toe op een website? Hoe pas je het toe? SEO Domeinnaam HTML Google Analytics Advertenties op

Nadere informatie

Rob Duits Sander Helling Xander Knol André van de Polder Paco Josée Klas: Rood. Onderzoeksrapport. Medialandschap

Rob Duits Sander Helling Xander Knol André van de Polder Paco Josée Klas: Rood. Onderzoeksrapport. Medialandschap Rob Duits Sander Helling Xander Knol André van de Polder Paco Josée Klas: Rood Onderzoeksrapport Medialandschap Inhoudsopgave 05 Voorbereiding onderzoek - Doel van het onderzoek - Onderzoeksvraag en deelvragen

Nadere informatie

Frans de Hoyer GW Management. E-Mail Marketing (mysterye-mail) E-Mailnieuwsbrief Social media voor de Automotive. De wereld is veranderd

Frans de Hoyer GW Management. E-Mail Marketing (mysterye-mail) E-Mailnieuwsbrief Social media voor de Automotive. De wereld is veranderd Frans de Hoyer GW Management E-Mail Marketing (mysterye-mail) E-Mailnieuwsbrief Social media voor de Automotive De wereld is veranderd 1 We kopen online We plaatsen alles online 2 Dit onderdeel valt ineens

Nadere informatie

Hieronder vindt u het doelgroep- en marktonderzoek dat ik heb gedaan voor de Samsung Vision.

Hieronder vindt u het doelgroep- en marktonderzoek dat ik heb gedaan voor de Samsung Vision. Van: Aan: Jeroen Egelmeers Noord 8 5446 XA Wanroij Studio Eidos t.a.v. de heer Van Heur Von Flotowlaan 1 5653 AD Eindhoven Wanroij, 10 januari 2012 Betreft: Doelgroep- en Marktonderzoek Beste heer Van

Nadere informatie

47% van de Nederlandse marketeers vindt zijn marketingkennis van online mogelijkheden te beperkt

47% van de Nederlandse marketeers vindt zijn marketingkennis van online mogelijkheden te beperkt 47% van de Nederlandse marketeers vindt zijn marketingkennis van online mogelijkheden te beperkt 49% vindt dat mediabureaus tekort schieten in hun advies over online marketing Wat is de werkelijkheid van

Nadere informatie

VOOR- EN NADELEN VAN SOCIAL MEDIA

VOOR- EN NADELEN VAN SOCIAL MEDIA VOOR- EN NADELEN VAN SOCIAL MEDIA VOOR- EN NADELEN VAN SOCIAL MEDIA Social media zijn leuk en boeiend. Maar er zitten ook zeker andere kanten aan. Niet voor niets volg je nu deze lessen. Het is belangrijk

Nadere informatie

Guy Coenen. 10 Tips om online geld te verdienen met freelance thuiswerk

Guy Coenen. 10 Tips om online geld te verdienen met freelance thuiswerk Guy Coenen 10 Tips om online geld te verdienen met freelance thuiswerk 2015 Inleiding Hoe kun je van huis uit geld verdienen met je computer? Wat zijn de beste manieren om freelance bij te verdienen? In

Nadere informatie

012345561728944 53 9 1 49 6 2 0 C*D('8>,E@D8*.*,F@*/F*..*+,*+, /@=8G.,E*;8G,@+;*(,/F';*+F*+, E*8,HIJJ &'()*+,-'./,012345216,*+,78*+9,:;,

Nadere informatie

Raad van kerken. Groningen - Drenthe. Werkgroep Kerk en Media. Tips voor redacties van kerkelijke websites

Raad van kerken. Groningen - Drenthe. Werkgroep Kerk en Media. Tips voor redacties van kerkelijke websites website. Daar kunnen de leden dan op inloggen en de liederen afspelen en/of downloaden. Het blijkt een goed hulpmiddel bij het oefenen te zijn en daarmee een goed intern gebruik van het internet. Rond

Nadere informatie

Stappenplan. De ontwikkeling van een interface doorloopt bij Studio Wolf vier stappen. Deze stappen verduidelijken de weg naar het eindresultaat.

Stappenplan. De ontwikkeling van een interface doorloopt bij Studio Wolf vier stappen. Deze stappen verduidelijken de weg naar het eindresultaat. Stappenplan Een interface is in principe alles wat de communicatie tussen de gebruiker en de computer bepaalt of vorm geeft. Het is het deel van de website of webapplicatie dat de interactie met de gebruiker

Nadere informatie

Professionele woningbeveiliging. X-serie Alarm Scan App Gebruikershandleiding

Professionele woningbeveiliging. X-serie Alarm Scan App Gebruikershandleiding Professionele woningbeveiliging X-serie Alarm Scan App Gebruikershandleiding Inhoud 1. Inleiding: X-serie Alarm Scan App in één oogopslag 2. De app starten 3. Uw contactgegevens invoeren in servicerapporten

Nadere informatie

SURFACE BESCHRIJVING. Wat is het? Voor wie is het? Hoe werkt het? De Surface in het onderwijs

SURFACE BESCHRIJVING. Wat is het? Voor wie is het? Hoe werkt het? De Surface in het onderwijs BESCHRIJVING SURFACE Wat is het? De Surface is een liggend 30 inch beeldscherm op een tafel waaraan meerdere kinderen tegelijk kunnen werken. Zij bedienen de Surface met hun handen. Het apparaat kan 52

Nadere informatie

Hoofdstuk 3 Een kant-en-klare (itn) route activeren in uw TomTom en fouten voorkomen

Hoofdstuk 3 Een kant-en-klare (itn) route activeren in uw TomTom en fouten voorkomen Mocht u een ander type TomTom hebben dan mijn XL Live IQ, dan kan de beschrijving iets afwijken. Hoofdstuk 3 Een kant-en-klare (itn) route activeren in uw TomTom en fouten voorkomen De GPS route (van www.bikersplace.nl?)

Nadere informatie

Welk online videokanaal kan ik het beste gebruiken?

Welk online videokanaal kan ik het beste gebruiken? GGTV Informatie Welk online videokanaal kan ik het beste gebruiken? Gefeliciteerd. Je hebt een mooie video gemaakt of laten maken! Maar hoe zorg je ervoor dat zoveel mogelijk mensen naar je video gaan

Nadere informatie

Social Media. Hoe Sociale Media kunnen bijdragen aan Werving, Interne samenwerking, Awareness en PR. Utrecht Michel Penterman 6 december 2012

Social Media. Hoe Sociale Media kunnen bijdragen aan Werving, Interne samenwerking, Awareness en PR. Utrecht Michel Penterman 6 december 2012 Social Media Hoe Sociale Media kunnen bijdragen aan Werving, Interne samenwerking, Awareness en PR Utrecht Michel Penterman 6 december 2012 1 Agenda 1.Social Media Scan 2.Trends 3.Mogelijkheden 4.Tips

Nadere informatie

2. Wat kost HBO GO? HBO GO is onderdeel van het HBO Pakket. Daarom betaalt u er niets extra voor.

2. Wat kost HBO GO? HBO GO is onderdeel van het HBO Pakket. Daarom betaalt u er niets extra voor. Q&A HBO GO Versie: 0 Versie: 1 Datum: 27 april 2012 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ Algemeen Instellingen Problemen oplossen

Nadere informatie

Hoe bouw ik een goede website?

Hoe bouw ik een goede website? Hoe bouw ik een goede website? Inleiding Stel, u heeft een eigen bedrijf en u wilt een website. U hebt gezien dat u zelf een site kunt bouwen met behulp van gratis tools die sommige providers aanbieden.

Nadere informatie

Th!nk mobile. Op Zig logisch. Menno Ouweneel Marketingmanager. Twitter: mouweneel Skype: menno_ouweneel

Th!nk mobile. Op Zig logisch. Menno Ouweneel Marketingmanager. Twitter: mouweneel Skype: menno_ouweneel Th!nk mobile Op Zig logisch Menno Ouweneel Marketingmanager Twitter: mouweneel Skype: menno_ouweneel Mobiele telefoons zullen de desktop computer passeren als het meestgebruikte apparaat voor internettoegang,

Nadere informatie

MARKTONDERZOEK. Content By Creative ArtWorks BV. Pagina 6 van 18

MARKTONDERZOEK. Content By Creative ArtWorks BV. Pagina 6 van 18 MARKTONDERZOEK De markt waarin The Webstarter zich bevindt is de markt van webdevelopment & webdesign. Veel bedrijven hebben al een website, maar je hebt altijd starters, bedrijven die toe zijn aan een

Nadere informatie

Zit de online burger wel online op u te wachten? Door: David Kok

Zit de online burger wel online op u te wachten? Door: David Kok Zit de online burger wel online op u te wachten? Door: David Kok Veel gemeenten zijn inmiddels actief op sociale media kanalen, zoals ook blijkt uit het onderzoek dat is beschreven in hoofdstuk 1. Maar

Nadere informatie

Altijd en overal online?

Altijd en overal online? Altijd en overal online? Smartphone Tablet E-Reader Netbook Notebook Chromebook Smartphones Bekende merken en types: Apple iphone 4 Samsung Galaxy S II HTC Desire HD Blackberry bold Steeds minder: Nokia

Nadere informatie

Webdesign voor ondernemers

Webdesign voor ondernemers e-boek Webdesign voor ondernemers Veelgestelde vragen over het laten maken van een website Bart van den Bosch Inhoud 1. Zelf doen of uitbesteden? 4 2. Webdesigners 7 3. Wat is Wordpress 10 4. Maken van

Nadere informatie

10 onderdelen die niet mogen ontbreken in een online briefing

10 onderdelen die niet mogen ontbreken in een online briefing Een goede online briefing past op één A4 [+ checklist] Auteur: Ronald Heijkens, Sabel Online Je wilt een nieuwe website, intranet, online magazine of app. Maar omdat je de expertise zelf niet in huis hebt,

Nadere informatie

Even kijken waar wij staan?

Even kijken waar wij staan? Even kijken waar wij staan? Het is nieuw omarmen of verwerpen? Het is wel een beetje eng! Ik heb geen zin om via Facebook te vernemen dat iemand een moeilijke stoelgang heeft. Privé is Privé en dat blijft

Nadere informatie

Adverteren op one2xs

Adverteren op one2xs Adverteren op one2xs GPT advertenties die wél rendabel zijn. Laat u overtuigen door de vele mogelijkheden die one2xs u biedt. www.one2xs.com 28-11-2008 Adverteren op one2xs. Waarom? Enorm brede doelgroep

Nadere informatie

Museumbezoek onder Studenten

Museumbezoek onder Studenten Museumbezoek onder Studenten Ontwerprapport CMD-Project Jelle Clignet CMD2B 1108174 Inhoudsopgave Inleiding 2 Concept 3 Beschrijving van het concept 3 Applicatie 3 Ondersteunende middelen 3 Middelen 4

Nadere informatie

1. Inleiding Hoe wordt mijn website gemakkelijk gevonden in de verschillende zoekmachines.

1. Inleiding Hoe wordt mijn website gemakkelijk gevonden in de verschillende zoekmachines. Samenvatting In deze whitepaper wordt de vraag beantwoord: Hoe kan ik mijn website beter vindbaar maken in zoekmachines?. Om hier achter te komen wordt eerst achtergrond informatie gegeven over hoe zoekmachines

Nadere informatie

10 FACEBOOK TIPS VOOR BEDRIJVEN

10 FACEBOOK TIPS VOOR BEDRIJVEN 10 FACEBOOK TIPS VOOR BEDRIJVEN Introductie Social media wordt steeds vaker door bedrijven gebruikt om beter contact met hun klanten te krijgen en uiteindelijk meer inkomsten te realiseren. Facebook is

Nadere informatie

9 redenen waarom jouw website geen klanten oplevert.

9 redenen waarom jouw website geen klanten oplevert. 9 redenen waarom jouw website geen klanten oplevert. Introductie Een goed ingerichte website met een goed uitgevoerde marketingstrategie is het ideale marketing tool voor ondernemers. Een goede website

Nadere informatie

Werkconferentie woensdagmiddag 24 april Erfgoednota Leiden Startdocument voor hoofdthema Stad van (internationale) kennis en collecties

Werkconferentie woensdagmiddag 24 april Erfgoednota Leiden Startdocument voor hoofdthema Stad van (internationale) kennis en collecties Werkconferentie woensdagmiddag 24 april Erfgoednota Leiden Startdocument voor hoofdthema Stad van (internationale) kennis en collecties Erfgoed is in de nieuwe erfgoednota een breed begrip; de cultuurhistorie

Nadere informatie

Wat SEO voor uw onderneming kan betekenen

Wat SEO voor uw onderneming kan betekenen Wat SEO voor uw onderneming kan betekenen Whitepaper Alles wat u moet weten over SEO Pagina overzicht Als ondernemer wilt u een goede website. Een website die voor uw doelgroep makkelijk vindbaar is en

Nadere informatie

WebDAV versus iwork.com op je ipad

WebDAV versus iwork.com op je ipad WebDAV versus iwork.com op je ipad Datum: 14 maart 2011 Versie: 1.0 Auteur: Pierre Gorissen (http://ictoblog.nl/ ) Een van de minder handige dingen aan de iwork verzameling voor de ipad (Pages, Keynote,

Nadere informatie

Hoofdstuk 1 Wat zijn apps eigenlijk?

Hoofdstuk 1 Wat zijn apps eigenlijk? Hoofdstuk 1 Wat zijn apps eigenlijk? Welkom Wat goed dat je begonnen bent in dit boek! Het lijkt me heel leuk om samen met jou een app te maken. Als we alle stappen rustig doorlopen, heb je straks niet

Nadere informatie

Wat is social media nou eigenlijk?

Wat is social media nou eigenlijk? Social media Wat is social media nou eigenlijk? Social media is een verzamelbegrip voor online platformen waar de gebruikers, zonder of met minimale tussenkomst van een professionele redactie, de inhoud

Nadere informatie

5. Documenten Wat kan ik met Documenten? 1. Over LEVIY. 5.1 Documenten terugvinden Uitleg over vinden van documenten.

5. Documenten Wat kan ik met Documenten? 1. Over LEVIY. 5.1 Documenten terugvinden Uitleg over vinden van documenten. Versie 1.0 23.03.2015 02 1. Over LEVIY Wat doet LEVIY? 08 5. Documenten Wat kan ik met Documenten? 2. Algemene definities Behandelen van terugkerende definities. 09 5.1 Documenten terugvinden Uitleg over

Nadere informatie

Eindrapportage Interactieve Leerlijnen. www.dnsleerroutes.net. Auteur(s) : Annemarieke Schepers Versienummer : januari 2010. Kennisnet.

Eindrapportage Interactieve Leerlijnen. www.dnsleerroutes.net. Auteur(s) : Annemarieke Schepers Versienummer : januari 2010. Kennisnet. Eindrapportage Interactieve Leerlijnen versie datum 1 / 7 Eindrapportage Interactieve Leerlijnen www.dnsleerroutes.net Auteur(s) : Annemarieke Schepers Versienummer : januari 2010 Kennisnet.nl www.dnsleerroutes.net

Nadere informatie

Van papier naar digitaal: een paradigma-wisseling voor uitgevers 8 ontwikkelingen die medebepalend zijn voor uw online uitgeefsucces

Van papier naar digitaal: een paradigma-wisseling voor uitgevers 8 ontwikkelingen die medebepalend zijn voor uw online uitgeefsucces Van papier naar digitaal: een paradigma-wisseling voor uitgevers 8 ontwikkelingen die medebepalend zijn voor uw online uitgeefsucces Hans Peijnenburg Performis Eigenlijk weet u het wel: uw papieren magazine

Nadere informatie

Privacy instellingen in ios 9! Dit zijn de privacy instellingen van ios 9 die je moet weten.

Privacy instellingen in ios 9! Dit zijn de privacy instellingen van ios 9 die je moet weten. Privacy instellingen in ios 9! Dit zijn de privacy instellingen van ios 9 die je moet weten. 1 Inhoudsopgave Inhoud Inhoudsopgave... 2 Waarom hebben we dit gemaakt?... 3 De instellingen en de gevolgen

Nadere informatie

Clear Channel lanceert permanent interactief netwerk. Outdoor gaat mobiel

Clear Channel lanceert permanent interactief netwerk. Outdoor gaat mobiel Clear Channel lanceert permanent interactief netwerk. Outdoor gaat mobiel 2 3 Waarom een interactief netwerk? Outdoor gaat mobiel Het nieuw gelanceerde netwerk maakt outdoor interactief. Het maakt het

Nadere informatie

Haal meer boekingen uit uw website! Meer bezoekers, meer boekingen, meer gasten Tommy Bookingsupport & TenZer

Haal meer boekingen uit uw website! Meer bezoekers, meer boekingen, meer gasten Tommy Bookingsupport & TenZer Haal meer boekingen uit uw website! Meer bezoekers, meer boekingen, meer gasten Tommy Bookingsupport & TenZer Wat gaan we doen. Online trends Website ontwikkeling Online boeken Zoekmachine optimalisatie

Nadere informatie

Research context: van venster naar poort Onderdeel: context

Research context: van venster naar poort Onderdeel: context Research context: van venster naar poort Onderdeel: context Naam: Zoë Tabak Klas: GAR1D Vak: Research Leraar: Harald Warmelink Datum: 15-3-2015 Inleiding Naar aanleiding van de eerste discussies binnen

Nadere informatie

camperlocaties. Exclusief voor en door camperaars. Gratis voor NKC-leden. Snelgids. Campercontact app. 1 Campercontact Snelgids

camperlocaties. Exclusief voor en door camperaars. Gratis voor NKC-leden. Snelgids. Campercontact app. 1 Campercontact Snelgids 25.000 camperlocaties Gratis voor NKC-leden Snelgids Campercontact app 1 Campercontact Snelgids Exclusief voor en door camperaars Wat is Campercontact? Campercontact is met meer dan 25.000 aangemelde camperlocaties

Nadere informatie

Android. Smartphones & Tablets. Vergroot uw digitale wereld

Android. Smartphones & Tablets. Vergroot uw digitale wereld Android Smartphones & Tablets Vergroot uw digitale wereld Android Android is het besturingssysteem van de meeste smartphones & tablets die niet door Apple zijn gemaakt. Toestellen van bijvoorbeeld Samsung,

Nadere informatie

Het Mobiele Web Waarom is dit belangrijk voor het mkb en in het bijzonder voor uw bedrijf

Het Mobiele Web Waarom is dit belangrijk voor het mkb en in het bijzonder voor uw bedrijf Het Mobiele Web Waarom is dit belangrijk voor het mkb en in het bijzonder voor uw bedrijf OpJeFoon om uw klanten te bereiken: altijd en overal. Bent u klaar voor het Mobiele Web? Technologie ontwikkelt

Nadere informatie

Handleiding Sdu Tijdschriften App (Stapp) Stapp 5.0 Handleiding versie

Handleiding Sdu Tijdschriften App (Stapp) Stapp 5.0 Handleiding versie Handleiding Sdu Tijdschriften App (Stapp) Stapp 5.0 Handleiding versie 2018-01 1 Welkom bij Stapp Compatibel met - minimaal ios 10 - minimaal Android 6 Welkom bij Stapp Met de Sdu Tijdschriften App (Stapp)

Nadere informatie

Versie 2. Opdracht deel B 07-12-2014. Inhoud. Raoul Vos Hogeschool Leiden Studentnummer: 1088675

Versie 2. Opdracht deel B 07-12-2014. Inhoud. Raoul Vos Hogeschool Leiden Studentnummer: 1088675 Versie 2 07-12-2014 Opdracht deel B Inhoud Raoul Vos Hogeschool Leiden Studentnummer: 1088675 Inhoudsopgave: Inleiding:... 3 Opdracht deel A Analyse... 3 Opdracht deel B Inhoud... 3 Opdracht deel C Website...

Nadere informatie

Waarom is Click to Call de ontbrekende link voor online succes

Waarom is Click to Call de ontbrekende link voor online succes Waarom is Click to Call de ontbrekende link voor online succes Oktober 2013 ONDERWERPEN Managementsamenvatting 2 Introductie 3 Online blijft 4 Waarom is Click-to-Call vandaag de dag relevant? De nieuwe

Nadere informatie

Alfresco Document Management

Alfresco Document Management Pagina 1 van 6 Alfresco Document Management Efficiënter kunnen (samen)werken, altijd en overal kunnen beschikken over de benodigde informatie en geen zorgen hoeven maken over IT en back-up? Lagere kosten

Nadere informatie

VeleHanden. Collecties online toegankelijk door crowdsourcing

VeleHanden. Collecties online toegankelijk door crowdsourcing VeleHanden Collecties online toegankelijk door crowdsourcing De crowdsourcingwebsite VeleHanden Voor erfgoedinstellingen is crowdsourcing een prachtige oplossing om collecties te ontsluiten. Elk archief

Nadere informatie

Bottleball Onderzoeksverslag MovingMonsters. Uitgevoerd door Arno Classens a.classens@student.fontys.nl

Bottleball Onderzoeksverslag MovingMonsters. Uitgevoerd door Arno Classens a.classens@student.fontys.nl Bottleball Onderzoeksverslag MovingMonsters Uitgevoerd door Arno Classens a.classens@student.fontys.nl 1 1. Inhoudsopgave Wat? Bladzijde 1. Introductie 3 2. Methodologie 4 3. Resultaten 3.1 Oriëntatie

Nadere informatie

17 omzetverhogende marketing tips

17 omzetverhogende marketing tips 17 omzetverhogende marketing tips 1. Creëer je eigen youtube kanaal en gebruik het om je producten aan te kondigen, een aanbieding te doen of tips te geven. Kijk maar als voorbeeld naar het succes van

Nadere informatie

Het Mobiel Erfgoed Plein

Het Mobiel Erfgoed Plein Het Mobiel Erfgoed Plein 30 april 2017 Mobiele Collectie Nederland Eén van de belangrijkste doelstellingen van de stichting Mobiele Collectie Nederland (MCN) is het verhogen van de zichtbaarheid van mobiel

Nadere informatie

T-Mobile biedt 4G voor alle smartphones, dus ook de iphone 5

T-Mobile biedt 4G voor alle smartphones, dus ook de iphone 5 T-Mobile biedt 4G voor alle smartphones, dus ook de iphone 5 Samen Meer Bereiken Een netwerk voor mobiele telefonie is nooit af. T-Mobile volgt het gebruik en de prestaties van het mobiele netwerk op de

Nadere informatie

De info is nog niet veelzeggend maar

De info is nog niet veelzeggend maar Het motto van het congres luidt De grensoverschrijdende regio, krachten in het Noorden. Marien en ik zetten ons al jaren in voor de kracht en (het gebruiken van) de mogelijkheden die ruimtelijke informatie

Nadere informatie

Content Strategie. Hoorcollege 2 9 september 2013

Content Strategie. Hoorcollege 2 9 september 2013 Content Strategie Hoorcollege 2 9 september 2013 Agenda HC2 Communicatie Basisprincipes content Content en platformen Content en SEO Owned, earned, paid media 2 3 4 5 6 Overtuigen en shared meaning Hoe

Nadere informatie

Afdrukken bestellen via Picasa

Afdrukken bestellen via Picasa Afdrukken bestellen via Picasa Start alfabetische serie over Picasa3 met de A van Afdrukken Als je zo je best hebt gedaan om je foto's in Picasa netjes te corrigeren, kun je tot je grote teleurstelling

Nadere informatie

ESSAY. Hoe kan Oxford House efficiënter online communiceren naar zijn potentiele opdrachtgevers? Essay. Lexington Baly 1592180

ESSAY. Hoe kan Oxford House efficiënter online communiceren naar zijn potentiele opdrachtgevers? Essay. Lexington Baly 1592180 ESSAY Hoe kan Oxford House efficiënter online communiceren naar zijn potentiele opdrachtgevers? Essay Lexington Baly 1592180 Seminar: Dream Discover Do Essay Docent: Rob van den Idsert Effectief gebruik

Nadere informatie

laat mobiele websites en apps voor u werken

laat mobiele websites en apps voor u werken 8 laat mobiele websites en apps voor u werken juni 2012 www.multimove.nl Mobiele website of app? Bedenk wat u uw websitebezoeker wilt bieden en maak dan een keuze. Deze Paper helpt u op weg! 2 introductie

Nadere informatie

Groene apps en natuurbeleving. Tablets en smartphones, een meerwaarde in de natuur?

Groene apps en natuurbeleving. Tablets en smartphones, een meerwaarde in de natuur? Groene apps en natuurbeleving Tablets en smartphones, een meerwaarde in de natuur? Programma In mensentaal Basishandelingen Demo apps Social media QR vs layar Andere toepassingen Alle begin is moeilijk

Nadere informatie

11 Redenen om te investeren in een nieuwe website

11 Redenen om te investeren in een nieuwe website 11 Redenen om te investeren in een nieuwe website Als je al een website hebt, dan is het handig als je beschikt over een overzicht van redenen wanneer een investering in een nieuwe website gerechtvaardigd

Nadere informatie