oktober 2006 nummer 2

Transcriptie

1 SBM Maandblad van de Besturenraad voor managers, bestuurders en toezichthouders oktober 2006 nummer 2 Eigenlijk maken we met elkaar een nieuwe cultuur 8 Onderwijsfusie Bommelerwaard 12 Siebren Miedema s pedagogiek van de Heilige Geest 16 Harde norm onderwijstijd: haastige spoed 20 Dilemma s van een moreel leider 24 RADICALISME: RUIMTE VOOR EIGENHEID 6

2 Leiders staan nooit stil A. Leergang directies PO, start 31 oktober 2006 Strategisch denken en beleid vormen Leiding geven Mogelijkheden zien Zicht krijgen op zelfsturing B. Leergang bovenschools en meerschools management PO, start 28 november 2006 Groeien in professioneel leiderschap Uw sterke punten doelgericht inzetten Omgaan met vormen van weerstand bij veranderingsprocessen Vliet Academie dynamisch leren Meer informatie en inschrijven Adv_VlietAcademie kopie.indd :14:30

3 1 Colofon SBM is het maandblad van de Besturenraad, de organisatie van het christelijk onderwijs. Wij vertegenwoordigen scholen, directeuren, besturen en raden van toezicht bij overheden en andere instellingen. Wij verlenen diensten rond de thema s onderwijs & identiteit, personeel & organisatie, financiën, huisvesting, communicatie & kwaliteit en maatschappelijk draagvlak. Bij de Besturenraad zijn 650 besturen aangesloten, met onderwijsinstellingen en meer dan leerlingen en studenten in het basis-, speciaal, voortgezet onderwijs, bve, hoger en wetenschappelijk onderwijs. SBM Maandblad voor managers, bestuurders en toezichthouders oktober 2006 nummer 2 Redactie Henk Strietman (hoofdredacteur) Grada Huis (eindredacteur) Guido de Bruin (coördinerend redacteur) Corine de Reus (beeldredacteur) Elise van Bokhorst Hans Bruggeman Kees Jansen Anne-Els Valstar Anneke de Wolff Redactieadres Oosteinde 114 Postbus 907, 2270 AX Voorburg gdebruin@besturenraad.nl Vormgeving Ontwerpwerk, Den Haag Foto omslag Dóri O Connell / istockphoto Druk Drukkerij Giethoorn ten Brink, Meppel Abonnementen SBM voor leden 25,00 SBM voor niet-leden 37,00 SBM met Thema voor leden 35,50 SBM met Thema voor niet-leden 51,00 Zonder schriftelijke opzegging voor 1 december van het lopende jaar worden abonnementen automatisch verlengd voor het daaropvolgende kalenderjaar. Voor informatie en losse nummers: De school als schuurplek Radicalisme en levensbeschouwelijk onderwijs 8 Eigenlijk maken we met elkaar een nieuwe cultuur Allochtone jongeren en het integratiedebat 11 Ook voor personeelsbeleid de juiste informatie 12 Geen leerling tussen wal en schip Onderwijsfusie in de Bommelerwaard 14 Meer handen in de klas Speciaal onderwijs 15 Een kerkelijk meelevende schoonmaker? 16 Pedagogiek van de Heilige Geest De pioniersarbeid van Siebren Miedema 18 Leraarschap aantrekkelijker door prestatiebeloning 20 Haastige spoed Harde norm onderwijstijd Advertenties ADCO Services Media-exploitatie buro Boslaan 1, 7231 DG Warnsveld Telefoon: Fax: Copyright Overname van artikelen of gedeelten daarvan is toegestaan na voorafgaande toestemming van de redactie en met bronvermelding. Voor uw agenda: Conferentie Moreel leiderschap 31 oktober 2006 Disclaimer Aan de informatie in dit magazine kunnen geen rechten worden ontleend. De redactie is niet verantwoordelijk voor de inhoud van de advertenties. rubrieken 4 Nieuws 22 De Praktijk 25 Prikkelen 26 Nieuws Besturenraad ISSN:

4 N I E U W S CHE zoekt Bonders De Christelijke Hogeschool Ede ziet het aantal sollicitanten uit de kring van de Gereformeerde Bond afnemen. Voorzitter dr. C.P. Boele van het college van bestuur heeft daarom in het Bondsorgaan De Waarheidsvriend predikanten, ambtsdragers en anderen opgeroepen om mogelijke bevindelijk-gereformeerde kandidaten op de CHE te wijzen. De hogeschool kampt wellicht met een evangelisch imago, oppert Boele. Dat klopt volgens hem niet. In 2005 kwam 20 procent van de studenten uit evangelische kring, tegen 40 procent uit de Protestantse Kerk in Nederland (waartoe ook de Gereformeerde Bond behoort). Van het personeel is 15 procent evangelisch en behoort ruim de helft tot de PKN. Nederlands onderwijs scoort goed Het Nederlands onderwijs presteert met relatief bescheiden uitgaven over het algemeen goed. Wel blijft het aantal afgestudeerden in techniek en bètawetenschappen achter en baart het aantal voortijdig schoolverlaters zorgen. Dat blijkt uit de vergelijkende studie Education at a Glance 2006 van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO). Nederland gaf in 2003 vijf procent van het bruto binnenlands product uit aan onderwijs; het Europese gemiddelde ligt 0,6 procent hoger. Het opleidingsniveau van de Nederlanders ligt boven het gemiddelde in de EU- en OESO-landen, maar behoort niet tot de top. Van de 25- tot 64-jarigen heeft 71 procent een diploma op minimaal het niveau van vwo, havo of mbo-2. Het percentage hbo ers en academici ligt boven het OESOgemiddelde. Volgens het rapport had in procent van de 25- tot 34-jarigen geen startkwalificatie. Sindsdien is het aantal voortijdig schoolverlaters afgenomen. In vergelijking met collega s in omringende landen geven Nederlandse docenten relatief veel uren les. Het aantal leerlingen per leraar ligt in ons land met zestien hoger dan in omringende landen. Het aanvangssalaris van Nederlandse docenten is zowel in het basis- als het voortgezet onderwijs hoger dan het gemiddelde in de EU. Van Hoof: werkloosheid Marokkanen vooral door lage opleiding De CHE heeft Bonders nodig om studenten uit de kring van de Bond te helpen ontdekken wat hervormd-gereformeerd zijn in de context van hun beroep inhoudt, schrijft Boele. De hoge werkloosheid onder Marokkaanse jongeren is vooral te wijten aan een te laag opleidingsniveau. Discriminatie speelt slechts een geringe rol. Dat heeft staatssecretaris Van Hoof van Sociale Zaken gezegd bij het begin van de campagne Trendy Maroc Star in NL, die moet bijdragen aan meer zelfvertrouwen bij Marokkaanse jongeren en een gunstiger beeld bij de buitenwacht. Het is volgens Van Hoof een gemiste kans dat veel allochtone jongeren een opleiding onder hun kunnen kiezen. Ze moeten worden gestimuleerd om op een hoger onderwijsniveau te beginnen, vindt hij. De Marokkaanse gemeenschap moet de jongeren daartoe aanmoedigen. Duw de jongelui de goede kant op en duw ze vooral niet in een slachtofferrol, maande hij. Theater tegen schulden Het Nationaal Instituut voor Budgetvoorlichting (NIBUD) heeft een theatervoorstelling ingezet om te helpen voorkomen dat jongeren zich in de schulden steken. Onder de titel De Verleiding moet de voorstelling van het schooltheatergezelschap Klasse Kunst jongeren bewuster maken van hun uitgavenpatroon. Ze sluit aan bij het NIBUD-lespakket In&Out! Het NIBUD hoopt dat door de voorstelling meer scholen het thema geld in de lessen aan de orde gaan stellen. De provincie Overijssel geeft scholen die het lespakket aanschaffen en de voorstelling boeken, een financiële tegemoetkoming. Alle stemmen tellen Met het oog op de komende verkiezingen voor de Tweede Kamer heeft uitgeverij Kwintessens het lesproject Alle stemmen tellen uitgebracht in een versie voor groep 7 en 8 van het basisonderwijs en een voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs. Het project van zes weken, dat na de herfstvakantie begint, behandelt algemene onderwerpen rond politiek, wetten maken, het parlement en een kennismaking met Tweede Kamerleden. In de verkiezingsweek is er aandacht voor politieke partijen en uiteraard voor de stembusstrijd. Na de verkiezingen gaat het project nog twee weken door over coalitievorming, de rol van de koningin, (in)formatie en de totstandkoming van een kabinet. Het pakket bevat een handleiding voor de leraar en werkboekjes voor de leerlingen. Informatie op 4

5 Ie-d-e-r-ee-n k-a-n l-e-r-e-n l-e-z-e-n Met de brochure Iedereen kan leren lezen wil de Inspectie van het Onderwijs het niveau van het leesonderwijs helpen opkrikken. Alle basisscholen en pabo s hebben de brochure met suggesties van deskundigen ontvangen. De rol van de leraar is volgens de inspectie cruciaal. Verschillen in prestaties bij technisch lezen hebben nauwelijks met achtergrond of intelligentie van de leerlingen te maken. Een netwerk van goedlopende leesvaardigheidsprojecten moet kennisoverdracht tussen scholen stimuleren. Van de leerlingen die de basisschool verlaten, komt een kwart met technisch lezen niet verder dan het niveau van groep 6. Een achterstand ontstaat al vroeg. Tussen de 10 en 15 procent van de kinderen kan aan het einde van groep 3 onvoldoende lezen. Ook directies hebben volgens de inspectie een rol in het verbeteren van het leesonderwijs. De resultaten moeten goed worden bijgehouden en worden gekoppeld aan de streefdoelen voor technisch lezen. Verder moet de directie zicht hebben op wat er in de klassen gebeurt. Ze moet zorgen dat ie leraren hun kennis van leesdidactiek bijspijkeren en hun de kans geven zich tot taalcoördinator te ontwikkelen. Info: d e r ee n k a n l e r e n l e z e n Onderwijsvernieuwing stuit op traditionele opvattingen docenten Onderwijsvernieuwing blijft in de praktijk vaak achter bij het mooie streven omdat de moderne opvattingen achter de vernieuwing botsen met de traditionele visies van docenten en scholen. Dat concludeert Laura Hermans-Nymark in haar proefschrift over het leren van een tweede taal, waarop ze 26 september aan de Radboud Universiteit Nijmegen promoveerde. Om de onderwijspraktijk te veranderen, moeten volgens haar vooral de opvattingen van leraren onderzocht en ter discussie worden gesteld. Bovendien moeten ook andere betrokkenen leerlingen, de sectie en de school in veranderingen worden meegenomen. De Adviesgroep vmbo organiseert 30 november in de RAI in Amsterdam de eerste Nationale VMBO Manifestatie. Aan de hand van de trefwoorden kaders, kansen en koers kunnen schoolleiders, middenmanagers en leraren daar de koers van hun school tegen het licht houden. Inschrijving op De BVE Raad heet sinds 1 september MBO Raad. De naamswijziging moet de herkenbaarheid van de aangesloten scholen als aanbieders van mbo-opleidingen en educatie vergroten. Bij de MBO Raad zijn zeventig onderwijsinstellingen aangesloten met samen studenten. Sinds 1 oktober is een nieuwe carrièresite voor het mbo en de volwasseneneducatie online: De site moet werving en selectie van mbo ers effectiever maken en ook nieuwe doelgroepen, zoals mensen uit het bedrijfsleven, interesseren voor een baan in het mbo. Deelnemende roc s, aoc s en vakscholen kunnen hun vacatures zelf op de site plaatsen. De ministeries van OCW en Justitie en het Parket-Generaal beleggen in oktober en november op scholen in de negentien arrondissementen werkconferenties over samenwerking van alle betrokken instanties bij de aanpak van schoolverzuim. Het discussiestuk Integrale aanpak schoolverzuim vormt de basis voor de rondetafeldialogen. Aanmelden via Confessionele scholen populairder dan confessionele politiek De steun van de Nederlanders voor confessionele scholen is in de afgelopen 35 jaar afgenomen, maar heeft zich beter weten te handhaven dan die voor politiek op godsdienstige grondslag. Dat blijkt uit het onderzoek Godsdienstige veranderingen in Nederland van het Sociaal en Cultureel Planbureau. In 1966 had 55 procent van de Nederlanders een voorkeur voor scholen op godsdienstige grondslag, in 2002 was dat nog 34 procent. Vooral de opvatting dat de levensbeschouwelijke kleur niet uitmaakt, heeft terrein gewonnen: van 6 procent in 1966 tot 29 procent in Slechts 11 procent heeft voorkeur voor een confessionele politieke partij. In 1966 was dat nog ruim een vijfde. Ook onder kerkleden is een minderheid voor een partij op godsdienstige grondslag. Die is sinds 1970 nauwelijks afgenomen: van 31 tot 26 procent. Onder kerkleden prefereert nog steeds een meerderheid confessioneel onderwijs (61 procent). In 1966 bedroeg het percentage nog 78. Het SCP schat dat in procent van de bevolking buitenkerkelijk zal zijn, 10 procent roomskatholiek, 8 procent moslim en 4 procent protestant. Leerlingen in het basis- en voortgezet onderwijs kunnen op duizenden historische foto s vinden om te gebruiken voor werkstukken. Het ANP Historisch Fotoarchief stelt de foto s uit de periode 1900 tot nu voor privégebruik en educatieve doeleinden gratis beschikbaar. Scholen met verbouwingsplannen krijgen met de Frisse Scholen Doos van SenterNovem ondersteuning bij het verbeteren van het binnenklimaat en het besparen van energie. In totaal tweehonderd scholen kunnen de doos aanvragen. Informatie op 5

6 De kracht van christelijk onderwijs Het bijzonder onderwijs staat voortdurend ter discussie. Toch is het een doorslaand succes: tweederde van de scholen is bijzonder. Ouders, leerlingen, deelnemers, studenten kiezen voor deze vorm van onderwijs. Samen werken we vanuit een visie op mens en samenleving, vanuit de overtuiging dat onderwijs per definitie niet neutraal kán zijn en christelijk onderwijs dat niet wíl zijn. Waar zit onze kracht? Waar halen wij onze inspiratie vandaan? In een serie artikelen belichten we bijzonder onderwijs vanuit verschillende invalshoeken. Radicalisme en levensbeschouwelijk onderwijs De school als schuurplek De school zeker de christelijke school moet voor jonge mensen een schuurplek zijn waar ze kunnen ontdekken wie ze zijn. Ook als ze radicale ideeën hebben, moeten ze die in het levensbeschouwelijk onderwijs kunnen uiten. Wie die ruimte indamt uit angst voor radicalisering, roept die gevreesde ontwikkeling eerder op. Een school moet grenzen stellen zeker. Maar laten die niet gebaseerd zijn op de angst dat mensen een idee, geloof of opvatting hoger stellen dan het leven. Tekst: Paul Boersma, Illustratie: Henk Helmantel Men kan erover van mening verschillen. Moeten we ons wapenen tegen radicalisering of moeten we eerder de angst voor radicalisering als probleem van onze tijd onderkennen? Heeft oud-minister Donner het gelijk aan zijn kant wanneer hij de democratie verdedigt door iedereen, ongeacht diens radicale opvattingen, te laten deelnemen aan onze samenleving? Of hebben zijn critici het bij het rechte eind wanneer zij radicaal denkende mensen willen uitsluiten? STRIJD TEGEN GELOVIGEN In het verleden werd aan radicale stromingen het bestaansrecht niet gauw ontzegd. Als zij tot geweld overgingen, werden zij gewoon volgens het strafrecht vervolgd. Molukkers mochten het ideaal van de RMS ook na de met straaljagers beëindigde treinkaping blijven uitdragen. Antiapartheidsstrijders werd na gewelddadige operaties van RARA niet de mond gesnoerd. Communistische idealisten bleven in het parlement, ook toen de Rote Armee Fraktion moorden pleegde. En de 6

7 milieubeweging is niet echt aangepakt na de moord op Fortuyn. Er is wel wat veranderd. In de jaren negentig werd al een rechtsradicale partij verboden en onlangs nog werd de SGP door de rechter besmet verklaard. En de laatste jaren is de strijd tegen de gelovigen opgevoerd. De angst voor religieus radicalisme is groter dan die voor politiek radicale bewegingen. Begrijpelijk, want waar de seculiere mens de beweegredenen van politieke activisten kan invoelen, is radicalisering op basis van een religieus geloof ongrijpbaar en voor velen onnavolgbaar. Dat wij vroeger ook veel religieus gemotiveerd verzet hebben gekend, is niet meer in beeld. Mogelijk kan Maarten t Hart met zijn roman Het psalmenoproer op dat punt nog tot blikverruiming leiden. RADICALISERING Radicalisering is, zo lijkt het, een probleem geworden. Zozeer zelfs dat een Amsterdamse deelraad een deradicaliseringsagent heeft aangesteld. Hij moet vooral onder jongeren gaan werken, want daar manifesteert zich de radicalisering het sterkst. En wat moet hij dan bijvoorbeeld doen? Hij moet jongeren ervan weerhouden de school te verlaten uit protest tegen het feit dat die de lessen niet wil onderbreken voor hun gebed. De radicaliseringstendens en de reactie daarop hebben invloed op het onderwijs. Vooral het openbaar onderwijs heeft het er moeilijk mee. Dat wil iedereen toelaten, om vervolgens allerlei voorwaarden te stellen. Elke mening telt, maar als die religieus wordt gefundeerd, mag die niet worden gepraktiseerd. Zo algemeen toegankelijk is het openbaar onderwijs dus niet. Er zou meer over te zeggen zijn, maar in deze bijdrage wil ik stilstaan bij de betekenis voor het levensbeschouwelijk onderwijs. APARTHEID Ik herinner mij een aantal lessen het was rond 1980 over de apartheidsideologie. Lessen over Steve Biko en een bezoek aan een theaterstuk over hem, verplicht voor al mijn vwo-5 leerlingen. Eén leerling protesteerde. Hij vond dat ik met mijn lessen de intenties van het apartheidsregime miskende. Hij had in zekere zin meer recht van spreken dan zijn leraar, hij was immers in Zuid-Afrika geboren. Je zag hem gedurende de lessen steeds fanatieker het regime verdedigen, te midden van zijn klasgenoten die vanzelfsprekend meegingen in de antiapartheidsideologie van hun plek om je eigenheid te vinden (identiteitsontwikkeling) en de school als samenlevings- leraar. Ik heb daar terugkijkend enige spijt van, al heb ik hem naar ik meen nooit echt gemeenschap met eigen regels niet uit de weg zijn recht van spreken ontnomen. In een te gaan. omgeving als de klas waarin ik les gaf, moest Er zijn mensen die liever de dood dan vrede willen, anderen willen liever de dood dan oorlog. Men kan een idee, geloof, opvatting hoger stellen dan het leven, waarvoor de liefde toch zo sterk en natuurlijk lijkt. Pascal hij zich wel radicaler manifesteren dan hij misschien eigenlijk wilde. Zijn omgeving dwong hem daartoe. Sindsdien ben ik voorzichtiger en laat ik veel meer ruimte voor ideeën die ook mij soms te radicaal zijn. Mijn ervaring is dat hoe feller je jongeren in hun eigen kijk op het leven en op de gebeurtenissen om hen heen en in de wereld bekritiseert, hoe radicaler ze worden. Dat bekritiseren kan heel subtiel, door de zwakte van hun standpunten bloot te leggen, of heel direct, door gewoon hun meningen voor verwerpelijk te houden en uitingen van hun levensvisie te verbieden - geen vlaggetjes op de jas, geen hoofddoekjes, verplicht handen geven. SCHUREND Leraren levensbeschouwing staan daarmee voor een dilemma. Jongeren krijgen bij die lessen de gelegenheid om te ontdekken wie ze zijn. Daarbij blijkt de omgeving een grote rol te spelen. Het zijn anderen die eigenlijk bepalen wie jij bent. Je ontwikkelt je eigenheid aan wat anderen in jou waarderen en bekritiseren. Een goede leraar levensbeschouwing wil allereerst dat jij, soms al schurend, ervaart dat je er mag zijn. Hij of zij geeft stellig te denken, stemt niet met elke mening of ieder gedrag in. Maar de leraar geeft daaraan wel ruimte. Dan hoef je niet te radicaliseren. Dat zou de samenleving als geheel meer moeten doen. Ik heb dan ook een advies aan de deradicaliseringsagent in Amsterdam. Die moet niet alleen de jongeren aanspreken om op school te blijven en hun mogelijk vrij plotseling opgekomen gebedsplicht te vergeten, maar ook de school benaderen. Hij of zij moet die uitdagen om de spanning tussen de school als SPANNEND Dat is spannend, ik weet het maar al te goed. Na 11 september 2001 en de reacties van begrip onder moslimjongeren waren sommige leraren onthutst. Sommigen weigerden nog les te geven aan deze jongeren. Maar een leraar levensbeschouwing kan dat niet doen. Veel van zijn leerlingen hadden al ver voor die 11e september ervaren dat zij eigenlijk niet mogen zijn wie ze willen zijn. Dat is de kern van alle radicalisering. Alleen waar deze radicalisering zich een weg baant in geweld, moet het strafrecht worden toegepast. Maar primair moet de school de plek zijn waar je er toe doet. Als een school, als een samenleving dat uitgangspunt niet kiest en uit angst voor radicalisering jongeren hun schuurplek niet gunt - en dat is de school en de buurt nu eenmaal voor veel jongeren in de eerste plaats! - dan kunnen zij zeker in onze broze, botsende wereld radicaliseren. Soms zie ik dat dat inzicht aanwezig is, niet in de laatste plaats bij de eerste burger van onze hoofdstad. En ik hoop dat het in ieder geval uitgangspunt is voor scholen. Radicalisering is van alle tijden. En vooral jongeren moeten daar ruimte voor krijgen. Wie die ruimte indamt uit angst voor radicalisering, roept die juist eerder op. Dat wil niet zeggen dat je jongeren op school niet kunt bevragen op hun ideeën en gedrag. En zonder grenzen kan geen school bestaan. Maar laten die niet gebaseerd zijn op de angst dat mensen een idee, geloof of opvatting hoger stellen dan het leven. That s life. Reacties op dit artikel zijn welkom bij de auteur, pboersma@besturenraad.nl. 7

8 Eigenlijk maken we met Welke invloed heeft de scherpe toon van het integratiedebat op allochtone jongeren? Gaan ze zich afzetten tegen de Nederlandse cultuur, dan kan dat het onderwijs en de samenleving bedreigen. Aandacht voor de spanningen waarmee migrantenjongeren opgroeien lijkt daarom geen overbodige luxe. Tekst: Truus Groenewegen. Fotografie: Project Herken jezelf in die foto De wereld van Selvinaz Alan Wij zijn een levendige familie; wij doen veel aan sport en bij ons thuis wordt veel gedanst 8

9 elkaar een nieuwe cultuur Migratie is wreed. Het maakt dat je voor altijd nergens bij hoort, schrijft de Nederlandse juriste van Pakistaanse afkomst Naema Tahir in haar autobiografische boek Een moslima ontsluiert. Je hele leven ben je noch hier noch daar. En dat vanwege een simpele reis naar het buitenland: een enkeltje ontworteling. HOLLANDSE TURKEN Hoe dat in het dagelijks leven van migrantenkinderen kan doorwerken, vertelt Selvinaz Alan, pas afgestudeerd mbo-studente van Turkse afkomst. Wij kunnen niet anders dan ons aanpassen aan de Nederlandse cultuur, zegt ze. Maar als ik een baan vind en mijn baas wil dat ik tot s avonds acht uur doorwerk, dan heb ik een probleem met mijn vader die niet wil dat ik na het donker nog buitenshuis ben. Hoe ik dat oplos? Dat is lastig. Daar praat ik dan met mijn Turkse vriendinnen over. Voor jonge vrouwen als Selvinaz is er geen weg terug naar het land waaruit haar ouders zijn geëmigreerd. In Turkije noemen ze ons Hollandse Turken, we praten anders en we kleden ons anders. Selvinaz zweert haar achtergrond niet af, ze wil loyaal zijn aan haar ouders. Tegelijkertijd wil ze haar eigen leven vormgeven, hier in Nederland. Dus pendelt ze tussen twee culturen, beproeft wat haalbaar is en wat bij haar past. Het leven dat zij en haar vriendinnen leiden, valt noch met de dominante Nederlandse, noch met de door haar ouders overgeleverde Turkse cultuur samen. Eigenlijk maken we met elkaar een nieuwe cultuur. ONDERKLASSE Intussen lijkt het huidige maatschappelijke klimaat het migrantengroepen niet makkelijk te maken om een eigen plek te vinden. In alledaagse discussies duiken culturele verschillen steeds vaker op als probleem of zelfs als gevaar. Steeds openlijker spreken mensen zich uit. Migranten moeten maar gewoon kiezen voor de Nederlandse cultuur. Een krantenkop als Kwart bevolking is tegen allochtonen wekt nauwelijks nog verbazing. Voeg daar bij dat allochtone jongeren moeilijker stageplaatsen en werk vinden en een rijke voedingsbodem voor frustraties lijkt ontstaan. Ingewikkeld is ook dat jongeren thuis en op school met verschillende waarden en normen te maken hebben. Hoe groot die kloof kan zijn, blijkt uit het boek Onzichtbare ouders van journaliste Margalith Kleijwegt. Kleijwegt volgde een jaar lang de ouders van allochtone leerlingen uit een 2-vmbo-klas van een school in Amsterdam-West. Zij schetst in haar boek een onthutsend beeld van de onmacht, soms ook onwil, van deze ouders, voornamelijk behorend tot de sociaal-economische onderklasse, om verbinding te leggen met de Nederlandse cultuur. Voor hún kinderen, maar ook voor migrantenkinderen uit andere milieus is leven met verschillende waarden en normen dagelijkse kost. In een beschouwing over etnische identiteit en cultuurconflict geeft pedagoog Hans Bellaart, beleidsadviseur bij Forum, een herkenbaar voorbeeld: thuis leer je respect hebben voor ouderen en je bescheiden opstellen, op school wordt van je verlangd dat je voor jezelf opkomt en een eigen mening hebt. ZUIVERHEID Enkele effecten van die tegengestelde verwachtingen liggen voor de hand. Wordt alom verkondigd dat buitenlandse jongeren crimineel zijn of een achterlijke cultuur hebben, dan is het verleidelijk je terug te trekken in een eigen cultuur. Ook al wil je eigenlijk het liefst door de samenleving worden geaccepteerd. In die subcultuur kunnen gevoelens van slachtofferschap en superioriteit hun eigen werkelijkheid gaan dicteren. Daarbij staan jonge moslims extra bloot aan de verleidingen van het fundamentalisme, dat eenvoudige zekerheid biedt en een zuiverheid, waarmee ze zich kunnen afzetten tegen de decadente westerse cultuur. Naar dit soort reacties verwijst onder anderen Maykel Verkuyten, hoogleraar Sociale en affectieve vorming van jeugdigen in de multiculturele samenleving. Belangrijke factor in deze processen is volgens Verkuyten dat mensen groepsidentificatie als richtsnoer nemen voor hun denken en handelen. Bij die identificatie streven ze ernaar drie essentiële behoeften te vervullen: houvast, verbondenheid en erkenning. Mijn broers praten altijd door het raam met hun vrienden Dit is mijn leuke broer 9

10 MEER WETEN Connecting identities, Zelfbeelden en andere projecten van Forum, Instituut voor Multiculturele Ontwikkeling: www. forum.nl. NRC-publicatie over het ICSEYonderzoek (Dirk Vlasblom, 7 januari 2006). Opgroeien in etnisch-culturele diversiteit, de inaugurele rede van prof. dr. Maykel Verkuyten: www. ercomer.org (20 februari 2006). Voorjaar 2007 publiceert de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) over het onderzoeksproject Identiteiten gezocht, een verkenning van individuele identiteiten, groepsidentiteit en nationale identiteit. De raad wil met concepten en aanbevelingen komen die de tweedeling integratie versus assimilatie doen vergeten. IRONIE Volgens velen kenmerken vragen als Wie ben ik? Waar wil ik bij horen? de turbulente periode van de puberteit. Al gauw valt dan de term identiteit, zoals in identiteitscrisis. Nadere beschouwing leert dat het makkelijk gebruikte woord identiteit vele lagen bezit. Iemand als de Ghanese filosoof Kwame Anthony Appiah verklaart leef met gefragmenteerde identiteiten, geef jezelf over aan een spel met je identiteit, beoefen de ironie. Maar voor welke jongere is zo n kosmopolitische levenshouding weggelegd? Elders klinkt: identiteitsontwikkeling is een dynamisch proces en rollen die mensen spelen, zijn belangrijker dan hun identiteit. Boeken zijn erover volgeschreven. Verkuyten op zijn beurt vindt dat het feitelijke onderzoek naar identiteit te mager is. Bovendien is het volgens hem zinvoller om de situatie van allochtone jongeren te verklaren vanuit onderlinge verhoudingen en in specifieke situaties te onderzoeken. Als voorbeeld noemt hij de Amerikaanse socioloog Bowen Paulle, die in zijn onderzoek stuitte op strategieën die jongeren gebruiken om de autoriteit van docenten te ondermijnen. IDEALEN Socioloog en filosoof Sharog Heshmat Manesh denkt dat aan het sociale onderzoek naar identiteitsvorming bij islamitische migrantenjongeren een belangrijke dimensie is toe te voegen. In de onderzoeksmethode die hij gebruikt, staan juist de ideeën en belevingswereld van de jongeren centraal. In zijn projecten op middelbare scholen maken jongeren zelf foto s bij thema s, zoals mensen die dichtbij hen staan, idealen over school of toekomstige baan en de ideale plek om te wonen. Vervolgens laat de onderzoeker de jongeren vertellen over de beelden die ze hebben vastgelegd. Met doorvragen naar gedachten, gevoelens en associaties bij de foto s lokt hij hen indirect uit te praten over hun eigen wereld, hun dromen en angsten. Deze methode levert niet alleen waardevolle onderzoeksgegevens op. Heshmat Manesh denkt dat de confrontatie met hun eigen beelden ook tot bewustwording leidt bij de jongeren en daarom een positieve bijdrage levert aan hun zelfbeeld en hun positiebepaling tussen verschillende culturen. VERHALEN Wie een balans vindt tussen de culturen van het oude en nieuwe land heeft uiteindelijk de beste perspectieven voor zowel eigen welbevinden als voor succes in de maatschappij. Dat is een van de belangrijkste conclusies uit de onlangs gepubliceerde Internationale Vergelijkende Studie van Ethnoculturele Jongeren (ICSEY). Wat hebben migrantenjongeren nodig om dat evenwicht te vinden? De verhalen van jongeren zelf kunnen daarvoor een bron van inzicht zijn. Dat inzicht motiveerde ook Naema Tahirs om haar zoektocht naar een eigen identiteit te beschrijven en de vele nuances die schuilgaan in dat proces. Nuances die ik in het integratiedebat vaak mis, omdat veel deelnemers aan dat debat ongevoelig lijken voor het verschil tussen een binnenwereld en een buitenwereld en wat die twee betekenen voor mensen met een heel verschillende achtergrond. Voor wie de verschillende werelden met elkaar in harmonie weet te brengen, ziet Tahir een bijzondere beloning: Migratie is ook mooi. Het verbreedt je horizon en geeft je volop gelegenheid je paradijs op aarde zelf in te richten. Mijn vader kijkt veel naar het Marokkaanse nieuws op de TV Onze buurt heeft mooie en lekkere dingen 10

11 Ook voor personeelsbeleid de juiste informatie Naarmate scholen steeds zelfstandiger worden in hun bedrijfsvoering, wordt de behoefte aan objectieve informatie op alle terreinen groter. Met een module voor personeelsbeleid heeft de Besturenraad een nieuwe loot toegevoegd aan het managementinformatiesysteem dat ook personeels- en salarisadministratie, financiële administratie, ziekteverzuimbeheer en financieel management (FM 2.2.a) omvat. Tekst: Guido de Bruin Onderwijsinstellingen worden steeds meer verantwoordelijk voor hun eigen bedrijfsvoering, en dat ook nog in een omgeving die door ontwikkelingen als de invoering van de lumpsum en de Wet op de beroepen in het onderwijs (BIO) ingrijpend verandert. Scholen moeten dan wel het instrumentarium hebben om aan die verantwoordelijkheid inhoud te geven, zegt Jan Langelaar, adviseur van de Besturenraad. Langelaar was nauw betrokken bij de ontwikkeling van de Human Resources Module, waarmee volgens hem managers, bestuurders en toezichthouders op elk niveau transparante en objectieve gegevens voorhanden hebben om hun personeelsbeleid vorm te geven. Voorop stond dat de module moet aansluiten op de informatiesystemen van met name het administratiekantoor, zodat scholen gegevens niet dubbel hoeven in te voeren. Bij de ontwikkeling ervan heeft de Besturenraad dan ook samengewerkt met Passoa ICT, dat software levert aan administratiekantoren en schoolorganisaties die de eigen administratie uitvoeren, en FARAO Human Resources Support. RUIMTE Gebruikers van de Human Resources Module, die in versies voor iedere sector van het onderwijs beschikbaar is, kunnen onder meer het curriculum vitae van iedere medewerker vastleggen en alle functies koppelen aan de bijbehorende bekwaamheidseisen volgens de Wet BIO. In het systeem worden ook de persoonlijke ontwikkelingsplannen (POP) van de medewerkers en de cyclus van POP-, functioneringsen beoordelingsgesprekken bijgehouden. Verder bevat de module voorbeeldprocedures voor bijvoorbeeld werving en selectie en ziekteverzuim. Ook kunnen opleidingen en trainingsprogramma s aan de vereiste competenties van de medewerkers worden gekoppeld. Het systeem is te doorzoeken op basis van bijvoorbeeld geschiktheid, potentieel en kernkwaliteiten van personeel. Scholen kunnen het systeem naar believen inrichten door onderdelen te wijzigen of toe te voegen. Ook is er volop ruimte om gegevens op eigen manier in te voeren. Na wijzigingen in wet- en regelgeving of ontwikkelingen in human resources management komen er updates beschikbaar. VOORWAARDEN Op elk niveau transparante en objectieve gegevens voorhanden Om de met de module te kunnen werken, moet het personeelsbeleid van scholen wel aan enkele voorwaarden voldoen. Het functiebouwwerk moet helder zijn en van iedere functie moet duidelijk zijn welke vereiste competenties daarbij horen. De organisatie moet al werken met persoonlijke ontwikkelingsplannen en ervaring hebben met de cyclus van POP-, functionerings- en beoordelingsgesprekken. De nieuwe bekwaamheidseisen volgens de Wet BIO moeten daar onderdeel van zijn. Tenslotte moet de school een helder scholingsbeleid hebben. Voor informatie over de Human Resources Module kunt u zich wenden tot Passoa ICT, telefoon , info@passoa-bv.nl, 11

12 Onderwijsfusie in Bommelerwaard Geen leerling tussen wal en schip Alle leerlingen in de Bommelerwaard de best mogelijke zorg bieden. Dat is het doel van de fusie van het samenwerkingsverband van zestien schoolbesturen in Zaltbommel en omstreken met de Vereniging voor Speciaal Onderwijs en Voortgezet Speciaal Onderwijs. De strijd tussen reguliere basisscholen en het sbo om financiële middelen voor zorgleerlingen moet tot het verleden behoren. De fusie was een pittige klus voor de betrokkenen, inclusief Dick den Bakker en Peter Groeneveld van de Besturenraad, die het fusieproces begeleidden. Tekst: Guido de Bruin, Fotografie: Hans Doddema / istockphoto De nieuwe vereniging De Opmaat, die 4 oktober haar feestelijke start beleefde, moet ervoor zorgen dat iedere leerling het onderwijs krijgt dat bij hem of haar past. Het meest innovatieve van de fusie is volgens Den Bakker de oprichting van een gezamenlijk Expertisecentrum, waarin de deskundigen van zowel de scholen van het samenwerkingsverband als de speciale scholen samenwerken. Dat de Permanente Commissie Leerlingenzorg daaraan verbonden is, vormt ook een belangrijk winstpunt, vindt hij. Een van de grootste uitdagingen voor de betrokkenen, inclusief Den Bakker, Groeneveld en drie andere adviseurs van de Besturenraad, was het vinden van een bestuurlijke structuur die ervoor zorgt dat de beoogde gezamenlijke verantwoordelijkheid van de aangesloten scholen voor alle 6500 leerlingen inderdaad gestalte krijgt. In de vorm die de stuurgroep heeft gekozen, geeft het bestuur op hoofdlijnen leiding, terwijl de aanstelling van een verenigingsdirecteur de garantie vormt dat de leerlingenzorg daadwerkelijk gezamenlijk wordt gedragen. Het is een structuur die beantwoordt aan het doel van de fusie: geen kind tussen wal en schip, aldus Den Bakker. MEERWAARDE Die directeur is nog even Wim Wolters. Het bestuur heeft de voormalige directeur van de school voor speciaal basisonderwijs (sbo) Toermalijn en praktijkschool De Brug in Zaltbommel gevraagd om de nieuwe vereniging een goede start te geven voordat hij plaatsmaakt voor een opvolger. Wolters staat voor een hele klus, erkent hij. De visie en doelstellingen van de fusie zijn goed, maar moeten nu in de praktijk gebracht worden. We moeten de meerwaarde van de samenwerking op inhoudelijke gronden waarmaken. De strijd tussen reguliere basisscholen en het sbo om financiële middelen voor zorgleerlingen moet in de Bommelerwaard tot het verleden behoren. De indruk was vaak dat sbo-scholen zoveel mogelijk leerlingen wilden hebben omdat die geld opleveren, terwijl de basisscholen probeerden zorgleerlingen zolang mogelijk te behouden, omdat ze anders middelen misliepen en ook het beeld zou kunnen ontstaan dat ze onvoldoende zorg konden leveren. LUCHTLEDIGE De directie van de vereniging moet volgens Wolters ook de mogelijke vrees van de reguliere scholen voor verlies van hun autonomie logenstraffen. We moeten hun duidelijk maken dat de leerlingenzorg een gezamenlijke verantwoordelijkheid is. Geen kind mag in het luchtledige blijven hangen. Aan alle leerlingen moet zorg verleend worden, hetzij met begeleiding op de reguliere basisschool, hetzij op de speciale school. Bovendien heeft de nieuwe vereniging in de vorm van de praktijkschool de aansluiting op een deel van het voortgezet onderwijs zelf in huis. 12

13 Het is vooral de directeur van het Expertisecentrum die ervoor moet zorgen dat geen kind tussen wal en schip valt. We houden de leerlingen nu beter in beeld. De directeur van het Expertisecentrum gaat dat proces goed begeleiden. Door zijn contacten met instanties als de jeugdhulpverlening, de schoolarts en het maatschappelijk werk is hij het ene loket waar ouders terechtkunnen om passend onderwijs voor hun kinderen te krijgen. Met de middelen die hij tot zijn beschikking heeft speciaal basisonderwijs, de praktijkschool, ambulante begeleiding, orthopedagogen, maatschappelijk werk enzovoort kan hij inspelen op de behoefte van elke leerling. BETROKKENHEID Een lastig punt van de samenwerking was volgens Wolters dat de fuserende verenigingen ongelijkwaardige partners zijn die tegenstrijdige belangen kunnen hebben. Een vereniging van twee speciale scholen, die een grote betrokkenheid van ouders kennen, kreeg te maken met een samenwerkingsverband dat geen scholen beheert, maar alleen leerlingenzorg aanstuurt. Het behoud van de grote betrokkenheid van de ouders bij de twee speciale scholen was dan ook een ingewikkelde kwestie. Zij moesten niet het idee krijgen dat de zestien schoolbesturen van het samenwerkingsverband hun scholen zouden overnemen, aldus Den Bakker. Uiteindelijk is de Vereniging voor Speciaal Onderwijs en Voortgezet Speciaal Onderwijs omgevormd tot een steunvereniging, die het recht heeft om drie bestuursleden voor te dragen aan de ledenvergadering. Ook het samenwerkingsverband heeft drie bestuurszetels, een voor de protestants-christelijke, een voor de rooms-katholieke en een voor de openbare scholen. De voorzitter is onafhankelijk. De grote verscheidenheid aan identiteit onder de scholen van het samenwerkingsverband was volgens Wolters geen hinderpaal voor de fusie. Ondanks de verschillen in identiteit en kleur hebben de scholen zich altijd goed kunnen vinden in het zorgaanbod. Enkele protestants-christelijke scholen doen niet mee met de fusie, maar die zitten ook niet in het samenwerkingsverband. VLEES EN BLOED Den Bakker prijst het bestuur van De Opmaat, dat volgens hem uit mensen met visie bestaat. Dat het bestuur zelf de voorlichting over de fusie aan het personeel en de ouders ter hand heeft genomen, toont volgens hem de bereidheid van de leden om zich kwetsbaar op te stellen. Het was een proces van vlees en bloed, concludeert hij. Hij heeft er vooral van geleerd dat besturen, medezeggenschapsraden en personeel er vanaf het begin nog meer bij betrokken moeten worden. Wat het aandeel van de Besturenraad betreft, toont hij zich tevreden over de bundeling van de kennis van de deskundigen op het gebied van juridische aspecten, bedrijfsvoering en bestuurlijke vernieuwing die de organisatie in huis heeft. In de nieuwe opzet is het onderwijs in de Bommelerwaard volgens Wolters klaar voor de invoering van de zorgplicht. De fusie kan andere samenwerkingsverbanden in het land tot voorbeeld strekken, is zijn overtuiging. Van de plannen van minister Van der Hoeven om de kosten van de rugzakjes en de groei van het speciaal onderwijs in te dammen, ligt Wolters niet wakker. Als we hier in staat zijn om kwalitatief goed onderwijs te geven en gezamenlijk te opereren, kunnen we de uitdaging van de minister aan. 13

14 Speciaal onderwijs Meer handen in de klas Minder leerlingen naar het speciaal onderwijs: minister Maria van der Hoeven wil dat bereiken met onder meer een strengere indicatiestelling en bij minder ernstige stoornissen een kortere indicatietermijn en minder geld in het rugzakje. Ook wil ze het vermogen van reguliere scholen om zorgleerlingen op te vangen, versterken. De Besturenraad en andere onderwijsorganisaties zoeken de oplossing in ondersteuning van de leraren in het regulier onderwijs: meer handen in de klas. Tekst: Guido de Bruin De organisaties schatten dat een investering van 1 miljard euro nodig is om bijvoorbeeld iedere leraar een dag per week onderwijsassistentie te geven, op iedere school twee dagen interne begeleiding en/of zorgcoördinatie mogelijk te maken en op iedere school afhankelijk van het aantal leerlingen een of meer plusleraren aan te stellen. Alleen met meer handen in de klas kunnen scholen passende zorg voor alle leerlingen organiseren. Als het benodigde De interconfessionele Stichting Primair Onderwijs Deurne- Asten-Someren (PRODAS) heeft de verdeling van gelden voor zorgleerlingen op nieuwe leest geschoeid. Het zorgbudget wordt vanaf dit schooljaar niet meer centraal vanuit het samenwerkingsverband Weer Samen Naar School verdeeld, maar met een verdeelsleutel rechtstreeks aan scholen uitgekeerd. De helft van het budget van vier ton gaat naar de 28 scholen in de vorm van een vast basisbedrag en een bedrag per leerling. De overige twee ton is bestemd voor zogeheten PRODAS-rugzakjes die de scholen voor zorgleerlingen kunnen aanvragen. Als de stichting na een persoonlijk gesprek besluit een rugzakje ter grootte van 3000 euro toe te kennen, kan de school dat besteden aan begeleiding op maat voor de betreffende leerling. Geef het bevoegd gezag weer autonomie en verantwoordelijkheid voor passende zorg, is de motivatie voor de nieuwe aanpak, aldus Sjaak Ghielen, lid van het college van bestuur. De twee besturen van het samenwerkingsverband hebben wel samen een minimumniveau van leerlingenzorg vastgesteld waaraan alle aangesloten scholen moeten voldoen, maar laten afgezien van verplichte uitgaven als de Permanente Commissie Leerlingenzorg de besteding van de middelen over aan de scholen. geld er komt, willen de onderwijsorganisaties afspraken maken met de minister over de resultaten die moeten worden geboekt. De minister heeft haar plannen voor passend onderwijs na zo n vierhonderd bijeenkomsten met vertegenwoordigers van het gehele onderwijsveld enigszins aangepast, memoreert Elise van Bokhorst, adviseur van de Besturenraad. Zo blijven de verplichte samenwerkingsverbanden in tegenstelling tot haar eerdere voornemen overeind. Ook maakt Van der Hoeven nu experimenten met onder meer andere manieren van financiering mogelijk, die de basis kunnen vormen voor wetswijzigingen. De ervaringen in het veld zijn daarbij dus het uitgangspunt, zegt Van Bokhorst. PRIKKEL Te denken valt bijvoorbeeld aan het vaststellen van een zorgbudget dat samenwerkende scholen basisscholen, scholen voor voortgezet onderwijs en scholen voor speciaal onderwijs in hun regio kunnen inzetten voor hulp op maat. Dat is het uitzoeken waard, vindt Van Bokhorst. Zo n constructie kan volgens haar de financiële prikkel de goede kant op laten werken. Als scholen zoals nu geld krijgen voor iedere leerling met een bepaald stempel, richten ze zich wellicht meer op wat een leerling niet kan dan op wat hij of zij wèl kan. Van Bokhorst benadrukt dat de inzet van de Besturenraad altijd is geweest dat het regulier onderwijs niet mag worden opgezadeld met zorgleerlingen die het niet aankan. Voor leerlingen die dat nodig hebben, is goed speciaal onderwijs onontbeerlijk. De expertise van het speciaal onderwijs moet behouden blijven. 14

15 Een kerkelijk meelevende schoonmaker? Sommige scholengemeenschappen stellen in een personeelsadvertentie ook aan een telefonist, een medewerker schoonmaak en ander ondersteunend personeel de eis dat kandidaten instemmen met de grondslag van de school en kerkelijk meelevend zijn. Dat kan leiden tot reacties van het plaatselijke Anti Discriminatie Bureau: zo n eis stellen voor dit soort functies is verboden. Wat kunnen besturen hierop antwoorden? Tekst: Guido de Bruin, Fotografie: Marcus Peters / Hollandse Hoogte Uit diverse uitspraken is inmiddels gebleken dat scholen van docenten een christelijke levensovertuiging mogen eisen, mits ze die eis consequent stellen en kunnen aantonen dat die nodig is voor de verwezenlijking van de grondslag van de instelling. Maar hoe zit het met ondersteunend personeel? Twee uitspraken van de Commissie Gelijke Behandeling laten zien dat het antwoord op die vraag afhankelijk is van diverse factoren. De Commissie oordeelde in 1996 dat het Leger des Heils van een medewerker keuken een christelijke levensovertuiging mocht vragen. De organisatie stelde die eis aan alle medewerkers en kon aannemelijk maken dat die onverbrekelijk verbonden was met haar doelstelling, de oproep tot bekering. Bovendien behoorde het tot de taken van de medewerker om met de kinderen in een hulpverleningsinstelling aanwezig te zijn bij de maaltijd, die wordt voorafgegaan door Bijbellezing en gebed. Het Leger zag de medewerker niet alleen als bereider van maaltijden, maar ook als aanspreekpunt voor de kinderen in een gezinssituatie. Ook verwachtte de organisatie van de werknemer actieve deelname aan weekopeningen en de viering van christelijke feestdagen. zondering van medewerkers van de centrale administratie en stagiairs. De voorgaande roostermaker was geen praktiserend christen, volgens de school omdat er toen geen kandidaten waren die aan die eis voldeden. De Commissie zag in het geval van een roostermaker geen objectiveerbare band tussen de grondslag van de school en de eis van een christelijke levensovertuiging. Door in voorkomende gevallen ondersteunend personeel te benoemen zonder christelijke levensovertuiging, laat de school zien dat die functie-eis eerder een voorkeur dan een voorwaarde voor benoeming inhoudt, oordeelde de Commissie. Het verschil met de zaak uit 1996 is volgens de Commissie dat het Leger des Heils uitsluitend praktiserende christenen in dienst neemt. BEWIJZEN De uitspraken laten zien dat een bestuur moet bewijzen dat ook bij ondersteunende functies de christelijke levensovertuiging van belang is voor de verwezenlijking van de grondslag van de instelling. Voor dat bewijs is het belangrijk dat de school een consequent aanstellingsbeleid voert. Zodra ze voor een functie een uitzondering maakt, kan de consequentie zijn dat ze per functie moet bepalen of een kandidaat kerkelijk meelevend moet zijn, en dat ze de noodzaak daarvan ook per functie moet bewijzen. UITZONDERINGEN In 2005 kwam de Commissie tot een ander oordeel in de zaak van een protestants-christelijke school die bij een kandidaat voor de functie van roostermaker de sollicitatieprocedure afbrak nadat zij had aangegeven een nietpraktiserende moslim te zijn. De school stelde de eis van een christelijke levensovertuiging aan al het ondersteunend personeel, met uit- 15

16 De pioniersarbeid van Siebren Miedema Pedagogiek van de Heilige Geest Hij bekleedde dertien jaar de Hendrik Piersonleerstoel voor christelijk onderwijs aan de Vrije Universiteit (VU) in Amsterdam. Nu de leerstoel, die werd ondersteund door de Besturenraad, in juni is opgeheven, is het tijd om de balans op te maken. Prof. dr. Siebren Miedema aan het woord over de geborgenheid van het christelijk onderwijs, de noodzaak van levensbeschouwelijke burgerschapsvorming op alle scholen en de samenbindende kracht van de Heilige Geest. Tekst: Eva van der Plas, Fotografie: Arno Massee 16

17 Toen in 1993 de bijzondere leerstoel voor christelijk onderwijs werd opgericht, was er nog geen systematische aandacht voor de vraag hoe je vorm kunt geven aan een christelijke school, vertelt Siebren Miedema. Het ontbrak aan structureel onderzoek naar de manier waarop je de levensbeschouwelijke, onderwijskundige en organisatorische dimensies aan elkaar kunt knopen. Om over dit gecompliceerde onderwerp iets zinnigs te kunnen zeggen, was breed onderzoek nodig. Miedema: We hebben systematisch theoretisch onderzoek gecombineerd met empirisch en zelfs historisch onderzoek. Zo werd er in het kader van de leerstoel onderzoek gedaan naar het joodse onderwijs in de 19e en 20e eeuw, naar christelijke scholen die te maken hebben met leerlingen met verschillende religieuze achtergronden en naar de levensbeschouwelijke ontwikkeling van kinderen en adolescenten op school. DUBBELE GEHECHTHEID Een belangrijk onderzoek is dat naar de levensbeschouwelijke ontwikkeling van jonge kinderen op de basisschool geweest, vertelt Miedema. Welke bagage nemen ze van huis uit mee, en wat gebeurt er vervolgens op school? Daar wisten we eigenlijk niets van af. Simone de Roos heeft hier empirisch onderzoek naar gedaan en een theorie ontwikkeld. Van die zogeheten gehechtheidstheorie is Miedema zeer gecharmeerd. Het idee erachter is dat er een verband moet zijn tussen de relatie met het transcendente God en de affectief-emotionele relatie van kinderen met hun opvoeders en leerkrachten. De christelijke God is een God van liefde, die niet ver weg is maar dichtbij, die zelfs in je hart woont. De liefdevolle geborgenheid die het geloof zo biedt, keert terug als een specifiek kenmerk van open christelijk onderwijs. Niet als iets dat bewust in het curriculum wordt verweven, maar als organisch onderdeel van elke dimensie van het onderwijs: de levensbeschouwelijke, de onderwijskundige en de organisatorische. LEERKRACHT ALS INSPIRATIEBRON Vooral de leerkrachten spelen in dit proces een belangrijke rol. Miedema: Als je je als leerkracht openstelt voor het bestaan van God, voor wat ik de Heilige Geest noem, en leeft vanuit die gerichtheid en ontvankelijkheid, dan kan je voor kinderen ook een voorbeeld zijn. Om spirituele ontvankelijkheid te kunnen ontwikkelen, is het goed om mensen te ontmoeten die ook met vallen en opstaan op het juiste spoor proberen te komen, die proberen de gave te ontvangen en die deel van hun eigen persoonlijkheid te maken. Leerkrachten die dit uitstralen vormen een inspiratiebron voor leerlingen een stimulans om een begin te maken met de eigen levensbeschouwelijke ontwikkeling. Dat is de complexe opdracht waar het open christelijk onderwijs van vandaag voor staat. In deze opvatting is het leerstuk van de Heilige Geest van groot belang. Misschien wel een van de lastigste leerstukken van de kerk, maar voor mij persoonlijk eigenlijk hoe gek het ook klinkt het meest concrete. De Heilige Geest is iets waar je voor open kunt staan, wat door en in jou wil zijn, maar wat ook samenbindt. En precies daarom ben ik geïnteresseerd in de interreligieuze dialoog. Dezelfde drive, dezelfde ontvankelijkheid voor wat ik als christen de Heilige Geest noem, ontmoet ik ook bij mensen met een andere religieuze achtergrond. De Geest scheidt niet, maar bindt samen. RELIGIE ALOMTEGENWOORDIG Daarom is het ook zo belangrijk dat het nieuwe vak burgerschapsvorming, dat in februari is ingevoerd, op alle scholen een levensbeschouwelijke component krijgt, vindt Miedema. Een van de zaken waar ik mij de afgelopen tijd hard voor heb gemaakt, is de relatie tussen het private, het sociale en het publieke domein. Religie is niet beperkt tot de privésfeer. In het publieke domein is religie alomtegenwoordig, en ook in het sociale domein bijvoorbeeld op school zou het daarom een belangrijke plaats moeten innemen. Levensbeschouwelijke ontwikkeling voor schoolkinderen is zelfs zo belangrijk, dat die niet beperkt zou moeten zijn tot een vak als burgerschapsvorming. Veel belangrijker dan kennisoverdracht is in mijn ogen het stimuleren van het eigen zingevingsproject van elk kind. Kinderen laten ontdekken wie ze zijn. Net als op bijzondere scholen zou daarom ook op openbare en algemeen bijzondere scholen het hele pedagogische concept ervan doortrokken moeten zijn. ALLE ONDERWIJS BIJZONDER Dit is minder revolutionair dan het misschien lijkt, meent de hoogleraar. Ik merk dat ook openbare scholen steeds meer openstaan voor het stimuleren van de levensbeschouwelijke ontwikkeling van hun leerlingen. Als deze ontwikkeling doorzet, kunnen wat mij betreft de scheidslijnen tussen openbaar en bijzonder onderwijs verdwijnen. Niet voor niets hebben we in 2002 een boek uitgegeven met als titel Alle onderwijs bijzonder. Hier is wellicht een speciale taak weggelegd voor het protestants-christelijk onderwijs. Met al haar ervaring en expertise zou ze openbare en algemeen bijzondere scholen kunnen bijstaan in het ontwikkelen van deze insteek, meent Miedema. Deze ontwikkeling hoeft echter niet alleen van de scholen zelf uit te gaan. De inspectie kan bijvoorbeeld vragen: hoe stimuleren jullie religieus-levensbeschouwelijke vorming en hoe verhoudt die zich tot de identiteit van de school? Zonder Liefdevolle geborgenheid van het geloof kenmerkt open christelijk onderwijs een religieuze politie te worden en zonder een eigen voorkeur te hebben, kan de overheid zo laten merken dat ze levensbeschouwelijke ontwikkeling belangrijk vindt Aan de scholen dan de uitdaging om een eigen invulling aan dit concept te geven. VOORTZETTING De Hendrik Piersonleerstoel heeft een nieuw wetenschappelijk vakgebied op de kaart gezet. Miedema heeft veel lof voor de organisaties die de leerstoel al die jaren hebben mogelijk gemaakt: de UnieNzv, de Onderwijsbond CNV en de Besturenraad. Met name de Besturenraad heeft een substantiële bijdrage geleverd door ook het dagelijks reilen en zeilen van de leerstoel te ondersteunen met concrete zaken als het verzorgen van een nieuwsbrief, de financiële administratie en het notuleren van vergaderingen. Ook de VU is zich bewust van de grote meerwaarde van de bijzondere leerstoel voor de universiteit. Zij ziet het dan ook als haar eigen belang dat het onderzoek doorgaat. Miedema kreeg hiertoe maar liefst twee reguliere leerstoelen aangeboden: een bij de faculteit psychologie en pedagogiek (0,8 fte) en een aan de theologische faculteit (0,2 fte). Zo staat hij in eigen persoon garant voor het voortzetten van de leeropdracht. Toekomstplannen zijn er genoeg. Eén persoonlijke wens van de hoogleraar springt er echter uit: Ik zou mij de komende jaren willen gaan bezighouden met het ontwikkelen van een pneumatologische pedagogiek, een pedagogiek van de Heilige Geest. Het zou een studie moeten worden naar de spirituele dimensie van openheid, van ontvankelijkheid. Voor mij persoonlijk is dat de meest belangrijke achtergrond die in mijn werk meespeelt. Een grote inspiratiebron. 17

18 Leraarschap aantrekkelijker door prestatiebeloning Vooral academici zijn steeds minder te porren voor het leraarschap, is het beeld dat uit de recente discussie opdoemt. Vakorganisaties roepen om een algehele opwaardering van het vak. Het dreigende lerarentekort in sommige onderwijssectoren, mede als gevolg van vergrijzing, zet die discussie nog eens onder druk. De signalen zijn duidelijk. De vraag is hoe we ook in de toekomst kunnen zorgen voor voldoende gemotiveerde en kundige leerkrachten die in onze maatschappij borg staan voor goed onderwijs. Prestatiebeloning is een van de mogelijke antwoorden. Tekst: Inge van Nispen, Fotografie: Clayton Hansen / istockphoto Diverse ontwikkelingen liggen aan de basis van de huidige zorg om de aantrekkelijkheid van het leraarschap. We noemen er een paar: de uitholling van de professionele verantwoordelijkheid van de leraar door een toename aan management en regels en een uitdunning van de onderwijsinhoudelijke taken; de daling van het gemiddelde opleidingsniveau van onderwijspersoneel; de in vergelijking met het bedrijfsleven lage salarissen, die zeker in tijden van economische voorspoed negatief doorwerken op de onderwijsarbeidsmarkt; onvoldoende waardering voor eerstegraads studie of verdieping van kennis en vaardigheden in het gehanteerde functiewaarderingssysteem; wanneer de docent in financiële zin carrière wil maken zal hij aan de slag moeten als manager of beleidsmaker; een daling van het aantal beschikbare LD-functies in vo-scholen ten gunste van nieuw beschikbaar gekomen LC-functies. LANDELIJK EN INDIVIDUEEL Sommige manieren om de onderwijssector als werkgever aantrekkelijk te houden, zijn te zoeken op landelijk niveau. Zo wordt veel geïnvesteerd in Integraal Personeelsbeleid Onderwijs (IPB) en professionalisering (Wet BIO, opleiden in de school). Ook zijn er initiatieven om de tekorten tegen te gaan, bijvoorbeeld door het aanstellen van zij-instromers. De roep van vakorganisaties om nieuwe maatregelen (denk aan herziening van het functiewaarderingssysteem en het tegengaan van uitholling van het vak), zwelt echter aan. Maar ook op het niveau van de individuele werkgever zijn initiatieven denkbaar. Zoals het investeren in en faciliteren van een leerkracht die een eerstegraads opleiding wil doen, het leggen van zwaardere onderwijskundige (beleids)taken en bevoegdheden bij de professionals, het creëren van horizontale en verticale loopbaanmogelijkheden, het beperken van de werkdruk door gedegen taakbeleid of het extra belonen van leerkrachten die bovengemiddeld presteren. In het navolgende gaat het over dat laatste. In SBM van september hebben we laten zien hoe uit onderzoek is gebleken dat prestatiebeloning de motivatie van medewerkers kan verhogen. Door het gericht belonen van bijzondere prestaties of competenties heeft de onderwijsinstelling een instrument in handen om goede mensen aan de organisatie te binden. Voor leerkrachten die ambitie hebben en dat in hun werk tonen, werkt het motiverend als hun werkgever de kwaliteit van hun werk opmerkt èn (financieel) waardeert. Uiteraard geldt dat ook voor het onderwijsondersteunend personeel. MEETBARE AFSPRAKEN In alle onderwijs-cao s is ruimte gecreëerd om beleid te maken voor beloningsdifferentiatie. De werkgever kan na beoordeling en op basis van duidelijke, meetbare criteria aan een medewerker een extra beloning toekennen, bijvoorbeeld in de vorm van een geldbedrag. Het formuleren van objectieve, meetbare criteria lijkt in het onderwijs wellicht wat lastig. Bij een hypotheekadviseur kan vooraf worden afgesproken hoeveel hypotheken hij op jaarbasis dient te verkopen. Vervolgens kan worden gemeten hoeveel hij er aan het einde van het jaar daadwerkelijk heeft verkocht. Als hij de doelstelling heeft overtroffen, krijgt de adviseur een bonus. Bij een leerkracht ligt dat anders. Die verkoopt geen product, en de vraag is of de resultaten van zijn leerlingen direct aan zijn functioneren mogen worden gekoppeld. Maar er zijn voldoende andere elementen waarover concrete en meetbare afspraken kunnen worden gemaakt. We maken in de voorbeelden een onderscheid in het belonen van prestaties en competenties. PRESTATIES Bij prestatiebeloning stelt de werkgever een extra beloning in het vooruitzicht wanneer de leerkracht of het team met succes een van te voren afgesproken prestatie levert. De presta- 18

19 tie is een taak, resultaat of project en wordt afgeleid van het school- of afdelingsplan. In de gesprekkencyclus of in een prestatiecontract worden duidelijke afspraken gemaakt over de aard van de prestatie, de gestelde norm en de voorwaarden die gelden om in aanmerking te komen voor de extra beloning. Voorbeelden van zulke prestatieafspraken voor individuele leerkrachten of teams zijn: op basis van een projectplan een belangrijke vakinhoudelijke vernieuwing begeleiden en invoeren; in twee jaar 10 procent meer stages voor leerlingen binnenhalen; voor 90 procent van de leerlingen een juist advies geven voor vervolgonderwijs; een internationaliseringsproject succesvol uitvoeren; een nieuw zorgsysteem voor de school opzetten. COMPETENTIES Competentiebeloning heeft betrekking op het belonen van gedrag. In de gesprekkencyclus worden afspraken gemaakt over de gewenste competentieontwikkeling en over de criteria waarop achteraf extra beloningen worden toegekend. Er zijn verschillende varianten denkbaar. Zo kan de schoolorganisatie een leerkracht iets extra s geven voor de sterke ontwikkeling die hij doormaakt in het stimuleren van leerlingen in zelfstandig werken (groeivariant). Of ze kan een leerkracht belonen die al jaren met kop en schouders boven zijn collega s uitsteekt door de enorme betrokkenheid bij de school, de positieve wijze waarop hij met collega s samenwerkt en het grote gevoel van verantwoordelijkheid voor de talentontwikkeling van leerlingen (stabiliteitsvariant). Een derde variant betreft het belonen van een team dat door intervisie, coaching en lesbezoeken een belangrijke bijdrage levert aan de lerende organisatie, een van de nieuwe prioriteiten in het personeelsbeleid (het bewust belonen van gewenst organisatiegedrag). Competentiebeloning vraagt om een systeem waarbij getoond gedrag wordt gemeten. In het kader staat een uitgewerkt voorbeeld. De Besturenraad begeleidt op dit moment schoolorganisaties in verschillende onderwijssectoren bij het ontwikkelen en implementeren van beleid voor beloningsdifferentiatie. Keuzes die in dit proces worden gemaakt, hebben onder meer betrekking op de doelgroep (op welke groep richt het beloningsbeleid zich, betreft het individuele en/of teambeloning), de grondslag (wat wil de organisatie belonen) en de beloningsvorm (geldbedrag, extra periodiek, scholing, vrije tijd of anders). Voor meer informatie, advies en dienstverlening kunt u terecht bij Inge van Nispen, telefoon , ivannispen@besturenraad.nl. Een onderwijsinstelling werkt met een tweejarige cyclus van plannings-, voortgangs- en evaluatiegesprekken. De competentieprofielen staan hierin centraal. Het lerarenprofiel bestaat uit de zeven bekwaamheidseisen van de Wet op de beroepen in het onderwijs (BIO), aangevuld met twee competenties die zijn geformuleerd vanuit de missie of doelstellingen van de school. Het gedrag wordt gemeten met vragenlijsten (feedbackscans) die betrekking hebben op de gedragsindicatoren van de competenties uit het profiel. Bij iedere vraag kan worden gescoord op een schaal van 1 tot 6, waarbij 1 betekent dit gedrag komt (vrijwel) niet voor en 6 dit gedrag komt (vrijwel) altijd voor. Zo hebben de vragen over de bekwaamheidseis pedagogisch competent betrekking op gedragsindicatoren als: Hij begrijpt de leerlingen goed Hij geeft de leerlingen regelmatig een compliment Hij weet waar de leerlingen goed in zijn Hij praat met de leerlingen over de sfeer in de groep Hij laat de leerlingen zelfstandig werken In het planningsgesprek worden afspraken gemaakt over de gewenste ontwikkeling en over de minimale scores die de leerkracht aan het einde van de cyclus moet hebben behaald, wil hij in aanmerking komen voor een extra beloning. Voorafgaand aan het plannings- en het evaluatiegesprek kennen de leerkracht, diens leidinggevende en andere betrokkenen (collega s, leerlingen en instanties of bedrijven waar de leerkracht mee samenwerkt) een score toe aan enkele competenties uit de vragenlijst. Zo wordt de doorgemaakte ontwikkeling in de periode van de cyclus inzichtelijk. Er zijn afspraken gemaakt over onder meer de vraag wie feedback geeft, over de mate van vrijheid van de medewerker om de feedbackgevers zelf uit te kiezen en over de manier waarop de feedbackgevers de informatie verzamelen (lesbezoeken e.d.). 19

20 Harde norm onderwijstijd Haastige spoed Scholen in het voortgezet onderwijs moeten vanaf dit schooljaar zorgen voor 1040 uur onderwijstijd in de onderbouw. Zodra de inspectie vaststelt dat een school tekortschiet, volgt een financiële sanctie. Duidelijk beleid van de overheid? Veel scholen voelen zich overvallen en tekortgedaan. Tekst: Erik Dees, Fotografie: Slobo / istockphoto De nieuwe norm is wet. Het valt te begrijpen dat de overheid scherper wil toezien op voldoende opvang en begeleiding van jonge mensen. Daar is een belangrijk maatschappelijk doel mee gediend. Een landelijke norm biedt ouders en anderen houvast. En er zijn zeker scholen die tekortschieten in de rol die van scholen mag worden verwacht. Veruit de meeste scholen werken echter sinds jaar en dag aan kwalitatief hoogstaand onderwijs, waar de opvang en begeleiding van jongeren helemaal bijhoort. Velen voelen zich nu tekortgedaan en overvallen, met name door het strenge optreden dat de minister onlangs in het vooruitzicht heeft gesteld. Vermindering van het aantal vrije momenten van jongeren is de grootste wens van ouders en samenleving Er heerst onvrede over zowel de inhoud als de gevolgde procedure van de nieuwe bepaling. Moet de overheid, in deze tijd van toenemende eigen verantwoordelijkheid en maatschappelijke verantwoording, nog wel een algemene, landelijke norm opleggen? Zo ja, moet die louter uit een hard aantal onderwijsuren bestaan? Zo ja, moet dat dan 1040 uur (voor de onderbouw) zijn? KWALITEIT EN ONDERWIJSTIJD Een veelgehoord kritiekpunt is dat een harde urennorm niet uitdrukt wat de kwaliteit van het onderwijs is. Als een school niet aan die norm voldoet, is het niet meteen een slechte school. Kwaliteit schuilt in vele zaken, waaronder een zorgvuldige afsluiting van het schooljaar, gemotiveerde docenten die door nascholing sterker betrokken zijn bij de ontwikkeling van onderwijsprogramma s, of extra aandacht voor individuele leerlingen. Allemaal geen activiteiten die onder de meest recente definitie van onderwijstijd vallen. Leerlingen moeten voldoende uren onderwijstijd krijgen om zich de leerstof eigen te maken, is het uitgangspunt. Maar wat is voldoende? En het maakt toch wel wat uit wat in die uren wordt gedaan? Er zijn vele wegen die naar Rome leiden. Welke daarvan wordt gevolgd, is in verschillende opzichten aan de scholen zelf. Die moeten daarover verantwoording afleggen, om te beginnen aan hun omgeving. Vermindering van het aantal vrije momenten van jongeren is de grootste wens van ouders en samenleving, niet meer begeleiding van leerlingen bij het zich eigen maken van de leerstof. Daar zit het namelijk wel goed mee. VERWACHTINGEN Het klopt dat de minister al in haar brief van augustus 2005 een striktere benadering in het vooruitzicht had gesteld. Maar de verwachting was geruime tijd dat in de nieuwe Wet op de onderbouw een bandbreedte met een ondergrens van 1000 uur zou worden vastgelegd. Daar waren de minister en de onderwijsorganisaties het over eens. Die ondergrens was realistisch, de bandbreedte bood scholen de nodige beleidsruimte. Dat beeld werd pas een half jaar geleden doorkruist door het initiatief van de Tweede Kamer om de minimumnorm op 1040 uur te leggen. De brief die de minister vervolgens in april van dit jaar naar 20