Infobrochure voor patiënten en hun familie. Herstel na borstkanker
|
|
- Frans van Wijk
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Infobrochure voor patiënten en hun familie Herstel na borstkanker
2 Redactie: Danielle Van Horenbeek, Brecht Desplenter Eindredactie: Griet Van de Walle Vormgeving: Kokoz Met dank voor de kritische lectuur: prof. dr. Marie-Rose Christiaens, diensthoofd Oncologische Heelkunde, coördinator Multidisciplinair Borstcentrum, UZ Leuven Lienke Vandezande, borstverpleegkundige, UZ Leuven prof. dr. Hannelore Denys, kliniekhoofd Medische Oncologie, UZ Gent Katrien Devalez, borstverpleegkundige, UZ Gent Rita Deconinck, borstverpleegkundige AZ Sint-Lucas Gent V.u.: Marc Michils, Koningsstraat 217, 1210 Brussel Maart 2013 Vlaamse Liga tegen Kanker (is deze brochure ouder dan vier jaar, informeer dan of er een nieuwe uitgave van bestaat) 2
3 Inhoud 1. De dagen na de operatie Verzorging Voorlopige prothese Ongemakken Oefeningen 7 2. Uitwendige borstprothese en borstreconstructie Eigen keuze Uitwendige borstprothese Borstreconstructie Lymfoedeem Het leven na borstkanker Het zwarte gat Veranderd zelfbeeld Werk en hobby s Vermoeidheid Geheugen- en concentratieproblemen Kinderwens en contraceptie Behandeling van menopauzale klachten Nevenwerkingen van hormoontherapie Relaties en seksualiteit Borstkanker en erfelijkheid Lotgenotencontact Meer info 25 3
4 De dagen na de operatie Herstel na borstkanker Na een operatie voor borstkanker is het belangrijk dat u extra goed voor uzelf zorgt. Deze brochure wil u daarbij helpen. Het is normaal dat u in deze periode met vragen zit. Vragen over uw operatie, over uw behandeling, maar ook over hoe het nu verder zal gaan. Deze brochure probeert antwoorden te geven. We geven u ook aan waar u terecht kunt voor meer info en begeleiding. Misschien is er na de borstoperatie nog radiotherapie, hormonale therapie, chemotherapie of doelgerichte behandeling gepland. Daarover kunt u meer lezen op de VLK-website, in de VLK-brochures over chemotherapie en over radiotherapie, en in de brochure Meer weten over borstkanker, allemaal gratis te verkrijgen bij het secretariaat van de VLK of te downloaden via de website Deze brochure richt zich vooral - maar niet uitsluitend - tot vrouwen. Bij borstkanker is een op de honderd patiënten een man. Er zijn wel enkele verschillen, maar de behandeling en het herstel verlopen grotendeels gelijk bij mannen en vrouwen. 4
5 1 De dagen na de operatie 1.1 Verzorging Als u pijn hebt of een ander ongemak ervaart na de ingreep, is het belangrijk dat u dit tijdig meldt aan uw arts of aan de verpleegkundige. Denk niet dat pijn nu eenmaal bij de ingreep hoort. Als u vertelt wat u voelt, kan men u helpen en pijnmedicatie geven zodat pijnpieken vermeden worden. Vraag zeker advies over het nemen van pijnstillers voor wanneer u thuis bent. ' Hebt u vragen of is er een probleem, aarzel dan niet om uw huisarts te raadplegen. ' Na de ingreep krijgt u een verband of een drukverband rond uw borst. Bij een okseluitruiming en bij een borstamputatie worden er een paar flexibele buisjes (drains) in en rond de wonde aangebracht. De drains voeren het wondvocht, het oude bloed en het overtollige lymfevocht vanuit de wonde af naar een redonfles. Dit belet echter niet dat u uit uw bed komt, want de redonfles neemt u gewoon mee in een draagzakje. Hoe lang die drains en het (druk)verband ter plaatse moeten blijven, verschilt van patiënt tot patiënt en van ingreep tot ingreep. Als de hoeveelheid vocht nog minimaal is, beslist de arts om de drains weg te nemen. Dat kan bij sommigen al na een week, maar het kan ook langer duren. Bij een borstsparende operatie met sentinelprocedure (zonder aanvullende okseluitruiming) worden er meestal geen drains aangebracht. Als u hierover vragen hebt, twijfel dan niet om ze te stellen aan de arts. Bij een borstsparende ingreep met sentinelprocedure (zonder aanvullende okseluitruiming) mag u al de dag na de operatie het ziekenhuis verlaten. De verpleegkundige verwijdert dan ook het (druk)verband en u mag een gewone bh zonder beugel dragen. Zijn bij u evenwel drains aangebracht, dan blijft het (druk)verband de eerste twee dagen volledig dicht. Daarna wordt het dagelijks vervangen bij de wondverzorging. In sommige ziekenhuizen wordt het verband ook gewoon weggelaten. Enkele dagen na de ingreep gaat u naar huis. Indien u nog een verband heeft, gaat de wondverzorging daar gewoon door. Een verpleegkundige komt daarvoor dagelijks bij u aan huis. Hebt u vragen of is er een probleem, aarzel dan niet om uw huisarts te raadplegen. Hij is door het ziekenhuis op de hoogte gebracht van de ingreep en zal u helpen. Hij kan ook eventueel beslissen dat u het best op raadpleging gaat in het ziekenhuis. U zult ook regelmatig naar het ziekenhuis moeten voor een wondcontrole. Daar krijgt u eventueel ook nieuwe redonflessen mee. Wees alert voor tekens van infectie. Verwittig uw arts als u koorts krijgt, of 5
6 De dagen na de operatie als de wonde rood ziet, zwelt of meer pijn doet. Na afname van een kweek door punctie kan een antibioticakuur de infectie van de wonde dan zo snel mogelijk bestrijden. Had u een ingreep zonder drains, dan mag u enkele dagen na de operatie weer douchen. De wonde niet inzepen en na de douche droogdeppen, is hierbij de boodschap. Hebt u wel drains, dan zorgt u ervoor dat de insteekpunten daarvan niet nat worden. Wanneer na het verwijderen van de drains alle wondjes gesloten zijn, mag u weer douchen. Een bad nemen kan pas als de wonde goed genezen is. Een goede hygiëne is erg belangrijk. Rond de wonde moet de oksel/huid zeker proper worden gehouden. Gebruik geen deodorant. Was u met een neutrale zeep en droog u goed af. Wrijf de huid en het geheelde litteken in met een hydraterende lotion of melk. Krijgt u bestraling, overleg dan met de radiotherapeut over het gebruik van lotions en melk. Snel na de operatie beweegt u voorzichtig met uw arm, al moet de schouder, zeker bij okseluitruiming, de eerste 24 uur zo veel mogelijk stil blijven. Uiteraard doet u geen zware inspanningen. Na het verwijderen van de eventuele drains probeert u de arm zo vlug mogelijk weer normaal te gebruiken. Daarnaast is het ook belangrijk om de dag na de operatie al rond te stappen. Matige lichaamsbeweging (20-30 minuten per dag) is nodig om uw lichaam optimaal te laten herstellen. 1.2 Voorlopige prothese Als het (druk)verband verwijderd is, kunt u opnieuw een bh dragen. U krijgt dan een voorlopige zachte prothese, een stoffen hoesje opgevuld met gecentreerde watten. Deze prothese is niet ideaal, maar is slechts een tijdelijke oplossing. Zodra de wonde helemaal genezen is (minimum zes weken), kunt u rustig uitkijken naar een siliconenprothese of eventueel een borstreconstructie overwegen (zie hoofdstuk 2). 1.3 Ongemakken Tijdens de operatie worden onvermijdelijk een paar huidzenuwen doorgesneden. Heel wat patiënten hebben daardoor na de operatie een slapend of prikkelend gevoel ter hoogte van de huid van de ribbenkast en de okselholte, de binnenzijde van de bovenarm en de achterste okselplooi. Dat ongemak verdwijnt meestal en geeft zelden blijvende last. Frequent aanraken doet de klachten afnemen en voorzichtige oefeningen met de arm onder leiding van een kinesist lossen het probleem meestal op. Sommige patiënten hebben echte zenuwpijnen na de operatie. Dit zijn stekende pijnen die uitstralen naar de schouder en de arm en aanvoelen als elektrische schokjes. Vaak gaat het om een drain die de zenuw prikkelt, maar het is ook mogelijk dat er een zenuw is geraakt tijdens de operatie. Raadpleeg uw arts of de consultatie wondzorg wanneer de pijn blijft aanhouden. Het is niet te voorspellen of u die pijnen al dan niet zal krijgen. Door de zenuwpijn gaat u vermijden om te bewegen 6
7 en gaat u zelfs een verkrampte houding aannemen. Het is nochtans belangrijk dat u zichzelf er toch toe dwingt om te bewegen, vooral om de beweeglijkheid en de stand van de schouder te bevorderen. Dit kan het best gebeuren onder leiding van een kinesist die u de oefeningen aanleert, waarna u die zelf kunt doen. Mogelijk ervaart u na een borstamputatie een fantoomgevoel, wat betekent dat het lijkt alsof uw borst er nog is. Dit is normaal. Uw lichaam moet nog wennen aan de verandering. Afhankelijk van uw situatie krijgt u na een borstoperatie al dan niet kinesitherapie voorgeschreven. Dat kan gaan van 30 beurten voor acute problemen tot onbeperkt voor een chronisch probleem van dikke arm (lymfoedeem). Daarbij hebt u recht op een gedeeltelijke (of eventueel verhoogde) terugbetaling door het ziekenfonds. Hieronder vindt u ook een paar goede oefeningen die u alleen kunt doen. 1.4 Oefeningen 1. Een goede houding is heel belangrijk. Laat de schouders niet naar voren hangen, houd de schoudertoppen veeleer iets naar achteren, ook aan de kant van de ingreep. Stap goed rechtop en laat uw armen losjes mee zwaaien. Houd de arm vooral niet stijf of onbeweeglijk. 2. Muurklimmen Ga met uw gezicht naar de muur staan, met de voeten een beetje van de muur af. Laat uw voorhoofd tegen de muur rusten voor het evenwicht. Buig de ellebogen en plaats de handpalmen op de muur ter hoogte van uw schouders. Kruip met de vingers langzaam naar boven tot de gezonde arm helemaal gestrekt is. Met de geopereerde kant kruipt u zo ver naar boven als u kunt. Kruip weer langzaam naar omlaag. Ga weer ontspannen in de uitgangshouding staan. Rust even uit en herhaal de hele oefening nog eens. 7
8 De dagen na de operatie 3. Armen boven het hoofd strekken Ga met gebogen knieën op uw rug liggen, met de voeten plat op de grond. Neem met beide handen een stok vast. Houd de handen net zo ver uit elkaar als uw schouders breed zijn. Til de stok boven uw gezicht en houd de ellebogen recht. Breng de stok nu langzaam over uw hoofd naar achteren. De gezonde arm helpt de andere arm. 4. Met ellebogen zijwaarts en naar achteren rekken Ga rechtop staan, met de armen opzij. Buig de ellebogen, leg de handen in de nek met de vingers in elkaar. Breng de ellebogen naar voren tot ze elkaar raken. Breng daarna de ellebogen weer zo ver mogelijk naar achteren en veer een paar keer. Maak de vingers los en strek de armen zijwaarts net als bij de beginhouding. Laat de armen ontspannen naast het lichaam hangen, rust even uit en herhaal de oefening. 5. Zijwaartse bewegingen U zit neer. Met een handdoek doet u alsof u uw rug afdroogt. Eerst werkt u in een zijwaartse beweging, vervolgens van hoog naar laag. 8
9 2 Uitwendige borstprothese en borstreconstructie Als u een borstamputatie nodig hebt, kan al voor de ingreep en tijdens de controleconsultaties en -gesprekken het thema borstprothese of borstreconstructie ter sprake gebracht worden. Mogelijk doet de arts of de borstverpleegkundige dit, ' Kiezen voor een uitwendige prothese of een reconstructie is een persoonlijke aangelegenheid. U mag zeker niet over één nacht ijs gaan. ' maar aarzel niet om zelf ook informatie te vragen. Misschien staat uw hoofd er op dat ogenblik echter niet naar en eist uw ziekte al uw aandacht op. Dat is geen probleem. Neem gerust de tijd. Deze beslissing is niet dringend en u hoeft dus zeker niet overhaast te werk te gaan. 2.1 Eigen keuze Een borstoperatie, en zeker een borstamputatie, is een ingrijpend en emotioneel gebeuren. U bent angstig en droevig door de kanker en daarbij komt nog dat een zichtbaar en belangrijk deel van uw lichaam geheel of gedeeltelijk wordt weggenomen. Uw eigen borst kan men u uiteraard nooit teruggeven. Maar een uitwendige borstprothese of een borstreconstructie kunnen u wel een beter gevoel bieden. Een prothese en/of een reconstructie verhinderen dat u rugpijn krijgt en helpen u om een goede lichaamshouding te bewaren. U zult zich ook zelfzekerder voelen en uw leven van vroeger gemakkelijker weer opnemen. Als eerste reactie kunt u weigerachtig staan tegenover deze kunstmatige oplossing. Dat is begrijpelijk. Maar stilaan klaart de lucht op en staat u waarschijnlijk meer open voor een oplossing die uw levenskwaliteit toch zal verbeteren. Op het vlak van protheses en reconstructies is er de laatste jaren een grote vooruitgang geboekt en veel vrouwen vinden een aanvaardbare oplossing waarover ze tevreden zijn. Kiezen voor een uitwendige prothese of een reconstructie is een persoonlijke aangelegenheid. U mag zeker niet over één nacht ijs gaan. Een oplossing die voor de ene vrouw bevredigend is, zal dat voor de andere niet zijn. Op de volgende pagina s vindt u een overzicht van de mogelijkheden die bestaan. Het is belangrijk om de voor- en nadelen af te wegen. Door erover te praten met uw partner, een vriendin of een lotgenote, zult u na een tijdje tot een beslissing komen. De keuze die u maakt, is volledig uw beslissing, niet die van de geneesheer. Die kan u wel adviseren en informeren. Wanneer u eerst weigerachtig bent maar er na een tijdje toch anders over denkt, dan is dat geen enkel probleem. Een prothese of een reconstructie kan zelfs nog een paar jaar later. 9
10 Uitwendige borstprothese en borstreconstructie 2.2 Uitwendige borstprothese Na de verwijdering van het (druk)verband kunt u een voorlopige prothese dragen (zie hoofdstuk 1). Als de wonde goed genezen is, kan gedacht worden aan een definitieve prothese. De prothese bestaat meestal uit een speciaal siliconenmengsel, omhuld met een uiterst dunne en flexibele folie die op huid gelijkt. De prothese kan in de bh gedragen worden of in een hoesje dat in de bh wordt genaaid. Een andere mogelijkheid is een kleefprothese die tegen de huid plakt. Die heeft het voordeel dat het gewicht niet aan de schouder hangt, maar tegen het lichaam kleeft. Wees er op voorbereid Een prothese aanpassen is een emotioneel gebeuren. Onderschat het niet. Vraag aan uw partner of aan een goede vriendin om u te vergezellen. Neem ook een nauwsluitende bloes of T-shirt mee (liefst in het wit of in een effen lichte kleur), zodat u de vorm van de prothese precies kunt beoordelen. Onderhoud U kunt een prothese gemakkelijk reinigen, maar volg hierbij wel nauwkeurig de voorschriften. Ze is ook bestand tegen transpiratie en geeft dus geen geur af. Bij een kleefprothese moeten zowel de huid als het kleefvlak met een speciaal product gereinigd en verzorgd worden. Financieel Voor zowel een voorlopige als een definitieve prothese is er een terugbetaling door het ziekenfonds. Zes weken na de ingreep, na een jaar en dan om de twee jaar kunt u rekenen op een tegemoetkoming. Die bedraagt de prijs van een standaardprothese. Voor een duurdere prothese betaalt u een supplement. Er zijn in de handel ook speciale zwemprotheses te verkrijgen; deze worden niet terugbetaald. Dien uw aanvraag in bij uw mutualiteit en denk eraan dat de prothese voorgeschreven moet zijn door een arts en afgehaald ' Een prothese aanpassen is een emotioneel gebeuren. Onderschat het niet. ' moet worden bij een erkende bandagist. Voor adressen kunt u terecht in uw ziekenhuis of in de gouden gids. Let op Als u een uitwendige borstprothese draagt, let dan op voor scherpe voorwerpen, dierenklauwen, beugels en haakjes (daarom haalt u het best een speciale bh bij de bandagist) die het siliconenmateriaal kunnen beschadigen. Ook oververhitting moet u mijden, want de prothese is niet bestand tegen hoge temperaturen. Even wennen! De huidige protheses blijven dankzij een aangepaste bh zeer goed op hun plaats zitten, maar het onzekere gevoel kan blijven. Zien de mensen het niet? Zal ze niet verschuiven? Het voelt raar aan Wees niet te snel ontmoedigd als de prothese niet meteen aanvoelt zoals u had verwacht en gehoopt. Geef uzelf de kans om eraan te wennen. 10
11 2.3 Borstreconstructie U kunt ook kiezen voor een borstreconstructie. Het is evenwel niet altijd mogelijk om die meteen te laten doen. U mag van de reconstructie ook niet verwachten dat de nieuwe borst er zal uitzien als de vroegere borst. Ze zal ook niet hetzelfde aanvoelen. Stel uw verwachtingen dus niet te hoog en heb geduld. Na de reconstructie zal de borst gedurende de eerste weken nog veranderen van vorm, de gevoeligheid van de borst kan ook terugkomen Na een tijdje vindt dan de tepelreconstructie plaats, waarbij u kunt kiezen of de tepelhof gereconstrueerd of getatoeëerd wordt. Prothesemateriaal of eigen weefsel Er zijn twee mogelijkheden voor een borstreconstructie. De borst wordt gereconstrueerd met prothesemateriaal of met eigen weefsel, meestal uit de buik, de bilstreek of de rug. De nadelen van prothesemateriaal zijn mogelijke lekkage, een verharding rond het implantaat, huidperforatie en infectie. De implantaten zullen na een tiental jaar ook vervangen moeten worden. Een borstreconstructie met eigen weefsel kent die nadelen niet, maar vergt wel een veel zwaardere operatie. De herstelperiode is dan ook langer. Voordeel is dan weer dat de borst zacht is en er natuurlijker uitziet. Een borstreconstructie kan soms al gebeuren tijdens de borstoperatie ofwel in een tweede tijd als de behandeling afgerond is. Zij kan dus ook nog later gebeuren, zelfs na vele jaren. Als de reconstructie tijdens de borstoperatie gebeurt, werken de borstchirurg/ gynaecoloog en de plastisch chirurg samen. Het voordeel is dat alles gebeurt binnen één operatie en dat er ook maar ' U mag van de reconstructie niet verwachten dat de nieuwe borst er zal uitzien als de vroegere borst. ' één revalidatie is. Medische bezwaren kunnen evenwel een reden zijn om de twee ingrepen niet gelijktijdig te doen. Meestal gebeurt een borstreconstructie sowieso na de nabehandeling, zodat deze geen effect heeft op de nieuwe borst. In ieder geval is het belangrijk dat u vragen stelt en dat u zich goed informeert over deze dubbele ingreep, zodat u weet wat er precies zal gebeuren. Zo mag u bijvoorbeeld niet verwachten dat u na de ingreep weer uw oude borst zult hebben. Onrealistische verwachtingen over borstreconstructie leiden tot ontgoocheling. Het zal een hele tijd duren vooraleer de nieuwe borst haar definitieve vorm krijgt en zelfs dan zal zij nooit hetzelfde zijn. Hoe gaat een borstreconstructie met eigen weefsel in haar werk? Meestal worden er ter hoogte van de onderbuik een stuk huid en een vetlaag weggenomen met daaraan een aan- en een afvoerend bloedvat. Het weefsel wordt getransplanteerd naar de plaats waar de nieuwe borst komt. De bloedvaten worden vastgehecht op de bloedvaten in de oksel of achter het borstbeen. Deze ingreep laat een litteken na over de hele breedte van de onderbuik, maar geeft een esthetisch goed resultaat. 11
12 Uitwendige borstprothese en borstreconstructie De operatie is vrij ingrijpend en brengt toch redelijk wat last ter hoogte van de buik met zich mee. U moet twee à drie maanden rekenen vooraleer u helemaal hersteld bent. We noemen dit de DIEP-flapreconstructie. Bij de TRAMflapreconstructie wordt ook de buikspier mee getransplanteerd hetgeen het esthetische resultaat kan bevorderen. Maar het spreekt vanzelf dat de DIEPflapreconstructie het voordeel heeft dat de stevigheid van de buik achteraf beter is dan bij een TRAM-flapreconstructie. Wanneer er onvoldoende buikvet aanwezig is bij de patiënt kan het nodige weefsel, in volgorde van voorkeur, ook uit de bilstreek (S-GAP-flapreconstructie), de rug (TAP-flap, voor een gedeeltelijke reconstructie) of eventueel andere plaatsen van het lichaam gehaald worden. Wanneer de gereconstrueerde borst haar definitieve vorm heeft, na drie à zes maanden, volgen de reconstructie van de tepel en de reconstructie of tatoeage van de tepelhof. Eventueel komen er bijkomende correcties, ook soms van de gezonde borst, om tot een zo symmetrisch mogelijk resultaat te komen. Bij een reconstructie met eigen weefsel betaalt u ongeveer à euro zelf (inclusief artsenhonoraria en ziekenhuisopname). Bij een reconstructie met een prothese wordt de ingreep zelf volledig terugbetaald (indien u niet op een eenpersoonskamer ligt in het ziekenhuis). Voor het implantaat betaalt het ziekenfonds 361,49 euro terug (bedrag op 01/01/2012); hoeveel uw opleg bedraagt, hangt af van het gebruikte prothesemateriaal. Houd er rekening mee dat de prothese na ongeveer tien jaar vervangen moet worden. De goedkeuring tot terugbetaling voor deze reconstructie moet voor de ingreep worden aangevraagd aan de adviserend geneesheer. Een gelijktijdige aanpassing van de andere borst (met het oog op symmetrie) wordt eveneens deels terugbetaald. Ook al hebt u een hospitalisatieverzekering, informeer wat de verzekering dekt en wat niet. Zo vermijdt u onaangename verrassingen. Bij een borstreconstructie bestaat er niet één scenario dat voor iedere vrouw geldt. Daarom is een goede samenspraak met uw arts nodig om tot een resultaat te komen dat voor u persoonlijk zo goed mogelijk is. Over de prijs Een reconstructie met eigen weefsel kost meer dan een reconstructie met een prothese. 12
13 3 Lymfoedeem Wat is lymfoedeem? Het lymfevatenstelsel is te vergelijken met het bloedvatenstelsel, maar in plaats van bloed vervoeren deze vaten lymfe. De lymfe voert de eiwitten en het vocht af uit het weefsel. In bijna alle lichaamsweefsels ontspringen kleine lymfevaten. Oedeem of zwelling ontstaat wanneer het lymfevatenstelsel beschadigd of geblokkeerd is. De normale drainage van de lymfe is dan onderbroken, de eiwitten worden niet meer afgevoerd, trekken vocht aan en dit vocht stapelt zich op in de weefsels. Bij een snelle zwelling kan dit ook pijn veroorzaken. Waarom krijgt iemand lymfoedeem in de arm bij borstkanker? Lymfoedeem is geen gevolg van de borstoperatie zelf. Maar door de verwijdering van de oksellymfeklieren (die gebeurt niet bij elke borstoperatie) of door radiotherapie van de okselklieren wordt de normale afvoer van de lymfe onderbroken. Het gevolg is een levenslang risico op lymfoedeem. Uiteindelijk ontwikkelt echter 70 % van de borstkankerpatiënten na een okseluitruiming nooit een lymfoedeem in de arm. Wanneer krijgt u lymfoedeem? U kunt snel na de behandeling van borstkanker lymfoedeem krijgen, maar ook pas jaren later. Alert blijven is dus de boodschap. Men spreekt van meetbaar (of objectief) lymfoedeem als de omtrek van de arm op één of meerdere plaatsen twee of meer centimeter is toegenomen. De eerste signalen zijn een zwaarder gevoel, een gevoel van spanning in de arm en een zichtbare afdruk van kledij of juwelen in de huid. Wat kunt u doen om lymfoedeem te voorkomen? Enorm belangrijk is dat uw kinesitherapeut vlak na de ingreep met u oefeningen doet en dat u de oefeningen thuis op regelmatige basis herhaalt. Deze oefeningen zijn niet alleen belangrijk om de beweeglijkheid en het functioneren van de schouder te verbeteren, maar eveneens om lymfoedeem te voorkomen, want ze verbeteren het transport van bloed en lymfe in het lichaam. Daarnaast volgt u het best enkele aanbevelingen op (zie kader). Het komt er immers op aan om het oedeem zo veel mogelijk onder controle te houden door u (levenslang) aan een aantal voorschriften te houden. Dat is niet echt een moeilijke opdracht, het gaat vooral om een aantal gewoonten die u zich eigen moet maken. Het is mogelijk dat u door uw borstkliniek ook manuele lymfedrainage voorgeschreven krijgt ter preventie van lymfoedeem, maar het is evenzeer mogelijk dat dit niet gebeurt. Dit hangt samen met de visie die gevolgd wordt in uw borstkliniek. Hoe wordt lymfoedeem behandeld? De behandeling verschilt naargelang het gaat om pitting of non-pitting 13
14 Lymfoedeem lymfoedeem. Pitting lymfoedeem is oedeem waarin met de duim een putje geduwd kan worden. Behandelen van pitting lymfoedeem: De behandeling bestaat uit twee fasen, elk op zich bestaande uit verschillende onderdelen. De eerste fase, ook de intensieve fase genoemd, duurt ongeveer vier weken en heeft tot doel het oedeem zo veel mogelijk te verminderen. Patiënten worden minstens drie maal per week en liefst vijf maal per week behandeld. verstopte lymfevaten en goed werkende bloed- of lymfevaten, zodat het lymfevocht kan worden afgevoerd. Na beide ingrepen blijft behandeling van het lymfoedeem met lymfedrainage, huidzorg, therapeutische kous (eventueel zwachtelen) en oefeningen nodig om herval te voorkomen. Met dank aan Nele Devoogdt (KU Leuven, Revalidatiewetenschappen) en Philippe De Paepe (docent manuele lymfedrainage) voor de input en kritische lectuur van dit hoofdstuk. In deze fase worden de volgende behandelingen toegepast: - huidverzorging - manuele lymfedrainage - zwachtelen - oefeningen De tweede fase is de onderhoudsfase en start onmiddellijk na de intensieve fase. Deze heeft tot doel de bekomen oedeemvermindering zoveel mogelijk te behouden. Hier worden de volgende behandelingen toegepast: - huidverzorging - afbouw van de manuele lymfedrainage - therapeutische kous - oefeningen Behandelen van non-pitting lymfoedeem: Non-pitting lymfoedeem kan chirurgisch behandeld worden. Er zijn twee mogelijkheden, allebei erg ingrijpende operaties. Ofwel een liposuctie, het wegzuigen van onderhuids vet en lymfevocht, waardoor de arm weer een normale omvang aanneemt. Ofwel een overbrugging tussen de 14
15 Hoe voorkomen? Huidverzorging 1. Breng een hydraterende lotion aan na het nemen van een bad of douche. 2. Draag handschoenen bij huis- of tuinwerk en bij ieder type werk waarbij kleine wondjes gemaakt kunnen worden ter hoogte van de vingers of de arm aan de zijde waar de okselklieren zijn verwijderd. 3. Bloedprikken en inspuitingen gebeuren voortaan best in de andere arm. 4. Vermijd ieder type van kwetsuur (blauwe vlek, snijwonde, zonnebrand, sportletsel, insectenbeet, kattenkrabben, ). Arm niet laten afknellen 1. Laat je bloeddruk enkel nemen aan de zijde waar geen okselklieren zijn weggenomen. 2. Draag geen zware handtassen of zakken met de betrokken arm. Riemen over de schouder zijn af te raden. 3. Draag geen spannende juwelen of elastische banden rond de betrokken arm, pols of vingers. Extreme temperatuur vermijden 1. Vermijd extreme warmte (sauna) of koude. 2. Bescherm de betrokken arm tegen overmatige blootstelling aan de zon. Activiteiten en levensstijl 1. Let goed op een (zelfs lichte) zwelling van de arm, handen, vingers of de romp en consulteer zo nodig uw arts. 2. Houd uw lichaamsgewicht onder controle, aangezien overgewicht een risicofactor is om lymfoedeem te ontwikkelen. 3. Vermijd het tillen van zware lasten met de betrokken arm. 4. Bewegen met de arm is heel belangrijk. Vermijd echter oververmoeidheid van de arm. Indien pijn optreedt tijdens een oefening, ga dan liggen en breng de betrokken arm boven uw hoofd. 5. Tijdens een vliegtuigreis bestaat de kans dat er lymfoedeem ontstaat. Probeer tijdens de vlucht zo veel mogelijk uw arm te bewegen en voldoende water te drinken. Wanneer u huiduitslag, jeuk, roodheid, pijn en/of een temperatuurstijging vaststelt ter hoogte van de romp of arm, raadpleeg dan onmiddellijk uw arts. Een infectie van het betrokken lidmaat kan het ontstaan of een verergering van lymfoedeem veroorzaken. 15
16 4 Het leven na borstkanker Als u hersteld bent van de borstoperatie en eventueel van de radio- of chemotherapie, herneemt het dagelijkse leven stilaan. Natuurlijk bent u blij dat u terug thuis bent, uw familie is ook opgelucht dat de behandeling achter de rug is. Vaak begint echter nu pas de emotionele verwerking, omdat u tijdens de behandeling alle energie nodig had om lichamelijk overeind te blijven. En er duiken ook andere vragen en problemen op: uw zelfbeeld verandert, u kunt last hebben van vermoeidheid, concentratieproblemen of andere nevenwerkingen van de behandeling. In dit hoofdstuk staan een aantal van deze problemen beschreven. ' Als u merkt dat u uw emotioneel evenwicht niet terugvindt, aarzel dan niet om aan te kloppen bij professionele hulpverleners. ' Omdat het niet evident is om na kanker uw leven weer op te nemen, organiseren de meeste ziekenhuizen een oncologisch revalidatieprogramma, dat de patiënten helpt in hun zoektocht naar een nieuw evenwicht in hun leven. Het programma duurt enkele maanden en bestaat uit een combinatie van lichaamstraining en psychosociale begeleiding. Het doel van het programma is om de levenskwaliteit en het functioneren van de patiënt te optimaliseren. Vraag ernaar in uw ziekenhuis. 4.1 Het zwarte gat Niet iedereen maakt het mee, maar heel wat patiënten vallen na de therapie in een zwart gat. Als de therapie voorbij is, wordt het afwachten. Hoe zal het nu verder lopen? De aandacht van de hulpverleners valt weg. Bezoek en telefoontjes van familie en vrienden verminderen. Terwijl de omgeving blij is dat de behandeling voorbij is, komen er bij de patiënt vooral vragen (Waarom ik? Waarom nu?) en angsten naar boven. Het is belangrijk dat u over die gevoelens praat met uw partner, vrienden of arts. Als u uw emotioneel evenwicht niet terugvindt, aarzel dan niet om aan te kloppen bij professionele hulpverleners. Lotgenotencontact kan ook helpen, want lotgenoten begrijpen wat u doormaakt en vertellen hoe zij met de gevoelens omgaan. Meer hierover in hoofdstuk Veranderd zelfbeeld Een borstoperatie, en vooral een borstamputatie, betekent een grote verandering voor uw lichaam, en bijgevolg ook voor uw zelfbeeld. Essentieel voor een positief emotioneel leven na een borstoperatie is dat u een manier kunt vinden om uw lichaam opnieuw te leren kennen, waarderen en aanvaarden. Dit kan vanzelfsprekend niet van vandaag op morgen gebeuren. Een eerste stap is namelijk de verwerking van het verlies van uw vertrouwde lichaamsbeeld. Laat het verdriet om dit verlies zeker toe, en gun uzelf de tijd om het te aanvaarden. Beetje bij beetje kunt u uw gevoel van eigenwaarde herstellen en groeien naar 16
17 een nieuw zelfbeeld. Een borstprothese of -reconstructie kan de stap naar de buitenwereld vergemakkelijken. Een bijkomende bemoeilijkende factor in dit proces is vaak het haarverlies en/of de huidproblemen door chemotherapie. Raadpleeg onze brochure Look good, feel better voor tips over verzorging en makeup voor kankerpatiënten (zie hoofdstuk 8). Er goed uitzien zal je zeker helpen in het herstellen van uw zelfvertrouwen. In dit hele proces is het van groot belang dat u contact blijft houden en blijft communiceren met familie, vrienden en andere steunfiguren. Uw gevoelens durven tonen aan anderen is belangrijk in uw zoektocht naar een nieuw zelfbeeld en een hersteld zelfvertrouwen. Ook als het gaat om uw relatie en seksualiteit is communiceren met uw partner de boodschap. Hierover meer in hoofdstuk Werk en hobby s Huishoudelijk werk kunt u weer aanvatten, maar doe het in het begin rustig aan. De herstelperiode is voor iedere vrouw verschillend. Het is niet omdat een vriendin van u al na een maand weer aan de slag ging, dat u dat ook zal kunnen. Vergelijk niet te veel met een ander. Luister naar uw lichaam. Als u buitenshuis gaat werken, kan het deugd doen om de draad weer op te pakken. Bespreek ook hier met uw arts of borstverpleegkundige wat kan en wat niet kan. Een halftijdse werkhervatting met (gedeeltelijk) behoud van uw ziektevergoeding is bijvoorbeeld mogelijk met een attest van uw arts en de goedkeuring van uw werkgever en de adviserend geneesheer van het ziekenfonds. 4.4 Vermoeidheid Een van de belangrijkste nevenwerkingen van kanker en de behandeling ervan is vermoeidheid. De VLK heeft een brochure Vermoeidheid bij kanker (zie hoofdstuk 8). Daarin vindt u praktische tips om de vermoeidheid te beperken. Als u een sport beoefende en u was er tijdens de behandeling mee gestopt, dan kunt u daar opnieuw mee starten. Vroeger dacht men dat alleen rust kon helpen tegen vermoeidheid. Maar door te rusten, verslechtert de conditie en neemt de vermoeidheid enkel toe. Bewegen is dus zeker goed, maar doe het in overleg met uw arts. Vertel hem ook over eventuele ongemakken die u ondervindt bij het sporten. Gelukkig bestaat er tegenwoordig heel goede aangepaste sportkledij waarmee u zich geen zorgen hoeft te maken over uw eventuele prothese. 4.5 Geheugen- en concentratieproblemen Een kankerbehandeling kan soms gepaard gaan met geheugen- en concentratieproblemen. Moeilijk namen en afspraken onthouden, moeilijk dingen kunnen combineren, moeite hebben om geconcentreerd te blijven bij het lezen het zijn allemaal zaken die u kunt ervaren. Bij de meesten gaat dit snel voorbij, maar anderen kunnen er jaren last van hebben. Het onderzoek naar de oorzaken van dit fenomeen is nog niet vergevorderd. Er is dan ook nog geen enkele preventie of behandeling voorhanden. 17
18 Het leven na borstkanker Er zijn wel gewoontes die u kunt aanhouden om de gevolgen van het probleem zo veel mogelijk onder controle te houden. - Plannen en organiseren is heel belangrijk. Hou een gedetailleerde dagelijkse agenda bij, maak lijstjes - Train uw geheugen, door bijvoorbeeld kruiswoordraadsels op te lossen of een cursus te volgen van iets dat u interesseert. Werken is overigens de beste geheugentraining, dus ga zo snel mogelijk weer aan het werk als het kan. - Probeer dingen altijd op dezelfde plaats te leggen. - Pas zo nodig uw omgeving aan, door bijvoorbeeld labels te kleven op de kasten, of door te vragen aan de mensen om één voor één te praten als u moeite hebt om u te concentreren als ze door elkaar praten. 4.6 Kinderwens en contraceptie ' Als u voordien de pil als voorbehoedsmiddel gebruikte, zal u moeten uitkijken naar een andere vorm, want het toedienen van hormonen is niet aangewezen na borstkanker. ' Voor een jonge vrouw die kinderen wil, is het belangrijk om te weten hoe het na de therapie gesteld is met haar vruchtbaarheid. Praat er in elk geval al vóór de behandeling over met uw arts, zodat er eventueel vooraf kan worden ingegrepen (bijv. door het invriezen van eicellen). Of u nog vruchtbaar bent, hangt namelijk af van de behandelingen die u hebt gekregen. Kreeg u chemotherapie? Kreeg u hormonale therapie? Het kan zijn dat u onvruchtbaar bent geworden, het is ook mogelijk dat de onvruchtbaarheid tijdelijk is. Indien u nog een kinderwens hebt, overleg dan met de oncoloog hoe lang u het best wacht vooraleer zwanger te worden, want dat is individueel verschillend. In principe leidt een zwangerschap niet tot een verhoogd risico op herval van borstkanker. Als u na de behandeling nog vruchtbaar bent en voordien de pil als voorbehoedmiddel gebruikte, zult u moeten uitkijken naar een andere vorm, want het toedienen van hormonen is niet aangewezen na borstkanker. Uw arts kan u hierover informeren en samen met u zoeken naar een contraceptiemethode waar u zich goed bij voelt. Als de borstoperatie gevolgd werd door chemotherapie, kan de menopauze intreden en stopt ook eventueel de vruchtbaarheid. Dat is geen specifiek probleem bij borstkanker, maar een gevolg van de chemobehandeling bij kanker. Een bijkomend nadeel is dat de menopauze voor een aantal ongemakken kan zorgen zoals warmteopwellingen, nachtelijk zweten, slapeloosheid, een droge huid, vaginale droogte, urinaire klachten en gewichtstoename. 4.7 Behandeling van menopauzale klachten Eén mogelijke behandeling van menopauzale klachten is het toedienen van vrouwelijke hormonen, of hormoonsubstitutietherapie. Of u nu spontaan al in de menopauze was of in de menopauze bent geraakt door de chemotherapie, voor vrouwen die 18
19 borstkanker gehad hebben, is deze behandeling uitgesloten. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat vrouwen die borstkanker gehad hebben en een hormonenbehandeling krijgen tegen menopauzale klachten, veel meer kans hebben om opnieuw borstkanker te krijgen. Maar ook hier zijn andere, niet-hormonale behandelingen voor de klachten mogelijk. Praat erover met uw arts. En u kunt ook zelf het een en ander ondernemen om u goed te voelen door gezond te eten, op uw gewicht te letten en voldoende beweging te nemen. een aantal patiënten echter zodanig zwaar door dat ze er toch vroeger mee stoppen. Consulteer zeker uw arts als u als patiënt met hormoongevoelige borstkanker last hebt van nevenwerkingen. Samen met hem, of met de desbetreffende specialist, kunt u een remedie op maat uitwerken die zo goed mogelijk is afgestemd op uw specifieke nevenwerkingen. 4.8 Nevenwerkingen van hormoontherapie Patiënten met een hormoongevoelige borstkanker krijgen na hun behandeling hormonale therapie voorgeschreven (soms ook antihormonale therapie genoemd). Dat betekent dat ze medicijnen innemen die voorkomen dat de vrouwelijke hormonen de tumor stimuleren (d.i. dus iets helemaal anders dan hormoonsubstitutietherapie, zie hierboven). Afhankelijk van het type medicijn kunnen ook hier echter nevenwerkingen optreden, zoals opvliegers, gewrichtspijnen, vermoeidheid, libidoverlies, vaginale droogte, stemmingswisselingen, huidreacties, mondinfecties Sommige patiënten hebben geen tot weinig last van deze nevenwerkingen, maar anderen hebben er heel veel last van. Wie deze medicijnen neemt tot vijf jaar na de behandeling heeft veel minder kans op herval. De nevenwerkingen wegen voor 19
20 5 Relaties en seksualiteit Gevoelens van verdriet, boosheid en pijn overheersen mogelijk uw dagelijks leven al sinds de dag dat u hoorde dat u borstkanker had. Dat kan ook de eerste tijd na de ingreep nog het geval zijn, en waarschijnlijk is seksualiteit dan niet echt aan de orde. Misschien kunt u in die periode toch rust vinden in een intieme relatie door bijvoorbeeld te knuffelen of een massage te krijgen. Maar zodra de eventuele nabehandeling achter de rug is, komen de vragen. Zal mijn ' Het is niet vanzelfsprekend om na een borstoperatie de draad van de seksualiteit weer op te pakken. ' partner mij nog aantrekkelijk vinden? En als u geen partner hebt, vraagt u zich misschien af of een eventuele nieuwe partner dit wel zal willen aanvaarden. Het is niet vanzelfsprekend om na een borstoperatie de draad van de seksualiteit weer op te pakken. Dat is volkomen normaal, u bent immers verminkt aan een lichaamsdeel dat een belangrijke rol speelt bij uw seksualiteit. Daarom: Neem uw tijd! U hebt het moeilijk om uw veranderd lichaam te aanvaarden, maar ook uw partner weet niet hoe hij met de situatie moet omgaan. En dat vergt tijd. De ene vrouw zal samen met haar partner naar het litteken kijken. De andere zal liever eerst alleen kijken en pas als ze het aanvaard heeft, zal ze het tonen. Er is geen juiste manier om te reageren, iedereen reageert op zijn manier en dat is goed. Vermijd verkeerde conclusies Laat gevoelens toe, probeer ze te aanvaarden en praat erover. Want anders dreigt het gevaar dat uw partner uw gedrag verkeerd zal interpreteren. Als vrouw kunt u zich afzijdig houden omdat u zich schaamt, uw partner kan zich afzijdig houden omdat hij zich ongemakkelijk voelt bij de situatie en geen initiatief durft te nemen. Beide gedragingen getuigen van onmacht en hulpeloosheid, maar kunnen ten onrechte door de partner geïnterpreteerd worden als niet meer graag zien. En dan komt u terecht in een vicieuze cirkel. Praten is dus de boodschap. Heb geduld met elkaar Het kan best een paar maanden duren vooraleer u weer de stap zet naar seksualiteit. Een extra duwtje in de rug is zeker geen overbodige luxe om de intimiteit terug te vinden. Het gezellig maken, een etentje, een glaasje wijn kunnen wonderen doen. Wees niet ontgoocheld als het toch afknapt, een volgende keer beter! En het is zeker niet flauw van u als u het licht liever uitdoet bij het vrijen. Of misschien beschermt u uw litteken liever met een kledingstuk? Als u zich daar voorlopig comfortabeler bij voelt, is dat goed zo. 20
21 De meeste paren slagen erin om stilaan samen weer een bevredigend seksueel leven te hebben. Bij anderen lukt dat niet. Vaak zijn al bestaande relatieproblemen daarvan de oorzaak. Een bijkomende moeilijkheid is het feit dat de vrouw na een chemobehandeling in de menopauze belandt. Een hormonale behandeling kan aanleiding geven tot klachten zoals een verminderd libido, een droge vagina wat gevolgen kan hebben voor de seksuele relatie. Bespreek deze problemen met uw arts of borstverpleegkundige. ' Er is geen 'juiste' manier om te reageren, iedereen reageert op zijn manier en dat is goed. ' Als uw seksuele relatie toch vastloopt en u wilt er samen iets aan doen, dan kunt u aankloppen bij een therapeut. U kunt onder meer terecht bij de oncopsycholoog/ seksuoloog van de borstkliniek. Die kan samen met u de struikelblokken opzoeken en opruimen. Het doel van de therapie is dan de negatieve gevoelens te aanvaarden en daarna te leren omgaan met de nieuwe situatie. De slaagkans van deze therapie hangt natuurlijk ook af van de kwaliteit en de hechtheid van de relatie tussen de partners. 21
22 De dagen na de operatie 6 Borstkanker en erfelijkheid Borstkanker komt in Vlaanderen voor bij één vrouw op de negen. In 10 à 15 % van de borstkankerdiagnoses spelen erfelijke factoren mee een rol. Momenteel zijn twee genen bekend die een zeer sterke rol spelen bij het ontstaan van erfelijke borstkanker en (of) eierstokkanker: het BRCA 1-gen en het BRCA 2-gen. BRCA is de afkorting voor BReast CAncer. Wie drager is van een mutatie of afwijking in het BRCA-gen, loopt een risico van 60 tot 80 % om ooit borstkanker te krijgen en een risico van 20 tot 40 % om ' Niet alle erfelijk materiaal dat verantwoordelijk is voor borstkanker, is immers al gekend; een goede medische opvolging is daarom aangewezen. ' eierstokkanker te krijgen. De mutatie kan zowel door de moeder als door de vader doorgegeven worden. Wanneer bij verscheidene familieleden borstkanker voorkomt in opeenvolgende generaties, is er sprake van een mogelijke erfelijke vorm van borstkanker. Met verscheidene bedoelen we drie of meer familieleden die de diagnose kregen en waarvan één jonger was dan 50 jaar. Bij ongeveer 10 % van die families wordt een mutatie in één van de twee genoemde genen aangetroffen. Maar ook als er geen BRCA-mutatie gevonden wordt, is de kans groot dat andere erfelijke factoren een rol spelen. Niet alle erfelijk materiaal dat verantwoordelijk is voor borstkanker, is immers al bekend; een goede medische opvolging is daarom aangewezen. Als er in uw familie borstkanker is in opeenvolgende generaties kunt u de stap zetten naar genetisch onderzoek. Het onderzoek zelf is banaal: via een bloedonderzoek kan men nagaan of u drager bent van een genetische fout in de twee bekende borstkankergenen. Een vergelijking van de DNA-code van de BRCAgenen met de normale code toont of er een fout is. Het duurt wel drie à zes maanden vooraleer de resultaten van dit onderzoek bekend zijn. Als u inderdaad drager bent van een BRCA-mutatie, kunnen andere familieleden zich predictief laten testen. Zij kunnen laten nakijken of ze dezelfde genetische afwijking vertonen en dus een verhoogd risico op borstkanker en/of eierstokkanker hebben. Na zes à acht weken krijgen zij het resultaat van de test. Als u weet dat u drager bent van een afwijking op een van de genen, is de onzekerheid weg, maar de vraag Wanneer zal ik borstkanker krijgen? blijft onbeantwoord. Dit kan emotioneel zwaar wegen en u moet dus eerst goed nadenken of u zich wel wilt laten onderzoeken. 22
23 Wat kunt u ondernemen als u gezond bent, maar wel drager van een fout in één van de borstkankergenen? U kunt heel regelmatig op onderzoek gaan: zesmaandelijkse controle door een arts, een jaarlijkse mammografie-echografie, kernspin (of NMR) van de borsten en een echografie van de eierstokken. Een vroege opsporing en behandeling van de kanker in een vroeg stadium kan echter niet altijd een volledige genezing garanderen. Ongeveer 15 % van de vrouwen die strikt opgevolgd worden en de ziekte krijgen, overleeft niet. Om de ziekte voor te blijven, bestaat een andere optie: preventieve amputatie van de borsten en/of wegname van de eierstokken. multidisciplinair team (een geneticus, een sociaal verpleegkundige, een psycholoog en verschillende medische specialisten). Genetische centra in Vlaanderen UZ Antwerpen, tel. 03/ AZ VU Brussel, tel. 02/ UZ Gent, tel. 09/ UZ Leuven, tel. 016/ Met dank aan prof. dr. Eric Legius (UZ Leuven, Centrum voor Menselijke Erfelijkheid) voor de kritische lectuur van dit hoofdstuk. Door een amputatie van beide borsten wordt het risico teruggebracht tot 1 à 2 % (er blijft een klein risico aangezien er altijd een beetje klierweefsel kan achterblijven). Dankzij de vooruitgang op het vlak van borstreconstructie kan hun daarna een redelijk bevredigende oplossing worden aangeboden (zie ook hoofdstuk 2). Wanneer u weet dat u drager bent, kunt u ook uw familieleden informeren en eventueel ook de kinderen. De kinderen van iemand die een mutatie in een borstkankergen draagt, hebben één kans op de twee om zelf ook drager te zijn. Het gaat hier uiteraard om een emotioneel zwaar beladen materie en dit nieuws moet onder goede begeleiding worden meegedeeld. Om al die redenen is het belangrijk dat u goed geïnformeerd bent en begeleid wordt in een centrum voor menselijke erfelijkheid. U krijgt er begeleiding van een 23
24 De dagen na de operatie 7 Lotgenotencontact Lotgenotencontact blijkt een goede aanvulling op de medische en verpleegkundige zorg. Met een lotgenoot praten, doet deugd en het geeft moed. U hoort en ziet dat het leven niet ophoudt na een confrontatie met borstkanker. Bij lotgenotengroepen kunt u terecht voor individueel lotgenotencontact, vaak telefonisch of per . Sommige groepen gaan ook in het ziekenhuis op bezoek bij patiënten. Daarnaast organiseren ze soms ook groepsactiviteiten zoals infobijeenkomsten. De Vlaamse Liga tegen Kanker organiseert in verschillende ziekenhuizen in Vlaanderen infosessies over vermoeidheid voor kankerpatiënten en hun familieleden. De VLK biedt daarnaast individuele steun en opvang door vrijwilligers, en via workshops over verzorgings- en make-uptechnieken in het project Look good, feel better. Hoe komt u in contact met lotgenoten? - Voor adressen en contacten van lotgenotengroepen kunt u terecht bij de Kankertelefoon 078/ , op de VLKwebsite via of u kunt ons mailen op kankerlijn@tegenkanker.be. - Via internet kunt u op het forum voor patiënten van gedachten wisselen met andere kankerpatiënten: tegenkanker.be. Op vindt u een overzicht van de activiteiten van lotgenotengroepen in uw regio, maar ook van activiteiten van de VLK zelf en van andere zorginstanties. 24
25 8 Meer info Nog vragen? Deze brochure beantwoordt wellicht niet al uw vragen. Blijf er echter niet mee zitten, maar stel ze aan uw arts of uw borstverpleegkundige. Daarnaast beschikken alle kankerafdelingen over gespecialiseerde zorgverleners die u kunnen helpen met praktische en emotionele problemen: verpleegkundigen, psychologen, sociaal werkers Vraag naar hen in het ziekenhuis of bij uw thuiszorgorganisatie. U kunt in een 40-tal ziekenhuizen en campussen in Vlaanderen ook terecht bij de goed opgeleide VLK-vrijwilligers. Zij verzekeren een permanentie op bepaalde afdelingen van het ziekenhuis. Die vrijwilligers hebben de tijd om met u te praten, u te informeren, uw problemen te signaleren aan de zorgverleners Vraag ernaar op de afdeling waar u behandeld wordt of raadpleeg de VLK-agenda op Met vragen over kanker of voor een gesprek kunt u tevens terecht bij de Vlaamse Kankertelefoon: 078/ , elke werkdag van 9 tot 12 uur en van 13 tot 17 uur of per op kankerlijn@tegenkanker.be. U kunt ook info vinden op: Financiële hulp Kanker is behalve fysiek en moreel vaak ook financieel zwaar. Om tegemoet te komen aan de financiële noden van kankerpatiënten, bieden verschillende instanties financiële steun (ziekenfonds, OCMW, overheid...). Alle informatie over financiële tussenkomsten voor kankerpatiënten vindt u in de folder Financiële hulp bij kanker (zie verder). Toch zijn er nog kankerpatiënten die tussen de mazen van het net vallen en voor wie de ziektekosten bijzonder problematisch zijn. Voor hen kan het Kankerfonds van de VLK mogelijk een bijdrage leveren. Bel of mail de helpdesk van het Kankerfonds voor meer informatie: 078/ of kankerfonds@ tegenkanker.be. Andere VLK-brochures: - Meer weten over borstkanker - Look good, feel better. Brochure over verzorging en make-up voor kankerpatiënten - Pijnbestrijding bij kanker - Vermoeidheid bij kanker. Een onderschat fenomeen - Chemotherapie. Infobrochure voor kankerpatiënten en hun familie - Radiotherapie. Infobrochure voor kankerpatiënten en hun familie - Als u als ouder ziek wordt. Met kinderen praten over kanker - Financiële hulp bij kanker - Leven. Driemaandelijks gratis tijdschrift voor kankerpatiënten en mensen uit hun omgeving - 25
26 Meer info Bestellen De VLK-publicaties zijn gratis voor patiënten en kunnen besteld worden op het telefoonnummer 02/ , per bij (naam, adres en publicatie vermelden). U kunt de verschillende publicaties ook downloaden via de website 26
27 27
28 Een uitgave van de Vlaamse Liga tegen Kanker Koningsstraat Brussel Tel. 02/ Fax 02/ Website: Rekeningnummer: IBAN: BE BIC: KREDBEBB De Vlaamse Liga tegen Kanker is de organisatie achter de campagne Kom op tegen Kanker.
OPERATIE VOOR BORSTKANKER
OPERATIE VOOR BORSTKANKER OPERATIE VOOR BORSTKANKER Algemeen Elke vrouw die te maken krijgt met borstkanker heeft haar eigen vragen en problemen. Deze informatie is bedoeld als algemene voorlichting; een
Nadere informatieVoorbereiding op de operatie Wij vragen u om uw oksel niet meer te ontharen vanaf het moment van bericht van opname tot aan de operatie.
BORSTAMPUTATIE Inleiding Uw chirurg heeft met u gesproken over een borstamputatie. Bij een dergelijke operatie verwijdert de chirurg de gehele borst met tepel. In deze folder vindt u meer informatie over
Nadere informatiePatiënteninformatie. Okselklierdissectie (OKD) Informatie over verwijdering van lymfeklieren in de oksel
Patiënteninformatie Okselklierdissectie (OKD) Informatie over verwijdering van lymfeklieren in de oksel Okselklierdissectie (OKD) Informatie over verwijdering van lymfeklieren in de oksel Naast het systeem
Nadere informatiePatiënteninformatie. Borstamputatie. Informatie over een borstamputatie (ook wel ablatio of mastectomie genoemd)
Patiënteninformatie Borstamputatie Informatie over een borstamputatie (ook wel ablatio of mastectomie genoemd) Borstamputatie Informatie over een borstamputatie (ook wel ablatio of mastectomie genoemd)
Nadere informatieInfobrochure. Na een borstoperatie. Dienst: Gynaecologie - Verloskunde Tel: mensen zorgen voor mensen
Infobrochure Na een borstoperatie Dienst: Gynaecologie - Verloskunde Tel: 011 826 100 mensen zorgen voor mensen Beste mevrouw, Adviezen na de operatie U onderging een borstoperatie al of niet met een operatie
Nadere informatieVoorbereiding op de operatie Wij vragen u om uw oksel niet meer te ontharen vanaf het moment van bericht van opname tot aan de operatie.
BORSTAMPUTATIE Inleiding Uw chirurg heeft met u gesproken over een borstamputatie. Bij een dergelijke operatie verwijdert de chirurg de gehele borst met tepel. In deze folder vindt u meer informatie over
Nadere informatieBorstamputatie. Het kan ook zijn dat een borstsparende operatie wel mogelijk is, maar dat u zelf voorkeur hebt voor een borstamputatie.
Borstamputatie U krijgt voor de behandeling van borstkanker een borstamputatie. U hebt van uw chirurg uitleg gehad over de ingreep. Een borstamputatie kan in principe gecombineerd worden met een borstreconstructie.
Nadere informatieOperatie bij borstkanker. Behandeling. Borstsparende operatie
Operatie bij borstkanker Er is bij u borstkanker vastgesteld. De diagnose borstkanker brengt veel emoties en onzekerheden met zich mee. Deze informatie is bedoeld als algemene voorlichting. Mogelijk hebt
Nadere informatieBehandeling van borstkanker
Behandeling van borstkanker De behandeling van borstkanker Deze folder geeft u algemene informatie over de behandeling van borstkanker. Het is goed u te realiseren dat voor u persoonlijk de situatie anders
Nadere informatieMelanoom Okselklierdissectie. Poli Dermatologie Poli Chirurgie
00 Melanoom Okselklierdissectie Poli Dermatologie Poli Chirurgie In deze folder vindt u uitleg over een okselklierdissectie na behandeling voor een melanoom. Bij deze ingreep worden de lymfeklieren uit
Nadere informatieBorstverwijdering Ablatio mamma
Borstverwijdering Ablatio mamma Borstcentrum Máxima is gevestigd op locatie Eindhoven De arts heeft met u besproken dat u voor een borstverwijdering in aanmerking komt. Wanneer wordt voor een borstverwijdering
Nadere informatieDuur van de operatie De operatie duurt ongeveer een tot twee uur. Informatie over de operatie heeft u van de chirurg gekregen.
Opname borstoperatie Operatie aan de borst Binnenkort wordt u opgenomen op de chirurgische afdeling van VU medisch centrum (VUmc) om een operatie aan uw borst te ondergaan. In deze folder vindt u informatie
Nadere informatiePatiënteninformatie. Borstamputatie. Informatie over een borstamputatie (ook wel ablatio of mastectomie genoemd) terTER_
Patiënteninformatie Borstamputatie Informatie over een borstamputatie (ook wel ablatio of mastectomie genoemd). 1234567890-terTER_ Borstamputatie Informatie over een borstamputatie (ook wel ablatio of
Nadere informatieBorstverwijdering bij borstkanker (ablatio mamma)
Borstverwijdering bij borstkanker (ablatio mamma) Uw chirurg heeft met u besproken, dat u in aanmerking komt voor een gehele verwijdering van de borst. In deze folder leest u hier meer over. Wanneer wordt
Nadere informatieOntslag na een borstoperatie
Ontslag na een borstoperatie U bent opgenomen voor een borstoperatie. Met deze folder willen wij u voorbereiden op het ontslag vanuit het ziekenhuis. Na het ontslag uit het ziekenhuis kunt u uw dagelijkse
Nadere informatieFYSIOTHERAPEUTISCH OEFENSCHEMA NA EEN OPERATIE VAN DE BORST MET OKSELKLIERDISSECTIE
FYSIOTHERAPEUTISCH OEFENSCHEMA NA EEN OPERATIE VAN DE BORST MET OKSELKLIERDISSECTIE 602 Inleiding Het belangrijkste doel van oefenen na een borstoperatie is om te zorgen dat het schoudergewricht, armen
Nadere informatieInformatie rondom een operatie vanwege borstkanker. Borstcentrum Zuyd
Informatie rondom een operatie vanwege borstkanker Borstcentrum Zuyd Inleiding U wordt binnenkort in het ziekenhuis opgenomen in verband met een operatie aan de borst en/of okselklieren. In deze folder
Nadere informatieBorstreconstructie en borstprothese. Uitwendige borstprothese
Borstreconstructie en borstprothese Borstreconstructie bestaat uit het vormen van een kunstmatige borststructuur op de plaats waar de borst werd verwijderd tijdens een mastectomie (operatief verwijderen
Nadere informatieInformatie rondom een operatie vanwege borstkanker. Borstcentrum Zuyd
Informatie rondom een operatie vanwege borstkanker Borstcentrum Zuyd Inleiding U wordt binnenkort in het ziekenhuis opgenomen in verband met een operatie aan de borst en/of okselklieren. In deze folder
Nadere informatieInformatie over borstreconstructie vindt u in het hoofdstuk Borstreconstructie.
Borstamputatie Bij een tumor in de borst zijn verschillende operatieve behandelingen mogelijk: een borstsparende operatie of een borstamputatie. Beide ingrepen kunnen ook direct gecombineerd worden met
Nadere informatieBorstzorg. richtlijnen en oefeningen. Paramedische Ziekenhuiszorg
Paramedische Ziekenhuiszorg Borstzorg richtlijnen en oefeningen Inleiding U heeft een van de volgende operaties ondergaan: De borst is verwijderd (ablatie) De lymfeklieren in de oksel zijn verwijderd (okselklierdissectie)
Nadere informatieBorst- en/of eierstokkanker: Erfelijk risico en genetisch testen
Borst- en/of eierstokkanker: Erfelijk risico en genetisch testen In onze bevolking heeft iedere vrouw een risico van ongeveer 10% om in de loop van haar leven borstkanker te krijgen en 1,5% om eierstokkanker
Nadere informatieOkselklierdissectie. Borstcentrum Máxima is gevestigd op locatie Eindhoven
Okselklierdissectie Borstcentrum Máxima is gevestigd op locatie Eindhoven Vooraf U heeft met uw specialist besproken dat u binnenkort een operatie ondergaat in verband met borstkanker. Hierbij worden de
Nadere informatieAfdeling Heelkunde, locatie AZU. Voorstadium van borstkanker (Carcinoma in situ)
Afdeling Heelkunde, locatie AZU Voorstadium van borstkanker (Carcinoma in situ) Inleiding Na een aantal onderzoeken blijkt dat u een voorstadium van borstkanker heeft. Het medische woord hiervoor is carcinoma
Nadere informatieLeefregels na mamma operatie
Leefregels na mamma operatie Chirurgie 4A/4B Beter voor elkaar Leefregels na een borst (mamma) operatie Inleiding In deze folder vindt u algemene informatie over een borstoperatie in ons ziekenhuis. Wij
Nadere informatieInformatiebrochure Lymfoedeem voor patiënten
Informatiebrochure Lymfoedeem voor patiënten Inhoud Lymfoedeem... 3 1 Omschrijving... 3 2 Preventieve maatregelen tijdens lymfoedeem... 4 2.1 Probeer infecties aan hand en arm te voorkomen... 4 2.2 Advies...
Nadere informatieBewegen na een borstoperatie
0000/192/8 - SJ 29.05.2012 Bewegen na een borstoperatie campus Sint-Jozef Molenstraat 19 2640 Mortsel tel. 03 444 12 11 fax 03 444 13 11 www.st-jozef.be GasthuisZusters Antwerpen patiënteninformatie Tips
Nadere informatieEen borstamputatie. Uw operatie vindt plaats op: Uw opname is gepland op:... Aantal verwachte dagen opname:..
1 Uw operatie vindt plaats op: Uw opname is gepland op:... Aantal verwachte dagen opname:.. U meldt zich aan bij opname: aan kassa K1 K2, gelijkvloers NUCHTER (niet eten en drinken vanaf 24u, de dag voor
Nadere informatieOefeningen en leefregels na het okselkliertoilet
Oefeningen en leefregels na het okselkliertoilet Albert Schweitzer ziekenhuis april 2015 pavo 0342 Oefeningen Na de operatie kan uw schouder aan de geopereerde kant minder beweeglijk zijn. Door armoefeningen
Nadere informatieVERWIJDEREN VAN LYMFEKLIEREN IN DE OKSEL
VERWIJDEREN VAN LYMFEKLIEREN IN DE OKSEL Inleiding De borstkanker heeft zich bij u verspreid naar de lymfeklieren in de oksel. Vanuit deze klieren kan borstkanker zich verder in het lichaam uitzaaien.
Nadere informatieBorstkliniek. Informatiebrochure
Borstkliniek Informatiebrochure 2 Mevrouw, U wordt opgenomen voor een heelkundige ingreep aan de borst. Wij zijn ons bewust van de spanning die dit met zich meebrengt en willen u via deze folder meer informatie
Nadere informatieOncologie. Het voorkomen van lymfoedeem
Oncologie Het voorkomen van lymfoedeem 1 2 Het voorkomen van lymfoedeem Na het operatief verwijderen van de lymfklieren uit de oksel (het okselkliertoilet), bestaat een risico dat zich vocht ophoopt in
Nadere informatieHet voorkomen van lymfoedeem
Oncologie Het voorkomen van lymfoedeem Boermarkeweg 60 7824 AA Emmen Postbus 30002 7800 RA Emmen Tel. 0591 69 19 11 MA 868 06-08 -1.00 H 12 1 Wat te doen als u toch klachten krijgt? Alle leefregels ten
Nadere informatieLeefregels na een borstreconstructie
Leefregels na een borstreconstructie Chirurgie Beter voor elkaar 2 Inleiding In deze folder vindt u algemene informatie over een borstreconstructie in ons ziekenhuis. Wij adviseren u deze informatie zorgvuldig
Nadere informatieOkselklierdissectie. Borstcentrum Máxima is gevestigd op locatie Eindhoven
Okselklierdissectie Borstcentrum Máxima is gevestigd op locatie Eindhoven U heeft met uw specialist besproken dat u binnenkort een operatie ondergaat in verband met borstkanker. Hierbij worden de lymfeklieren
Nadere informatieHet nazorgtraject. Borstcentrum Máxima locatie Eindhoven
Het nazorgtraject Borstcentrum Máxima locatie Eindhoven In de afgelopen periode bent u behandeld voor borstkanker. Nu uw behandeltraject is afgesloten begint het nazorgtraject. Hieronder vindt u informatie
Nadere informatieAZ Monica, campus Antwerpen Harmoniestraat 68 2018 Antwerpen T 03 240 20 20 F 03 240 20 40
AZ Monica, campus Antwerpen Harmoniestraat 68 2018 Antwerpen T 03 240 20 20 F 03 240 20 40 AZ Monica, campus Deurne Florent Pauwelslei 1 2100 Deurne T 03 320 50 00 F 03 320 56 00 Borstchirurgie: sentinelklierprocedure
Nadere informatieHet verwijderen van lymfeklieren in de oksel
Patiënteninformatie Het verwijderen van lymfeklieren in de oksel Het verwijderen van lymfeklieren in de oksel 899985 Lymfeklieren in de oksel.indd 1 1 17-02-17 15:50 Het verwijderen van de lymfeklieren
Nadere informatieOefeningen en leefregels na het okselkliertoilet
Oefeningen en leefregels na het okselkliertoilet Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op www.asz.nl/brmo. Oefeningen Na de operatie kan uw schouder aan de geopereerde kant minder beweeglijk zijn.
Nadere informatieBorstverkleining Informatie voor patiënten
Borstverkleining Informatie voor patiënten 2 Borstverkleining Binnenkort word je opgenomen voor het ondergaan van een borstverkleining. Via deze folder willen wij je informeren over het verloop van je
Nadere informatieOefeningen en leefregels na het okselkliertoilet
Oefeningen en leefregels na het okselkliertoilet Oefeningen Na de operatie kan uw schouder aan de geopereerde kant minder beweeglijk zijn. Door armoefeningen te doen, kunt u het herstel van de beweeglijkheid
Nadere informatieLymfoedeem na een borstoperatie
Lymfoedeem na een borstoperatie Dit hoofdstuk krijgt u als bij uw borstoperatie ook de lymfklieren in de oksel zijn verwijderd. Een klein percentage van de patiënten krijgt, als de lymfeklieren in de oksel
Nadere informatieBorstamputatie met of zonder poortwachtersklier
Borstamputatie met of zonder poortwachtersklier 2 Inleiding Als u deze folder krijgt heeft u zojuist een gesprek met uw chirurg gehad. Uit het onderzoek is gebleken dat u borstkanker heeft. U staat inmiddels
Nadere informatieHet verwijderen van de borst
Patiënteninformatie Het verwijderen van de borst Het verwijderen van de borst 899953 Verwijderen van borst.indd 1 1 17-02-17 14:27 Het verwijderen van de borst Martini Borstcentrum, route 1.7 Telefoon:
Nadere informatieNa een operatie vanwege borstkanker. Nazorg
Na een operatie vanwege borstkanker Nazorg Inleiding U bent in het ziekenhuis opgenomen geweest in verband met een operatie aan de borst en/of okselklieren. Deze folder bevat adviezen en praktische tips
Nadere informatieVerschillende manieren om een borst te reconstrueren
Borstreconstructie Vroeger kwam een patiënt met borstkanker pas voor een borstreconstructie in aanmerking wanneer zij als genezen werd beschouwd. Dat was meestal vijf jaar na een borstamputatie. Tegenwoordig
Nadere informatiePatiënteninformatie. Vermoeidheid bij kanker
Patiënteninformatie Vermoeidheid bij kanker 2 Inhoud Inleiding... 4 Informatie over het ziektebeeld vermoeidheid bij kanker... 4 Tips en adviezen... 5 Wanneer uw arts raadplegen?... 6 Informatiesessies...
Nadere informatiesecundaire borstreconstructie met prothese of Tissue Expander
patiënteninformatie secundaire borstreconstructie met prothese of Tissue Expander Als uw borst vanwege borstkanker geamputeerd moet worden is het mogelijk de borst te reconstrueren. Er zijn verschillende
Nadere informatieBorstreconstructie. na een borstverwijdering. Poli Plastische Chirurgie
00 Borstreconstructie na een borstverwijdering Poli Plastische Chirurgie 1 Inleiding Het verwijderen van een borst is voor een vrouw een emotioneel moment. Aan de ene kant geeft het de mogelijkheid tot
Nadere informatieBorstamputatie. De opname. Voorbereiding op de operatie
Borstamputatie Uw chirurg heeft met u gesproken over een borstamputatie. Bij een dergelijke operatie verwijdert de chirurg de gehele borst met tepel. In deze folder vindt u meer informatie over de opname,
Nadere informatiePatiënteninformatiedossier (PID) MAMMACARE. onderdeel FYSIOTHERAPIE
Patiënteninformatiedossier (PID) MAMMACARE onderdeel FYSIOTHERAPIE Inhoud Inleiding... 3 Algemene informatie over oefenen voor de schouder na een borstamputatie... 3 Algemene informatie over oefenen voor
Nadere informatieI Autonome verzorgingsinstelling. Informatiebrochure. Kanker en seksualiteit
I Autonome verzorgingsinstelling Informatiebrochure Kanker en seksualiteit IIInhoudsopgave Inleiding 4 Mogelijke veranderingen op seksueel gebied door kanker 6 Invloed van chemotherapie op seksualiteit
Nadere informatiePIJN BIJ KANKER SUPPLEMENT INFORMATIEWIJZER ONCOLOGIE
SUPPLEMENT INFORMATIEWIJZER ONCOLOGIE PIJN BIJ KANKER Pijn is een onaangenaam gevoel en kan grote invloed hebben op uw dagelijks leven. Pijn kan verschillende oorzaken hebben. Bij patiënten met kanker
Nadere informatieInformatie rondom een operatie vanwege borstkanker. Voorbereiding op de opname en nazorg
Informatie rondom een operatie vanwege borstkanker Voorbereiding op de opname en nazorg Inleiding U wordt binnenkort in het ziekenhuis opgenomen in verband met een operatie aan de borst en/of okselklieren.
Nadere informatieBorstchirurgie: mastectomie met okselklieruitruiming
AZ Monica, campus Antwerpen Harmoniestraat 68 2018 Antwerpen T 03 240 20 20 F 03 240 20 40 AZ Monica, campus Deurne Florent Pauwelslei 1 2100 Deurne T 03 320 50 00 F 03 320 56 00 Borstchirurgie: mastectomie
Nadere informatieBorstreconstructie en borstprothese
adviezen Borstreconstructie na een en borstprothese hernia-operatie ZorgSaam 2 Borstreconstructie en borstprothese Borstreconstructie bestaat uit het vormen van een kunstmatige borststructuur op de plaats
Nadere informatieBorstsparende operatie bij borstkanker
Chirurgie Borstsparende operatie bij borstkanker www.catharinaziekenhuis.nl Inhoud Hoe ontstaat kanker?... 3 Voorbereiding op de operatie... 4 De opname... 4 De operatie... 4 Na de operatie... 5 Mogelijke
Nadere informatieEEN BORSTAMPUTATIE KANKERCENTRUM UZ GENT. Onco_seno_011
EEN BORSTAMPUTATIE KANKERCENTRUM UZ GENT Onco_seno_011 INHOUDSTAFEL 01 Inleiding 3 02 De operatie 3 03 Mijn opname in het ziekenhuis 5 04 Wat moet ik weten bij het verlaten van het ziekenhuis? 7 05 Wanneer
Nadere informatieOkselklierdissectie. Mammapoli
00 Okselklierdissectie Mammapoli U wordt binnenkort opgenomen voor een okselklierdissectie, al dan niet in combinatie met een operatie aan de borst. De opname vindt plaats op afdeling Heelkunde, (4e etage).
Nadere informatieBorstamputatie en borstreconstructie
Borstamputatie en borstreconstructie In de behandeling van borstkanker is bij ongeveer een derde van de vrouwen een operatieve verwijdering van de gehele borst de beste behandeling. Dit heet een borstamputatie,
Nadere informatieFysiotherapie bij de behandeling van borstkanker. Afdeling Fysiotherapie
00 Fysiotherapie bij de behandeling van borstkanker Afdeling Fysiotherapie U wordt behandeld voor borstkanker. Als gevolg van de behandeling(en) is er mogelijk een risico op het krijgen van lymfeoedeem
Nadere informatieNa een operatie vanwege borstkanker. Nazorg Dagverpleging
Na een operatie vanwege borstkanker Nazorg Dagverpleging Inleiding U was in het ziekenhuis opgenomen in verband met een operatie aan de borst en/of okselklieren. Deze folder bevat adviezen en praktische
Nadere informatiePatiënteninformatie. Okselklierdissectie (OKD) Informatie over het verwijderen van lymfeklieren in de oksel terTER_
Patiënteninformatie Okselklierdissectie (OKD) Informatie over het verwijderen van lymfeklieren in de oksel 1234567890-terTER_ Inhoudsopgave Pagina Algemeen 4 De operatie 5 Duur van de operatie 5 Duur
Nadere informatieBorstverkleining en borstversteviging
Borstverkleining en borstversteviging Veel vrouwen hebben een probleem met te zware of hangende borsten. Door het abnormale gewicht of grootte van de borsten kunnen rug-, schouder- en/of nekklachten ontstaan.
Nadere informatieAZ Monica, campus Antwerpen Harmoniestraat 68 2018 Antwerpen T 03 240 20 20 F 03 240 20 40
AZ Monica, campus Antwerpen Harmoniestraat 68 2018 Antwerpen T 03 240 20 20 F 03 240 20 40 AZ Monica, campus Deurne Florent Pauwelslei 1 2100 Deurne T 03 320 50 00 F 03 320 56 00 Borstchirurgie: segmentectomie
Nadere informatiesecundaire borstreconstructie met eigen weefsel
patiënteninformatie secundaire borstreconstructie met eigen weefsel Als uw borst vanwege borstkanker geamputeerd moet worden is het mogelijk de borst te reconstrueren. Er zijn verschillende manieren om
Nadere informatieReconstructie na lumpectomie bij borstkanker
Reconstructie na lumpectomie bij borstkanker U bent door de chirurg verwezen naar de plastisch chirurg om te praten over een reconstructie van de borst. Bij u is borstkanker geconstateerd, de chirurg zal
Nadere informatiePatiënteninformatie. Borstamputatie. Deze informatie maakt deel uit van de Behandewijzer Borstkanker terTER_
Patiënteninformatie Borstamputatie Deze informatie maakt deel uit van de Behandewijzer Borstkanker 1234567890-terTER_ Borstamputatie Informatie over een borstamputatie Deze informatie maakt deel uit van
Nadere informatiePatiënteninformatie. Adviezen bij borstbestraling. Centrum voor oncologie Radiotherapie
Patiënteninformatie Adviezen bij borstbestraling Centrum voor oncologie Radiotherapie Inhoud Inhoud... 2 Inleiding... 3 Adviezen bij borstbestraling... 3 Huidreacties... 3 Sliklast... 5 Vochtopstapeling
Nadere informatieMeer weten over RADIOTHERAPIE
Meer weten over RADIOTHERAPIE Deze brochure probeert u een beter inzicht te geven in de verschillende stappen van uw bestralingsbehandeling. Als u hier geen antwoord vindt op een vraag, aarzel dan niet
Nadere informatieGezond omgaan met de menopauze. 20 vragen, 20 antwoorden over hormoongebruik
Gezond omgaan met de menopauze 20 vragen, 20 antwoorden over hormoongebruik In deze brochure leest u antwoorden op de meest gestelde vragen over hormoongebruik tijdens de menopauze. Als voorbereiding op
Nadere informatieBorstsparende operatie bij borstkanker (lumpectomie)
Borstsparende operatie bij borstkanker (lumpectomie) Uw chirurg heeft met u besproken dat u in aanmerking komt voor een borstbesparende behandeling bij borstkanker. Deze behandeling bestaat altijd uit
Nadere informatieDIEP reconstructie Borstreconstructie met eigen buikhuid en -vet
DIEP reconstructie Borstreconstructie met eigen buikhuid en -vet Inhoudsopgave Inleiding 2 DIEP-methode voor borstreconstructie 2 DIEP 2 De methode 2 Duur van de opname en de operatie 3 Vóór de operatie
Nadere informatiePatiënteninformatie. Seksualiteit en gynaecologische kanker
Patiënteninformatie Seksualiteit en gynaecologische kanker Inleiding Deze brochure gaat over intimiteit en seksualiteit en is bedoeld voor vrouwen met kanker en hun partners. Kanker en seksualiteit is
Nadere informatieBorst- en/of eierstokkanker: Erfelijk risico en genetisch testen
Borst- en/of eierstokkanker: Erfelijk risico en genetisch testen In onze bevolking heeft iedere vrouw een risico van ongeveer 10% om in de loop van haar leven borstkanker te krijgen en 1,5% om eierstokkanker
Nadere informatieOndersteunende zorg voor mensen met kanker
Ondersteunende zorg voor mensen met kanker Máxima Oncologisch Centrum (MOC) Inleiding Als u van uw behandelend arts te horen krijgt dat u kanker heeft, krijgen u en uw naasten veel informatie en emoties
Nadere informatieOperatie ten adviezen na een hernia-operatie. borstkanker. ZorgSaam
Operatie ten adviezen gevolge na een van hernia-operatie borstkanker ZorgSaam 1 Algemeen Er is bij u borstkanker vastgesteld. De diagnose borstkanker brengt veel emoties en onzekerheden met zich mee. Deze
Nadere informatieMaatschap Chirurgie / Afdeling Fysiotherapie. Nazorg en oefeningen na een borstamputatie
Maatschap Chirurgie / Afdeling Fysiotherapie Nazorg en oefeningen na een borstamputatie Algemeen U bent kort geleden geopereerd aan uw borst in verband met borstkanker. In deze folder informeren we u over
Nadere informatiePATIËNTEN INFORMATIE KINESITHERAPIE NA BORSTOPERATIE
PATIËNTEN INFORMATIE KINESITHERAPIE NA BORSTOPERATIE Beste mevrouw Je hebt net een ingreep ondergaan. Hierbij is kinesitherapie na de operatie van groot belang. Het is namelijk belangrijk snel je geopereerde
Nadere informatieOkselklierverwijdering (-dissectie) bij borstkanker
Okselklierverwijdering (-dissectie) bij borstkanker Uw chirurg heeft met u besproken dat binnenkort bij u een okselklierverwijdering plaatsvindt (ook wel okselklierdissectie of okselkliertoilet genoemd).
Nadere informatieNierfalen en Seksualiteit
Nierfalen en Seksualiteit 1 Inhoudsopgave Inleiding Seksuele problemen bij nierfalen Bij mannen en vrouwen Factoren die het seksueel functioneren kunnen beïnvloe- den Bespreekbaar maken Maatschappelijk
Nadere informatieKanker en seksualiteit Infofolder voor hulpverleners.
Kanker en seksualiteit Infofolder voor hulpverleners. Deze folder is bedoeld voor hulpverleners van kankerpatiënten met seksuele problemen. Thema kanker en seksualiteit bespreekbaar maken De diagnose en
Nadere informatieEEN BORSTAMPUTATIE MET OKSELKLIERUITRUIMING
EEN BORSTAMPUTATIE MET OKSELKLIERUITRUIMING KANKERCENTRUM UZ GENT Onco_seno_009 INHOUDSTAFEL 01 Inleiding 3 02 De operatie 3 03 Mijn opname in het ziekenhuis 5 04 Wat moet ik weten bij het verlaten van
Nadere informatiePatiënteninformatie. Borstreconstructie
Patiënteninformatie Borstreconstructie Inhoud Inleiding... 4 Wat is een borstreconstructie?... 4 Reconstructie met synthetische implantaten... 5 De ingreep... 5 De nadelen van een synthetisch implantaat...
Nadere informatieOkselklierverwijdering (-dissectie) bij borstkanker
Okselklierverwijdering (-dissectie) bij borstkanker Uw chirurg heeft met u besproken dat binnenkort bij u een okselklierverwijdering plaatsvindt (ook wel okselklierdissectie of okselkliertoilet genoemd).
Nadere informatieVerwijderen van lymfeklieren in de oksel
Verwijderen van lymfeklieren in de oksel De borstkanker heeft zich bij u verspreid naar de lymfeklieren in de oksel. Vanuit deze klieren kan borstkanker zich verder in het lichaam uitzaaien. Daarom is
Nadere informatieInformatiebrochure. Gipsverbanden
Informatiebrochure Gipsverbanden dddd Beste patiënt, U heeft net een gipsverband gekregen, waardoor uw arm of been in een goede stand kan genezen. Een goed immobilisatieverband vermindert de pijn in belangrijke
Nadere informatiePijn bij kanker. Interne Geneeskunde / Oncologie IJsselland Ziekenhuis
Pijn bij kanker Interne Geneeskunde / Oncologie IJsselland Ziekenhuis Wat is pijn? Pijn is een onaangenaam gevoel. Het kan op verschillende manieren ontstaan en het kan op verschillende manieren worden
Nadere informatieFysiotherapeutische basisoefeningen
Fysiotherapeutische basisoefeningen na een borstoperatie Na uw borstoperatie kunt u uw arm aan de geopereerde zijde wat minder goed bewegen. Dit kan vooral optreden als de lymfklieren uit uw oksel zijn
Nadere informatieBorstkanker. Borstcentrum Máxima is gevestigd op locatie Eindhoven
Borstkanker Borstcentrum Máxima is gevestigd op locatie Eindhoven Borstkanker is de meest voorkomende vorm van kanker bij vrouwen. Vóór het dertigste jaar is borstkanker zeldzaam, maar met het stijgen
Nadere informatieBorstamputatie. Ablatio
Borstamputatie Ablatio In overleg met uw behandelend arts heeft u besloten om een borstamputatie te ondergaan ter behandeling van een tumor in uw borst. Het doel van de operatie is om het tumorweefsel
Nadere informatieEen borstamputatie met okselklieruitruiming
Een borstamputatie met okselklieruitruiming 1 Uw operatie vindt plaats op: Uw opname is gepland op:... Aantal verwachte dagen opname:.. U meldt zich aan bij opname: aan kassa K1 K2, gelijkvloers NUCHTER
Nadere informatieOmgaan met kanker. Moeheid
Omgaan met kanker Moeheid Vermoeidheid is een veelvoorkomende bijwerking van kanker of de behandeling ervan. Ruim 60% van alle mensen zegt last van vermoeidheid te hebben, zelfs dagelijks. De vermoeidheid
Nadere informatieBorstamputatie. Borstamputatie. Ablatio
Borstamputatie Ablatio In overleg met uw behandelend arts heeft u besloten om een borstamputatie te ondergaan ter behandeling van een tumor in uw borst. Het doel van de operatie is om het tumorweefsel
Nadere informatieOmgaan met een veranderd lichaam 1
Omgaan met een veranderd lichaam 1 Inhoud: Beleving na een borstoperatie 3 Omgaan met een veranderd lichaam 4 Met kinderen / kleinkinderen praten over kanker 5 2 1. Beleving na een borstoperatie Tegenstrijdige
Nadere informatieArm- en schouderoefeningen na een borstoperatie en/of het verwijderen van okselklieren
Wilhelmina Ziekenhuis Assen Vertrouwd en dichtbij Informatie voor patiënten Arm- en schouderoefeningen na een borstoperatie en/of het verwijderen van okselklieren z 1 In deze brochure vindt u adviezen
Nadere informatiebehandelingen-bij-borstkanker/
https://www.isala.nl/patientenfolders/6682-borstkanker-pid-h3- behandelingen-bij-borstkanker/ Borstkanker (PID): H3 Behandelingen bij borstkanker Als borstkanker is vastgesteld, bespreekt een team van
Nadere informatieHoe kunt u lymfoedeem voorkomen?
Wilhelmina Ziekenhuis Assen Vertrouwd en dichtbij Informatie voor patiënten Hoe kunt u lymfoedeem voorkomen? z Hoe kunt u lymfoedeem voorkomen? 1 Als u geopereerd bent vanwege borstkanker én de okselklieren
Nadere informatieBehandeling bij borstkanker
Wilhelmina Ziekenhuis Assen Vertrouwd en dichtbij Informatie voor patiënten Behandeling bij borstkanker z 1 Er is borstkanker bij u geconstateerd en met de chirurg of verpleegkundig specialist mammacare
Nadere informatieChemotherapie. De gespecialiseerd verpleegkundige
Chemotherapie De chirurg heeft met u overlegd welke behandeling u krijgt in verband met borstkanker. Een mogelijke behandeling is chemotherapie. Aangezien het nog enige tijd kan duren voordat u een gesprek
Nadere informatie