Nederlandse economie in zicht

Transcriptie

1 Nederlandse economie in zicht Miljoenennota 2014 Economisch Bureau 26 september 2013 Tekort overheid boven 3% van het BBP % BBP Bron: Miljoenennota 2014 Thema: Miljoenennota minder tekort - minder groei (p.2) In de Miljoenennota 2014 presenteert het kabinet het huishoudboekje over 2013 en Ook laat de Nota zien waar het kabinet de accenten in het beleid legt. Het zwaarste accent ligt bij het op orde brengen van de schatkist. Naast de al eerder genomen maatregelen om het begrotingstekort te verlagen, komt het kabinet met een aanvullend pakket van EUR 6 miljard aan ombuigingen en lastenverzwaringen. Desondanks blijft het niveau van de collectieve uitgaven hoog, blijft het tekort boven de 3%- norm liggen, maar levert de economie in 2014 een kwart procentpunt aan groei in. Er gaat echter méér groei verloren: óók in de jaren wordt de groei jaarlijks gemiddeld een kwart procentpunt afgeremd. Het perspectief voor de overheidsfinanciën lijkt wat te verbeteren nu de economische groei waarschijnlijk weer in de plus komt, maar de financiën blijven nog kwetsbaar. Omdat de regeringscoalitie geen meerderheid heeft in de Eerste Kamer is het overigens de vraag wat er van de omvang en inhoud van het 6-miljardpakket overeind blijft. Conjunctuur: Lichte groei verwacht in tweede halfjaar (p.7) De economie blijkt in het tweede kwartaal nauwelijks nog te zijn gekrompen. Op basis van de gunstiger ontwikkelingen in het buitenland en gelet op de geleidelijke verbetering van ook Nederlandse economische barometers verwachten we dat de economie in het derde en vierde kwartaal (eindelijk) weer wat groeit. De uitvoer zal daar een belangrijke rol bij spelen. Dat lijkt te worden bevestigd door de indicator van de industriële orderontvangst uit het buitenland. Naar verwachting kan de economie in 2014 met krap ½% groeien. De particuliere consumptie blijft echter de zwakke stee en zal opnieuw duidelijk afnemen.

2 2 Nederlandse economie in zicht - Miljoenennota september 2013 Miljoenennota 2014: minder tekort - minder groei Philip Bokeloh Nico Klene In de Miljoenennota 2014 presenteert het kabinet het huishoudboekje over 2013 en Ook laat de Nota zien waar het kabinet de accenten in het beleid legt. Het zwaarste accent ligt bij het op orde brengen van de schatkist. Naast de al eerder genomen maatregelen om het begrotingstekort te verlagen, komt het kabinet met nog eens EUR 6 miljard aan ombuigingen en lastenverzwaringen. Toch blijft het niveau van de collectieve uitgaven (in % van het BBP) hoog, blijft het tekort boven de 3%- norm liggen, maar levert de economie in 2014 een kwart procentpunt aan groei in. Het perspectief voor de overheidsfinanciën lijkt wat te verbeteren nu de economische groei waarschijnlijk weer in de plus komt, maar de financiën blijven nog kwetsbaar. Omdat de regeringscoalitie geen meerderheid heeft in de Eerste Kamer, is het overigens de vraag wat er van de omvang en inhoud van het 6-miljardpakket overeind blijft. Het kabinet stelt dat het de problemen die door de bankencrisis en de eurocrisis zijn ontstaan, niet wil doorschuiven. Als de overheid niet ingrijpt, dreigt het begrotingstekort hoog te blijven. Dit omdat het de vraag is of de verloren gegane groei de komende jaren wordt ingehaald. Het kabinet houdt er rekening mee dat de structurele groei in de toekomst lager ligt dan in het verleden. Verder meent het dat stimuleringsmaatregelen om de economische groei aan te zwengelen weinig effect sorteren in de huidige situatie, waarin gezinnen financiële meevallers vooral aanwenden om te sparen. Drie pijlers Het kabinetsbeleid rust op drie pijlers: de schatkist op orde brengen, duurzame groei bevorderen door structurele hervormingen, en een evenwichtige inkomensverdeling. De laatste pijler krijgt in de analyse in de Miljoenennota vergeleken met de andere pijlers weinig handen en voeten. Maar maatregelen worden wel genoemd. Zo is de verhoging van de maximale arbeidskorting gunstig voor werkenden met lage en middeninkomens. Anderzijds is de vermindering van de algemene heffingskorting in de tweede en derde belastingschijf vooral ongunstig voor de midden- en hogere inkomens. Verder worden de hoogste inkomens geraakt door de reductie (in drie jaar) naar nul van de arbeidskorting. Ook is sprake van eenmalige uitkeringen voor sociale minima in 2014 en 2015 en van bevordering van de arbeidsparticipatie van gehandicapten en werklozen via een loonkostensubsidie. Als gevolg daarvan gaan in de koopkrachtplaatjes de hoogstverdienenden er het meest op achteruit. Een doorsnee huishouden verliest in 2014 aan koopkracht een ¼% 1. Het is het vijfde jaar op rij dat de koopkracht daalt. De koopkracht van werkenden zou in doorsnee gelijk blijven. van het BBP. Dat heeft te maken met het feit dat de geprojecteerde uitgavenontwikkeling gebaseerd was op een economische groei die, zo weten we nu, te hoog was ingeschat. Er wordt daarom omgebogen (eufemistisch: bezuinigd ), wat wil zeggen dat de geplande uitgavenstijging wordt afgeremd (er wordt dus minder meer uitgegeven). Omdat de inkomsten bij de uitgaven zijn achtergebleven, resulteert een groeiende schuldquote. Die stijgende schuld legt een hogere rekening neer bij de komende generaties. Daarnaast rept de regering van zondegeld : de stijging van de schuld leidt tot hogere rentelasten. Die rentelasten zijn bovendien onderhevig aan de grillen van de markt. Nu staat de Nederlandse kapitaalmarktrente laag, maar wie garandeert dat dat over een jaar ook zo is? Een hoge schuld schept bovendien onduidelijkheid over het toekomstig beleid, wat tot onzekerheid en een verminderde economische dynamiek leidt. Collectieve uitgaven blijven hoog % BBP Bron: CPB Overheidsfinanciën op orde brengen De regering vindt het belangrijk dat de financiën weer op orde komen. De motivatie hiervoor is dat de collectieve uitgaven ondanks alle ombuigingen hoog zijn gebleven. De overheidsuitgaven zijn sinds 2007 met 5%-punt gestegen naar 50,4% Ondanks dat de regering de begroting hoog in het vaandel heeft staan, lukt het niet om de begroting binnen de Europese begrotingsnormen te krijgen. Daarnaast zijn de risico s voor de begroting sterk toegenomen door de oplopende garanties. De 1 In de Miljoenennota is sprake van een ½%. Maar daar is nog geen rekening gehouden met de recente afspraak over lagere pensioenpremies bij het ABP.

3 3 Nederlandse economie in zicht - Miljoenennota september 2013 garanties zijn in de periode met EUR 200 mld toegenomen tot EUR 258 mld (40% BBP). 2 Ombuigingen Belangrijke maatregelen om de financiën op orde te krijgen, liggen in de zorg, waar de stijgende trend van de zorguitgaven dient te worden omgebogen. De regering legt meer risico s bij de zorgverzekeraars. Bij de curatieve zorg nemen huisartsen taken over van specialisten. En de huisarts moet ontlast worden door zelfzorg. Bij de langdurige zorg moet extramuralisering de uitgaven in toom houden. Daarnaast wil de regering de eigen uitgaven in toom houden door het overheidsapparaat te versoberen en de salarissen in de collectieve sector te beperken. Verder dienen aanpassingen in de sociale zekerheid op termijn tot besparingen te leiden. Zo wil de regering op termijn een huishoudenstoeslag invoeren waarbij de zorgtoeslag, het kindgebonden budget en de huurtoeslag worden geïntegreerd. De regering wil de begroting verder op orde brengen door de inkomsten te verhogen. Zo worden de belastingschijven niet geïndexeerd en wordt de crisisheffing voor bedrijven verlengd. maar ook nieuw beleid Tegenover deze besparingen en extra inkomsten staan wel extra uitgaven. Bedrijven krijgen dit jaar onder meer ruimere mogelijkheden om investeringen af te schrijven. Ook wil het kabinet extra geld uittrekken om de bedrijfsfinanciering te ondersteunen met name in het mkb. Verder is de overheid bezig samen met institutionele beleggers als pensioenfondsen een Nationale Investeringsinstelling op te richten met een brede focus op investeringen in de zorg, energie, infrastructuur, schoolgebouwen, woningen, duurzaamheid en regionale initiatieven. De Nationale Hypotheekinstelling zou op termijn in dit vehikel kunnen worden ingepast. Verder komen er fondsen om energiebesparing aan te moedigen. Zo is er voor de eigenwoningbezitters een revolverend fonds in de maak waarin de overheid participeert voor EUR 185 mln en een fonds voor de sociale huursector waar de regering EUR 400 mln voor uittrekt. Ook voor de arbeidsmarkt trekt de regering geld uit. Er komt een programma dat mensen van werk naar werk moet begeleiden. Verder wordt verhoging van de arbeidskorting vervroegd (in 2014 in plaats van 2015). Verder beleid De regering acht structurele hervormingen noodzakelijk uit het oogpunt van duurzame groei. Op de arbeidsmarkt zijn aanpassingen geboden. De positie van flexwerkers dient te worden versterkt door schijnconstructies tegen te gaan. De maximale duur van de WW dient te worden aangepast. Het ontslagrecht vereist modernisering en het programma Werk naar Werk moet de mobiliteit op de arbeidsmarkt vergroten. De ontslagroute wordt minder gecompliceerd. Verder gaat de ontslagvergoeding omlaag. Voor de woningmarkt heeft de regering geen aanpassingen in petto ten opzichte van het Woonakkoord. Wel is de verhuurdersheffing in 2014 voor corporaties verlaagd met EUR 120 mln. Verder wil het huishoudens aanmoedigen hun hypotheekschuld af te lossen. Woningeigenaren worden daar mogelijk bij geholpen doordat de mogelijkheden om te schenken voor een woning worden verruimd (tot EUR ). Ook de vrijval van stamrechten van ontslagvergoedingen per 1 januari 2014 kan behulpzaam zijn (zie ook blz. 4). Ten aanzien van de financiële sector volgt de regering de lijn van Brussel. Uiteindelijk moet er een Europese bankenunie komen. De regering zegt de ondernemers zo veel mogelijk te willen ontzien. Het wil ondernemers ondersteunen in hun poging om voet aan de grond te krijgen in het buitenland. Dit gebeurt onder andere via een intensievere economische diplomatieke inspanning, met name in de snelgroeiende economieën. Verder zijn er stimuleringspakketten om de internationale oriëntatie en de ketensamenwerking te bevorderen. Traditiegetrouw belooft de regering de bureaucratische rompslomp terug te dringen, de dienstverlening van de overheid te verbeteren, en de fiscale regelingen voor Research & Development te blijven ondersteunen. Kennisontwikkeling blijft van belang. Het onderwijs wordt daarom ontzien. De begrotingsmeevallers op OCW (200 mln) worden ingezet voor kwaliteitsverbetering. Het budgettaire beeld voor 2014 Het kabinet wil de overheidsfinanciën op orde brengen. Onderstaand volgt een opsomming van de verschillende maatregelen die betrekking hebben op In het Regeerakkoord (oktober 2012) waren al maatregelen opgenomen om het begrotingstekort in deze kabinetsperiode flink terug te dringen. 3 Mede door de tegenzittende conjunctuur dreigde het tekort in 2014 echter met een geraamde 3,9% van het BBP ruim boven de 3%-norm uit te komen. Daarom is besloten tot een aanvullend pakket van maatregelen - ter grootte van EUR 6 mld. Nederland is hieraan gehouden vanwege de zogeheten buitensporigtekortprocedure. Hoewel ook met dit extra pakket het tekort volgend jaar boven de 3%- norm blijft, gaat het kabinet ervan uit dat voldaan is aan de aanbevelingen van de Europese Commissie. 2 Daarnaast stond de overheid eind 2012 borg voor EUR 250 mld aan garanties via achterborgstellingen en loopt zij het risico op ruim EUR 75 mld aan leningen en ondersteuning van de financiële sector. 3 Deze maatregelen kwamen bovenop die van het (vorige) kabinet Rutte-Verhagen en die van het Begrotingsakkoord 2013.

4 4 Nederlandse economie in zicht - Miljoenennota september 2013 Eerder genomen maatregelen Los van het 6-miljardpakket worden in 2014 ook enkele maatregelen van kracht waartoe al eerder was besloten; of neemt het budgettaire effect van eerdere maatregelen verder toe. De omvangrijkste vermelden we hieronder (tussen haakjes het bedrag waarmee het tekort van de overheid wordt gedrukt m.u.v. de laatste twee maatregelen): - vermindering EU-afdrachten (EUR 1 mld); - besparingen door kleinere overheid (0,4 mld) - beperking zorgtoeslag (0,4 mld) - korting op ontwikkelingshulp (0,75 mld); - invoering verhuurdersheffing op de woningmarkt (1,1 mld); - hervorming in de zorg (0,3 mld); - verhoging WW-premie (1,3 mld); - hervorming subsidies voor bedrijven (0,2 mld); - verhoging accijnzen (krap 0,4 mld); - anderzijds wordt de arbeidskorting verhoogd (kost 2,3 mld); - en o.a. wordt een deel van de btw-verhoging teruggesluisd. Het aanvullende 6-miljardpakket Daar komt nu het 6-miljardpakket bij. Dat brengt het totaal aan tekortverminderende maatregelen in 2014 volgens de Miljoenennota op EUR 13 mld (ca. 2% van het BBP). De tabel toont de samenstelling van het 6-miljardpakket. Ruim de helft wordt gepresenteerd als een ombuiging op de uitgaven (er wordt minder meer uitgegeven), bijna een kwart bestaat uit lastenverhogingen en een kwart uit hogere inkomsten die niet als lasten worden aangemerkt 4. Het pakket aanvullende maatregelen EUR mld 2014 Structureel Zorg -1,5-1,3 - w.v. geneesmiddelen -0,8-0,9 Sociale zekerheid 0,2-1,1 - w.v. invoering huishoudentoeslag 0,3-1,0 Rijksbegroting -1,5-1,5 - w.v. korting loonruimte -0,8-0,8 - geen prijsbijstelling -0,6-0,6 Belastingen & premies -2,7-1,7 - verzwaring: -4,2-2,5 - w.v. stamrechten -2,1-0,4 - w.v. bevriezen schijven, heff.kortingen -1,0-1,0 - w.v. inhouden lastenverlichting bedrijven -0,6-0,6 - w.v. verlengen crisisheffing -0,5 - verlichting 1,5 0,9 - w.v. versnelde verhoging arbeidskorting 0,8 Overig -0,5-0,6 Totaal -6,0-6,2 - = saldoverbeterend Bron: Miljoenennota 2014 De ombuigingen in de zorg, die een kwart uitmaken van het totaal, vloeien voort uit het eerder dit jaar gesloten Zorgakkoord. In 2014 wordt de helft daarvan gerealiseerd via besparingen op de uitgaven aan geneesmiddelen. Structureel wordt dat zelfs ruim 70%. Bij de sociale zekerheid zijn de bezuinigingen in 2014 nog beperkt, maar daarna lopen ze duidelijk op. Dat heeft te maken met de geleidelijke invoering van de huishoudentoeslag. Daarin worden diverse huidige toeslagen opgenomen. De stroomlijning en vereenvoudiging zouden een flinke besparing moeten opleveren. Een groot deel van de bezuinigingen op de Rijksbegroting betreft de beperking van de loonruimte 5 voor ambtenaren. Ook de beperking van de tegemoetkoming aan ministeries voor extra uitgaven die het gevolg zijn van prijsstijgingen, tikt stevig aan. Fors is in 2014 het bedrag van de netto-lastenverzwaring. Het bestaat uit flink hogere lasten enerzijds (EUR 4,2 mld) en een verlichting anderzijds (1,5 mld). Een groot deel van de extra belastinginkomsten in 2014 moet komen van de maatregelen rond de stamrechten. Voor bestaande stamrechten wordt het volgend jaar mogelijk het volledige bedrag in één keer op te nemen. Dit bedrag wordt dan niet geheel belast (korting 20%), wat gunstig is voor de houder van het stamrecht. Aangenomen wordt dat ongeveer een kwart van de betrokkenen van deze regeling gebruik gemaakt gaat worden, waardoor de belastingontvangsten van de overheid flink toenemen (1,2 mld). Uiteraard gaat dit ten koste van toekomstige belastingontvangsten. Het is dus vooral een maatregel om het tekort in 2014 te drukken. Verder wordt de stamrechtvrijstelling voor nieuwe ontslagvergoedingen afgeschaft (0,8 mld). Mensen die een ontslagvergoeding krijgen, moeten er voortaan meteen belasting over betalen. De belastingschijven en heffingskortingen worden niet aangepast aan de inflatie (1 mld). Verder is besloten beschikbare middelen voor lastenverlichting en voor compensatiemaatregelen niet te gebruiken maar in de zak te houden (0,6 mld). Een laatste forse post is de verlenging van de eenmalige (!) werkgeversheffing op hoge inkomens (> EUR ), de zogeheten crisisheffing (0,5 mld). Daar staat tegenover dat de arbeidskorting eerder wordt verhoogd dan gepland. Dat is de voornaamste lastenverlichting (0,8 mld) voor Druk op inkomsten overheid Door de zwakke conjunctuur vallen de belasting- en premieontvangsten tegen. In 2103 vallen deze EUR 4,4 mld lager uit. Vooral de btw-ontvangsten doen het slecht. Om deze tegenvallers te compenseren heeft de overheid maatregelen 4 Zoals de fiscale stimulering om stamrechten te laten vrijvallen (zie rechts). 5 Loonruimte heeft betrekking op lonen plus secundaire arbeidsvoorwaarden.

5 5 Nederlandse economie in zicht - Miljoenennota september 2013 genomen om de belastingen te verhogen (bijvoorbeeld de btwverhoging van oktober 2012). Dat levert dit jaar EUR 9,6 mld op. Dus per saldo krijgt de overheid toch 5,2 mld méér binnen. In 2014 leveren de lastenmaatregelen EUR 9,3 mld op. Zo n 4 mld daarvan vloeit voort uit het 6-miljardpakket. Verder doet het lichte economisch herstel de inkomsten van de overheid stijgen met 2,2 mld. In totaal stijgen de belasting- en premieontvangsten dus met zo n EUR 11,5 mld. Opmerkelijk is overigens dat in de analyse van het Centraal Planbureau de (matige) conjuncturele ontwikkeling de stijging van de ontvangsten nog drukt. Tekort gaat langzaam omlaag % BBP Verdere lastenstijging EUR mld Bedrijven Huishoudens Bron: Miljoenennota De aanhoudende (hoewel dalende) tekorten van de overheid zorgen ervoor dat de schuld van de overheid nog verder toeneemt. De overheidsschuld steeg van 71,3% van het BBP in 2012 naar 75,0% in 2013 en loopt vervolgens op naar 76,1% in De geringere stijging in 2014 is mede te danken aan de nominale stijging van het BBP, die naar schatting volgend jaar 2% bedraagt tegen slechts ¼% in Een doorkijkje naar latere jaren laat zien dat de schuldquote nog een beetje verder omhoog kruipt om in 2016 zijn piek te bereiken. Bron: CPB De lasten 6 gaan in 2014 dus opnieuw flink omhoog. Dat komt vooral terecht bij gezinnen. Zij nemen EUR 5¾ mld voor hun rekening tegen bedrijven 2¼ mld (zie tabel). Dit jaar zijn het juist bedrijven die het leeuwendeel op hun bordje hebben gekregen. Tekort overheid naar 3,3% in 2014 Al met al komt het EMU-tekort volgend jaar naar verwachting uit op 3,3% van het BBP. Dit dankzij het extra pakket maatregelen van EUR 6 mld. In 2012 was het EMU-tekort nog 4,1% van het BBP. Dit jaar komt het tekort waarschijnlijk iets lager uit dan in Het wordt geflatteerd door de forse eenmalige opbrengst van de telecomveiling van EUR 3,8 mld (0,6% BBP). In de jaren daarna zou het tekort licht verder kunnen verbeteren en onder de norm van 3% van het BBP komen. Tegenbegrotingen oppositiepartijen Zoals gebruikelijk stuiten de kabinetsplannen inhoudelijk en qua omvang op (grote) bezwaren bij de oppositiepartijen. Vier oppositiepartijen, te weten CDA, D66, ChristenUnie en GroenLinks hebben ieder een tegenbegroting opgesteld waarin ze aangeven waar en hoe ze de plannen van het kabinet willen aanpassen. Omdat het kabinet geen meerderheid heeft in de Eerste Kamer en daarom steun moet gaan zoeken bij één of meer oppositiepartijen en compromissen zal moeten sluiten, gaan we kort op deze tegenbegrotingen in. In de tegenbegrotingen presenteren de partijen hun ombuigingen, extra collectieve uitgaven ( intensiveringen ) en lastenverlichtingen alles ten opzichte van de huidige kabinetsplannen. (Het terugdraaien van een ombuiging van het kabinet wordt gezien als een intensivering.) Dat het tekort ondanks alle maatregelen nog altijd boven 3% van het BBP ligt, is het gevolg van de heel zwakke conjunctuur. Exclusief dat ongunstige effect ligt het (structurele) tekort dit en volgend jaar in de buurt van 1½% van het BBP 7. (Het structurele tekort is ook geschoond voor bijzondere factoren als de opbrengst van de telecomveiling.) Op verzoek van de partijen heeft het Centraal Planbureau (CPB) de budgettaire effecten op de begroting voor 2014 doorgerekend. In alle gevallen valt het tekort van de overheid hoger uit dan volgens de Miljoenennota. Het betreft overigens ex-ante effecten. Dat houdt in dat de zogeheten in- en uitverdieneffecten van de maatregelen buiten beschouwing blijven. De gevolgen van de maatregelen voor bijvoorbeeld de 6 Het gaat hier om de lastenontwikkeling die het gevolg is van beleidsmaatregelen. 7 Het CPB wijst erop dat aan het berekenen van het structurele tekort de nodige haken en ogen zitten. Gevolg van het hanteren van de (gangbare) methode van de Europese Commissie is dat het structurele tekort mogelijk wordt overschat (MEV 2014, p ). De structurele verbetering van de overheidsfinanciën zou dan worden onderschat.

6 6 Nederlandse economie in zicht - Miljoenennota september 2013 economische groei en de daaruit voortvloeiende effecten op de overheidsfinanciën zijn niet meegenomen. Dat betekent dus dat het uiteindelijke effect ( ex post ) op het tekort anders kan uitvallen. De tabel laat zien hoe groot de voorgestelde aanpassingen zijn. Bij alle partijen komt het tekort iets tot ruim hoger uit. Op de inhoud van de voorgestelde aanpassingen gaan we niet in. 8 Tegenbegrotingen vier oppositiepartijen Bron: CPB Afwijkingen van huidige kabinetsplannen CDA D66 CU GL EUR mld Ombuigingen 2,7 0,6 1,1 9,3 Intensiveringen 1,2 2,1 1,7 11,9 Lastenverlichting* 2,5 0,5 2,4 3,4 Overige verlichting** 0,1 0,3 0,6-4,3 In % BBP EMU-tekort +0,2 +0,3 +0,5 +1,0 * Lastenverlichting voor zover relevant vooremu-tekort. **Lastenverlichting die niet meetelt bij berekening EMU- tekort. Een groei van ½% in 2014 lijkt ons overigens een aannemelijk cijfer; wij gaan uit van vrijwel eenzelfde BBP-groei. Maar er zijn uiteraard allerlei risico s. Zo kan het mondiale economisch herstel, dat op gang lijkt te komen, tegenvallen. Ook is denkbaar dat de bodem in de Nederlandse woningmarkt, die volgens het CPB in zicht lijkt, pas later wordt bereikt. En zelf wijst het CPB erop dat de consument de laatste jaren sneller reageert op de daling van het inkomen dan in normale tijden. De consumptie zou dus (opnieuw) wel eens lager kunnen uitvallen dan de huidige raming van -1%. Als de groei toch weer tegenvalt, komt ook het tekort van de overheid hoger uit. Maar zoals gezegd, lijkt ons een economische groei van ½% haalbaar. Bij de huidige kabinetsplannen gaat het begrotingstekort langzaam omlaag. En ook in de jaren lijkt het tekort voorzichtig verder te dalen. Dat is op zich positief ook omdat de schuld in procenten van het BBP dan uiteindelijk kan gaan dalen. Tegelijk laat deze slechts lichte verbetering zien dat de financiën van de overheid kwetsbaar blijven voor nieuwe tegenslagen. Besluit De begroting is gebaseerd op de macro-economische ramingen van het CPB. In die ramingen zijn, in een tweede ronde, de beleidsmaatregelen van het kabinet verwerkt. Die drukken de groei. Per saldo voorzien de ramingen een terugkeer naar een bescheiden economische groei van een ½% in Dat is een ¼%-punt minder dan zonder het 6- miljardpakket het geval geweest zou zijn. Dat verschil valt mee. Maar óók in de jaren wordt de groei jaarlijks met gemiddeld een ¼%-punt afgeremd - door negatieve effecten op consumptie en investeringen. Het nadelige effect op de groei is dus groter dan de ¼%-punt in Het is echter de vraag - omdat de regeringscoalitie geen meerderheid heeft in de Eerste Kamer - wat er van de omvang en inhoud van het 6-miljardpakket overeind blijft. Het kabinet zal compromissen moeten sluiten met één of meer oppositiepartijen. 8 Zie:

7 7 Nederlandse economie in zicht - Miljoenennota september 2013 Nederlandse conjunctuur Nico Klene Krimp tweede kwartaal valt iets geringer uit De economie kromp in het tweede kwartaal met 0,1% ten opzichte van het voorgaande kwartaal. Dat blijkt uit herziene cijfers van het CBS. Vergeleken met de eerste schatting (-0,2% k-o-k) valt het cijfer dus iets minder ongunstig uit. De belangrijkste verschillen met de eerder gepubliceerde cijfers zitten bij de investeringen en de buitenlandse handel, die sterker groeiden dan volgens de oude cijfers. Daarbij overtrof de groei van de invoer nu die van de uitvoer. Daling particuliere consumptie houdt al enkele jaren aan Wat niet is veranderd, is het beeld dat de particuliere consumptie de economie in de rode cijfers heeft gehouden. De consumptie daalde opnieuw - met 0,7% k-o-k. Door de forse krimp sinds 2009 liggen deze bestedingen nu op het niveau van de tweede helft van De sterke daling van de voorbije vijf jaar (inclusief 2013) heeft onder meer te maken met de afname van het reëel beschikbaar inkomen. Dit jaar daalt dat al voor het zesde jaar op rij. Die verslechtering komt onder meer door de daling van het reële loon: vanaf 2010 is de stijging van het bruto-inkomen achtergebleven bij de inflatie. Verder tast het bezuinigingsbeleid van de overheid de koopkracht aan. We noemen ook de pensioenproblematiek. In recente jaren zijn de pensioenpremies (voor werknemer of werkgever) verhoogd, terwijl de uitkeringen niet aan de inflatie (of loonstijging) zijn aangepast, of zelfs zijn verlaagd. Ten slotte is per saldo al vijf jaar sprake van een krimp van de werkgelegenheid. Maar er spelen ook vermogenseffecten die de consumptie drukken. Sinds de zomer van 2008 zijn de huizenprijzen gedaald in reële termijn met in totaal 30%. Daarnaast zijn de aandelenkoersen sinds midden 2007 per saldo gedaald. De koersen laten overigens al weer geruime tijd een opgaande lijn zien. Dergelijke vermogensverliezen drukken de consumptie en daarmee de BBP-groei. Overigens neemt in de periode het beschikbaar inkomen méér af dan de consumptie. Dus er lijkt nog een verdere krimp van de consumptie in het vat te zitten. Dat klinkt aannemelijk. Zo geeft het model van het Centraal Planbureau aan dat een daling van het huizenvermogen nog een aantal jaren doorwerkt in de consumptie. Hoewel het reëel beschikbaar inkomen in 2014 mede dankzij een slechts bescheiden verslechtering van de koopkracht zou kunnen stabiliseren, verwachten wij dat de consumptieve bestedingen toch opnieuw zullen dalen met 1%. Kleinere BBP-krimp in tweede kwartaal % k-o-k 2,5 1,5 0,5-0,5-1,5-2, Bron: Thomson Reuters Datastream Aanhoudende daling particuliere consumptie EUR miljard Bron: Thomson Reuters Datastream Daling beschikbaar inkomen drukt consumptie % mutatie Reëel beschikbaar inkomen Part. consumptie Bron: CPB, MEV 2014

8 8 Nederlandse economie in zicht - Miljoenennota september 2013 Licht herstel vanaf tweede halfjaar De krimp van de Nederlandse economie was in het tweede kwartaal dus nog maar heel gering. Op basis van de gunstiger ontwikkelingen in het buitenland en gelet op de geleidelijke verbetering van ook Nederlandse economische barometers verwachten we dat de economie in het derde en vierde kwartaal (eindelijk) weer wat groeit. De uitvoer zal daar een belangrijke rol bij spelen. Dat lijkt te worden bevestigd door een indicator van de industriële orderontvangst uit het buitenland. De deelindex van deze orderontvangst van de inkoopmanagersindex (PMI) is in augustus (verder) gestegen naar bijna 56. Dat is ruim boven de 50, de waarde die het omslagpunt markeert tussen krimp en groei. Deze deelindex van de PMI signaleert een waarschijnlijke stijging van de uitvoer door de industrie; van de uitvoer van binnenslands vervaardigde producten dus. Het gaat hier niet om wederuitvoer, die in het eerste halfjaar de uitvoer op sleeptouw heeft genomen. Naar verwachting kan het herstel in 2014 dankzij de uitvoer - geleidelijk doorzetten. De groei wordt echter, zoals gezegd, gedrukt door de verdere krimp van de consumptie. Ook de extra bezuinigingen van de overheid spelen een remmende rol. Volgens de analyse van het CPB wordt de BBP-groei in 2014 echter met slechts een ¼%-punt afgeremd door de bezuinigingen. Dat is wat minder dan verwacht. Daar staat tegenover dat in de resterende jaren van de kabinetsperiode de groei ook wordt afgeremd. Per saldo verwachten we dat de economie na een krimp van ruim 1% dit jaar, in 2014 met krap een ½% kan groeien. Werkloosheid gedaald, maar nog geen kentering De werkloosheid liet in augustus verrassend een daling zien - althans volgens de nationale definitie. Volgens de internationaal gangbare definitie liep het aantal werklozen nog heel licht op. Betekent dit dat aan de stijging van de werkloosheid een einde is gekomen? Ondanks het feit dat het aantal ontslagaanvragen onlangs is afgenomen, lijkt dat nog niet waarschijnlijk. Het CBS wijst erop dat de daling van het aantal werklozen vrijwel helemaal voor rekening kwam van jongeren. Een mogelijke verklaring is het prachtige zomerweer in augustus waardoor meer jongeren meer hebben kunnen werken (in de horeca). Verder zou het aantal aanmeldingen voor hogescholen en universiteiten sterk zijn gestegen. Meer doorstuderende jongeren betekent minder toetreders tot de arbeidsmarkt. Ook dat drukt de werkloosheid. De cijfers over september zullen moeten uitwijzen of het mooie-zomereffect inderdaad de (voornaamste) oorzaak was van de werkloosheidsdaling. Wij gaan ervan uit dat de werkloosheid voorlopig nog wat verder oploopt. Het verwachte herstel van de productie is vooralsnog te gering om voor nieuwe banen te zorgen. Indicator exportorders loopt op % j-o-j PMI >50 - groei; <50 - krimp Bron: Thomson Reuters Datastream, CBS Aantal ontslagaanvragen afgenomen Bron: Thomson Reuters Datastream, UWV Kerncijfers Nederlandse economie x % mutaties BBP 1,0-1,3-1,1 0,4 Particuliere consumptie -1,1-1,6-2,0-1,0 Overheidsconsumptie 0,2-0,7-0,9-0,2 Investeringen 6,1-4,0-8,0 0,0 Uitvoer 4,1 3,2 3,0 4,9 Invoer 4,2 3,3 0,5 4,4 Consumentenprijzen (CPI) 2,3 2,5 2,7 1,8 Lonen 1,4 1,6 1,4 1,4 Niveaus Werkloosheid (% beroepsbevolking) 5,4 6,4 8,5 9,2 Idem internationale definitie 4,4 5,3 6,8 7,4 Lopende rekening (% BBP) 9,7 10,1 10,3 10,1 Saldo overheid (% BBP) -4,5-4,1-3,2-3,2 Herziene cijfers zijn gecursiveerd. PMI exportorders (index; r.a.) Uitvoer goederen (% j-o-j, 3-m v.g.; l.a.) Werkloze personen (r.a.) Ontslagaanvragen (3-m vrtschr gem; l.a.) Ramingen: ABN AMRO Economisch Bureau

9 9 Nederlandse economie in zicht - Miljoenennota september 2013 APPENDIX 1. TABEL MACRO-INDICATOREN Kerncijfers Nederlandse economie r 2014r Kwartaal 4 Kwartaal 1 Kwartaal 2 Kwartaal 3 % mutaties k-o-k k-o-k k-o-k k-o-k k-o-k BBP 1,5 1,0-1,3-0,6-0,4-0,1-1,1 0,4 Particuliere consumptie 0,3-1,1-1,6-1,1-0,1-0,7-2,0-1,0 Overheidsconsumptie 0,5 0,2-0,7-0,1-0,5-0,1-0,9-0,2 Investeringen -7,5 6,1-4,0-1,7-6,4 1,8-8,0 0,0 Uitvoer 11,6 4,0 3,2 0,9 0,3 1,5 3,0 4,9 Invoer 10,3 4,2 3,3 0,9-2,7 1,7 0,5 4,4 Consumentenprijzen (CPI - % j-o-j) 1,3 2,3 2,5 2,8 3,0 2,7 2,8 (aug) 2,7 1,8 Lonen (part. sector, % j-o-j) 1,0 1,4 1,6 1,7 1,8 1,5 1,2 (aug) 1,4 1,4 Niveaus Werkloosheid (% beroepsbevolking) 5,4 5,4 6,4 7,0 7,8 8,3 8,6 (aug) 8,5 9,2 Idem internationale definitie 4,5 4,4 5,3 5,6 6,2 6,6 7,0 (aug) 6,8 7,4 Producentenvertrouwen (ultimo) 2,6-1,3-5,6-5,6-4,8-4,1-2,8 Consumentenvertrouwen (ultimo) Ramingen: ABN AMRO Economisch Bureau Macro Research Kerncijfers internationale economie r 2014r Kwartaal 4 Kwartaal 1 Kwartaal 2 Kwartaal 3 % mutaties k-o-k k-o-k k-o-k k-o-k BBP eurozone 1,9 1,6-0,6-0,5-0,2 0,3-0,5 1,3 BBP Duitsland 3,9 3,4 0,9-0,5 0,0 0,7 0,5 2,0 BBP Verenigde Staten 2,5 1,8 2,8 0,0 0,3 0,6 1,6 3,2 Niveaus USD per EUR (ultimo) 1,34 1,29 1,32 1,32 1,28 1,30 1,32 (aug) 1,20 1,10 Korte rente eurozone (%, 3m-euribor, ultimo) 1,0 1,4 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 (aug) 0,2 0,4 Lange rente, 10jr Bund (%, Duitsland, ultimo) 3,0 1,8 1,3 1,3 1,3 1,7 1,9 (aug) 2,0 2,8 Lange rente, Nederland (%,10jr staats, ultimo) 3,1 2,2 1,5 1,5 1,7 2,1 2,3 (aug) 2,3 3,0 Olieprijs Brent (USD/barrel, gemiddelde) 79,6 111,4 111,7 110,1 112,5 102,6 111,3 (aug) Ramingen: ABN AMRO Economisch Bureau Macro Research

10 10 Nederlandse economie in zicht - Miljoenennota september 2013 APPENDIX 2. TABEL MESO-INDICATOREN Kerncijfers Nederlandse economie naar sector r 2014r Algemeen Kwartaal 4 Kwartaal 1 Kwartaal 2 Kwartaal 3 PMI (ultimo,index > 50 = groei) 57,5 46,2 49,6 49,6 48,0 48,8 53,5 (aug) Bedrijfsfaillissementen (totaal uitgesproken) (t/m aug) Index Wereldhandel, ultimo 124,5 127,5 127,4 127,4 129,1 129,2 131,9 (jul) Agrifood Omzet voedings- en genotmiddelenind. (% j-o-j) 1,1 9,9-1,3 1,9 6,5 8,1 10,6 (jul) Productie voedings- en genotmidd.ind. (% j-o-j) 1,8 1,6-2,4-2,5 0,9 3,1 5,6 (jul) Export voedings- en genotmiddelen (% j-o-j) 11,8 7,5 4,0 6,8 6,5 9,9 Producentenprijzen voedingsmidd. (% j-o-j; ult) 5,4 10,1 4,8 4,3 3,8 2,5 1.4 (jul) Bouw en onroerend goed Omzet bouw excl. projectontw. (% j-o-j) -8,8 4,3-6,9-8,4-9,1-6,3-2.6 (jul) -5,5-1,5 Verleende nieuwbouwvergunningen ( mld) 13,0 12,1 8,6 2,2 1,3 1,6 Bouwproductie (volumes, % j-o-j) -8,9 4,3-8,4-7,9-8,6-5,9-1.5 (jul) -5 0 Aantal maanden productie in portefeuille 5,9 6,2 5,6 5,3 5,0 4,9 5,3 Aantal woningtransacties (t/m aug) Prijs koopwoningen (% j-o-j) -2,0-2,4-6,3-7,4-8,3-8,5-4,7 (t/m aug) Detailhandel Retail verkopen (waarde, % j-o-j) -0,1 0,7-1,2-2,1-3,4-1,5 1.2 (jul) -2,0-1,5 Retailprijs (% j-o-j) 0,9 2,1 2,0 2,5 2,6 2,4 2,8 (jul) 1,5 Omzet supermarkten (% j-o-j) 1,8 2,1 3,0 3,3 3,9 2,7 2,5 Autoverkopen (x1000) 483,2 555,8 502,4 75,2 115,4 95,5 59 (t/m aug) Industrie Dagproductie (% j-o-j) 7,0 3,3-0,7-0,4-2,8-1,1-0.4 (jul) Bezettingsgraad (%) 80,6 79,6 76,6 77,9 (okt) 78,6 (jan) 77,9 (apr) 77,4 (jul) Oordeel orderpositie, ultimo* -11,1-13,6-20,8-20,8-19,6-19,6-12,4 (aug) Oordeel voorraden, ultimo* 2,0 2,3 4,70 4,7 1,0 7,3 2,0 (aug) Technologie, Media & Technologie Omzet telecommunicatie (% j-o-j) 0,6-0,7-1,9-2,7-4,0-5,4 Omzet reclamebureaus (% j-o-j) -1,7-4,5-5,8-9,1-6,9-5,5 Omzet IT dienstverlening (% j-o-j) -0,6 3,2-3,2-8,1-5,2-0,2 Transport & Logistiek Omzet Transport & Logistiek (% j-o-j) 2,6 4,5 2,8 2,1 0,4 0,5 Baltic Dry Index (ultimo) (25/9) Goederenvervoer Schiphol (tonnen x1000) (t/m dec) 366 (t/m mrt) 736 (t/m jun) 990 (t/m aug) Sentiment transport (ultimo) 1,8-28,9-12,8-12,8-2,3-1,6 9,7) Zakelijke dienstverlening Oordeel omzet 3-mnds, ultimo* -10,0-14,4-14,4 12,5-3,9 13,2 Omzet uitzendbranche (% j-o-j) -2,6 8,4-1,0-3 (dec) -1 (per.3) -3 (per.6) -2 (per.8) -0,5 Eurozone Services PMI (ultimo) 54,2 48,8 47,8 47,8 46,4 48,3 52,1 JP Morgan Global Services PMI (ultimo) 56,9 53,3 54,8 54,8 53,4 51,1 56,1 (aug) Ramingen: ABN AMRO Economisch Bureau Nederland * saldo positieve en negatieve antwoorden (%)

11 11 Nederlandse economie in zicht - Miljoenennota september 2013 Overige publicaties van ABN AMRO Economisch Bureau: Nederlandse Economie in zicht verschijnt elke maand en gaat in op macro- en meso-economische ontwikkelingen. Overige periodieke publicaties van het Economisch Bureau zijn onder meer: Macro Weekly Visie op rente en euro Macro Visie EM Visie Sector Monitoren Visie op Sectoren Quarterly Commodity Outlook Wekelijkse publicatie over actuele mondiale ontwikkelingen op het terrein van macro-economie en financiële markten. De publicatie komt uit in het Nederlands en het Engels. Maandelijkse update over renteontwikkelingen in de eurozone en Nederland en de koers van de euro. Kwartaalpublicatie over conjuncturele ontwikkeling in industrielanden en opkomende markten. Tevens worden prognoses gegeven van onder meer BBP-groei, inflatie, werkloosheid en begrotingstekort. (Oók Engelstalig.) De meest recente uitgave verscheen 3 juli. Kwartaalpublicatie over opkomende economieën. (Oók Engelstalig.) De meest recente uitgave verscheen 3 juli. Rapport met sector specifieke economische ontwikkelingen. Op dit moment zijn er zeven Sector Monitoren: Agrifood, Bouw, Industrie, Retail, TMT (Technologie, Media & Telecommunicatie), Transport & Logistiek en Zakelijke dienstverlening. Jaarlijkse sectorupdate waarin Sector & Commodity Research zijn visie geeft op brancheontwikkelingen en omzetverwachtingen. In de VoS 2013 worden 8 sectoren en 66 branches besproken in factsheets van twee pagina s. In mei is de VoS 2013 gepubliceerd. Kwartaalrapport dat de prijsvooruitzichten voor grondstoffen weergeeft voor zowel de korte (drie maanden) als de lange termijn (tot en met 2015). Ingegaan wordt op prijzen van energie, metalen en agrarische grondstoffen. De meest recente uitgave verscheen 25 juli. Een samenvatting verschijnt ook in het Nederlands. Altijd op de hoogte van de laatste ontwikkelingen in de economie en in uw sector: download de Markets Insights app via abnamro.nl/marketinsights of direct in de App Store. Lees meer over het Economisch Bureau op: Dit document is samengesteld door ABN AMRO. Het heeft uitsluitend als doel om financiële en algemene informatie te verstrekken over de economie en sectoren. ABN AMRO behoudt zich alle rechten voor met betrekking tot de informatie in het document en het document wordt uitsluitend aan u verstrekt voor uw informatie. Het is niet toegestaan dit document (geheel of deels) te kopiëren, distribueren, door te geven aan een derde of om het voor enig ander doel te gebruiken dan hier boven bedoeld. Dit document is informatief bedoeld en vormt geen aanbieding van effecten aan het publiek, of een uitnodiging om een aanbod te doen. U mag niet om welke reden dan ook vertrouwen op de informatie, meningen, beramingen, en aannames in dit document noch dat het compleet, accuraat of juist is. Er wordt geen garantie gegeven, uitdrukkelijk of stilzwijgend, door of uit naam van ABN AMRO, haar directeuren, functionarissen, vertegenwoordigers, gelieerde partijen, groepsmaatschappijen of werknemers met betrekking tot de juistheid of volledigheid van de informatie in dit document, en geen enkele aansprakelijkheid wordt geaccepteerd voor enig verlies als direct of indirect gevolg van het gebruik van deze informatie. De opvattingen en meningen opgenomen hierin kunnen op enig moment aan verandering onderhevig zijn en ABN AMRO heeft geen enkele verplichting om de informatie in dit document na de datum hiervan te herzien. Voordat u in enig product van ABN AMRO investeert, dient u zich te informeren over de verschillende financiële en andere risico s, alsmede mogelijke beperkingen voor u en uw investeringen als gevolg van toepasselijke wetgeving en regels. Indien u, na lezing van dit document, overweegt een investering te doen in een product, raadt ABN AMRO aan om een dergelijke investering met uw relatiemanager of persoonlijke adviseur te bespreken om nader te bezien of het relevante product met inachtneming van alle mogelijke risico s past bij uw investeringen. De waarde van beleggingen kan fluctueren. In het verleden behaalde resultaten bieden geen garanties voor de toekomst. ABN AMRO behoudt zich het recht voor wijzigingen in dit materiaal aan te brengen. Alle rechten voorbehouden.