I.V.N. afd. Hengelo Werkgroep schoolactiviteiten Tel:

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "I.V.N. afd. Hengelo Werkgroep schoolactiviteiten Tel: 074-2770390"

Transcriptie

1 I.V.N. afd. Hengelo Werkgroep schoolactiviteiten Tel:

2 Deze lesbrief is gemaakt voor alle leerkrachten van Hengelose basisscholen, die met hun groep deelnemen aan het project "beestjes" van de werkgroep schoolactiviteiten van het I.V.N. afd. Hengelo. Wij hopen dat u met veel interesse deze lesbrief zult lezen en als voorbereiding op uw bezoek aan de heemtuin zult gebruiken. Hengelo, maart 1993, bijgewerkt, februari 2005 INSECTEN EN ANDERE DIERTJES. Veel van de dieren, die we in deze lesbrief behandelen behoren tot de geleedpotigen. Geleedpotigen hebben een geleed lichaam en gelede poten. Het skelet is uitwendig. Geleedpotigen behoren tot de ongewervelde dieren. Ook de ringwormen en de weekdieren (bijv. slakken) horen tot de ongewervelde dieren. Gewervelde dieren hebben een skelet met een wervelkolom (ruggengraat) binnen in het lichaam. kreeftachtigen Geleedpotigen duizendpoten spinachtigen insecten gevleugeld Ongevleugeld Kreeftachtigen: Hebben een groot aantal gelede aanhangsels.twee paar antennen en meer dan vier paar poten. Ademhaling door kieuwen. Duizendpoten: Spinachtigen: Insecten: landdieren met een groot aantal poten. Ademhaling door tracheeën. Onderverdeeld in duizendpoten (één paar poten per segment) en miljoen poten (twee paar poten per segment). Hebben vier paar gelede poten. Ademhaling door bijzondere tracheeën of boeklongen. Kop en borststuk zijn samengegroeid. Hebben drie paar gelede poten. Ademhaling door tracheeën. Bestaan meestal uit drie delen (kop, borststuk en achterlijf). 2

3 A.INSECTEN. Het enorme aantal insecten is opgedeeld in ongeveer dertig verschillende groepen, die orden worden genoemd. Deze indeling berust grotendeels op verschillen in levenswijze en vleugelbouw, waarbij opgemerkt dient te worden dat veel insecten helemaal geen vleugels hebben.enkele orden binnen de gevleugelde insecten zijn: lopers rechtvleugeligen springers kakkerlakken krekels, sprinkhanen huidvleugeligen halfvleugeligen netvleugeligen oorwormen wantsen, cicaden, plantenluizen gaasvliegen waternimfen-schorpioenvliegen libellen schubvleugeligen motten, dagvlinders schildvleugeligen kevers vliesvleugeligen wespen, bijen, hommels, mieren tweevleugeligen muggen, vliegen Een typisch insectenlijf bestaat uit drie delen: kop - borststuk achterlijf De kop bevat een stel voelsprieten (antennen), monddelen, die stekend, zuigend, bijtend of likkend kunnen zijn, (bijv. roltong bij vlinder en zuigbuis bij luizen) en een paar ogen. Het borststuk zit in het midden. Hieraan zitten drie paar poten en bij gevleugelde soorten een of twee paar vleugels. Alleen volwassen insecten kunnen met hun vleugels vliegen. Het achterlijf heeft aan het einde vaak wel een soort staart, maar (bij volwassen insecten) nooit poten.veel wijfjes zijn uitgerust met een legboor, voor het leggen van eieren. Insecten kunnen eierleggend of levendbarend zijn. De meeste insecten leggen eieren. Een ei kan zich op verschillende manieren tot een volgroeid insect ontwikkelen: met onvolledige gedaanteverwisseling of met volledige gedaanteverwisseling. Een insect met volledige gedaanteverwisseling maakt vier verschillende stadia door; ei - larve - pop - volgroeid insect Dit zien we o.a. bij vlinders, vliegen, kevers, bijen, wespen en hommels. 3

4 Bij onvolledige gedaanteverwisseling zien we geen popstadium. Zo kennen libellen, oorwormen, sprinkhanen, wandelende takken, bladluizen en wantsen geen popstadium. Bij hen gaat het jonge insect, dat nymfe wordt genoemd, bij elke vervelling langzaam over in een volwassen dier. INSECTEN IN EN OM HET HUIS. Zilvervisjes. Tot de primitiefste insecten behoort het zilvervisje.het behoort tot de ongevleugelde insecten. Dit diertje verandert weinig tijdens zijn leven behalve dat het groter wordt Zijn ontwikkeling kost drie jaar. Het leeft in de directe nabijheid van mensen, van wie de huizen ideale omstandigheden leveren. 's Nachts scharrelt het rond in badkamers, toiletten en keukens, op zoek naar organisch afval en materiaal met cellulose. Als plotseling het licht aangaat, maakt het zilvervisje zich uit de voeten naar een donker hoekje. Kakkerlakken. Kakkerlakken leven overal waar de mens leeft, mits het niet te koud is. In Nederland kwamen ze vroeger vooral in bakkerijen voor. Overigens behoren de kakkerlakken niet tot de kevers, hetgeen te zien is aan de afwezigheid van dekschilden.het mannetje is van het vrouwtje te onderscheiden door zijn lange vleugels en twee extra uitsteeksels aan het uiteinde van zijn achterlijf. Het vrouwtje heeft heel korte stompachtige vleugels. De laatste jaren is de kakkerlak weer in opmars in ons land, ondanks de moderne bestrijdingsmiddelen. Dit komt door de toename van de centrale verwarmingsinstallaties. Kakkerlakken voeden zich met alles wat eetbaar is, waarbij ze veel meer bemorsen en vervuilen dan ze opeten. Kakkerlakken zijn zelf niet giftig of anderszins gevaarlijk voor de mens. Wel zijn het bekende overbrengers van ziektekiemen. 4

5 ,, Luizen. Mens en dier zijn sinds mensenheugenis geteisterd door luizen. De hondenluis is een algemeen voorkomende hondenparasiet. Bij mensen kennen we de schaamluis en de hoofdluis. De luizen hebben altijd een parasitaire leefwijze, waarbij ze uitsluitend leven van het bloed van hun gastheer. Hun beet injecteert speeksel in de wond en veroorzaakt hardnekkige jeuk. De eitjes zijn bekend als neten. Behalve dat ze hinderlijk zijn, kunnen luizen de ziektekiemen van gevaarlijke ziekten overbrengen, wat tot ernstige epidemieën kan leiden.,,, Bladluizen. Bladluizen leven parasitair bij planten net zoals de echte luizen bij zoogdieren. Ze eten met behulp van hun zuigsnavel. Er zijn enkele honderden soorten bladluizen in ons land. Ze vormen meestal kolonies, die grote hoeveelheden suiker- en eiwithoudend sap uit de planten zuigen. Zo vormt de koolbladluis een bijzonder schadelijke vorm van ongedierte, die de plant beschadigt door niet alleen haar sappen op te zuigen, maar ook een kleverige honingdauw over de hele plant af te scheiden. Mieren profiteren hiervan, zij likken niet alleen de door de luizen geproduceerde honing op, maar prikkelen de luizen tot afscheiding van druppeltjes zoetigheid. Dit noemen we het melken van de luizen. In ruil voor de suiker verdedigen de mieren de luizen tegen vijanden als lieveheersbeestjes en gaasvliegen. Vliegen en muggen. Vliegen en muggen behoren tot de tweevleugeligen, die zo genoemd worden omdat ze maar één paar vleugels hebben, in tegenstelling tot alle andere vliegende insecten die twee paar vleugels hebben. Er zijn ongeveer soorten bekend, waarvan de huisvlieg en de steekmug wel de bekendste soorten zijn. Als je door een mug gestoken wordt, kun je er zeker van zijn dat het een vrouwtje is. Zij moet bloed zuigen om eitjes aan te kunnen maken. Als een mug bloed zuigt spuit ze spuug in, zodat het bloed niet kan stollen. Het muggespuug veroorzaakt de jeuk. Mannetjes steken niet, zij zuigen alleen maar verschillende soorten plantensappen op.voor zover bekend brengt de gewone steekmug geen ziekte over. Vele andere soorten zijn echter zeer gevreesd om de ziekte die zij overbrengen, bijv. de malariamug. Het vrouwtje legt haar eitjes op het wateroppervlak. De larven en de poppen van de steekmuggen leven in het water. Muggen komen uit op het wateroppervlak. Sommige steekmuggen overwinteren als volwassen vrouwtjes, terwijl andere als ei overwinteren. In tegenstelling tot de steekmug zijn de vliegen gewone dagdieren. De huisvlieg leeft bij voorkeur van zoete vloeibare voedingsstoffen. Zoals de meeste insecten zijn ook de vliegen zelf niet schadelijk. Ze kunnen echter ziektekiemen overbrengen, doordat ze op ons voedsel verteringssappen met veel bacteriën aanbrengen, nadat ze eerst mest of rottend vlees bezocht hebben. Tien generaties huisvliegen in één zomer is normaal. Een huisvlieg leeft zelden langer dan een paar weken. 5

6 Kevers. Met ruim soorten vormen de kevers veruit de grootste groep binnen de insectenwereld. Echte kevers zijn van de overige insecten te onderscheiden doordat het eerste paar vleugels is veranderd in harde dekschilden, waaronder het tweede paar vleugels in rust verborgen is. Kevers hebben volledige gedaanteverwisseling. De larven van de meeste kevers leven in de grond, vaak ook in dood hout. Sommige kevers en kever1arven leven van plantaardig voedsel, andere van aas en insecten. Er bestaan echter ook geduchte rovers, zoals de geelgerande watertor. Zowel de larven als de volwassen dieren zijn vraatzuchtige roofdieren. De grootste kever in Nederland is het vliegend hert. Deze is in ons land zeldzaam geworden en tot een beschermde diersoort verklaard. Ben beruchte keversoort is de coloradokever. Deze leeft van het aardappelloof en brengt geweldige schade toe aan de oogst. Een voor ons heel bekend kevertje is het lieveheersbeestje. Er bestaan vele soorten lieveheersbeestjes. Bijna allemaal zijn ze fel rood, geel of oranje met zwart gekleurd. Ze hebben niet allemaal evenveel stippen. Het zevenstippeiige lieveheersbeestje komt het meeste voor. We kennen ook nog het twee-, vijf-, tien-, en.tweeëntwintigstippelig lieveheersbeestje. Er wordt vaak gezegd dat je aan het aantal stippen kunt zien hoe oud een lieveheersbeestje is. Dit is met waar. De meeste soorten zijn roofdieren. Zowel de larven als de volwassen kevers eten enorm veel bladluizen. Hierdoor worden lieveheersbeestjes ook wel in plantenkwekerijen, maar ook in huiskamers gebruikt Oorwormen. Oorwormen herken je aan de tang die ze aan hun achterlijf hebben. De tang van het mannetje is krommer dan die van het vrouwtje. Oorwormen zijn nachtdieren. s Nachts zijn ze op jacht naar voedsel. Ze eten van alles: planten, afval en dierenresten. Overdag verbergen ze zich onder stenen of in donkere hoekjes. Ze hebben een onvolledige gedaanteverwisseling. Het bijgeloof dat oorwormen bij iemand in het oor kunnen kruipen en een gaatje in het trommelvlies kunnen bijten, komt van heel vroeger. Toen mensen nog op stro sliepen, kan het wel eens gebeurd zijn.. 6

7 Vlinders. Vlinders worden gekenmerkt door de grote, geschubde, vaak schitterend gekleurde vleugels en ( behalve bij de motten ) de opgerolde zuigsnuit, waarmee ze de nectar uit de bloemen opzuigen. We kennen nacht- en dagvlinders. Volgens de moderne opvattingen is deze indeling onjuist, maar gemakshalve houden we deze indeling wel aan. We kennen ong soorten nachtvlinders en ong soorten dagvlinders. In Nederland leven ongeveer 60 soorten dagvlinders en ongeveer 2000 soorten nachtvlinders. Het verschil tussen dag- en nachtvlinders: Dagvlinders Nachtvlinders - ze vliegen overdag - ze vliegen meestal's nachts -ze hebben meestal felle kleuren - ze hebben meestal onopvallendekleuren - ze klappen beide vleugels meestal - ze spreiden beide vleugels omhoog tijdens het rusten plat langs het lichaam tijdens het rusten - het is net alsof er aan het einde van de - aan het einde van de voelsprieten zit voelsprieten een knopje zit geen knopje Vlinders bewegen zich bijna uitsluitend vliegend voort. In tegenstelling tot de larven van kevers zijn de vlinderlarven ( rupsen ) welhaast even bekend als de vlinder zelf. Rupsen leven bijna allemaal van bladeren en kunnen enorme schade aanrichten. Opvallend is dat veel soorten vaak op bepaalde planten voorkomen. Goede voorbeelden hiervan zijn: Koolwitje koolplanten Dagpauwoog en kleine vos------brandnetels Oranjetip pinksterbloem. Verreweg de bekendste vlinders zijn vaak ook de mooi gekleurde vlinders, zoals het koolwitje, de atalanta en de dagpauwoog. De enige vlinderachtigen die als volwassen dier de mens schade kunnen berokkenen zijn de motten, zoals de kleermot en de tapijtmot. Landkaartje dagpauwoog kleine vos 7

8 STATENVORMENDE INSECTEN. Veel bijen, wespen, hommels, mieren en termieten zijn sociale insecten. Ze leven in kleine of grote kolonies en werken niet zoals de meeste insecten alleen voor zichzelf, maar voor het welzijn van de hele gemeenschap en kennen binnen deze gemeenschap ook een duidelijke taakverdeling. De statenvormende insecten vormen de hoogst ontwikkelde ongewervelde dieren. AI deze insecten behoren tot de deelorde der vliesvleugeligen. De vier bekendste families in deze deelorde zijn: de wespen, de bijen, de hommels en de mieren. Wespen. De wespenstaten zijn in tegenstelling tot de bijenstaten éénjarig. Aan het einde van de zomer worden de mannetjes en de nieuwe koninginnen geboren. Na de bruidsvlucht overwinteren de bevruchte koninginnen op vorstvrije plaatsen. De oude kolonie sterft uit met de vorst. Vroeg in het voorjaar begint de koningin met de opbouw van een nieuwe staat. Deze bestaat aanvankelijk eerst uit enkele cellen aan een steeltje met omhulsel. In deze cellen worden de eerste eieren gelegd. De koningin voedt de larven met gedode insecten. Als de larven uitkomen vormen zij de eerste werksters van de nieuwe kolonie. Deze wespen ziet men gewoonlijk rondvliegen, zij bouwen verder aan het nest en voeden de larven, terwijl de koningin zich nu alleen bezighoudt met het leggen van eieren. De koningin verlaat het nest nooit. In het najaar komen er weer mannetjes en wijfjes uit. De mannetjes sterven na de paring. Het nest wordt van houtknaagsel gemaakt dat de wespen met speeksel tot papier kauwen. Wespen kunnen meerdere keren steken, vooral in de nazomer. De wesp is agressiever dan de hommel en de bij. Bijen De bijen zijn de enige ongewervelde soort die het tot " huisdier " hebben gebracht. Ze spelen een belangrijke rol bij de kruisbestuiving in de land- en tuinbouw en ze maken lekkere honing. Er zijn ruim bijensoorten bekend. De honingbij stamt oorspronkelijk uit Z.O. Azië, maar is nu over de gehele wereld verspreid. Een bijenvolk bestaat uit: - een koningin, zij alleen legt de eitjes. In de zomer zijn dat er wel 1500 per dag. In de winter legt ze geen eitjes. Ze kan zo n 4-5 jaar lang bevruchte eitjes leggen. - ± werksters zij voeden de koningin en de larven, halen nectar, verzamelen stuifmeel en bouwen raten. Ze leven s zomers maar zes weken. s Winters tot zes maanden. -enkele honderden darren, dat zijn de mannetjes. Hun enige taak is jonge koninginnen te bevruchten. De darren leven van begin mei tot half augustus. De werksters doden de darren voordat de winter begint. 8

9 Bijenvolken vermeerderen zich door het zgn. "zwermen ". Kort voordat in het voorjaar de nieuwe koninginnen uit hun verpopping komen, verlaat de oude koningin met medeneming van ongeveer de helft van de werksters het nest om een nieuw onderkomen te zoeken. Als de eerste jonge koningin is uitgekomen vliegt deze uit voor de bruidsvlucht. Na de bevruchting keert zij terug naar haar oude nest, waar zij de overige jonge koninginnen doodsteekt. Ook de mannetjes vergaat het slecht. Zij worden door de werksters verdreven en doodgestoken, de zgn. "darrenmoord ". Grotere kolonies kunnen onder gunstige omstandigheden tot een kilo honing per dag produceren. De werksters " vertellen " met een dansje aan de andere bijen waar de nectar of het stuifmeel te vinden is. De koningin en de werkster kunnen een mens maar één keer steken. Ze verliezen dan hun angel, waardoor ze sterven. Darren kunnen niet steken. Hommels. De meeste van onze hommels leven in kleine gemeenschappen met één koningin, een paar mannetjes en zo'n honderd werksters. Een hommelkoningin overwintert en in het voorjaar begint ze een nest te bouwen. Dat kan zijn in oude muizenholen, tussen gras en mos op de grond, in boomholtes of nestkastjes, in een spouwmuur of in een composthoop. Ze bouwt een potje van was dat ze vult met nectar en stuifmeel. Hierin legt ze de eerste eieren. Als de larven uitkomen voeden zij zich met de stuifmeelmassa. De larven spinnen zich in een cocon voordat ze zich verpoppen. Daar komen na twee weken de eerste werksters uit. Die zorgen nu verder voor het nest, ze maken nieuwe potjes en verzamelen voedsel voor de larven, terwijl de koningin vooral eieren legt. Aan het eind van de zomer komen er mannetjes en vrouwtjes uit die met elkaar paren. Voor de winter zijn de koningin, de mannetjes en alle werksters dood. Alleen de bevruchte vrouwtjes zoeken een geschikt plekje om te overwinteren. Het nest vervalt. Schimmel en afvaleters ruimen de was, eventuele poppen en larven op. Op honingbijen na zijn hommels de belangrijkste bestuivers. Er zijn verschillende plantensoorten die ( bijna ) uitsluitend door hommels bezocht worden, zoals monnikskap, akelei, leeuwebeksoorten en saliesoorten. Hommels verzamelen het stuifmeel in speciale " stuifmeelkorfjes " van stijve haren op hun achterpoten. Enkele bekende hommelsoorten zijn: de tuinhommel, de steenhommel, de akkerhommel, de aardhommel en de boomhommel. Hommels steken in uiterste nood. Een hommel met een klompje stuifmeel aan de achterste poot. Mieren. Mieren leven overal ter wereld met uitzondering van de heel koude streken in de Noord- en Zuidpoolgebieden. Het zijn de meest ontwikkelde insecten. Er bestaan zo n soorten. Ze zijn nuttig omdat ze andere insecten eten en zo plagen helpen voorkomen. Ook beluchten ze de grond door het graven van gangen. Mieren zijn sociale insecten. Dat betekent dat ze in gemeenschappen leven waar ze elk hun eigen taak hebben. Als twee mieren uit hetzelfde nest elkaar ontmoeten bestrijken ze elkaar met de tasters en geven elkaar d.m.v. een druppeltje vloeistof een boodschap door. Belangrijk voor mieren is hun geur. Daarmee markeren ze hun paden. 9

10 Alle mierengemeenschappen bestaan uit drie kasten: - koninginnen zij stichten nieuwe staten en leggen eieren. ze kunnen jaar oud worden en zijn in verhouding groot. - gevleugelde mannetjes zij maken éénmaal een paringsvlucht met de koningin, waarna ze sterven. - steriele wijfjes zij hebben als werksters een druk leven. Ze leven 5-7 jaar. Hoe ontstaat een nieuwe staat? Bij het juiste weer vliegen jonge koninginnen en mannetjes de mierenhoop uit, het zgn. uitzwermen. Ze paren in de lucht. De koningin wordt bevrucht voor haar hele leven. Na de paring sterven de mannetjes. De koningin zoekt de grond weer op, bijt haar vleugels af en maakt een klein kamertje in de grond. Daarin legt ze ongeveer zes eieren. Als de larven uitkomen, voedt ze die met nieuw gelegde eieren. Als de eerste kleine werksters uit de pop komen, nemen die haar taak over. De koningin legt alleen nog maar eieren, de werksters zorgen voor de jongen, het nest en vechten tegen de vijanden. Nesten: De meeste mierensoorten graven enorme en ingewikkeld georganiseerde ondergrondse steden uit. Er heerst een gelijkmatige temperatuur en luchtvochtigheid. De werksters houden het klimaat in stand door nestuitgangen te openen of te sluiten. Bosmieren zorgen voor extra isolatie door een grote hoop takjes en blaadjes over het nest uit te spreiden: de bekende mierenhoop. In de zomer wonen de mieren bovenin en als het kouder wordt, trekken ze zich naar beneden terug. Een mierenhoop kan jaren bestaan en soms wel 2,5m hoog worden. Voedselvoorziening: de meeste mieren leven van suikers en eiwitten. Suikers uit plantensappen, fruit, jam of uit de suikerpot. In de tuin halen mieren suiker weg bij bladluizen, het zgn. "melken ". Bladluizen zuigen sappen uit planten en scheiden daarbij overtollig sap uit. Dit noemt mee " honingdauw ". De mieren strelen de bladluizen en worden hiervoor beloond door afscheiding van honingdauw. Dit slaan ze op in hun achterlijf In ruil voor de suiker verdedigen ze de luizen tegen vijanden als lieveheersbeestjes en gaasvliegen. Eiwitten krijgen de mieren door kleine dieren te bejagen. Rupsen, spinnen en wormpjes worden gebeten en met mierenzuur vergiftigd. Gok aas wordt gegeten. 's Winters teren de mieren op aangelegde reservevoorraden. 10

11 B. ANDERE BEESTJES. zoals:spinachtigen pissebedden regenwormen slakken De spinachtigen. Hiertoe behoren: schorpioenen, spinnen, hooiwagens, teken, mijten en enkele andere kleine beestjes. Van alle dieren worden spinnen het vaakst met insecten verward. Toch is het onderscheid tussen beide groepen heel duidelijk. Insecten hebben altijd drie paar poten, terwijl spinachtigen vier paar poten bezitten. Bovendien houden spinachtigen er geen antenne op na en is er geen sprake van de driedeling. Vleugels hebben deze spinachtigen ook al niet, net zo min als elk ander ongewerveld dier. Een spin heeft spintepels, meestal zes. In die spintepel zitten honderd buisjes. Daaruit komt het vocht dat door de spinklieren wordt gemaakt. In de open lucht wordt dit vocht een stevige draad. Pissebedden. Pissebedden worden ook wel keldermotten genoemd, maar je komt ze niet alleen in kelders tegen. Waar zijn naam vandaan komt is niet zo duidelijk. Waarschijnlijk komt het omdat de pissebedden vroeger gedroogd werden. Daarna werden ze vermalen tot poeder. Het was bedoeld als vochtafdrijvend middel. De naam kan ook ontstaan zijn uit het feit dat klam vochtige stromatrassen hoogst interessant zijn voor pissebedden als voedsel- en schuilplaats. Zeker is wel dat een pissebed van een vochtige omgeving houdt. Het mag met te droog, licht of warm zijn, want dan is hij gauw verdwenen. Een plaats waar je hem tegen zult komen is onder een steen in de tuin. Jonge exemplaren zijn lichtgrijs, omdat ze steeds een nieuw vel krijgen. De ouderen zijn donkergrijs. Het lijf van een pissebed bestaat uit drie delen: kop, borststuk en achterlijf. Aan de kop zitten twee paar antennen, waarvan één paar goed zichtbaar is. De monddelen zitten verstopt aan de onderzijde van de kop. Ze hebben zeven paar looppoten. Kleine pissebedden komen uit eitjes, die de moeder ruim een maand in een buidel met zich heeft meegedragen. De eerste dagen zijn de kleintjes nog van de moeder afhankelijk en krabbelen daarbij weer regelmatig onder haar platte lijf. Na twee jaar zijn ze volwassen. In Nederland kennen we meer dan dertig soorten pissebedden. De hele pissebeddenfamilie leeft van rottende plantendelen. Daardoor helpen ze mee aan het maken van voedsel voor de planten. Zelden of nooit zorgen ze voor schade. Kikkers, padden en kippen zijn dol op pissebedden. 11

12 Regenwormen. De afwezigheid van poten maakt wel duidelijk dat regenwormen niet tot de groep van de insecten behoren. Ze behoren tot de gelede wormen. Hiertoe rekenen we ook de zeepier en de bloedzuiger. In Nederland kennen we ongeveer 26 soorten regenwormen. Er zijn soorten die in zandgrond leven en soorten die in kleigrond leven. De vlijtigste is de compostworm. Men zegt dat er onder een vierkante meter grasveld wel wormen kunnen leven. Ze bevorderen de beluchting van het wortelstelsel. Kenmerken: Hij is rolrond en langwerpig. Het lichaam is opgebouwd uit een groot aantal ringen of geledingen ( segmenten ), zo'n De kopzijde is spits en de achterzijde stomp. De mond is een weinig overdekt door een mondlapje, een soort lip of kap die hij vol bloed kan persen en waarmee hij met kracht in de grond kan boren. Wormen hebben geen ogen, maar wellichtgevoelige zintuigcellen, die in de huid liggen en waarmee ze op lichtverschillen reageren. Van belang is verder dat door een aantal huidklieren slijm wordt gevormd, dat de opperhuid glad en vochtig houdt Dit voorkomt uitdroging en is nuttig bij het voortbewegen. Ademhalingsorganen ontbreken. Huid en darmen zorgen voor zuurstofopname. Een worm heeft vijf paar harten, die zich in het voorste deel van het lichaam bevinden. Het zijn geen echte harten, maar samentrekbare bloedvaten. Aan weerszijden van het lichaam liggen twee overlangse rijen van telkens twee korte, gekromde, door spieren beweegbare borstels. Dat is in elk segment vier paar. Deze zijn naar achteren gericht. Bij de borstels liggen tastorganen, waarmee ze bijvoorbeeld op trillingen in de grond reageren. Oren hebben ze niet. De voortbeweging geschiedt door afwisselend samentrekken van de lengtespieren en kringspieren. Om zich te verplaatsen is het glijvocht op z'n huid ook van belang. Voortplanting geschiedt door eieren. De geslachtsorganen bevinden zich in zes segmenten van het lichaam. Regenwormen zijn hermafrodiet, dat wil zeggen dat elk dier zowel mannetje als vrouwtje is. Alle geslachtsrijpe exemplaren hebben een zadel. Regenwormen worden 1 tot 2 jaar oud. Slakken. Een andere belangrijke groep ongewervelden wordt gevormd door de weekdieren. Hiertoe behoren de slakken. Ze hebben een zacht lichaam, dat meestal door één of andere schelp wordt beschermd. Bij de naaktslakken is de schelp weer geheel of gedeeltelijk verloren gegaan. Zowel naaktslakken als huisjesslakken glijden voort op een plat vlezig orgaan. Uit klieren onder de kop wordt slijm afgescheiden, zodat hij zich gemakkelijk over de grond kan voortbewegen. Op de kop van de slak zitten vier steeltjes. Op de bovenste twee zitten de ogen, met de onderste twee kan de slak voelen en ruiken. De meeste slakken zijn net als de wormen hermafrodiet, d.w.z. dat in één exemplaar zowel mannelijke als vrouwelijke organen aanwezig zijn. Huisjesslakken houden een winterslaap. Naaktslakken leven maar één jaar. Ze leggen hun eitjes voor de winter in de grond. De slak gaat dood, maar na de winter komen de eitjes uit. 12

13 WATERDIEREN. In stilstaand water van niet te geringe afmetingen kunnen in het algemeen verschillende zones onderscheiden worden. -In de eerste plaats is er het zogenaamde oppervlaktevliesje. Dit grensgebied is rijk aan zuurstof. Voedsel is overvloedig aanwezig omdat er vele diertjes op vallen. Schaatsenrijder en draaikevertje lopen op het oppervlak. Larven van muggen hangen er aan de onderkant tegen aan. -De tweede zone is de zone van de drijvende en ondergedoken waterplanten. Door het voorkomen van waterplanten is er veel zuurstof. De zone is rijk aan voedsel en er is een grote verscheidenheid aan soorten beestjes; o.a. slakken, waterkevers, bootsmannetjes en larven van libellen. -Daaronder in het open water vinden we de meeste vissen. -De zone van de bodem is rijk aan voedsel afkomstig van resten van vergane planten en dieren. Zuurstof is hier vaak in geringe hoeveelheid. We vinden hier verschillende mossels en diertjes als tubifex, dit zijn slingerwormen die leven van voedsel uit de modder. Al deze diertjes in sloot en plas vormen een wereld op zichzelf. Ze zijn omgeven door het water. Aangezien water geheel andere eigenschappen heeft dan lucht zullen zij die er in leven aan dit bijzondere milieu aangepast moeten zijn, o.a. in verband met de ademhaling. Bijzondere kenmerken van waterdieren. We onderscheiden: A. Diertjes. die hun hele leven in het water doorbrengen: 1. absoluut aan het water gebonden diertjes. Hiertoe behoren de waterdieren die in staat zijn om de in het water opgeloste zuurstof op te nemen met behulp van speciale organen als kieuwen. Dit zijn o.a. vissen, kreeftachtigen. kieuwslakken en waterwormen. 2. bijna steeds onder water levende diertjes. Hiertoe behoren de waterdieren die wel bijna steeds onder water leven, maar op de één of andere manier lucht meenemen van boven de oppervlakte, want zij hebben geen kieuwen. Hiertoe behoren o.a. waterwantsen, waterkevers. waterspinnen en longslakken. Een voorbeeld hiervan is de geelgerande watertor. Zowel de volwassen geelgerande watertor als de larven zijn in het water levende geduchte roofinsecten. geelgerande watertor 13

14 B. Diertjes, die deels leven als waterdier en deels als landdier. In hun jeugdstadium leven zij in bet water en als volwassenen op het land. Dit zijn o.a.: 1. Amfibieën. zoals kikkers, padden en salamanders. In hun jeugd ademen ze met kieuwen. als volwassen dieren met longen of met een stelsel van luchtbuizen. Kikkers zijn zelfs als volwassen dier in staat om gedurende hun winterslaap de huidademhaling te benutten. 2.Insecten, zoals libellen, waterjuffers en steekmuggen. - De volwassen libel is een viervleugelig roofinsect op het land.het wijfje van de meeste soorten deponeert de eieren in het water, daaruit komen larven, die echte waterdieren zijn en zuurstof uit bet water halen met behulp van kieuwen. De larve is een van andere waterdiertjes levend roofdier. Na enkele jaren en een aantal keren vervellen kruipt de larve het water uit om voor de laatste maal te vervellen en te veranderen in een vliegend landdier. - De volwassen steekmug is een tweevleugelig insect. Het wijfje steekt en leeft van bloed Het mannetje kan niet steken en leeft van nectar. Het vrouwtje legt de eieren groepsgewijs op het water en daaruit komen larven die ademen met een achterlijfbuisje aan de oppervlakte. Na enige vervellingen veranderen de larven in een in het water levende pop. Uit de pop komt de volwassen mug. Waterdiertjes en waterkwaliteit Aan de hand van de in het water voorkomende waterdiertjes kunnen we de waterkwaliteit bepalen. Niet alle waterdieren zijn zogenaamde "gidsdieren". Er zijn beestjes die zowel in schoon als vervuild water voorkomen. schoonwatertabel. Goed redelijk slecht Kokerjuffer posthoornslak tubifex I kronkelworm Schaatsenrijder poelslak steekmuglarve Watervlo zoetwaterpissebed rattenstaartlarve Vlokreeftje bloedzuiger eenoogkreeftje Schrijvertje schijfhoornslak libellelarve erwtenmosseltje 14

15 Literatuur: Michael Chinery Op onderzoek in de natuur Michael Chinery Elseviers insektengids voor West- Europa Cook en Pitt Als je goed kijkt naar mieren E. Heimans en Jac.P.Thijsse In Sloot en Plas G. den Hoed Moerassen en Plassen Lars Klinting De kleine insektengids (Natuurmonumenten ) Lekturama De wonderlijke insektenwereld Lawrence Mound Insekten Parool / Life natuurserie De insekten Dr. W.P. Postma en Jos Ruting Sloot en Plas in kleur Jacques Tremolin Ware verhalen uit de dierenwereld Jiři Zahradnik Het boek in kleur over insekten Uitg. Bosch en Keunig Tijdschrift Natuur aan de basis I.V.N. en J.N.N. Tijdschrift Vrije Vogels Z. Ned. uitgeverij Hoe en Waarom- Mieren en Bijen 15

INSECTEN. werkboekje

INSECTEN. werkboekje INSECTEN werkboekje 20 maart 2009 Dag lieve kleine vlinder Waar vlieg je toch naartoe? Breng jij misschien de eitjes weg, ben jij nu al moe? Jouw eitjes worden rupsjes. die groeien heel erg vlug. ook krijgen

Nadere informatie

inhoud 1. De mier 2. De teek 3. De regenworm 4. De pissebed 5. De hoofdluis 6. De vlieg 7. De mug 8. De vlo 9. Filmpje Pluskaarten Colofon

inhoud 1. De mier 2. De teek 3. De regenworm 4. De pissebed 5. De hoofdluis 6. De vlieg 7. De mug 8. De vlo 9. Filmpje Pluskaarten Colofon Kleine beestjes inhoud. De mier 2. De teek 4. De regenworm 5 4. De pissebed 6 5. De hoofdluis 7 6. De vlieg 8 7. De mug 9 8. De vlo 0 9. Filmpje Pluskaarten 2 Colofon 4 Bronnen en foto s 5 . De mier Een

Nadere informatie

Wandelroute langs insecten en andere kleine beestjes

Wandelroute langs insecten en andere kleine beestjes Wandelroute langs insecten en andere kleine beestjes Tijdens deze buitenopdracht komen jullie verschillende insecten tegen. Ook vind je andere kleine beestjes, die geen insecten zijn. De route is met een

Nadere informatie

Ze gaat op zoek naar een holletje onder de grond op een droge plaats om er een nest te starten.

Ze gaat op zoek naar een holletje onder de grond op een droge plaats om er een nest te starten. De hommel Hommels kunnen tot 60% van hun lichaamsgewicht aan stuifmeel meedragen. In de vroege lente ontwaakt de hommelkoningin en verlaat haar ondergrondse schuilplaats. Ze gaat op zoek naar een holletje

Nadere informatie

Ze gaat op zoek naar een holletje onder de grond op een droge plaats om er een nest te starten.

Ze gaat op zoek naar een holletje onder de grond op een droge plaats om er een nest te starten. De hommel In de vroege lente ontwaakt de hommelkoningin en verlaat haar ondergrondse schuilplaats. Ze gaat op zoek naar een holletje onder de grond op een droge plaats om er een nest te starten. Hommels

Nadere informatie

inhoud blz. 1. Soorten 3 2. Zo herken je een insect 4 3. Insecten en hun jong 6 4. Vijanden Meer insecten Filmpjes 15 Pluskaarten 16

inhoud blz. 1. Soorten 3 2. Zo herken je een insect 4 3. Insecten en hun jong 6 4. Vijanden Meer insecten Filmpjes 15 Pluskaarten 16 Insecten inhoud blz. 1. Soorten 3 2. Zo herken je een insect 4 3. Insecten en hun jong 6 4. Vijanden 10 5. Meer insecten 11 6. Filmpjes 15 Pluskaarten 16 Bronnen en foto s 17 Colofon en voorwaarden 18

Nadere informatie

Werkblad slootdiertjes

Werkblad slootdiertjes Werkblad slootdiertjes Hoe groot is het dier? Hoeveel poten heeft het dier? Hoe ziet de achterkant van het dier eruit? Zit er bij de kop rode franje? Heeft het dier een schelp? Hoe heet het dier? 0, 4,

Nadere informatie

Lesbrief Bodemdiertjes favoriete voedsel

Lesbrief Bodemdiertjes favoriete voedsel Lesbrief Bodemdiertjes favoriete voedsel Doelgroep: Groep 6 t/m 8 Leerstofgebied: Wereldoriëntatie Werkvorm: Groepjes Duur: ± 30 minuten Doel van de opdracht: Leerlingen leren wat het favoriete voedsel

Nadere informatie

INSECTEN EN SPINACHTIGEN

INSECTEN EN SPINACHTIGEN INSECTEN EN SPINACHTIGEN WERKBLAD EEN WERELD OP 6 POTEN Inleiding 1. De stam ARTHROPODA, ongewervelde dieren met gelede poten (arthron: gewricht en podos: voet) en een uitwendig skelet (exoskelet), omvat

Nadere informatie

Bijenhoudersvereniging St Ambrosius Boxtel

Bijenhoudersvereniging St Ambrosius Boxtel januari In deze maand zijn de hommelkoninginnen nog in hun winterslaap. februari Op een warme dag komt een hommelkoningin uit haar schuilplaats en gaat op zoek naar voedsel. Als het kouder wordt moet ze

Nadere informatie

Een bovenbouwproject van IVN Veldhoven Eindhoven Vessem voorjaar 2015

Een bovenbouwproject van IVN Veldhoven Eindhoven Vessem voorjaar 2015 Een bovenbouwproject van IVN Veldhoven Eindhoven Vessem voorjaar 015 Doelgroep: groepen 5 t/m 8 Plaats: Rond de school, in de wijk, in een park, vlindertuin bij d n Aard, Ariespad 5, 550 EZ Veldhoven.

Nadere informatie

Ecologie voedselweb van zoetwater

Ecologie voedselweb van zoetwater Ecologie voedselweb van zoetwater Inleiding: In een voedselweb worden de relaties tussen organismen duidelijk. In alle voedselketens en dus ook een voedselweb start de reeks / basis met een groen organisme.

Nadere informatie

Informatie: zoetwaterdiertjes

Informatie: zoetwaterdiertjes Informatie: zoetwaterdiertjes In het zoete water wonen heel veel diertjes. Ze zien er best schattig uit, maar pas op! Leven in een sloot is heerl gevaarlijk. Kijk maar eens naar dit diertje. Het is de

Nadere informatie

Lesbrief Bodemdiertjes favoriete voedsel

Lesbrief Bodemdiertjes favoriete voedsel Lesbrief Bodemdiertjes favoriete voedsel Doelgroep: Groep 4 t/m 8 Leerstofgebied: Wereldoriëntatie Werkvorm: Groepjes Duur: ± 30 minuten Doel van de opdracht: Leerlingen leren wat het favoriete voedsel

Nadere informatie

Rode bosmier SOORTEN MIEREN

Rode bosmier SOORTEN MIEREN Rode bosmier De rode bosmier ontdek je soms al snel. Als je bijvoorbeeld in het bos loopt en dan ergens gaat zitten. Opeens zitten ze overal. In je broekspijpen, op je arm, tot in je sokken aan toe! En

Nadere informatie

Docentenhandleiding Onderzoek Leefomgeving

Docentenhandleiding Onderzoek Leefomgeving Docentenhandleiding Onderzoek Leefomgeving Doelgroep: Groep 6,7 en 8 Leerstofgebied: Natuur en techniek Werkvorm: Buiten in groepjes van 3 leerlingen Duur: 45 minuten buiten + 30 minuten nabespreken in

Nadere informatie

INSECTEN EN SPINACHTIGEN

INSECTEN EN SPINACHTIGEN INSECTEN EN SPINACHTIGEN WERKBLAD BOUW EN ONTWIKKELING Bouw 1. Het aantal looppoten is een belangrijk criterium om vertegenwoordigers van de stam van de geleedpotigen (80% van de gekende diersoorten!)

Nadere informatie

L I EDBIJLAGE. Liedbijlage Insecten

L I EDBIJLAGE. Liedbijlage Insecten Liedbijlage Insecten L I EDBIJLAGE Samenstelling Chrystal Cochius Illustraties Elsbeth Cochius, grafisch kunstenaar en winnares van de HeArtpool grafiekprijs Overijssel 2005 I N SECTEN Zonder insecten

Nadere informatie

Spreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info

Spreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info Lieveheersbeestje Wie het het lieveheersbeestje? Veel mensen vinden insecten, en vooral kevers, maar griezelige beesten. Ze hebben van die rare sprieten op hun kop, van die enge dunne pootjes, En ook hun

Nadere informatie

Vraag 1. Waarom moet je goed voor de rupsen zorgen als je vlinders wilt hebben?

Vraag 1. Waarom moet je goed voor de rupsen zorgen als je vlinders wilt hebben? Naam: VLINDERS Vlinders zijn niet weg te denken uit onze leefomgeving. In het voorjaar kunnen we haast niet wachten tot de eerste Kleine vosjes of Citroenvlinders zich laten zien. En dan in de zomer en

Nadere informatie

inhoud blz. Vlinders 3 1. Insecten 4 2. De kop 5 3. De vleugels 6 4. Van ei tot vlinder 7 5. Dag en nachtvlinders 8 6. Voedsel 9 7. Vijanden 10 8.

inhoud blz. Vlinders 3 1. Insecten 4 2. De kop 5 3. De vleugels 6 4. Van ei tot vlinder 7 5. Dag en nachtvlinders 8 6. Voedsel 9 7. Vijanden 10 8. Vlinders inhoud blz. Vlinders 3 1. Insecten 4 2. De kop 5 3. De vleugels 6 4. Van ei tot vlinder 7 5. Dag en nachtvlinders 8 6. Voedsel 9 7. Vijanden 10 8. Vlinders in Nederland 11 9. Filmpjes 15 Pluskaarten

Nadere informatie

Kaartenset ongewervelde dieren

Kaartenset ongewervelde dieren Kaartenset ongewervelde dieren Deze set met plaatjes is het eerste deel van de kaartjes met gewervelde- en ongewervelde dieren op. Ieder kaartje bevat een afbeelding van het dier in kwestie, met daarbij

Nadere informatie

De kleine beestjesclub

De kleine beestjesclub Thema: mini Biologie Dieren Insecten en spinnen Moeilijkheid: * Tijdsduur: ** Juf Nelly De kleine beestjesclub Doel: Na deze opdracht weet je meer over verschillende insecten Uitleg opdracht Je luistert

Nadere informatie

De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 25 oktober Beste natuurliefhebber/-ster

De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 25 oktober Beste natuurliefhebber/-ster De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 25 oktober 2016 Beste natuurliefhebber/-ster Het was een prachtige dag en ik was graag ook na de excursie nog een paar uurtjes op de tuin gebleven, maar dat zat er

Nadere informatie

Info plus Ongewervelden

Info plus Ongewervelden Project Dieren F- verrijking week 7 Info plus Ongewervelden Lees de extra informatie in je boek op bladzijde 126 t/m 129 over spinnen. De opdrachten hoef je niet te maken. Ongewervelden De hoeveelheid

Nadere informatie

Reflectiekaart. Vooraf: Wat moeten ze kunnen: Wat moeten ze kennen: Omschrijf wat kinderen volgens jou moeten kennen en kunnen

Reflectiekaart. Vooraf: Wat moeten ze kunnen: Wat moeten ze kennen: Omschrijf wat kinderen volgens jou moeten kennen en kunnen Reflectiekaart 3.2.3.09 Dieren uit de hele wereld met elkaar vergelijken en classificeren: ongewervelde dieren (insecten) / gewervelde dieren(vissen, amfibieën, reptielen, vogels, zoogdieren). Omschrijf

Nadere informatie

Auditieve oefeningen bij het thema: Kriebelbeestjes

Auditieve oefeningen bij het thema: Kriebelbeestjes Auditieve oefeningen bij het thema: Kriebelbeestjes Boek van de week: 1; Rupsje Nooitgenoeg 2; Eentje Geentje het lieveheersbeestje 3; 4; Verhaalbegrip: Bij elk boek stel ik de volgende vragen: Wat staat

Nadere informatie

Een opzoekboekje voor insecten en ander klein grut!

Een opzoekboekje voor insecten en ander klein grut! Een opzoekboekje voor insecten en ander klein grut! Over dit zoekboekje Ze kruipen, sluipen, krinkelen en krioelen om ons heen. Onder boomschors verscholen, van de mooiste bloemen proevend, onder je bed

Nadere informatie

Naam:_ KIKKERS. pagina 1 van 6

Naam:_ KIKKERS. pagina 1 van 6 Naam:_ KIKKERS _ De kikker is een amfibie. Er zijn veel soorten kikkers op de wereld. In Nederland zie je de bruine en de groene kikker het meest. De groene kikkers zijn graag veel in het water, de bruine

Nadere informatie

De Wiershoeck- Kinderwerktuin, dinsdag 15 september 2015. Beste natuurliefhebber/- ster,

De Wiershoeck- Kinderwerktuin, dinsdag 15 september 2015. Beste natuurliefhebber/- ster, De Wiershoeck- Kinderwerktuin, dinsdag 15 september 2015 Beste natuurliefhebber/- ster, Het was opnieuw een heel aardige dag. Er stond vrij veel wind, dat was jammer / lastig, maar het bleef langer droog

Nadere informatie

Waarom gonzen er minder bijen? Het is tijd om meer te leren over de wereld van de bijen, tijd voor bij-les

Waarom gonzen er minder bijen? Het is tijd om meer te leren over de wereld van de bijen, tijd voor bij-les B i B j O e E n K HET GONST! Er zijn al 100 miljoen jaar bijen op de planeet aarde. Dat is een stuk langer dan er mensen zijn en zelfs langer dan sommige dinosaurussen! Bijen zijn insecten die belangrijk

Nadere informatie

Amfibieën. Les 1 Kenmerken amfibieën en de kikker. 1. De leerkracht vertelt dat de les gaat over hoe je amfibieën kunt herkennen.

Amfibieën. Les 1 Kenmerken amfibieën en de kikker. 1. De leerkracht vertelt dat de les gaat over hoe je amfibieën kunt herkennen. Amfibieën Les 1 Kenmerken amfibieën en de kikker Inhoud 1. De leerkracht vertelt dat de les gaat over hoe je amfibieën kunt herkennen. Hulpmiddel Prezi les 1: http://prezi.com/hwpatwdyvqpv/?utm_campaign

Nadere informatie

Tekst en illustraties. Beestjesdeskundige. Zie jij in dit boek 15 keer deze vlieg? Pas op voor neppers!

Tekst en illustraties. Beestjesdeskundige. Zie jij in dit boek 15 keer deze vlieg? Pas op voor neppers! Tekst en illustraties Beestjesdeskundige Zie jij in dit boek 15 keer deze vlieg? Pas op voor neppers! LEMNISCAAT ROTTERDAM Allerlei beestjes 6 Bidsprinkhanen 38 Beestjesspeurders 8 Waterbeestjes 40 Beestjesstamboom

Nadere informatie

Praktijkopdrachten groep 7/8.

Praktijkopdrachten groep 7/8. Praktijkopdrachten groep 7/8. 1 2 Inhoudsopgave Inhoudsopgave 2 Opdrachten bij de water excursie 3 Hoe ziet de plas eruit?...3 Planten in het water en op de oever.3 Voorbeelden van planten in om de poel

Nadere informatie

Van eitje tot vlinder

Van eitje tot vlinder Werkblad Van eitje tot vlinder Wat is de goede volgorde van de plaatjes? Begin bij plaatje : de vlinder legt eieren. Schrijf de letter a in hokje. Welk plaatje is de volgende? Zet de letter ervan in hokje

Nadere informatie

De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 3 november Beste natuurliefhebber/-ster,

De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 3 november Beste natuurliefhebber/-ster, De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 3 november 2015 Beste natuurliefhebber/-ster, De dag begon mistig, maar in de loop van de ochtend brak de zon door en werd het alsnog een aangename najaarsdag. Geheel

Nadere informatie

Opmerking voor de docent. Dieren determineren. Werkwijze

Opmerking voor de docent. Dieren determineren. Werkwijze Opmerking voor de docent. Verspreid door het lokaal ongeveer 30 dieren met een nummer en de naam van de soort. Gebruik preparaten, opgezette dieren eventueel platen. Vermeld eventueel bij het dier enkele

Nadere informatie

Ordening. Planten Dieren Bacteriën Schimmels

Ordening. Planten Dieren Bacteriën Schimmels Ordening Planten Dieren Bacteriën Schimmels Indeling plantenrijk Indeling dierenrijk Planten Kenmerken plantencellen: celwanden celkernen bladgroenkorrels Wieren Sporenplanten Zaadplanten Wieren / Algen

Nadere informatie

Ordening. Bacteriën Schimmels Planten Dieren

Ordening. Bacteriën Schimmels Planten Dieren Ordening Bacteriën Schimmels Planten Dieren Bacteriën Kenmerken cellen: celwand geen celkern geen bladgroenkorrels eencellig planten zich voort door deling voeden zich meestal met dode resten van organismen

Nadere informatie

vlinders infoblad Meer informatie van de afdeling NME (Natuur en Milieu Educatie) van Carmabi is te vinden op:

vlinders infoblad Meer informatie van de afdeling NME (Natuur en Milieu Educatie) van Carmabi is te vinden op: infoblad vlinders Alle vlinders en motten op de wereld horen tot de orde van Lepidoptera, het Latijnse woord voor insecten met geschubde vleugels. Deze schubben (die je onder een microscoop moet bekijken

Nadere informatie

Hoofdstuk 1: Veldkenmerken en voorkomen 3. Hoofdstuk 2: Voedsel en vijanden 4. Hoofdstuk 3: Voortplanting en verwanten 6

Hoofdstuk 1: Veldkenmerken en voorkomen 3. Hoofdstuk 2: Voedsel en vijanden 4. Hoofdstuk 3: Voortplanting en verwanten 6 Inhoudsopgave Inhoudsopgave 1 Literatuurlijst 1 Inleiding 2 Hoofdstuk 1: Veldkenmerken en voorkomen 3 Hoofdstuk 2: Voedsel en vijanden 4 Hoofdstuk 3: Voortplanting en verwanten 6 Hoofdstuk 4: Verzorging

Nadere informatie

Nachtvlinders. Glasvleugelpijlstaart. De sint-jansvlinder is een dagactieve nachtvlinder

Nachtvlinders. Glasvleugelpijlstaart. De sint-jansvlinder is een dagactieve nachtvlinder Nachtvlinders Wist je dat er 2 groepen vlinders zijn? De ene groep noemen we dagvlinders, de andere groep noemen we nachtvlinders. Het verschil tussen dag- en nachtvlinders lijkt heel simpel: dagvlinders

Nadere informatie

De Wiershoeck- Kinderwerktuin, dinsdag 18 februari 2014. Beste natuurliefhebber/- ster,

De Wiershoeck- Kinderwerktuin, dinsdag 18 februari 2014. Beste natuurliefhebber/- ster, De Wiershoeck- Kinderwerktuin, dinsdag 18 februari 2014 Beste natuurliefhebber/- ster, Het was afgelopen dinsdag beslist niet koud, de wind was ook niet echt hinderlijk, maar de zon liet helaas verstek

Nadere informatie

Koningin. Opdracht Wie van de drie? Bekijk de bijen in het doosje en zoek op. Welke bij is de koningin? Wat valt je op aan de koningin?

Koningin. Opdracht Wie van de drie? Bekijk de bijen in het doosje en zoek op. Welke bij is de koningin? Wat valt je op aan de koningin? Opdracht 1 Koningin 1. Wie van de drie? Bekijk de bijen in het doosje en zoek op. Welke bij is de koningin? Wat valt je op aan de koningin? Zet een kring om de koningin. doosje bijen doosje met broedraat

Nadere informatie

Beestige bundel van: 1

Beestige bundel van: 1 Beestige bundel van: 1 2 Ordening van organismen organisme = een levend wezen, iets wat leeft. Er zijn meer dan anderhalf miljoen soorten organismen. Om een overzicht te krijgen worden deze organismen

Nadere informatie

Een. hoort erbij! Over dieren uit een ei. groepen 3-5

Een. hoort erbij! Over dieren uit een ei. groepen 3-5 Een hoort erbij! Over dieren uit een ei groepen 3-5 1. Een ei hoort erbij Veel dieren leggen eieren: vogels en vissen. Maar ook insecten leggen kleine eitjes. Uit dat eitje komt een klein diertje. Dat

Nadere informatie

Lesbrief groep 7 8. Inhoudsopgave. Insecten. Soorten. Knipblad. Vlinders lokken. Leefgebied van de vlinder. Stripverhaal

Lesbrief groep 7 8. Inhoudsopgave. Insecten. Soorten. Knipblad. Vlinders lokken. Leefgebied van de vlinder. Stripverhaal Lesbrief groep 7 8 Inhoudsopgave Insecten Soorten Knipblad Vlinders lokken Leefgebied van de vlinder Stripverhaal Maak van de tuin een vlindertuin Trek Eten en gegeten worden De verdelgers De voedselketen

Nadere informatie

natuurboekje van zomer 2008

natuurboekje van zomer 2008 Kinderbijlage zomer 09-05-2008 12:17 Pagina 1 Limburgs Landschap natuurboekje van zomer 2008 Kinderbijlage zomer 09-05-2008 12:17 Pagina 2 Hoi! Hij lijkt op een mug, maar dan een maatje groter. De langpootmug.

Nadere informatie

inhoud 1. Kom jij uit een ei? 2. Dieren uit een ei. 3. Vogels 4. Vissen 5. Insecten 6. Spinnen 7. Reptielen 8. Kikkers en padden 9.

inhoud 1. Kom jij uit een ei? 2. Dieren uit een ei. 3. Vogels 4. Vissen 5. Insecten 6. Spinnen 7. Reptielen 8. Kikkers en padden 9. Het ei inhoud. Kom jij uit een ei? 3. Dieren uit een ei. 5 3. Vogels 7 4. Vissen 8 5. Insecten 0 6. Spinnen 3 7. Reptielen 4 8. Kikkers en padden 5 9. Filmpje 6 Pluskaarten 7 Bronnen en foto s 9 Colofon

Nadere informatie

Hier zien jullie alweer de zesde uitgave van ons jeugdblad. Nieuwsgierig wat de Oele nu weer heeft te vertellen. Lees maar gauw.

Hier zien jullie alweer de zesde uitgave van ons jeugdblad. Nieuwsgierig wat de Oele nu weer heeft te vertellen. Lees maar gauw. Hier zien jullie alweer de zesde uitgave van ons jeugdblad. Nieuwsgierig wat de Oele nu weer heeft te vertellen. Lees maar gauw. Vlinders in de tuin Vooral op warme dagen kun je veel vlinders zien in allerlei

Nadere informatie

in de s sloten & plassen

in de s sloten & plassen tad in de s sloten & plassen 2 De kringloop van het water Ü Een regendruppel vertelt: 3 Sloten De Bourgoyen-Ossemeersen zijn een meersengebied met vele sloten. Deze werden lang geleden gegraven om het

Nadere informatie

KiBO-ongedierte Kennisinstituut voor de bestrijding van ongedierte

KiBO-ongedierte Kennisinstituut voor de bestrijding van ongedierte Wespen 1. Plaats in het dierenrijk De Duitse en de gewone wesp de Duitse wesp (Vespula germanica F.) de gewone wesp (Vespula vulgaris L.) Dierenrijk Afdeling klasse Orde Familie Geleedpotigen insecten

Nadere informatie

Opdrachtkaart Zwart: Hoe ziet de bij eruit?

Opdrachtkaart Zwart: Hoe ziet de bij eruit? Opdrachtkaart Zwart: Hoe ziet de bij eruit? Maak de houten puzzel van de bij. Opdracht 2: Bekijk de bij heel goed. Wat zie je allemaal? Zie je de kop, het borststuk en het achterlijf? Dit heb je nodig

Nadere informatie

De Wiershoeck- Kinderwerktuin, dinsdag 15 april Beste natuurliefhebber/- ster,

De Wiershoeck- Kinderwerktuin, dinsdag 15 april Beste natuurliefhebber/- ster, De Wiershoeck- Kinderwerktuin, dinsdag 15 april 2014 Beste natuurliefhebber/- ster, Doordat we anderhalve week afwezig waren komt dit verslag later dan gebruikelijk. Intussen ben ik vergeten hoe de omstandigheden

Nadere informatie

Verwerkingsles biodiversiteit onderbouw

Verwerkingsles biodiversiteit onderbouw Verwerkingsles biodiversiteit onderbouw Doelen: Kinderen weten dat sommige dieren, zoals kikkers en vlinders, gedaanteverwisselingen doormaken tijdens hun leven Kinderen ontdekken dat rupsen en vlinders

Nadere informatie

SPREEKBEURT BIDSPRINKHAAN

SPREEKBEURT BIDSPRINKHAAN SPREEKBEURT BIDSPRINKHAAN l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n ONGEWERVELDEN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN WE HEBBEN DE BELANGRIJKSTE INFORMATIE OVER DE BIDSPRINKHAAN

Nadere informatie

Wist je dat?... Overwintering van vlinders. Vragen. De vlinder. De levenscyclus..

Wist je dat?... Overwintering van vlinders. Vragen. De vlinder. De levenscyclus.. Lesbrief groep 5 6 Inhoudsopgave Wist je dat?... Vlinderwiel Stripverhaal.. Overwintering van vlinders. Vlinder mobiel Het voedsel van rupsen.. Vragen. De vlinder. De levenscyclus.. 1 Wist je dat Allerlei

Nadere informatie

De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 15 mei Beste natuurliefhebber/-ster,

De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 15 mei Beste natuurliefhebber/-ster, De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 15 mei 2018 Beste natuurliefhebber/-ster, Het was weer een zomerse voorjaarsdag, daar zal ik niet over klagen. Maar ook dit keer viel het aantal insecten nogal tegen.

Nadere informatie

Kikkers. Inleiding. Kikkers bij ons in de buurt

Kikkers. Inleiding. Kikkers bij ons in de buurt Kikkers Inleiding Vandaag wil ik jullie graag iets meer vertellen over de kikker. Iedereen van jullie kent wel de kikker, misschien woont er wel ergens één in jullie tuin? Zoals in onze tuin, daar woont

Nadere informatie

Vuursalamander. Vuursalamander

Vuursalamander. Vuursalamander Vuursalamander Trouw aan huis Met een lengte tot wel 25 cm is de vuursalamander vrij opvallend. Als vuursalamanders kleiner waren geweest, vielen ze nog steeds op door hun zwart met felgele of knaloranje

Nadere informatie

,:,- ::s (\') ., - n. -==-. (\) ==} (\) (\) (ih. (\) (h. b,. (\)

,:,- ::s (\') ., - n. -==-. (\) ==} (\) (\) (ih. (\) (h. b,. (\) ë' - ::s r,:,- -+ o -+ (\') 0 lo., o_ 0 - n. ==} -==-. < (ih o= (h b,. =g ) Tuinwandeling voor groep 1 / 2 van het primair onderwijs HET LIEVEHEERSBEESTJESPAD Tuin: Landzigt Tijdsduur: cira 1 uur Eigen

Nadere informatie

KRIEBELENDE KRUIPERTJES

KRIEBELENDE KRUIPERTJES 13 Plattegrond dreuzelpad KRIEBELENDE KRUIPERTJES Dit boekje is onderdeel van het eindproject van de IVN natuurgidsencursus van Henriëtte Beers, Fred van Hoof en Afke Schoo. Maart 2003. IVN afd. Bergeijk-Eersel

Nadere informatie

KRIEBELENDE KRUIPERTJES

KRIEBELENDE KRUIPERTJES KRIEBELENDE KRUIPERTJES Een insectenwandeling over het dreuzelpad door natuurtuin 't Loo voor kinderen van groep 1-4 onder leiding van een volwassene. 2 Een insectentocht over het dreuzelpad door natuurtuin

Nadere informatie

Beste natuurliefhebber/- ster,

Beste natuurliefhebber/- ster, Beste natuurliefhebber/- ster, In verband met voorbereidende werkzaamheden voor een paar nogal ingrijpende klussen in ons huis waren Monica en ik de vorige dinsdag aan huis gekluisterd. Dus maakte ik geen

Nadere informatie

INHOUD. Schaaldieren, spinachtigen e.d. Kevers. Hoe moet je deze gids gebruiken 4 Kleine beestjes onder de loep 5 identificatievragen 6

INHOUD. Schaaldieren, spinachtigen e.d. Kevers. Hoe moet je deze gids gebruiken 4 Kleine beestjes onder de loep 5 identificatievragen 6 INHOUD Hoe moet je deze gids gebruiken 4 Kleine beestjes onder de loep 5 identificatievragen 6 Schaaldieren, spinachtigen e.d. 7 De hooiwagen 8 De huisspin 9 De strandvlo 10 De pissebed 11 De spinduizendpoot

Nadere informatie

HET INSECTENPAD 2 GROEP 5-6

HET INSECTENPAD 2 GROEP 5-6 GROEP 5-6 HET INSECTENPAD 2 De moeder van een duizendpoot is vreselijk ontevreden, Want haar zoontje is zojuist in de sloot gegleden. En als je even rekent, Weet je wat dat betekent: Op zijn hoofd een

Nadere informatie

Een kreeft in de klas

Een kreeft in de klas Een kreeft in de klas Leerdagboek van:... Een kreeft in de klas Wat doet de kreeft? Kijk een poosje heel nauwkeurig naar de kreeft. Schrijf heel nauwkeurig op wat de kreeft doet en hoe hij dat doet. Doe

Nadere informatie

Aftekenlijst. Naam: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

Aftekenlijst. Naam: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Aftekenlijst 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. Naam: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Werkblad 1 Schematisch

Nadere informatie

Binnen de kast heeft elke bij haar eigen taken en verantwoordelijkheden: de koningin legt de eitjes, de darren vrijen met de koningin en de werksters

Binnen de kast heeft elke bij haar eigen taken en verantwoordelijkheden: de koningin legt de eitjes, de darren vrijen met de koningin en de werksters Hoe ziet een bij er uit? 1 2 3 4 Koningin, Werkster & Dar Iedereen zijn taak Binnen de kast heeft elke bij haar eigen taken en verantwoordelijkheden: de koningin legt de eitjes, de darren vrijen met de

Nadere informatie

owen davey Knettergek van kevers

owen davey Knettergek van kevers owen davey Knettergek van kevers 4 Deze geelgerande watertor zoekt een kikkervisje om op te eten. inhoudsopgave 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 29 30 32 34 36 Wat zijn kevers? Een manier van leven Degelijk

Nadere informatie

7.4: Naar het Natuurwetenschappelijk museum

7.4: Naar het Natuurwetenschappelijk museum 7.4: Naar het Natuurwetenschappelijk museum De zender de ontvanger de boodschap Kies uit: geschreven, gesproken, de brief, de telefoon, luistert, leest, de luisteraar, de lezer BOODSCHAP BOODSCHAP Ik deel

Nadere informatie

De indeling van het dierenrijk zie je hieronder in de mindmaps van Brent, Guus en Febe!

De indeling van het dierenrijk zie je hieronder in de mindmaps van Brent, Guus en Febe! Deze krant is het overzicht van het dierenrijk zoals we het in klas 6 zagen. Ze werd gemaakt naar aanleiding van de tentoonstelling en de uitstap naar het natuurhistorisch museum van Doornik! De indeling

Nadere informatie

De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 2 mei Beste natuurliefhebber/-ster,

De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 2 mei Beste natuurliefhebber/-ster, De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 2 mei 2017 Beste natuurliefhebber/-ster, Het was een beetje wisselvallige dag. In het begin was het bewolkt, en in het eerste half uur heb ik bijna geen insect gezien.

Nadere informatie

Voortplanting. Lesbrief. Werkgroep Schoolactiviteiten. I.V.N. afd.hengelo. Tel. O74 2770390

Voortplanting. Lesbrief. Werkgroep Schoolactiviteiten. I.V.N. afd.hengelo. Tel. O74 2770390 Voortplanting Lesbrief Werkgroep Schoolactiviteiten I.V.N. afd.hengelo Tel. O74 2770390 1 Deze lesbrief wordt U aangeboden door het I.V.N. afd. Hengelo Voortplanting = zorgen voor jonge planten A. Inleiding

Nadere informatie

KRIEBELENDE KRUIPERTJES

KRIEBELENDE KRUIPERTJES KRIEBELENDE KRUIPERTJES Een insectenwandeling over het dreuzelpad door natuurtuin 't Loo voor kinderen van groep 4, 5 en 6. 2 Een tocht over insecten door de natuurtuin 't Loo over het dreuzelpad. Geschikt

Nadere informatie

De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 4 oktober Beste natuurliefhebber/-ster,

De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 4 oktober Beste natuurliefhebber/-ster, De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 4 oktober 2016 Beste natuurliefhebber/-ster, Het was al weer een hele aangename herfstdag. De zon scheen volop, het was droog, niet te warm en niet te koud. Er stond

Nadere informatie

BELANGRIJKE ALGEMENE INFORMATIE

BELANGRIJKE ALGEMENE INFORMATIE BELANGRIJKE ALGEMENE INFORMATIE Dit lesprogramma is een uitgave van Stichting Educatieve Natuurtuin Goffert te Nijmegen 2013 1e oplage. Ontwerp & Tekst: Louis van der Heijden Bij het maken van deze lesbrief

Nadere informatie

De Wiershoeck- Kinderwerktuin, dinsdag 6 mei 2014. Beste natuurliefhebber/- ster,

De Wiershoeck- Kinderwerktuin, dinsdag 6 mei 2014. Beste natuurliefhebber/- ster, De Wiershoeck- Kinderwerktuin, dinsdag 6 mei 2014 Beste natuurliefhebber/- ster, Het was eerst afwisselend zonnig en bewolkt, later nam de bewolking toen en (in overeenstemming met de weersverwachting)

Nadere informatie

Inleiding In het najaar worden de dagen steeds korter en de nachten steeds langer. Kun je je voorstellen dat je in de maand november naar bed gaat?

Inleiding In het najaar worden de dagen steeds korter en de nachten steeds langer. Kun je je voorstellen dat je in de maand november naar bed gaat? Inleiding In het najaar worden de dagen steeds korter en de nachten steeds langer. Kun je je voorstellen dat je in de maand november naar bed gaat? Je valt in een diepe slaap en wordt in maart pas weer

Nadere informatie

De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 17 en woensdag 18 oktober Beste natuurliefhebber/-ster,

De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 17 en woensdag 18 oktober Beste natuurliefhebber/-ster, De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 17 en woensdag 18 oktober 2017 Beste natuurliefhebber/-ster, Vergeleken met de voorgaande dagen was het nogal fris, maar toch was het een mooie herfstdag. De zon scheen,

Nadere informatie

Donderdag 9 november Biologische avond: Bodemdieren

Donderdag 9 november Biologische avond: Bodemdieren Donderdag 9 november 2017 Biologische avond: Bodemdieren Om acht uur is het al lekker druk en wordt er onder het genot van koffie en koek flink gekletst in de lerarenkamer van De Bijenkorf. Voor deze avond

Nadere informatie

14 Speuren naar dieren Handleiding voor begeleiders 01

14 Speuren naar dieren Handleiding voor begeleiders 01 Handleiding voor begeleiders 01 Ten opzichte van 50 jaar geleden zijn veel diersoorten verdwenen. Dit is vooral een gevolg van de toename van de bevolking en de steeds grotere ruimte waarop mensen beslag

Nadere informatie

De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 19 juni Beste natuurliefhebber/-ster,

De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 19 juni Beste natuurliefhebber/-ster, De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 19 juni 2018 Beste natuurliefhebber/-ster, De dag begon grijs en met enig gespetter, maar toen ik op m n fiets stapte was het droog. In de loop van de dag brak de

Nadere informatie

Stripverhaal.. De vlinder.. De vleugels van een vlinder... De levenscyclus.. Vlinderlied en dans. Verstopte vlinders.. Opvallen of niet..

Stripverhaal.. De vlinder.. De vleugels van een vlinder... De levenscyclus.. Vlinderlied en dans. Verstopte vlinders.. Opvallen of niet.. Lesbrief groep 3 4 Inhoudsopgave Stripverhaal.. De vlinder.. De vleugels van een vlinder... De levenscyclus.. Vlinderlied en dans Verstopte vlinders.. Opvallen of niet.. Het koolwitje Zo maak je een vlinder

Nadere informatie

Voorbereiding post 5. Kleuren om (van) te snoepen Groep 3-4

Voorbereiding post 5. Kleuren om (van) te snoepen Groep 3-4 Voorbereiding post 5 Kleuren om (van) te snoepen Groep 3-4 Welkom bij IVN Valkenswaard Dit is de powerpointserie als voorbereiding op post 5: Kleuren om (van) te snoepen voor groep 3 en 4. Inhoud: Algemeen

Nadere informatie

De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 21 augustus 2018

De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 21 augustus 2018 De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 21 augustus 2018 Beste natuurliefhebber/-ster, Het was een prima dag. In de loop van de dag werd het warmer, een beetje benauwd zelfs en wat mij betreft had er iets

Nadere informatie

SPREEKBEURT Chinese vuurbuiksalamander

SPREEKBEURT Chinese vuurbuiksalamander SPREEKBEURT Chinese vuurbuiksalamander l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n REPTIELEN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN WE HEBBEN DE BELANGRIJKSTE INFORMATIE OVER

Nadere informatie

Sprinkhanen en krekels

Sprinkhanen en krekels Sprinkhanen en krekels Springende herrieschoppers Er bestaan ongeveer 20.000 soorten sprinkhanen en krekels! En behalve in de koudste gebieden op aarde kun je ze overal tegenkomen. De verschillende soorten

Nadere informatie

VIVARIUM. Werkblad Niveau 4. De geleedpotigen. Spinachtigen. Blijf even bij de ingang van de insectenzaal staan.

VIVARIUM. Werkblad Niveau 4. De geleedpotigen. Spinachtigen. Blijf even bij de ingang van de insectenzaal staan. VIVARIUM Werkblad Niveau 4 Blijf even bij de ingang van de insectenzaal staan. De geleedpotigen Inleiding 1. De geleedpotigen omvatten de ongewervelde dieren met gelede poten (arthron= geleed, podos =

Nadere informatie

Dierenwelzijnslessen voor basisscholen. Honingbijen

Dierenwelzijnslessen voor basisscholen. Honingbijen Dierenwelzijnslessen voor basisscholen Honingbijen 1 Inleiding In Nederland worden bijen gehouden, omdat ze honing maken. Ze worden verzorgd door een imker. Er zijn in Nederland ongeveer 8000 imkers. Veel

Nadere informatie

Levenscyclus dieren vmbo-b12. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.

Levenscyclus dieren vmbo-b12. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 13 July 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/62394 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein. Wikiwijsleermiddelenplein

Nadere informatie

klimaatstad water leeft 1 Bio

klimaatstad water leeft 1 Bio water leeft 1 Bio Biologisch wateronderzoek 2 werkbundel voor 2 de en 3 de graad secundair onderwijs Biologisch wateronderzoek 3 WATER LEEFT Biologisch wateronderzoek Om een uitspraak te doen over de kwaliteit

Nadere informatie

De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag Beste natuurliefhebber/-ster,

De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag Beste natuurliefhebber/-ster, De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 16-04-2019 Beste natuurliefhebber/-ster, Het was ruim een half jaar geleden dat ik op de tuinen van De Wiershoeck en de Kinderwerktuin was, dus de hoogste tijd om

Nadere informatie

Kreeftachtigen hebben meestal kleine ogen, waar ze maar weinig mee zien. Ze kunnen wel bijzonder goed ruiken.

Kreeftachtigen hebben meestal kleine ogen, waar ze maar weinig mee zien. Ze kunnen wel bijzonder goed ruiken. Kreeftachtigen Er zijn veel verschillende soorten kreeftachtigen. Van ieder soort leven er vaak zeer grote aantallen in zee. Kreeftachtigen zijn bijvoorbeeld de roeipootkreeftjes, de zeepissebedden en

Nadere informatie

VLINDERS. generatie van o.a. de Kleine vos en Gehakkelde aurelia NATUURRIJK TESPELDUYN AUGUSTUS 2018

VLINDERS. generatie van o.a. de Kleine vos en Gehakkelde aurelia NATUURRIJK TESPELDUYN AUGUSTUS 2018 Als je je bal weer eens in de waterkant ziet verdwijnen, hebben sommige golfers toch enige huiver om in de kant te zoeken. De kikkers springen onverwacht op, libellen grazen over je hoofd en vreemde beestjes

Nadere informatie

De Wiershoeck- Kinderwerktuin, dinsdag 11 februari 2014

De Wiershoeck- Kinderwerktuin, dinsdag 11 februari 2014 De Wiershoeck- Kinderwerktuin, dinsdag 11 februari 2014 Beste natuurliefhebber/- ster, Het was afgelopen dinsdag opnieuw een mooie lenteachtige winterdag. Er stond een stevige wind, maar de zon scheen

Nadere informatie

De Wiershoeck-Kinderwerktuin, donderdag 3 mei Beste natuurliefhebber/-ster,

De Wiershoeck-Kinderwerktuin, donderdag 3 mei Beste natuurliefhebber/-ster, De Wiershoeck-Kinderwerktuin, donderdag 3 mei 2018 Beste natuurliefhebber/-ster, De excursie van dinsdag ging i.v.m. het miezerige weer niet door. Gelukkig was het donderdag wel aangenaam weer en dus fietste

Nadere informatie

Voorbereiding post 4. Van ven en veen Groep 3-4

Voorbereiding post 4. Van ven en veen Groep 3-4 Voorbereiding post 4 Van ven en veen Groep 3-4 Welkom bij IVN Valkenswaard-Waalre Dit is de Powerpointserie als voorbereiding op post 4: Van ven en veen voor groep 3 en 4. Inhoud: Algemeen Verhaal Spel

Nadere informatie

Levenscyclus dieren vmbo-b12

Levenscyclus dieren vmbo-b12 Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres VO-content 11 januari 2018 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/62394 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet.

Nadere informatie

Insecten. Inhoud. 1. Doelgroep 5. 2. Relatieschema 5

Insecten. Inhoud. 1. Doelgroep 5. 2. Relatieschema 5 001081.p65 Insecten Inhoud 1. Doelgroep 5 2. Relatieschema 5 3. De lescyclus 6 3.1. Hoofddoelstelling 6 3.2. Veronderstelde voorkennis 6 3.3. Schematisch overzicht 6 4. Relatie met natuuronderwijsmethodes

Nadere informatie