Kinderarmoede door economische bril

Transcriptie

1 REDACTIONEEL Kinderarmoede door economische bril Wim Vermeersch Hoofdredacteur Samenleving en politiek Het recente Kinderarmoederapport van Unicef schudde ons nogmaals wakker: in België leeft 1 kind op 5 onder de armoededrempel. Dit gemiddelde verbergt grote regionale verschillen: 1 op 10 in Vlaanderen, 1 op 4 in Wallonië, en bijna 4 op 10 in Brussel. Het Brussels Gewest zit daarmee op hetzelfde niveau als Roemenië. De laatste jaren is het armoederisico verschoven van ouderen naar jongeren. Vandaag leven zo n kinderen onder de armoedegrens in ons land. Het is een schandvlek voor een rijk land als België. Deze alarmerende cijfers blijken voor Bourgeois I en Michel I geen signaal om een versnelling hoger te schakelen. Hoewel de beleidsnota s van de bevoegde minister Liesbeth Homans en staatssecretaris Elke Sleurs aandacht besteden aan de specifieke strijd tegen kinderarmoede, doet het algemeen sociaal beleid die focus teniet. De besparingen treffen gezinnen, en dus ook kinderen. Laten we het probleem van de kinderarmoede eens door de economische bril bekijken, nu het door de sociale bril troebel kijken wordt. RENDEMENT Op 1 december werd het Jaarboek Armoede en Sociale Uitsluiting 2014 van het Antwerpse Centrum OASeS voorgesteld. Daaruit bleek nogmaals dat wie opgroeit in armoede later zelf meer kans heeft op armoede: 26% van de Belgen tussen 25 en 59 jaar die opgroeiden in een gezin met een (zeer) slechte financiële situatie is arm, tegenover slechts 8% van de respondenten die opgroeiden in een gezin met een (zeer) goede financiële situatie. Deze cijfers tonen niet alleen aan dat geen elk individu een onbeschreven blad is dat zelf ten sampol 2014/10 1 SAMPOL_december2014.indd 1 12/5/2014 8:37:39 AM

2 Wim Vermeersch Kinderarmoede door economische bril volle verantwoordelijk is voor zijn sociale positie (en dus dat de toegenomen focus op het individuele schuldmodel erg onrechtvaardig is), maar vooral dat we fel moeten investeren om die generatiecirkel te doorbreken. Ook in economisch belang. Want een maatschappij die op deze uitgavenpost bespaart, krijgt later een veelvoud aan kosten als een boemerang terug. Maar ook uit efficiëntieredenen: hoe later de programma s worden uitgeschreven, hoe minder impact ze hebben. Amerikaans econoom en Nobelprijswinnaar James Heckman ontdekte dat voor iedere geïnvesteerde dollar in onderwijs en zorg, men het meest rendement behaalt bij de jongste kinderen. De naar hem genoemde Heckmancurve biedt een verklaring voor de herhaaldelijke vaststelling dat interventieprogramma s bij jonge kinderen een hoog rendement hebben, terwijl ze bij tieners of volwassenen een veel lager rendement hebben. Het is, met andere woorden, rendabel om zo vroeg mogelijk (zelfs al tijdens de zwangerschap, zoals Hendrik Cammu in zijn bijdrage aantoont) een ambitieuze sociale politiek te voeren. Dat moet sommige beleidsmakers, bij wie de taal van het geld de enige is die ze lijken naar waarde te schatten, toch als muziek in de oren klinken? INVESTEREN Een sleutelelement, zo blijkt uit zowat elke studie, zijn forse investeringen in voorschoolse opvang. Een goede kinderopvang en kleuterschool zet kinderen op het juiste spoor. Het resulteert in betere leerprestaties, grotere deelname aan hoger onderwijs, betere carrièremogelijkheden, en dus hogere lonen en overheidsinkomsten, terwijl de afhankelijkheid van sociale voorzieningen en uitkeringen daalt. Diegene die stelt dat daar geen geld voor is, getuigt van een bijzonder kortzichtige visie. Die ziet alleen de maatschappelijke kosten: die van de preventieprogramma s zelf of - als die de wijsheid heeft wat verder te kijken dan het momentane - naar de meeruitgaven in het hoger onderwijs door een grotere doorstroom. Maar vergeet daarbij de baten op lange termijn: de minderuitgaven voor bijkomende ondersteuning in opvang, de minderuitgaven voor buitengewoon onderwijs, de meerontvangsten van belastingen, de minderuitgaven in sociale bijstand, gezondheidszorg en criminaliteit, enzovoort. Hetzelfde geldt in se voor de verhoging van uitkeringen en vervangingsinkomens tot boven de armoedegrens, met de gelijktijdige verhoging van het interprofessioneel minimumloon om een volwaardig salaris te verzekeren en de werkloosheidsval te vermijden. Ja, dat kost handenvol geld (1,5 miljard euro volgens het Rekenhof). Maar tel uit je winst. Je trekt er een groot aantal ouders, en dus kinderen, mee uit de armoede. Je spaart er een pak toekomstige uitgaven mee uit. SCHADE Hoeveel je precies kan besparen, is niet eenvoudig te becijferen. De Amerikaanse studie The economic costs of childhood poverty in the United States in Journal of Children and Poverty (Vol. 14, Nr. 1, maart 2008) schat de economische schade van kinderarmoede in de VS op zo n 500 miljard dollar per jaar, ofwel bijna 4% van het bbp: het vermindert de productiviteit en economische winst ten bedrage van 1,3% van het bbp, het verhoogt de kost van criminaliteitsbestrijding met 1,3% van het bbp, net als de gezondheidsuitgaven met 1,2% van het bbp. Uiteraard is België de VS niet, niet op het niveau van de kinderarmoede, laat staan inzake sampol 2014/10 2 SAMPOL_december2014.indd 2 12/5/2014 8:37:39 AM

3 Wim Vermeersch Kinderarmoede door economische bril criminaliteitscijfers (gelukkig maar), maar de cijfers zijn toch ook voor ons een indicatie. Op Europees vlak is nog niet veel onderzoek gedaan naar de precieze kostprijs van kinderarmoede. Wel berekende armoede-expert Steven Groenez (HIVA) het gemiddelde van bestaande, vooral Angelsaksische, kosten-batenanalyses van verschillende armoedebestrijdingsprogramma s: hij komt uit op een jaarlijks rendement van 5 à 6%. Kinderarmoedepreventie brengt de maatschappij dus geld op. Ook die percentages moeten sommige beleidsmakers toch als muziek in de oren klinken? Het is een rente waar de spaarder alleen maar van kan dromen. Kinderarmoedepreventie is tevens een levensverzekering. Letterlijk. Gezien de vergrijzingsgolf die ons wacht. Vandaag maken 60-plussers 21% van de bevolking uit; tegen 2050 zullen zij 32% van de bevolking uitmaken. Vandaag zijn er voor elke gepensioneerde 3,84 werkenden. Tegen 2030 verwacht men dat er maar 2,68 actieven zullen zijn per gepensioneerde. In 2050 zou het aantal werkenden dalen naar 2,21 per gepensioneerde. Ook in kille economische termen heeft het dus zin te investeren in de ontwikkeling van kinderen. Als we hen kunnen opvoeden tot zelfbewuste volwassenen zullen ze later gewapend zijn om bij te dragen tot het in stand houden van ons sterk uitgebouwde sociale welvaartssysteem. STORM OP KOMST Hamvraag is of de politici vandaag aan de macht dat laatste willen. De conclusie inzake de strijd tegen kinderarmoede ( Investeren is de beste besparing ) vereist van de huidige regeringen een ideologische flexibiliteit die niet evident is. Het staat haaks op hun mantra dat eerst moet worden gesnoeid om daarna te kunnen groeien. Toch is de strijd tegen kinderarmoede, door een economische bril, an investment you can not afford not to make. Want wie op deze uitgavenpost bespaart, moet later een veelvoud ervan moet betalen via kosten voor justitie, gezondheidszorg, werkloosheid. In beurstermen is kinderarmoede, zo lezen we in de bijdrage van Gaëlle Buysschaert, dan ook een leading indicator. Een meetbare economische factor die aangeeft volgens welke trend de economie verder zal evolueren. Kinderarmoede? Dat is storm op komst. sampol 2014/10 3 SAMPOL_december2014.indd 3 12/5/2014 8:37:39 AM

4 KINDERARMOEDE: DE SCHANDVLEK Hoog tijd om aan de alarmbel te trekken Frank Vandenbroucke, Julie Vinck & Anne-Catherine Guio Armoede treft haast één kind op vijf in België, ongeacht welke indicator we gebruiken om armoede te meten: hetzij een indicator die steunt op het gezinsinkomen, hetzij een indicator die steunt op de levensomstandigheden van het kind. Dit cijfer verdoezelt echter grote regionale verschillen. Het risico op financiële armoede in gezinnen met kinderen zit de laatste jaren bovendien in de lift. Het is dus hoog tijd om aan de alarmbel te trekken. SAMPOL_december2014.indd 4 12/5/2014 8:37:39 AM

5 Frank Vandenbroucke, Julie Vinck & Anne-Catherine Guio Hoog tijd om aan de alarmbel te trekken Het armoederisico bij kinderen is in België groter dan dat van de totale bevolking, ongeacht welke indicator we gebruiken om armoede te meten: een monetaire indicator die steunt op het gezinsinkomen, dan wel een indicator die gebaseerd is op de levensomstandigheden van het kind. Een hoge kinderarmoedegraad kan duiden op onvoldoende sociale bescherming en/of slecht presterende arbeidsmarkten. Dat ouders niet of onvoldoende aan het werk zijn, kan te maken hebben met hiaten in de kinderopvang en tekorten in het onderwijs dat zij genoten hebben. Kinderarmoede bemoeilijkt op zijn beurt het onderwijsbeleid, gegeven het sterke verband tussen de sociale, economische en culturele achtergrond van kinderen en hun schoolsucces. Kortom, kinderarmoede is zowel oorzaak als gevolg in een vicieuze cirkel van slecht presterende arbeidsmarkten en onderwijssystemen. In dezelfde zin kan er een vicieuze wisselwerking zijn tussen kinderarmoede en falende gezondheidszorg. De mate waarin kinderarmoede bestaat in een land, is een voorspellende indicator voor toekomstige sociale problemen in dat land. Dit is des te onrustwekkender omdat de intergenerationele overdracht van armoede ruimschoots bewezen is: de kansen om als volwassene te ontsnappen aan armoede verminderen sterk voor wie als kind arm was. Kinderarmoede staat dus haaks op de fundamentele rechten van kinderen. VERSCHUIVENDE SOCIALE RISICO S Om een beter inzicht te krijgen in de samenstelling van het totale armoederisico van de Belgische bevolking, bekijken we de evolutie van het armoederisico onder kinderen, ouderen en de totale bevolking. Tabel 1 toont dat op relatief korte termijn het armoederisico verschoven is van de ouderen naar de jongeren, een trend die we ook vaststellen voor het EU15-gemiddelde. De stabiliteit van het algemene armoedepercentage verbergt bijgevolg verschuivingen tussen verschillende bevolkingsgroepen. Enerzijds daalde het armoederisico bij 65-plussers significant van 23,2% in naar 20,2% in Anderzijds steeg het armoederisico onder kinderen significant van 15,3% naar 18,7%. Het is dus wel degelijk tijd voor een alarmsignaal. EEN ARMOEDE-INDICATOR DIE STEUNT OP HET GEZINSINKOMEN Volgens SILC 2011 leven naar schatting 18,7% van de Belgen jonger dan 18 jaar onder de armoedegrens, wat overeenstemt met kinderen. Uit Figuur 1 leren we dat België slechts een middelmatige prestatie neerzet op het vlak van kinderarmoede ondanks de lange traditie die ons land kent inzake sociale zekerheid. Deze middelmatige prestatie verdoezelt echter een grote regionale diversiteit: kinderarmoede treft één kind op tien in Vlaanderen tegenover één op vier in Wallonië en zelfs vier op tien in Brussel. Als we de Belgische regio s vergelijken met de EU-lidstaten stellen we vast dat Vlaanderen deel uitmaakt van de Europese kopgroep. Brussel is daarentegen de Europese hekkensluiter. Wallonië situeert zich aan het einde van het peloton, op een niveau vergelijkbaar met Letland en Italië. EEN DEPRIVATIE-INDICATOR DIE STEUNT OP DE LEVENSOMSTANDIG- HEDEN Om een beter inzicht te krijgen in de kinderarmoedeproblematiek is het van belang om verschillende indicatoren te gebruiken. Naast de monetaire - en relatieve - benadering, die we hierboven hebben besproken, onderzoeken we gegevens over de levensomstandigheden van de kinderen en stellen een indicator van sampol 2014/10 5 SAMPOL_december2014.indd 5 12/5/2014 8:37:39 AM

6 Frank Vandenbroucke, Julie Vinck & Anne-Catherine Guio Hoog tijd om aan de alarmbel te trekken Tabel 1: Armoederisico s onder kinderen [0-17], ouderen [65+] en de totale bevolking in België en de EU15, 2006 en Bron: EU-SILC, 2006 en Opmerkingen: De armoedegrens die we in onze analyses hanteren is gelijk aan 60% van het nationale mediane gestandaardiseerde netto beschikbare huishoudinkomen. *: significant verschil op het 0,10 significantieniveau. **: significant verschil op het 0,05 significantieniveau. ***: significant verschil op het 0,01 significantieniveau. Figuur 1: Armoederisico onder kinderen [0-17] en van de totale bevolking, Bron: EU-SILC, Opmerkingen: Voor de Belgische regio s maken we gebruik van een federale armoededrempel, berekend op basis van de totale Belgische populatie. We moeten bij een vergelijking tussen regio s en EU-lidstaten voorzichtig zijn om verschillende redenen: (1) aan deze puntschattingen zijn foutenmarges verbonden, die groter zijn voor indicatoren van de regio s dan voor indicatoren van het hele land. (2) We vergelijken hier verschillende geografische entiteiten. Dat is des te meer het geval in Brussel, in die zin dat armoede zich in de meeste Europese landen hoofdzakelijk concentreert in de grote steden. (3) We kunnen niet besluiten hoe Vlaanderen zich verhoudt tot de andere Europese regio s. Er zijn in feite een twintigtal regio s die beter of ongeveer evengoed scoren als Vlaanderen, net zoals er een tiental regio s zijn die ongeveer gelijk of slechter scoren dan Brussel. sampol 2014/10 6 SAMPOL_december2014.indd 6 12/5/2014 8:37:40 AM

7 Frank Vandenbroucke, Julie Vinck & Anne-Catherine Guio Hoog tijd om aan de alarmbel te trekken Figuur 2: Aandeel kinderen [1-15], volgens de regio, die leven in een gezin dat financieel niet in staat is om de volgende items (desgewenst) aan te schaffen, Bron: EU-SILC, Opmerking: omwille van databeperkingen en samenhang met voorgaand onderzoek, heeft onze deprivatieindicator betrekking op de leeftijdsgroep tussen 1 en 15 jaar. kind-specifieke materiële deprivatie voor. Dit is een absolute maatstaf van kinderarmoede die gebaseerd is op de toegang tot 18 items die gemeenschappelijk zijn voor alle landen van de EU en van belang zijn voor de ontwikkeling van kinderen. Van zodra de ouders financieel niet in staat zijn om drie of meer van deze kind- en gezinsitems, indien gewenst, aan te schaffen, beschouwen we het kind als materieel gedepriveerd. Figuur 2 presenteert, voor elk van deze 18 items, het aandeel van de kinderen dat leeft in een gezin dat zich het desbetreffende item niet kan veroorloven, naar de drie gewesten. Net als bij de financiële armoede-indicator stellen we aanzienlijke regionale verschillen vast, wat een grote diversiteit in de dagelijkse levensomstandigheden van Belgische kinderen aantoont. In alle regio s staat zich geen vakantie kunnen veroorloven bovenaan, net als het niet kunnen vervangen van versleten meubels in de gezinswoning. Het aandeel kinderen bij wie de basisitems zoals voedsel, kleren of schoenen ontbreekt, is kleiner, maar niet verwaarloosbaar in Brussel, en in mindere mate in Wallonië. In totaal kunnen de ouders zich drie of meer items niet veroorloven voor 39% van de Brusselse kinderen en 22% van de Waalse, tegenover 12% van de Vlaamse kinderen. sampol 2014/10 7 SAMPOL_december2014.indd 7 12/5/2014 8:37:40 AM

8 Frank Vandenbroucke, Julie Vinck & Anne-Catherine Guio Hoog tijd om aan de alarmbel te trekken Deze regionale verschillen vereisen een verfijnde analyse van de sociaaleconomische determinanten die werkzaam zijn binnen elke regio. In Guio e.a. (2015) stellen we multivariate logistische regressies voor om deze verschillen te verklaren. Een belangrijke vaststelling die we daar doen is dat de werkintensiteit van gezinnen een risicofactor is die de armoede en de kindspecifieke materiële deprivatie sterk beïnvloedt. In de volgende paragraaf gaan we dan ook dieper in op deze determinant. FOCUS OP EEN DETERMINANT: DE HUISHOUDWERKINTENSITEIT De huishoudwerkintensiteit is een maatstaf die de arbeidsmarktparticipatie van het huishouden weergeeft: een waarde 0 geeft aan dat er niemand in het huishouden gewerkt heeft het afgelopen jaar, een waarde 1 geeft aan dat iedereen in het huishouden zijn volledige potentieel gewerkt heeft. Bekijken we de samenstelling van het kinderarmoederisico naar de werkintensiteit van het huishouden waarin deze kinderen leven in Figuur 3, dan wordt duidelijk dat de interne structuur van het Belgische kinderarmoederisico uitzonderlijk is in Europees vergelijkend perspectief. Geen enkel ander land in de EU27 heeft een groter relatief aandeel van financieel arme kinderen die behoren tot een gezin met zeer lage werkintensiteit dan België (60,6%). Dit is grotendeels te verklaren door de grote relatieve aandelen van deze groep in Wallonië en Brussel. De interne structuur van het kinderarmoederisico in Vlaanderen verschilt danig van de twee andere Belgische regio s. In Guio e.a. (2015) tonen we dat Wallonië tegelijk wordt getypeerd door (1) een groot aandeel kinderen die in een gezin met een zeer lage werkintensiteit leven (20%) als door (2) een erg hoog armoederisico voor deze gezinnen (88%) en een erg gering armoederisico voor kinderen die leven in gezinnen met een zeer hoge werkintensiteit (3%). Deze twee kenmerken samen houden een dubbele polarisatie in: gezien vanuit een huishoudperspectief is de kloof tussen de haves en de have nots uitzonderlijk groot in Wallonië, Figuur 3: Kinderarmoedegraad onderverdeeld naar de werkintensiteit van het huishouden, Bron: EU-SILC, sampol 2014/10 8 SAMPOL_december2014.indd 8 12/5/2014 8:37:40 AM

9 Frank Vandenbroucke, Julie Vinck & Anne-Catherine Guio Hoog tijd om aan de alarmbel te trekken zowel wat betreft de arbeidsmarktparticipatie als wat betreft de gevolgen van arbeidsmarktparticipatie voor armoede. De betere score van Vlaanderen inzake kinderarmoede kan hoofdzakelijk worden verklaard door (1) een uitermate gering armoederisico van gezinnen met een zeer hoge werkintensiteit (2%); (2) een vrij klein aandeel kinderen die in een gezin leven met zeer lage werkintensiteit (7%), in tegenstelling tot Wallonië; maar (3) daartegenover staat dat het armoedecijfer van kinderen in deze gezinnen, net zoals in Wallonië, erg hoog is (63%). Dit wijst erop dat er ook in Vlaanderen een niet te verwaarlozen ruimte voor verbetering bestaat om de kinderarmoedegraad te verminderen. Een andere belangrijke vaststelling uit onze regressieresultaten is dat kinderen waarvan minstens één ouder laaggeschoold is meer risico lopen op materiële deprivatie, bij eenzelfde inkomen en werkintensiteit. Figuur 4 bekijkt de band tussen de werkintensiteit en, respectievelijk, de kinderarmoedegraad (figuur 4a) en het kindspecifieke materiële deprivatierisico (figuur 4b). Volgens beide indicatoren lopen kinderen van laaggeschoolde ouders een verhoogd risico. Voor het kinderarmoederisico is het verschil tussen de zwarte stippellijn en de grijze volle lijn echter groter voor het EU27-gemiddelde dan voor België specifiek. Bij de kindspecifieke materiële deprivatie is de discrepantie tussen laaggeschoolde en niet-laaggeschoolde ouders het grootst in de groep met zeer lage werkintensiteit. Bovendien vinden we dat ook eenoudergezinnen of huishoudens van vreemde origine een hoger risico lopen op financiële armoede en materiële deprivatie, zelfs als ze werk hebben. CONCLUSIE Haast één kind op vijf in België loopt het risico om in armoede te leven. Dit illustreert duidelijk dat het belangrijk en dringend nodig is om te werken rond kinderarmoede, om te vermijden dat deze situatie, zowel op het individuele als op het collectieve niveau, gevolgen heeft op de lange termijn. Het Belgische kinderarmoedecijfer verdoezelt echter een grote regionale diversiteit, wat specifieke analyses en passende beleidsreacties verdient. Toegang tot een kwaliteitsvolle job blijft essentieel. Vooral gezinnen met een zeer lage werkintensiteit dreigen in armoede en/of materiële deprivatie te belanden, zowel in Vlaanderen als in Wallonië. Dit vereist onder meer een gericht activeringsbeleid en een sterk beleid om arbeidsmarktparticipatie en gezinsverantwoordelijkheid te combineren. Een job biedt echter niet altijd een garantie tegen armoede, omdat het uit armoede geraken afhankelijk is van het aantal werknemers binnen het gezin, hun arbeidstijd, hun loonschaal en het aantal personen ten laste. Gezinnen met een lage scholing hebben vaak een zeer lage werkintensiteit, maar zelfs diegene die werk hebben lopen een groter armoede- en deprivatierisico. Hetzelfde geldt voor eenoudergezinnen of migrantenhuishoudens. Voorzieningen die risicogezinnen beter zouden ondersteunen om hun levensstandaard op te krikken zijn onontbeerlijk om kinderarmoede te bestrijden. Het is van belang om in te grijpen in de kosten waarmee gezinnen geconfronteerd worden, zoals huisvestingskosten, onderwijskosten, zorgkosten, kinderopvangkosten, enzovoort. Daarnaast is het essentieel om de levensstandaard te ondersteunen van alle gezinnen met een laag inkomen, inclusief gezinnen waar gewerkt wordt. In Guio e.a. (2015) stellen we vast dat de sociale uitkeringen en de minimumlonen voor bepaalde gezinstypes met kinderen niet volstaan om mensen te beschermen tegen armoede. Tegelijkertijd weten we dat de hoogte van individuele sociale uitkeringen wordt beperkt door de hoogte van de minimumlonen, die als het ware een glazen sampol 2014/10 9 SAMPOL_december2014.indd 9 12/5/2014 8:37:40 AM

10 Frank Vandenbroucke, Julie Vinck & Anne-Catherine Guio Hoog tijd om aan de alarmbel te trekken Figuur 4a: Kinderarmoedegraad [0-17] van laaggeschoolde en niet-laaggeschoolde huishoudens met kinderen, volgens de werkintensiteit, Bron: EU-SILC, Figuur 4b : Kindspecifieke materiële deprivatiegraad [1-15] van laaggeschoolde en nietlaaggeschoolde huishoudens met kinderen, volgens de werkintensiteit, Bron: EU-SILC, sampol 2014/10 10 SAMPOL_december2014.indd 10 12/5/2014 8:37:40 AM

11 Frank Vandenbroucke, Julie Vinck & Anne-Catherine Guio Hoog tijd om aan de alarmbel te trekken plafond vormen (zoals Bea Cantillon e.a. in het vorige nummer van Sampol aantoonden). Daarom zijn doordachte keuzes inzake de toekenningsbasis van tegemoetkomingen zo belangrijk. Deze moeten worden toegekend op basis van het gezinsinkomen en niet op basis van het sociaal statuut van de ouders. Toekenning op basis van het gezinsinkomen zorgt ervoor dat er geen ongelijkheid wordt gecreëerd aan de onderkant van de inkomensverdeling en dat werkloosheidsvallen en scheidingsvallen worden vermeden. Omdat het gaat om vicieuze cirkels, is preventief beleid ook cruciaal. Uit onze analyses blijkt dat het opleidingsniveau van de ouders een belangrijke determinant vormt: kinderen van laaggeschoolde ouders lopen een groter armoede- en deprivatierisico. Cijfers van Kind en Gezin (2014) tonen dat het aantal laaggeschoolde ouders bij de jongste kinderen in stijgende lijn zit. Een hervorming van het secundair onderwijs, die ervoor zorgt dat zoveel mogelijk mensen hun talenten kunnen ontplooien en een diploma behalen, is daarom essentieel om het armoede- en deprivatierisico bij kinderen terug te dringen. De ongekwalificeerde schoolverlaters van vandaag zijn immers de kwetsbare ouders van morgen. Tegelijkertijd moeten grotere inspanningen gebeuren om de arbeidsmarkt voor laaggeschoolden te verbeteren: de werkzaamheidsgraad van laaggeschoolden ligt in België lager dan in vele andere landen. Onze analyse leidt vooral tot de conclusie dat het beleid zich niet mag beperken tot defensieve maatregelen opdat de kinderarmoede niet zou toenemen. Dat volstaat absoluut niet. Maatschappelijke realiteiten, zoals de lage werkzaamheid van laaggeschoolden, het hoge aantal inactieve eenoudergezinnen, en de zwakke sociale en economische integratie van migranten, leiden tot méér kinderarmoede. Het is dus zaak om deze trends te keren. Dat vraagt een zeer ambitieus en doordacht beleid. Frank Vandenbroucke Professor aan KU Leuven en Universiteit Antwerpen Julie Vinck Onderzoekster aan het Centrum voor Sociaal Beleid Herman Deleeck (Universiteit Antwerpen) Anne-Catherine Guio Onderzoekster bij CEPS/Instead (Luxemburg) Noten 1/ Een uitgebreidere versie van deze bijdrage, net als de volledige referentielijst, kan u vinden in Guio, Vandenbroucke & Vinck (2015). 2/ De SILC-resultaten schommelen sterk tot 2006, wat laat veronderstellen dat de enquête in de jaren voor 2006 nog niet stabiel was. Referentie - Guio, A.-C., Vandenbroucke, F., & Vinck, J. (2015), Kinderarmoede hoger op de politieke agenda plaatsen: Enkele cijfers om beter te begrijpen wat er op het spel staat. In W. Lahaye, I. Pannecoucke, R. Van Rossem, & J. Vrancken (red.), Armoede in België. Jaarboek Gent: Academia Press. (Te verschijnen) sampol 2014/10 11 SAMPOL_december2014.indd 11 12/5/2014 8:37:40 AM

12 KINDERARMOEDE: DE SCHANDVLEK Kinderen van de recessie Gaëlle Buysschaert Over een crisis en de impact ervan op kinderen wordt al te vaak gedacht dat die onvermijdelijk is, dat iedereen die op dezelfde manier ondergaat en dat macro-economisch herstel op termijn wel soelaas zal brengen. In de recente Report Card 12 Kinderen van de recessie wijst UNICEF aan dat niets minder waar is. In de rijkste landen ter wereld werden miljoenen kinderen onmiddellijk en rechtstreeks getroffen door de recessie van de laatste jaren, meer nog dan andere kwetsbare groepen zoals senioren. En velen zullen de gevolgen heel hun leven meedragen. Net zoals overal ter wereld heeft armoede ook in België een kindergezicht. Kinderen hebben een groter risico om met armoede geconfronteerd te worden dan het gemiddelde van de bevolking. In België leeft ongeveer 1 kind op 5 onder de armoededrempel. Dit gemiddelde verbergt grote regionale verschillen: 1 op 10 in Vlaanderen, 1 op 4 in Wallonië en bijna 4 op 10 in Brussel. Dat is alarmerend, want armoede is veel meer dan een tekort aan inkomens. Het raakt mensen - en kinderen in het bijzonder - in alle aspecten van hun leven. Een slechte voeding, een broze gezondheid, gevoelens van schaamte en minderwaardigheid, beperkte onderwijskansen en uitsluiting uit sociale activiteiten zijn maar enkele van de factoren die een negatieve impact hebben op de diverse domeinen van het leven en de ontwikkeling van kinderen. Maar kinderen worden niet alleen méér getroffen door armoede (bijna overal ter wereld zijn de cijfers van kinderarmoede hoger dan de gemiddelde armoedecijfer voor de gehele bevolking); de gevolgen zijn ook zwaarder. De gevolgen van periodes van armoede in de kindertijd worden al te vaak geprojecteerd over de hele levenscyclus. De ontberingen waaronder kinderen vandaag lijden - op het vlak van gezondheid, opvoeding, voeding, enzovoort - riskeren blijvende gevolgen te hebben. Zowel voor henzelf als voor hun eigen kinderen. De kansen om te ontsnappen aan armoede, eenmaal volwassen, verminderen sampol 2014/10 12 SAMPOL_december2014.indd 12 12/5/2014 8:37:40 AM

13 Gaëlle Buysschaert Kinderen van de recessie fors voor wie arm was in zijn kindertijd. Dat betekent ook dat het economisch rendabel is om een ambitieus beleid op dat vlak te voeren. Als men niet vroeg genoeg investeert, zal de kost voor de samenleving op lange termijn veel hoger liggen, concludeert Anne-Catherine Guio, onderzoekster bij CEPS/INSTEAD en IWEPS en medeauteur in dit nummer van Sampol. DE IMPACT VAN DE CRISIS Ondanks herhaalde politieke engagementen op verschillende niveaus raakte de economische recessie van de voorbije jaren de kinderen in België hard. De situatie ziet er steeds grimmiger uit. Voor velen zullen de gevolgen voor de rest van hun leven voelbaar zijn. Natuurlijk heeft België, vergeleken met landen als Spanje of Griekenland, nog redelijk standgehouden, maar het kinderarmoedecijfer in ons land blijft onaanvaardbaar hoog. De crisis duwde de arme gezinnen in ons land nog dieper in armoede. Ze hakte bijzonder hard in op de 15- tot 24-jarigen, met een verdere toename van het reeds hoge aantal NEETs ( Not in Education, Employment or Training ). Daarmee zijn de toekomstperspectieven van een hele generatie jongeren aangetast. Stijgende onzekerheid over de toekomst, een toenemend onveiligheidsgevoel en verhoogde stress worden steeds vaker aangegeven. 1 Kinderarmoede wordt hoe langer hoe meer erkend als grote verspilling van middelen en van menselijk kapitaal. Ook de morele druk op regeringen om kinderrechten te respecteren en verder te implementeren, blijft toenemen. Ondanks herhaalde engagementen en politieke verbintenissen volgen investeringen niet. Integendeel, de crisis wordt gebruikt als excuus om te snoeien in budgets, om kinderarmoede niet structureel aan te pakken of voor het uitblijven van sterke politieke cohesie en wil rond de bestrijding van armoede bij kinderen (en dus bij hun gezinnen). Gezinnen moeten roeien met kortere riemen, terwijl de tegenstroom enkel sterker wordt. In beurstermen is kinderarmoede een leading indicator, een meetbare economische factor die aangeeft volgens welke trend de economie verder zal evolueren. Kinderarmoede? Dat is storm op komst. Investeren in kinderen is niet alleen een morele verplichting, maar ook een economische must. Uit onderzoek blijkt dat waar kinderen en moeders een slechte gezondheid, voeding en onderwijs genieten, ze meer kans hebben om minder te verdienen, minder productieve leden van de samenleving te zijn en vaak hun armoede doorgeven aan hun kinderen. Het is een kost die we ons niet kunnen veroorloven. Kinderen die opgroeien in armoede of sociale uitsluiting krijgen minder kansen om hun potentieel volledig te benutten. Ze lopen als volwassenen een verhoogd risico op werkloosheid en een leven in hardnekkige armoede. Dat terwijl de demografische trends in Europa, met tanende geboortecijfers en een toenemende vergrijzing, tot een groeiend besef hebben geleid van de noodzaak om het toekomstige menselijk arbeidspotentieel maximaal te benutten. Vandaag is het de hoogste tijd voor daadkracht. Voor beleidskeuzes die ingrijpend zijn en zich niet laten leiden door de druk van verkiezingen of een al te gemakkelijke schulddiscours. Er zit spoed achter. Vooral omdat kwetsbare kinderen niet kunnen wachten. Bitter weinigen krijgen immers een tweede kans of een nieuw begin in onderwijs of gezondheidszorg. Bijkomend probleem: kinderarmoede en sociale sampol 2014/10 13 SAMPOL_december2014.indd 13 12/5/2014 8:37:40 AM

14 Gaëlle Buysschaert Kinderen van de recessie uitsluiting is geen perifeer of residueel probleem dat gewoon zal verdwijnen met economische groei. Sterker nog, een aantal van de factoren die verband houden met kinderarmoede en sociale uitsluiting, zoals de toename van eenoudergezinnen en de hoge niveaus van kinderarmoede en sociale uitsluiting onder migranten en sommige etnische minderheden, geven aan hoezeer het wellicht zal blijven aanhouden, tenzij er doelgericht beleid gevoerd wordt met het oog op de sociale inclusie van alle kinderen. Maar er is ook goed nieuws. Vooruitgang op het vlak van kinderarmoede is wel degelijk haalbaar - ook dit is reeds bewezen. In internationale vergelijkingen tussen rijke landen, zoals bijvoorbeeld de Report Card series van het UNICEFonderzoeksbureau Innocenti, valt steeds weer De alarmerende cijfers inzake kinderarmoede blijken niet genoeg op te wegen tegen een andere onverbiddelijke logica met haar eigen cijfers: de electorale logica. In België vertegenwoordigen ouders met kinderen 55% van de bevolking, maar slechts 35% van de kiezers. op hoezeer sommige landen er beter in slagen dan anderen om hun kwetstbaarste assets, namelijk kinderen, te beschermen tegen crisis of armoede. Dat betekent dat beleid wel degelijk het verschil maakt en dat dit geen natuurwet is. MULTIDIMENSIONEEL FENOMEEN Kindspecifieke, multidimensionele investeringen die gestoeld zijn op een kinderrechtenbenadering (en uiteraard op een uitgesproken politieke wil) hebben wel degelijk positieve resultaten. Zinvol hierin is: Ervoor zorgen dat kinderen opgroeien in gezinnen met adequate middelen om aan hun essentiële noden te kunnen voldoen. Hier dienen inspanningen geleverd te worden op het niveau van de inkomsten van mensen, en op de combinatie werk - gezin. Ervoor zorgen dat kinderen en hun gezinnen, tijdens hun groeiproces, toegang hebben tot diensten en kansen die hun huidig en toekomstig welzijn ten goede komen en hen in staat stellen om hun potentieel ten volle te ontplooien, met bijzondere aandacht voor de meest kwetsbare kinderen. Zowel de vroege kinderjaren, het onderwijs, de gezondheidszorg, huisvesting en vele dienstverleners dienen hier onder de aandacht te komen. Betrek bij het uitwerken en/of evalueren van bovenstaande punten kinderen en jongeren zelf. Hun inzichten leveren een belangrijke meerwaarde die het beleid efficiënter kunnen maken. Daarnaast dient er oog te zijn voor het stimuleren van de participatie in sociale, recreatieve, culturele, sportieve en burgerlijke activiteiten. Deze drie punten vormen de kern van de aanbeveling van de Europese Commissie Investing in children. Breaking the cycle of disadvantage (2013). Dat biedt een waardevol kader voor de broodnodige structurele en multidimensionele aanpak van armoede en sociale uitsluiting bij kinderen en hun gezinnen. België lag mee aan de basis van deze aanbeveling. We hopen vurig dat die dan ook verder geoperationaliseerd wordt, op alle beleidsniveaus. Deze beleidsaanbevelingen worden geschraagd door het VN-Kinderrechtenverdrag, dat 20 november jongstleden haar 25 ste verjaardag vierde. sampol 2014/10 14 SAMPOL_december2014.indd 14 12/5/2014 8:37:41 AM

15 Gaëlle Buysschaert Kinderen van de recessie Dit IVRK bundelt een wereldwijd aanvaard geheel van minimumnormen dat de rechten op het vlak van bescherming, voorzieningen en participatie van alle kinderen omvat en hoe die kunnen worden gerespecteerd. Op twee uitzonderingen na, hebben álle landen ter wereld dit juridisch bindend verdrag geratificeerd. Armoedebestrijding, gebaseerd op de fundamentele rechten, verlegt de focus van noden en liefdadigheid naar het verzekeren van de sociaal en juridisch gewaarborgde rechten van kinderen. Het verlegt het (te gemakkelijke) individuele schuldmodel naar de verplichtingen van de staten om deze rechten toe te kennen. Vanuit het standpunt van kinderrechten bekeken, manifesteert kinderarmoede zich als een multidimensioneel fenomeen. Gezien de onderlinge afhankelijkheid van de rechten, moeten kinderarmoede en kinderwelzijn dan ook op een geïntegreerde wijze en over verschillende beleidsdomeinen heen worden aangepakt; preventief én curatief. WELKE CIJFERS ZIJN BESLISSEND? De alarmerende cijfers inzake kinderarmoede blijken niet genoeg op te wegen tegen een andere onverbiddelijke logica met haar eigen cijfers: de electorale logica. In België vertegenwoordigen ouders met kinderen 55% van de bevolking, maar slechts 35% van de kiezers. Er is dus politieke moed nodig om te investeren in het welzijn van álle kinderen. Kinderen zijn immers geen kiezers. Daarnaast is ook sociale moed nodig. Want ook sociale partners, vakbonden en werkgevers hebben hierin een rol te spelen. Bij de analyse van de impact van de crisis op kinderen in rijke landen staat vast dat huidige en toekomstige kinderlevens over het hoofd gezien worden in de antwoorden op de recessie. Als deze verwaarlozing (en dat is wel degelijk het woord dat UNICEF gebruikt) doorgaat, zal de crisis bij kinderen lang voelbaar blijven. Ook na economisch herstel. De langetermijngezondheid van onze samenleving staat hiermee op het spel. We kunnen ons niet veroorloven om hier nu niet dringend werk van te maken. Gaëlle Buysschaert Kinderrechtenadviseur UNICEF België Noot 1/ UNICEF Innocenti Report Card 12, Kinderen van de recessie. De impact van de economische crisis op het welzijn van kinderen in rijke landen, sampol 2014/10 15 SAMPOL_december2014.indd 15 12/5/2014 8:37:41 AM

16 KINDERARMOEDE: DE SCHANDVLEK Bemoeder de moeder Hendrik Cammu De baby- en kindersterfte daalde in de loop van de 20 ste eeuw spectaculair: van 1 op 10 naar minder dan 1 op 100. De naoorlogse economische heropbouw, met scholing als belangrijke determinant, zorgde voor enorme welvaart die de meesten ten goede kwam. Vlaanderen schoolde zich in amper twee generaties tot de wereldtop. Toch blijven we kampen met zo n 10% laag- en ongeschoolde vrouwen. Ook qua gezondheid en levensverwachting trappelen ze ter plaatse. Bij zwangerschap heeft dat weerslag op de groei en ontwikkeling van de foetus. In deze tekst tonen we aan dat de ongelijkheid start in de buik, maar er helaas niet eindigt. We moeten dus, prioritair, in zwangere vrouwen investeren, willen we - dit verhaal van aangekondigde - kinderarmoede aanpakken. GEZONDHEID NIET GELIJK VER- DEELD De levensverwachting stijgt evenredig met het niveau van opleiding. De hoogst geschoolden leven gemiddeld het langst; ze brengen het minst aantal jaren door in zwakke gezondheid. Dat komt omdat roken, obesitas, geen lichaamsbeweging, jobstrain, frequentie van werkloosheid omgekeerd evenredig toenemen met het behaalde diploma. De hoogst geschoolden bijvoorbeeld roken iets minder frequent dan de hooggeschoolden die dan op hun beurt iets minder vaak roken dan de mediumgeschoolden, et cetera. Gezondheid en ziekte volgen een gradiënt, parallel aan het behaalde diploma. De hogervermelde gezondheidsgradiënt is ook aanwezig tijdens de zwangerschap. Het opleidingsniveau van de moeder is omgekeerd evenredig met de frequentie van vroeggeboorte, laag geboortegewicht en foetus- en zuigelingensterfte. Vrouwen met de laagste graad van opleiding lopen het hoogste risico op verwikkelingen. Het is een universeel verschijnsel waar ook Vlaanderen niet aan ontsnapt (Tabel 1). sampol 2014/10 16 SAMPOL_december2014.indd 16 12/5/2014 8:37:41 AM

17 Hendrik Cammu Bemoeder de moeder Tabel 1. Diploma van de moeder in functie van zwangerschapsuitkomst Vlaanderen Hoger onderwijs Middelbaar Lager/Geen Geb.gewicht < 2.5kg 7,2% 9,5% 11,8% Geb.gewicht <1.5kg 1,0% 1,4% 2,2% Geb.misvormingen 1,3% 1,5% 2,0% Foetale sterfte 0,21% 0,35% 0,84% Sterfte 1 ste jaar 0,32% 0,41% 0,70% Laag geboortegewicht, aangeboren misvormingen, sterfte in de buik van de moeder of sterfte in het eerste levensjaar liggen dramatisch hoger bij de laaggeschoolde vrouw. Vertaald wil dit zeggen dat 1 laaggeschoolde moeder op 50 een baby heeft met een aangeboren misvorming; tegenover 1 op 77 bij hooggeschoolden. Bij 1 moeder op 470 met een diploma hoger onderwijs zal de baby sterven in de buik (foetale sterfte). Bij laagopgeleide moeders is dit vier keer meer, namelijk 1 op 120. Kindersterfte tijdens de eerste 365 dagen komt voor bij 1 baby op 310, 1 op 240 of 1 op 140 naargelang het diploma van de moeder hoog, medium of laag is. Het ziekteverzekeringssysteem in ons land, gebaseerd op solidaire bijdragen, maakt de zorgverstrekking voor iedereen toegankelijk. Toch blijkt de verplichte ziekteverzekering de minder goede zwangerschapsprognose van de lager geschoolde vrouw niet te kunnen verhelpen. Gelukkig is in Vlaanderen de groep laaggeschoolden klein. Negen op tien Vlaamse vrouwen hebben een opleiding van minstens 12 jaar achter de rug. Vandaar dat we 85% van het aantal vroeggeboortes of van de babysterfte zullen terugvinden bij de middelbaar of hoogopgeleide vrouw. Wat opvalt in Tabel 1 is de enorme toename van de foetale sterfte, en in mindere mate van de zuigelingensterfte, bij de laaggeschoolde moeders. De redenen zijn opnieuw dezelfde. Een lagere opleiding geeft minder jobmogelijkheden. Ongezond werk of, vooral, geen werk veroorzaken chronische stress. Dat laatste leidt tot een meer risicovol gedrag. Laag geschoolde zwangere vrouwen roken frequenter en drinken meer alcohol. Ze zijn vaker zwaarlijvig en lijden frequenter aan hoge bloeddruk en suikerziekte. Laagopgeleide zwangere vrouwen zijn meestal jonger, niet zelden alleenstaand en daardoor minder goed maatschappelijk geïntegreerd. Ze ondervinden minder sociale ondersteuning in geval van problemen. Al het voorgaande heeft zijn weerslag op de groei en ontwikkeling van de foetus. HELAAS EINDIGT ONGELIJKHEID NIET BIJ GEBOORTE Chronische ziektes op volwassen leeftijd zoals het hartinfarct, obesitas, suikerziekte, hoge bloeddruk, beroerte en osteoporose vinden in belangrijke mate hun oorsprong in de baarmoeder en in de eerste duizend dagen van het leven. Dat komt doordat in die kritische periode in de ontwikkeling, vanaf de bevruchting tot de eerste twee tot drie levensjaren, de foetus of het kind zich zal aanpassen aan bepaalde omgevingsfactoren. Onder invloed van bijvoorbeeld sigarettenrook, toxische stoffen, onder- of overvoeding, stress, et cetera kunnen er veranderingen optreden in de verpakking rond het DNA. Daardoor kunnen de genen (DNA) zich anders beginnen gedragen en ziektes uitlokken. De schadelijke omgevingsfactoren zullen het lelijkst huishouden op een moment dat onze sampol 2014/10 17 SAMPOL_december2014.indd 17 12/5/2014 8:37:41 AM

18 Hendrik Cammu Bemoeder de moeder lichaamscellen het meest gevoelig zijn, lees, ten tijde van de bevruchting (embryo), tijdens de groei in de buik van de moeder (foetus) en tijdens de eerste twee à drie levensjaren (peuter). Dat is bijgevolg dé sleutelperiode voor het ontstaan van ziektes later op volwassen leeftijd. Wat we van bij de bevruchting tot de eerste levensjaren meemaken is bepalend voor de rest van ons leven. Reden waarom vrouwen beter niet roken tijdens en na de zwangerschap en waarom een gezonde, evenwichtige voeding voor de zwangere en haar kind zo belangrijk is. Baby s met een te laag gewicht maar ook te zware baby s lopen meer kans om later zwaarlijvig en suikerziek te worden. Er is steeds meer bewijs dat een angstige, gestreste zwangere vrouw haar toekomstige baby een verhoogd risico laat lopen op gedragsproblemen en groeivertraging. Baby s en jonge kinderen knuffelen en liefdevol behandelen, is de beste remedie tegen nefaste veranderingen rond het DNA. Het kind van een zorgzame moeder zal later beter kunnen omgaan met stress. Neurobiologisch onderzoek toonde aan dat verwaarloosde kinderen veel heviger op stress reageren dan andere kinderen. Zulk een kind kan niet normaal om met stress. Het loopt een dubbel zo hoog risico om later psychische problemen te hebben, verslaafd of depressief te worden. Verwaarloosde kinderen hebben, door maladaptatie van hun DNA, ook later meer kans op een hoge bloeddruk of een hartaanval. De veranderingen rond de genen (DNA) tijdens de zwangerschap en in de eerste levensjaren verklaren voor een deel waarom laaggeschoolde of arme mensen gemiddeld minder lang leven dan hoger opgeleide, welgestelde mensen. INVESTEREN VERHOOGT WEL- VA ART Al de voorgaande observaties zijn nog veel belangrijker voor de lage- en middeninkomenslanden, waar 90% van alle kinderen wordt geboren en waar ondervoeding van zwangere vrouwen relatief frequent voorkomt. Slecht gevoede moeders baren kleinere en brozere kinderen die later minder gezonde volwassenen worden. Investeren in voeding en gezondheid van zwangere vrouwen zal meer gezonde baby s opleveren die als volwassene groter, sterker en intelligenter zullen zijn dan hun ondervoede medeburgers. Dan neemt de kans ook toe op een goed diploma en een goede baan. Daardoor stijgt hun inkomen en economische productiviteit. Kortom, investeren in zwangere vrouwen en jonge kinderen zal de welvaart van gelijk welk land verhogen en de gelijkheid tussen de mensen doen toenemen. Hendrik Cammu Hoogleraar en gynaecoloog, verbonden aan het academisch ziekenhuis van de Vrije Universiteit Brussel sampol 2014/10 18 SAMPOL_december2014.indd 18 12/5/2014 8:37:41 AM

19 KINDERARMOEDE: DE SCHANDVLEK Waarom een focus op kinderarmoede contraproductief kan zijn Wim Van Lancker In de strijd tegen armoede komt de focus steeds meer te liggen op de strijd tegen kinderarmoede. Kinderen verdienen die armoede immers niet, wat het draagvlak van armoedebestrijding moet verhogen. Maar die focus op kinderarmoede zou wel eens contraproductief kunnen zijn. Een focus op de onschuld van kinderen legitimeert dan wel overheidsingrijpen, maar niet noodzakelijk het beleid dat nodig is om de kinderarmoede te doen dalen. Net door het probleem van de verantwoordelijkheid te willen ontlopen, wordt het belang ervan bevestigd: door erop te hameren dat je focust op kinderen net omdat ze niet verantwoordelijk zijn, voedt men het beeld dat de anderen, de volwassenen en de ouders, wel verantwoordelijk zijn. DRAAGVLAK Armoede is van het type waar geen kruid tegen gewassen lijkt. In 1985 publiceerden academici het boekje Armoede in Vlaanderen 1 waarin we lezen dat volgens verschillende onderzoekers in België ongeveer 15 Belgen op 100 arm zijn. We zijn nu dertig jaar later, en dankzij de moderne statistiek kunnen we nu met een veel grotere mate van precisie bevestigen dat we even ver staan: ongeveer 15% van de Belgische bevolking leeft in armoede. Dertig jaar stijging van de welvaart ten spijt boeken we als samenleving maar geen vooruitgang in de strijd tegen armoede. Het beleidsantwoord van de Vlaamse en federale overheid op dit hardnekkige probleem wordt in toenemende mate gekenmerkt door een focus op kinderarmoede. In 2011 formuleerde de toenmalige Vlaamse regering de ambitie om tegen 2020 het aantal kinderen dat in armoede werd geboren te halveren. Op het federale ni- sampol 2014/10 19 SAMPOL_december2014.indd 19 12/5/2014 8:37:41 AM

20 Wim Van Lancker Waarom een focus op kinderarmoede contraproductief kan zijn veau lazen we in het Nationaal Kinderarmoedebestrijdingsplan dat opgemaakt werd in 2013 de ambitie om het aantal kinderen in armoede met 17% te willen verminderen op het Belgische niveau, in samenwerking met de regionale overheden. 2 Ook voor de nieuwe Vlaamse regering is een focus op kinderarmoede een speerpunt van het armoedebeleid. In de beleidsbrief van bevoegd minister Liesbeth Homans lezen we dat de bestrijding van kinderarmoede de sleutel is om de vicieuze cirkel van generatiearmoede te doorbreken (p. 7). 3 Deze toegenomen focus op kinderarmoede is geen Belgisch of Vlaams fenomeen, maar past in een internationale trend om armoede te bekijken als een probleem dat preventief moet worden aangepakt, namelijk bij de jongste levensjaren. De rationale hiervoor is een draagvlak te creëren binnen de samenleving door het hete hangijzer van de persoonlijke verantwoordelijkheid te vermijden. Het is een wijd verspreid principe van rechtvaardigheid dat mensen niet verantwoordelijk kunnen worden gehouden voor hun levenssituatie wanneer zij er niets aan kunnen doen, wanneer het hen is overkomen. In de ogen van de buitenwereld ontstaat vaak twijfel over de oorzaak van armoede bij volwassenen, en wordt het al snel een kwestie van persoonlijk falen en schuld. Maar spreken we over kinderen, dan wordt de situatie opeens glashelder: zij kiezen er niet, nooit, voor om in een arm gezin geboren te worden en op te groeien. De overheid heeft dan, zo luidt de redenering, de morele plicht om die onrechtvaardigheid zo goed mogelijk ongedaan te maken en dat legitimeert een krachtig kinderarmoedebeleid. In de beleidsnota Homans wordt het belang van een maatschappelijk draagvlak voor armoedebestrijding expliciet erkend in de operationele doelstelling waken over een correcte beeldvorming omtrent armoede en zorgen voor een breed maatschappelijk draagvlak voor deze problematiek (p. 26). EEN GEBREK AAN BANDBREEDTE We weten uit wetenschappelijk onderzoek dat mensen in hun opvattingen over armoede een onderscheid maken tussen de deserving poor en de undeserving poor, oftewel de armen die het verdienen om (inkomens)ondersteuning te krijgen en zij die dat niet verdienen. Daar schemert een dichotomie in door die verwijst naar persoonlijke verantwoordelijkheid. Eén groep armen wordt niet verantwoordelijk gesteld voor hun situatie, want ze kunnen er zelf niets aan doen. Zij verdienen ons mededogen. Zij zijn ziek geworden, invalide, of worden als kind geboren in een arm gezin. En niemand kan verantwoordelijk worden gesteld voor de plaats waarin hij wordt geboren, toch? De andere groep armen heeft het minder goed getroffen: zij worden zelf verantwoordelijk gesteld voor hun situatie. Ze zijn lui, geven geld uit aan de verkeerde zaken, en als het even kan een combinatie van de twee. Net omdat het de perceptie van veel burgers voedt, is het belangrijk om de rol van persoonlijke verantwoordelijkheid te expliciteren. In ons denken over armoede schuilt een merkwaardige tegenstrijdigheid. Eigenlijk willen we als samenleving dat mensen die in armoede leven zich zoveel mogelijk gedragen als wij. Er wordt verwacht dat ze er netjes uitzien, dat ze gaan solliciteren, dat ze hun kinderen goed opvoeden, en als ze een uitkering willen dat ze braaf luisteren naar de meneer of de mevrouw van het OCMW. Kortom, we verwachten dat ze zich een levenspatroon aanmeten dat op het onze lijkt. Maar als ze zich dan de uiterlijke symbolen van die normaliteit aanmeten, dan worden ze daar meteen met de nek voor aangekeken: zie, zogezegd arm, maar ze hebben sampol 2014/10 20 SAMPOL_december2014.indd 20 12/5/2014 8:37:41 AM

21 Wim Van Lancker Waarom een focus op kinderarmoede contraproductief kan zijn wel een smartphone/plasma-tv/auto (schrappen wat niet past). Bovendien geven we ze in ruil onvoldoende middelen om dat allemaal te kunnen bolwerken; de uitkeringen liggen zo goed als allemaal onder de armoedegrens. We weten dat te lage uitkeringen eigenlijk tot een armoedeval leiden; een menswaardig inkomen daarentegen zorgt ervoor dat mensen beter in staat zijn zelf uit het dal te klimmen. In armoede leven, is leven met een vizier dat op de korte termijn is gericht; het is een dagelijkse strijd om rond te komen. De grote toekomstplannen ( Als ik ga studeren en een diploma haal, heb ik later veel meer kans op de te weinig middelen? Wat is waar misgelopen? En waarom vind je altijd en overal goedkope chips, maar ligt gezonde voeding veel minder binnen handbereik? Wie die vragen stelt, beseft: persoonlijke verantwoordelijkheid is van een ondraaglijke complexiteit. Het is simpelweg niet mogelijk om op individueel niveau te onderscheiden waar de omstandigheden stoppen en de persoonlijke verantwoordelijkheid begint. Hoe zou het ook? We zijn niet in staat om elke genomen beslissing te isoleren en daar het deeltje uit te halen waarvoor men persoonlijk verantwoordelijk is. We weten wél dat goedkope maar ongezonde Persoonlijke verantwoordelijkheid is van een ondraaglijke complexiteit. Het is simpelweg niet mogelijk om op individueel niveau te onderscheiden waar de omstandigheden stoppen en de persoonlijke verantwoordelijkheid begint. arbeidsmarkt ) ruimen vanzelf het veld voor het kortetermijndenken van de volgende dag ( Hoe ga ik morgen zorgen dat de boterhammendoos van mijn kind gevuld is en de elektriciteitsrekening wordt betaald ). Een gebrek aan middelen zorgt ervoor dat deze mensen geen ruimte meer hebben om ver vooruit te kijken. Dit wordt door Mullainathan en Shafir een gebrek aan cognitieve bandbreedte genoemd. 4 En dan krijg je fenomenen als kinderen die met een zakje chips naar school gaan, zoals vorig jaar in de kranten stond, omdat het voldoende calorieën bevat om een gevuld gevoel te geven en erg goedkoop is. Bijna instinctief veroordelen we: Welke ouder doet nu zoiets? Wel, mijns inziens moeten we die vraag niet alleen stellen, maar ook beantwoorden. Treffen de ouders alle schuld, of ligt de oorzaak bij een gebrek aan middelen om voldoende en gezond voedsel te bekostigen? Waarom heeft dat gezin voeding een deel van een overlevingsstrategie wordt wanneer mensen te weinig middelen hebben om te functioneren in onze samenleving. Het is alleen door dat te expliciteren dat we de dichotomie tussen de deserving poor en de undeserving poor achter ons kunnen laten, en de vraag die er echt toe doet kunnen beantwoorden: wat is de beste manier om deze gezinnen uit de armoede te helpen, zodat ze weer zelf hun verantwoordelijkheid kunnen opnemen? EEN MAATSCHAPPELIJK DRAAG- VLAK, MAAR VOOR WELK BELEID? De rol van de verantwoordelijkheid in situaties van armoede is een erg gevoelig debat, al zeker voor politici die dit debat in de publieke arena moeten voeren. Vanuit dat oogpunt is een focus op kinderarmoede begrijpelijk: net omdat kinderen nooit verantwoordelijk zijn, is het makkelijker sampol 2014/10 21 SAMPOL_december2014.indd 21 12/5/2014 8:37:41 AM