Ambitie energiebesparing

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Ambitie energiebesparing"

Transcriptie

1 Ambitie energiebesparing van Adviseurs Strategisch Beleid (MB, AC, NH, HH) Onderwerp Formulering ambitie energie Datum Versie aan Directieraad Inhoudsopgave Samenvatting en conclusie... 2 Bijlage - achtergrondnotitie [1] Inleiding...13 [2] Energiebesparing bij huidig beleid: nul scenario...17 [3] Ambitie 1: Com wonen kiest voor volgend beleid: 21% CO2 reductie per m [4] Ambitie 2: Com wonen gaat verder: 25% CO2 reductie per m [5] Ambitie 3: Com wonen neemt energiebesparing serieus: 28% CO2 reductie per m

2 Samenvatting en conclusie Aanleiding Binnen het milieubeleid is het realiseren van een substantiële CO 2 reductie in het gebouwgebonden energiegebruik een zeer belangrijk onderdeel. Gezien de urgentie van het onderwerp energiebesparing naar aanleiding van invoering energielabels, vragen vanuit organisaties als het Rotterdam Climate Initiative, de Woonbond en de Stichting Natuur en Milieu en de maatschappelijke aandacht voor het onderwerp zoals bijvoorbeeld blijkt uit het programma Tros Radar stellen we voor om als eerste een verdere uitwerking te geven aan het energiebeleid van Comwonen. Dit voorstel gaat in op het formuleren van een energiebesparingsambitie op strategisch niveau. We presenteren daartoe drie voorstellen voor ambities met de daarbij behorende consequenties. Na het vaststellen van de energiebesparingsambitie door de directieraad wordt een energiebeleidsplan geschreven waarin benoemd wordt welke keuzes als gevolg van de energieambitie in de toekomst gemaakt worden bij mutaties, planmatig onderhoud, projectmatig onderhoud en strategisch voorraadbeleid. De urgentie om te komen tot een solide energiebesparingsbeleid wordt enerzijds ingegeven door de missie van Comwonen om een goede en betaalbare woonkwaliteit te bieden. De betaalbaarheid van wonen wordt door de ontwikkeling van de energieprijzen niet alleen door kale huur bepaald, maar steeds meer ook door energielasten. Uit gegevens van het CBS blijkt dat de huurprijzen over de periode met 17,8% stegen terwijl de gasprijs over deze periode 86,9% steeg (zie ook de figuren op pag. 12 ter illustratie). De stijgende energieprijzen worden deels veroorzaakt door de toenemende vraag naar fossiele brandstoffen vanuit opkomende economieën zoals China en India en de verwachting is dan ook dat de prijzen de komende tijd alleen maar verder zullen stijgen. Anderszijds wordt de noodzaak om energie te besparen duidelijk door de steeds beter waargenomen klimaatverandering en de constatering dat dit veroorzaakt wordt door de door mensen geproduceerde broeikasgassen. We beschouwen voor de energiebesparingsambitie van Comwonen alleen het gasverbruik voor ruimteverwarming en warm tapwater (gebouwgebonden energiegebruik) omdat Comwonen met name op deze post veel invloed uit kan oefenen. Ook zijn er op het gebied van gasverbruik in de bestaande woningvoorraad nog zeer grote besparingen te behalen 1. Uitgangspunt is de formulering van een ambitie voor de komende 10 jaar (zoals ook gebruikelijk in Europees beleid, Nederlands regeerakkoord en Antwoord aan de Samenleving). Daarnaast stellen we voor om de energiebesparingsambitie uit te drukken in termen van CO 2 uitstoot 2. Dit doet recht aan het feit dat in Rotterdam niet altijd gas wordt verbruikt maar in veel gevallen warmte. Het gebruik van (rest)warmte is in termen van CO 2 emissies gunstiger dan het gebruik van gas. De volgende energiebesparingsambities worden onderscheiden 3 : 1 Een huishouden verbruikt aanzienlijk meer aardgas (ruimteverwarming en warm tapwater) dan elektriciteit (verlichting, huishoudelijke apparatuur). In 2007 was de verhouding per inwoner in primaire energie uitgedrukt bijvoorbeeld 21,4 GJ aardgas en 12,7 GJ elektriciteit (bron: CBS). 2 CO 2 emissies ontstaat bij verbranding van de fossiele brandstoffen aardgas, aardolie, steenkool en bruinkool. Bij gebruik van aardgas gaat CO 2 emissie ongeveer gelijk op met aardgasverbruik, maar bij elektriciteitsproductie is de verhouding tussen finale energie en CO 2 emissie veel ongunstiger omdat bij elektriciteitsproductie op basis van bijv. kolen slechts een rendement van zo n 40% wordt behaald. 3 Om de inhoud en financiële consequenties van elk van de ambities te illustreren maken we gebruik van verschillende bronnen: - analyse van W/E adviseurs duurzaam bouwen [bron: W/E adviseurs duurzaam bouwen, november 2007] - notitie van Adriaan Castricum [bron: A. Castricum, januari 2008] - gegevens van SenterNovem - notitie van Adriaan Castricum mbt project Rozenburcht [bron: A. Castricum, maart 2008] - notitie van Martin Hilkhuysen mbt zonneboilers in Kievitlaan Oost [bron M. Hilkhuysen, maart 2008] - notitie van Martin Hilkhuysen mbt restwarmteprojecten [bron M. Hilkhuysen, juni 2007] - berekening van Rinus Huibrechtse mbt HR++ glas bij kozijnvervanging 2

3 1. Comwonen kiest voor volgend beleid: Antwoord aan de Samenleving (Aedes): 21% reductie CO 2 per m 2 vloeroppervlak in de periode Com wonen gaat verder: 25% reductie CO 2 per m 2 vloeroppervlak in de periode Com wonen neemt energiebesparing serieus: 28% reductie CO 2 per m 2 vloeroppervlak de periode (voldoen aan vraag Rotterdam Climate Initiative) Het nemen van energiebesparende maatregelen vraagt om investeringen die niet direct uitgedrukt kunnen worden in opbrengsten voor Comwonen. Het zijn in eerste instantie de bewoners die profiteren van de opbrengsten in de vorm van een lagere energierekening. Daartegenover staat dat de meeste investeringen in principe betaald worden door de bewoners door middel van een huurverhoging. Een energiebesparend pakket levert al snel 15 punten op in het WWS en dus gemiddeld zo n 65 euro mogelijke huurverhoging. De kosten van een dergelijk pakket komen ver onder deze 65 euro uit, zoals wordt toegelicht in de beschrijving van een concreet project op pag 19. Er is daarmee geen probleem in het feit dat Comwonen er voor kiest om bij mutatie naar 85% van maximaal redelijke huur te gaan. Een ander mogelijk knelpunt zou kunnen bestaan indien een complex op de bereikbaarheidsgrens zit en deze niet overschreden mag worden. Het doorrekenen van het bezit van Comwonen op dit knelpunt (uitgaande van een bereikbaarheidsgrens van 535,33) geeft aan dat dit probleem bij 589 woningen bestaat, dat is 2% van het bezit. Bij 770 woningen die dicht tegen de bereikbaarheidsgrens zitten biedt de huurruimte nog mogelijkheden voor een gedeeltelijk energiebesparingspakket (2,6% van het bezit) 4. Zolang de huurverhoging minder bedraagt dan de opbrengst in de vorm van een lagere energierekening is het legitiem om de huurverhoging aan de bewoner te vragen (dit is tegenwoordig ook het standpunt van de Woonbond). Dit betekent dat het treffen van energiebesparende maatregelen voor een groot deel kostenneutraal kan zijn voor Comwonen. Aan Comwonen wordt in dat geval gevraagd om rendabele investeringen die terugverdiend worden gedurende de levensduur van de maatregelen. De opbrengst voor Comwonen is (op dit moment) immaterieel maar betekent dat Comwonen bijdraagt aan het realiseren van energiebesparing, het tegengaan van klimaatverandering en het in toom houden van de woonlasten voor bewoners. Bij de overgang naar waarderen tegen bedrijfswaardes betekent dat hogere huren als gevolg van energiebesparende maatregelen ook resulteren in hogere bedrijfswaardes. Ook kan de huidige investering in energiebesparing resulteren in toekomstige waardestijging van het vastgoed, met name als energielasten nog verder toenemen en klimaatproblematiek nog duidelijker wordt. Daarnaast ligt het in de verwachting dat in de nabije toekomst door de rijksoverheid eisen gesteld gaan worden aan het niveau van energielabels van het corporatiebezit. Inspanningen in energiezuinigheid in het heden zullen zich daarmee in de toekomst terugbetalen. 4 Op basis van Wocas d.d. 23 april 2008 is een selectie gemaakt van woningen die bereikbaar moeten blijven. Daarna is uitgegaan van een bereikbaarheidsgrens van 535,33 en van een bijbehorende maximaal redelijke huur (uitgaande van Comwonen beleid van 85% van maximaal redelijk) van 629,41. Dit komt neer op een maximaal puntenaantal van 142 punten in het WWS. Een energiebesparingspakket levert al snel 15 punten op, daarom zijn potentiële probleemwoningen geselecteerd die geen 15 punten ruimte meer hebben, dus woningen > 127 punten. In totaal zijn er 2052 woningen met meer dan 127 punten en een huurruimte < dan 25. Afhankelijk van puntenaantal en huurruimte zijn hieruit de serieuze probleemwoningen geselecteerd. Het gaat daarbij om woningen die > 136 punten en minder dan 5 huurruimte hebben en woningen met > 127 punten en 136 punten met 0 of minder ruimte in de huur. Dit resulteert in respectievelijk 371 woningen woningen = 589 probleemwoningen. Woningen met meer dan 136 punten en een huurruimte tussen 5 en 25 bieden de mogelijkheid om een gedeeltelijk energiebesparingspakket door te voeren, het gaat hierbij om 770 woningen. Bij woningen met > 127 punten en 136 punten en huurruimte tussen 0 en 25 kan het volledige energiebesparende pakket worden doorgevoerd. Bij woningen onder de 127 punten zijn geen knelpunten voor energiebesparende pakketten gevonden. 3

4 De ambities samengevat 0. Nul-situatie In de nul-situatie is het gasverbruik ongeveer 41,1 miljoen m 3 per jaar 5. Het gasverbruik neemt de komende 10 jaar af door reeds ingezet beleid: vervanging van CR- en VR-ketels door HR107 ketels (1350 ketels per jaar) over vijf jaar: vervanging HR-ketels door HR107 ketels vervanging van enkel glas door HR++ glas bij kozijnvervanging (400 woningen per jaar) te slopen woningen met een hoog energieverbruik worden vervangen door nieuwbouw met een laag energieverbruik. Door het reeds ingezette beleid en de verandering in de samenstelling van de voorraad neemt het energiegebruik af met 17% CO 2 emissies per m 2 in de periode Om aan te sluiten bij de huidige stand van de techniek, om een duidelijk gebaar te maken op het gebied van energiebesparing en om procedures voor 70% instemming bij kozijnvervanging te voorkomen, wordt ervoor gekozen om bij kozijnvervanging standaard HR++ glas te plaatsen. De maatregel wordt bij zittende huurders niet doorgerekend in een huurverhoging, maar er vindt wel een huuraanpassing plaats bij mutatie. Deze maatregel vraagt Comwonen om een rendabele investering van euro per jaar die op termijn terugverdiend wordt door huurharmonisatie bij mutatie (zie pagina 16). 1. Volgend beleid: 21% CO 2 reductie per m 2 voor Om te voldoen aan de verwachting zoals uitgesproken in het Antwoord aan de samenleving van Aedes worden aanvullende maatregelen genomen. De gebruikelijke prioriteitstelling in het nemen van energiebesparende maatregelen is om allereerst de behoefte aan energie te verminderen door isolerende maatregelen, oftewel de vraag naar energie wordt zoveel mogelijk verlaagd. Een lage warmtebehoefte heeft ook als voordeel dat technieken die op lage temperaturen werken zoals warmtepompen, waarvan veel wordt verwacht in de toekomst - makkelijker op termijn toe te passen zijn. Het ligt daarom voor de hand om als extra maatregelen naast het huidige beleid allereerst in te zetten op meer isolatie. Het voorstel is daarom om isolerende maatregelen te treffen bij al het planmatig onderhoud. Het gaat hierbij om: na-isoleren van vloeren na-isoleren van platte en schuine daken na-isoleren van kopgevels isoleren van de spouw 6 De casus van een recent project (Rozenburcht EGW, 2008; zie pag. 19) laat zien dat het mogelijk is om kostenneutraal een complex van energielabel F naar energielabel A op te werken. De bewoners betalen een huurverhoging maar gaan er in woonlasten op vooruit door de energiekostenbesparing (zie ook de opmerking rond huurverhoging op pag. 3). Indien deze aanpak gekozen wordt voor al het planmatig onderhoud van Comwonen vraagt dit om een rendabele investering van Comwonen van euro per jaar (terug te verdienen op basis van directe huuraanpassing met 70% instemming van bewoners, zie pag. 19). 2. Com wonen gaat verder: 25% CO 2 reductie per m 2 voor Om te voldoen aan de ambitie 25% CO 2 reductie in de periode worden allereerst isolerende maatregelen getroffen bij al het planmatig onderhoud. Daarnaast zullen 300 woningen per jaar worden aangesloten op restwarmte. Recente projecten (Rozenburcht EGW, 2008 (zie pag. 19) en restwarmte aansluitingen in Rotterdam zuid; zie ook pag. 21) laten zien dat het mogelijk is om kostenneutraal deze besparing te realiseren. Bij 5 6 Doorgerekend door W/E adviseurs duurzaam bouwen op basis van de woningvoorraad van Comwonen, met gegevens uit WWS en strategisch voorraadbeleid. We rekenen in dit voorbeeld niet bij voorbaat met het na-isoleren van de langsgevel met binnen- of buitenisolatie vanwege de bijzondere eisen die hierbij gesteld worden aan de detaillering en in alle fasen van het bouwproces (zie SBR publicaite Buitengeveisolatie. Het kan uiteraard wel, maar vraagt om een extra inspanning voor de juiste detaillering. Kopgevels lenen zich meestal relatief eenvoudig voor buitenisolatie. 4

5 isolatiepakketten betalen de bewoners een huurverhoging maar gaan er in woonlasten op vooruit door de energiekostenbesparing (zie ook de opmerking over huurverhoging op pag. 3). De aansluiting op restwarmte is voordelig voor Comwonen doordat er geen HR installatie vervangen hoeft te worden gedurende de 50 jaar exploitatietermijn. De aansluiting op restwarmte is ook voordelig voor de bewoner omdat is afgesproken dat de bewoner 20% minder betaalt dan in een vergelijkbare situatie met aardgaslevering. Deze ambitie vraagt om een rendabele investering van Comwonen van euro per jaar voor isolerende maatregelen bij het planmatig onderhoud en het naar voren halen van 3000 euro meerkosten aan initiële investering in de begroting van projecten (bestaande bouw en nieuwbouw) voor de aansluiting op restwarmte. 3. Com wonen neemt energiebesparing serieus: 28% CO 2 reductie per m Om te voldoen aan de ambitie 28% CO2 reductie in de periode worden allereerst isolerende maatregelen getroffen bij al het planmatig onderhoud. Daarnaast worden 300 woningen per jaar aangesloten op restwarmte. Tenslotte zal worden ingezet op het gebruik van duurzame energie door 600 woningen per jaar aan te sluiten op zonneboilers of door een deel hiervan te vervangen door aansluiting op andere duurzame energietechnieken (in de vorm van voorbeeldprojecten met subsidie). Met deze ambitie kan aan de vraag van het Rotterdam Climate Initiative voldaan worden en afgesproken worden dat Comwonen jaarlijks 3,25% CO 2 reductie per m 2 voor zal realiseren. Bij commitment aan deze ambitie spreekt Comwonen zich uit op het gebied van energiebesparing en kan ze energiebesparing c.q. woonlastenreductie opnemen als één van de principes in haar missie. Recente projecten (Rozenburcht EGW, 2008 (zie pag. 19), restwarmte aansluitingen in Rotterdam zuid (zie pag. 21), zonneboilerproject Kievitlaan Oost; zie ook pag. 25) laten zien dat het mogelijk is om kostenneutraal deze besparing te realiseren. Bij isolatiepakketten betalen de bewoners een huurverhoging maar gaan er in woonlasten op vooruit door de energiekostenbesparing. De aansluiting op restwarmte is voordeliger voor Comwonen doordat er geen HR installatie vervangen hoeft te worden gedurende de 50 jaar exploitatietermijn. De aansluiting op restwarmte is ook voordelig voor de bewoner omdat is afgesproken dat de bewoner 20% minder betaalt dan in een vergelijkbare situatie met aardgaslevering. Het aansluiten van een zonneboiler wordt verwerkt in een huurverhoging en levert een (op dit moment bescheiden) besparing op die op termijn alleen maar zal toenemen door stijgende energieprijzen (zie ook de opmerking rond huurverhoging op pag. 3). Deze ambitie vraagt om een rendabele investering van Comwonen van euro per jaar voor isolerende maatregelen bij het planmatig onderhoud en het naar voren halen van 3000 euro meerkosten aan initiële investering in de begroting van projecten voor de aansluiting op restwarmte. De investeringen in zonneboilersystemen vraagt om een rendabele investering van Comwonen van euro per jaar (+ variabel bedrag x voor onrendabele kosten voorbeeldprojecten, per jaar in de begroting op te nemen op basis van concrete projectvoorstellen). Algemene consequenties energieambitie Voor alle geformuleerde energieambities geldt dat extra inzet van een communicatiemedewerker noodzakelijk is omdat de isolatiemaatregelen en de zonneboilers door middel van een huuraanpassing die de bewoners meer dan terugverdienen gefinancierd worden en daarvoor 70% instemming van bewoners nodig is. Ook het aansluiten van woningen op restwarmte vraagt om extra communicatie-inzet. De mate van extra inzet van een communicatiemedewerker verschilt per ambitie. Bij de meest vergaande ambitie is het gerechtvaardigd om een extra fulltime communicatiemedewerker aan te trekken (dan wel een communicatiemedewerker hier speciaal voor vrij te stellen). Deze medewerker zal ook op zoek gaan naar alternatieve vormen van communicatie en zal samenwerking zoeken met bijvoorbeeld de Woonbond in het communiceren van energiebesparende maatregelen. Het creëren van draagvlak bij bewoners is uitermate belangrijk om de energiebesparing van de grond te krijgen en vraagt wellicht om een vernieuwde aanpak van (onderhouds)projecten. Reeds in de initiatieffase zullen bewoners(organisaties) geconsulteerd moeten worden over het nemen van energiebesparende maatregelen. Het creëren van draagvlak bij bewoners vanaf een vroeg stadium en bijvoorbeeld in samenwerking met de Woonbond is waarschijnlijk onontbeerlijk om de 70% instemming van bewoners te kunnen realiseren. Ook zal de 5

6 communicatiemedewerker een intern communicatietraject uitzetten om de ambities en het energiebeleid (en milieubeleid) in de organisatie bekend te maken. Daarnaast zal een taak van de communicatiemedewerker zijn om het energiebeleid van Comwonen extern te communiceren en te gebruiken voor het versterken van het imago van Comwonen. We stellen de extra communicatiemedewerker in eerste instantie voor een periode van twee jaar aan en evalueren de effectiviteit. Wellicht is het door veranderingen in rijksoverheidsbeleid (bijv. aanpassen regel 70% instemming bij energiemaatregelen) op termijn minder noodzakelijk om een extra communicatiemedewerker in te zetten. Ook is bij alle van de geformuleerde ambities de inzet van een beleidsmedewerker noodzakelijk. De beleidsmedewerker heeft als taak om het beleid op papier ook tussen de oren van het personeel te krijgen. Dit betekent dat bij het planmatig onderhoud regelmatig een vinger aan de pols gehouden wordt om de energiebesparende aanpak te realiseren. Bij de meest vergaande ambitie wordt ook van de beleidsmedewerker verwacht dat deze naar subsidiemogelijkheden zoekt en projecten zoekt die als innovatief project in een subsidietraject kunnen passen. Op dit moment heeft Comwonen bij Vastgoed al een beleidsmedewerker die zich bezig houdt met dit onderwerp (Adriaan Castricum). In het overzicht is daarom de beleidsmedewerker niet als extra kostenpost benoemd. Bij de meest vergaande ambitie is het wellicht gewenst om de beleidsmedewerker volledig vrij te maken voor het energie- en milieubeleid of om extra ondersteuning van een aanvullende beleidsmedewerker te zoeken. In de volgende tabel zijn de drie ambities en financiële consequenties schematisch weergegeven: 6

7 Nul-situatie 1. Volgend beleid: 21% CO 2 reductie per m 2 voor Com wonen gaat verder: 25% CO 2 reductie per m 2 voor Beleidsmaatregelen Autonome ontwikkeling Autonome ontwikkeling Isoleren bij planmatig onderhoud (Eventueel) zwaarder communicatietraject Autonome ontwikkeling Isoleren bij planmatig onderhoud (Eventueel) zwaarder communicatietraject Besparing Kosten per maatregel 17% rendabele investering euro per jaar (enkel glas vervangen door HR++ glas bij kozijnvervanging, huurharmonisatie bij mutatie) Kosten Comwonen 17% rendabele investering euro per jaar (enkel glas vervangen door HR++ glas bij kozijnvervanging, huurharmonisatie bij mutatie) 4% 0 ( euro per jaar rendabele investeringen) 70 uur communicatiemedewerker per ( moeizaam ) project, inschatting 7 moeizame projecten per jaar (intern uurtarief comm. medewerker 30 euro). 17% rendabele investering euro per jaar (enkel glas vervangen door HR++ glas bij kozijnvervanging, huurharmonisatie bij mutatie) 4% 0 ( euro per jaar rendabele investeringen) 70 uur communicatiemedewerker per ( moeizaam ) project, Totale kosten ambitie euro per jaar HR++ glas, rendabele investering op termijn terug te verdienen door huuraanpassing bij mutatie inzet communicatie medewerker: euro per jaar euro per jaar plus euro per jaar HR++ glas, rendabele investering op termijn terug te verdienen door huuraanpassing bij mutatie ( euro p.j. rendabele investeringen isolatiemaatregelen) inzet communicatie medewerker: euro per jaar euro per jaar Baten Comwonen Comwonen voldoet aan vraag Aedes Reduceren woonlasten bewoners Bijdrage leveren aan klimaatbeleid (Toekomstige) meerwaarde realiseren in vastgoed door te verwachten toenemend belang van energie Geen procedures voor 70% instemming bij kozijnvervanging (plus duidelijk gebaar dat Comwonen energiebesparing serieus neemt: erkenning dat terugplaatsen enkel glas niet meer van deze tijd is) Comwonen gaat verder dan vraag Aedes Reduceren woonlasten bewoners Bijdrage leveren aan klimaatbeleid (Toekomstige) meerwaarde realiseren in 7 Besparing uitgedrukt in CO 2 reductie per m 2 voor de periode

8 Restwarmte bij 300 woningen per jaar inschatting 7 moeizame projecten per jaar (intern uurtarief comm. medewerker 30 euro). 4% 0 (naar voren halen van financiering verwarmingssysteem: 3000 euro meerkosten initiële investering per woning, daarna kosteloos over exploitatietermijn 50 jaar) Extra inzet communicatiemedewerker: 160 uur per jaar (intern uurtarief comm. medewerker 30 euro) plus euro per jaar HR++ glas, rendabele investering op termijn terug te verdienen door huuraanpassing bij mutatie ( euro p.j. rendabele investeringen isolatiemaatregelen) (naar voren halen van financiering verwarmingssysteem: 3000 euro meerkosten initiële investering per woning) vastgoed door te verwachten toenemend belang van energie Geen procedures voor 70% instemming bij kozijnvervanging (plus duidelijk gebaar dat Comwonen energiebesparing serieus neemt: erkenning dat terugplaatsen enkel glas niet meer van deze tijd is) 3. Com wonen neemt energiebesparing serieus: 28% CO 2 reductie per m Autonome ontwikkeling Isoleren bij planmatig onderhoud Restwarmte bij 300 woningen per jaar Extra inzet op communicatie 600 zonneboilers per jaar (of andere duurzame energietechnieken, 17% rendabele investering euro per jaar (enkel glas vervangen door HR++ glas bij kozijnvervanging, huurharmonisatie bij mutatie) 4% 0 ( euro per jaar rendabele investeringen) 4% 0 (naar voren halen van financiering verwarmingssysteem: 3000 euro meerkosten initiële investering per woning, daarna kosteloos over exploitatietermijn 50 jaar) 1 extra fulltime of vrijgestelde communicatiemedewerker euro per jaar (voor een periode van 2 jaar) + extra budget voor communicatiemiddelen euro per jaar (voor periode van 2 jaar) 3% 0 ( euro per jaar rendabele investeringen) communicatiemedewerke r euro per jaar + extra budget voor communicatiemiddelen euro per jaar euro per jaar (voor periode van 2 jaar) plus euro per jaar HR++ glas, rendabele investering op termijn terug te verdienen door huuraanpassing bij mutatie (plus variabel bedrag x voor onrendabele kosten voorbeeldprojecten, per jaar in de begroting op te nemen op basis van concrete projectvoorstellen) ( euro p.j. Comwonen voldoet aan de vraag van RCI en biedt 3,25% besparing per jaar. Comwonen benoemt energiebesparing c.q. reductie woonlasten als één van haar principes in missie Reduceren woonlasten bewoners Bijdrage leveren aan klimaatbeleid (Toekomstige) meerwaarde realiseren in vastgoed door te verwachten toenemend belang van energie Geen procedures voor 70% instemming bij kozijnvervanging (plus duidelijk gebaar dat Comwonen energiebesparing serieus 8

9 mede gefinancierd met subsidie) (plus variabel bedrag x voor onrendabele kosten voorbeeldprojecten, per jaar in de begroting op te nemen op basis van concrete projectvoorstellen) rendabele investeringen isolatiemaatregelen) (naar voren halen van financiering verwarmingssysteem: 3000 euro meerkosten initiële investering per woning) neemt: erkenning dat terugplaatsen enkel glas niet meer van deze tijd is) ( euro per jaar rendabele investeringen zonneboilers) 9

10 Voorstel te realiseren ambitie Op basis van de eerder gepresenteerde voorstellen voor energiebesparingsdoelstellingen van Comwonen valt op dat het gebouwgebonden energiegebruik met relatief beperkte middelen van Comwonen aanzienlijk gereduceerd kan worden. De voorstellen worden echter wel gedragen door financiering vanuit huurverhoging welke te rechtvaardigen is door de uiteindelijk lagere woonlasten (zie ook de opmerking over huurverhoging in relatie tot harmonisatie bij mutatie op 85% van max. redelijk - en bereikbaarheidsgrenzen op pag. 3). Het realiseren van 70% instemming van bewoners (benodigd om de maatregelen te kunnen verwerken in een huuraanpassing) vraagt om een extra inspanning van Comwonen in de vorm van de inzet van een beleidsmedewerker, de inzet van een communicatiemedewerker en extra aandacht c.q. een vernieuwde aanpak van het consulteren van bewoners bij (onderhouds-)projecten. Onder deze voorwaarden is ons voorstel om te kiezen voor de volgende ambitie: 3. Com wonen neemt energiebesparing serieus: 28% CO 2 reductie per m We gaan er daarbij vanuit dat de voorbeelden die in deze notitie worden aangehaald, representatief zijn voor het bezit van Comwonen 8. Met deze ambitie kan Comwonen het Rotterdam Climate Initiative tegemoet komen en laten zien dat ze energiebesparing serieus neemt. Comwonen draagt hiermee bij aan het in toom houden van de woonlasten voor bewoners. De meerkosten blijven beperkt doordat voor een groot deel ingezet wordt op huuraanpassing en door in te zetten op restwarmte aansluitingen. Daarnaast wordt Comwonen bekend met de energiebesparende technieken van de toekomst door jaarlijks een innovatief project op te pakken met gebruikmaking van speciaal daarvoor bestaande subsidies. Het lijkt op basis van de gepresenteerde voorstellen relatief eenvoudig om een energiebesparing te realiseren. Het is echter belangrijk om te realiseren dat in het bovenstaande alleen het gebouwgebonden energiegebruik dat is de energie benodigd voor verwarming en warm tapwater - is beschouwd. Het gebouwgebonden energiegebruik kijkt alleen naar de fysieke randvoorwaarden van de woning en gaat uit van een gemiddeld gebruik van de woning. Het feit dat relatief eenvoudig grote besparingen op het gebouwgebonden energiegebruik te realiseren zijn wordt eveneens veroorzaakt doordat tot op heden nog niet veel geïnvesteerd is in energiebesparing. In bovenstaande beschouwing wordt niet ingegaan op het energiegebruik van huishoudelijke apparatuur. Juist op deze post nemen de energieverbruiken jaarlijks toe, doordat steeds meer huishoudelijke apparatuur (computers, televisie met plasma-schermen, wasdrogers) in de woning worden opgesteld 9. Het ligt dan ook voor de hand om naast de inzet op reductie van het gebouwgebonden energiegebruik in de toekomst ook aandacht te besteden aan het totale energieverbruik van bewoners. Hierbij kan gedacht worden aan het geven van voorlichting, het organiseren van bewonersavonden rond dit thema of het organiseren van een energiemarkt. In de volgende fase van de uitwerking van het energiebeleid zal hier aandacht aan worden besteed. Vervolg De doelstellingen in deze notitie zijn geformuleerd op basis van een nulmeting van W/E adviseurs duurzaam bouwen, november Bij vaststelling van de energielabels kan per 2009 begonnen worden met het monitoren van de CO 2 besparingen per m 2 per jaar. De geformuleerde inspanningen gaan alleen over het gebouwgebonden energieverbruik (uitgedrukt in CO 2 uitstoot) 10. De energielabels kunnen nuttig zijn omdat uit het databestand van de energielabels ook indicaties voor energiegebruiken af te leiden zijn. 8 In de volgende fase van het traject zal nog verder worden uitgewerkt in hoeverre de bereikbaarheidsgrens een probleem kan vormen. Mochten de bovengenoemde bevindingen daardoor wezenlijk veranderen, dan zal dat gecommuniceerd worden naar de DR. 9 Het is in dit licht bijzonder dat Woonbron onlangs een convenant afsloot met de Woonbond en de stichting Natuur en Milieu om jaarlijks 3% besparing te realiseren op het totale energieverbruik (dus inclusief huishoudelijk energiegebruik) voor woningen. 10 Het traject van de uitwerking van energielabels voor Comwonen is een apart project waarbij zoveel mogelijk uitwisseling plaatsvindt met de uitwerking van het energiebeleid. 10

11 Daarmee kunnen dus jaarlijks de besparingen gemonitored worden. De energielabels kunnen te zijner tijd ook een plek krijgen in het energiebeleid, bijvoorbeeld door een ambitie uit te spreken over een basiskwaliteitsniveau (geen bezit met label lager dan E?) of door complexen met slechte energielabels voor te trekken in het strategisch voorraadbeleid. Het is echter belangrijk om niet blind te staren op energielabels, het moet uiteindelijk gaan om de concrete besparingen in CO In volgende fase zal de energieambitie die vastgesteld wordt op basis van deze notitie uitgewerkt worden naar operationeel niveau. Op basis van de energieambitie wordt een energiebeleidsplan geschreven waarin de ambitie uitgewerkt wordt naar praktisch niveau. Processen (in de hele organisatie) die beïnvloed worden door het energiebeleid worden in kaart gebracht met voorstellen voor aanpassing van procedures. Praktische vraagstukken (wat te doen bij aanvraag dubbel glas in complex dat label sloop (termijn 5 tot 10 jaar) heeft?) worden in kaart gebracht met voorstellen voor aanpak van deze vraagstukken. De notitie voor uitwerking van de energieambitie naar operationeel niveau zal te zijner tijd ter besluitvorming aan de directieraad worden voorgelegd. Het energiebeleid is een onderdeel van het milieubeleid van Comwonen. Gezien de urgentie van het onderwerp energiebesparing is ervoor gekozen allereerst het onderwerp energie te behandelen. Tegelijkertijd met de uitwerking van de energieambitie naar operationeel niveau zal ook het milieubeleid van Comwonen vorm gaan krijgen door allereerst een ambitie op het gebied van milieu te formuleren en deze vervolgens naar operationeel niveau uit te werken. Energie Milieu Maart 2008 Plan van Aanpak Energiebeleid Plan van Aanpak Milieubeleid April 2008 Voorstel schrijven en besluit DR energiebesparingsdoelstelling Mei 2008 Energiebeleidsplan schrijven en uitwerken Voorstel schrijven en besluit DR milieudoelstelling energiebesparingsdoelstelling naar operationeel niveau: processen rond energiebeleid in kaart brengen, koppeling energie en SVB en afwegingskader ontwikkelen Juni 2008 Milieubeleidsplan schrijven en uitwerken milieudoelstelling naar operationeel niveau: processen rond milieubeleid in kaart brengen, koppeling milieu en SVB Juli 2008 Uitwerken en aanpassen protocollen Uitwerken en aanpassen protocollen 11 Men dient bewust te zijn van het feit dat een portiekwoning met label B in absolute zin veel minder energie verbruikt dan een eengezinswoning met label B. Daarnaast komt nog kijken dat de berekeningsmethode voor energielabels nog niet volmaakt is: het gebruik van restwarmte en zonneboilers wordt niet voldoende gewaardeerd in de methode. 11

12 Bijlage - achtergrondnotitie 12

13 [1] Inleiding Aanleiding Op basis van de SWOT analyse in 2007 zijn in het bedrijfsplan 2008 zeven issues geformuleerd waarvoor Com wonen zich extra wil gaan inzetten en die input voor de strategische agenda vormen. In de zeven issues van Com wonen voor 2008 neemt het issue milieu/energie een belangrijke plaats in [bron: bedrijfsplan 2008, p 5]. Een eerste aanzet voor de uitwerking van dit issue is benoemd in het bedrijfsplan 2008 [bron: bedrijfsplan 2008, p18]. Daarin wordt beschreven dat Com wonen een milieubeleid zal ontwikkelen, energielabels zal laten vaststellen, een energieprestatiecontract met de gemeente Rotterdam zal afsluiten en zichzelf ten doel stelt om 20% te besparen op het gasverbruik tot 2020 zoals voorgesteld door Aedes in het Antwoord aan de samenleving. Binnen het milieubeleid is het realiseren van een substantiële CO 2 reductie in het gebouwgebonden energiegebruik een zeer belangrijk onderdeel. Gezien de urgentie van het onderwerp energiebesparing naar aanleiding van invoering energielabels, vragen vanuit organisaties als het Rotterdam Climate Initiative, Woonbond en Stichting Natuur en Milieu en de maatschappelijke aandacht voor het onderwerp zoals bijvoorbeeld blijkt uit het programma Tros Radar stellen we voor om als eerste een verdere uitwerking te geven aan het energiebeleid van Comwonen. In deze notitie doen we een voorstel voor commitment aan een ambitie op het gebied van energiebesparing. We presenteren daartoe drie voorstellen voor ambities met de daarbij behorende consequenties. Na het vaststellen van de energiebesparingsambitie door de directieraad wordt een energiebeleidsplan geschreven waarin benoemd wordt welke keuzes als gevolg van de energieambitie in de toekomst gemaakt worden bij mutaties, planmatig onderhoud, projectmatig onderhoud en strategisch voorraadbeleid. Als laatste stap zullen werkbeschrijvingen worden aangepast die beïnvloed worden door deze keuzes. Urgentie energiebesparing Urgentie vanuit betaalbare woonkwaliteit Com wonen heeft als missie goede en betaalbare woonkwaliteit te bieden in de stadsregio Rotterdam. De betaalbaarheid van wonen wordt door de ontwikkeling van de energieprijzen niet alleen door de kale huur bepaald. Energielasten gaan een steeds groter deel uitmaken van de woonlasten en de verwachting is dat dit alleen maar zal toenemen in de toekomst. Stijgingen van huurprijzen over de periode bedroegen gemiddeld 17,8% terwijl de stijging van gasprijzen in deze periode 86,9% bedroeg (zie onderstaande figuur). 13

14 [bron: OFW op basis van CBS] Woningcorporatie Oost Flevoland Woondiensten heeft de verhouding tussen huurlasten en energielasten geïllustreerd voor een meerpersoonshuishouden met een inkomen van euro voor verschillende woningtypen, zie onderstaande figuur. [bron: OFW, 2006] Urgentie vanuit maatschappelijk verantwoord ondernemen De urgentie om energie te besparen is duidelijk sinds het International Panel on Climate Change in 2007 tot de conclusie kwam dat de waargenomen klimaatverandering van de afgelopen decennia zeer waarschijnlijk het gevolg is van menselijke invloed door de toename van broeikasgassen in de atmosfeer. Daarnaast wordt steeds duidelijker dat fossiele brandstoffen een eindige voorraad kennen en dat het in 14

15 ieder geval moeilijk blijkt om de productie van fossiele brandstoffen aan te passen aan de toenemende vraag vanuit opkomende economieën zoals China en India. Dit zorgt voor prijsstijgingen en de verwachting is dan ook dat ook in de komende jaren de prijzen voor fossiele brandstoffen sterk zullen stijgen. In de studie naar de uitwerking van Maatschappelijke Verantwoord Ondernemen binnnen Com wonen concludeerde Naima El Hamdioui in 2007 al dat Com wonen meer aandacht zou moeten besteden aan milieu en energiebesparing [bron: N. El Hamdioui, 2007]. Probleemstelling energiebeleid De behoefte aan energiebeleid binnen Com wonen wordt vanuit verschillende invalshoeken ingegeven en kan grofweg worden ingedeeld in punten die om besluitvorming vragen op strategisch niveau (directieraad) en punten die een uitwerking vragen naar aanleiding van de besluitvorming op strategisch niveau. Op strategisch niveau roepen verschillende maatschappelijke organisaties Com wonen op om afspraken te maken over uiteenlopende inspanningen op het gebied van energiebesparing. Aedes heeft in het Antwoord aan de Samenleving benoemd dat de corporatiesector zich zal inspannen om 20% besparing op het gasverbruik in de periode te realiseren. Het Rotterdam Climate Initiative vraagt om een convenant met Com wonen met de afspraak 3% energiebesparing per jaar te realiseren. Ook wordt druk uitgeoefend door de Woonbond en de Stichting Natuur en Milieu om meer aan energiebesparing te doen. Op operationeel niveau leven er praktische dagelijkse vraagstukken rond de uitvoering van energiebesparende maatregelen. Er bestaat behoefte aan beleid om met dergelijke vraagstukken (eenduidig) om te gaan. Dit gaat bijvoorbeeld om problemen bij het realiseren van de benodigde 70% instemming van bewoners en vraagstukken rond het onderscheid in woningverbetering en woningonderhoud. Ook is er behoefte aan inpassing van het onderwerp energie in bijvoorbeeld Programma van Eisen en initiatiefdocumenten. Dit voorstel gaat in op het formuleren van een energiebesparingsambitie op strategisch niveau. De uitwerking van de energiebesparingsambitie naar operationeel niveau zal in een volgende fase in de directieraad aan de orde komen. Gezien de vragen die er liggen van Aedes, de Woonbond en het Rotterdam Climate Initiative leggen we drie mogelijke energieambities met de daarbij behorende inspanning voor. Uitgangspunt daarbij is de formulering van een ambitie voor de komende 10 jaar (zoals ook gebruikelijk in Europees beleid, Nederlands regeerakkoord en Antwoord aan de Samenleving). Ook wordt alleen het gebouwgebonden gasgebruik in beschouwing genomen: het gasverbruik dat nodig is voor ruimteverwarming en verwarming van warm tapwater. De volgende energiebesparingsambities kunnen worden onderscheiden: 1. Volgend beleid: Antwoord aan de Samenleving (Aedes): 21% reductie CO 2 per m 2 vloeroppervlak in de periode Com wonen gaat verder: 25% reductie CO2 per m 2 vloeroppervlak in de periode Com wonen neemt energiebesparing serieus: 28% reductie CO 2 per m 2 vloeroppervlak de periode (voldoen aan vraag Rotterdam Climate Initiative) Om de inhoud en financiële consequenties van elk van de ambities te kunnen illustreren maken we gebruik van verschillende bronnen: o analyse van W/E adviseurs duurzaam bouwen [bron: W/E adviseurs duurzaam bouwen, november 2007] o notitie van Adriaan Castricum [bron: A. Castricum, januari 2008] o gegevens van SenterNovem o notitie van Adriaan Castricum mbt project Rozenburcht [bron: A. Castricum, maart 2008] o notitie van Martin Hilkhuysen mbt zonneboilers in Kievitlaan Oost [bron M. Hilkhuysen, maart 2008] o notitie van Martin Hilkhuysen mbt restwarmteprojecten [bron M. Hilkhuysen, juni 2007] o notitie van Rinus Huibrechtse mbt doorrekening huuraanpassing bij mutatie HR++ glas [bron R. Huibrechtse, 29 april 2008]. 15

16 We lichten allereerst de basissituatie toe. Hiertoe is vorig jaar een analyse en prognose van de energetische kwaliteit van de woningvoorraad gemaakt door W/E adviseurs duurzaam bouwen. Kosten en baten van energiebeleid Het nemen van energiebesparende maatregelen vraagt om investeringen die niet direct uitgedrukt kunnen worden in opbrengsten voor Comwonen. Het zijn in eerste instantie de bewoners die profiteren van de opbrengsten in de vorm van een lagere energierekening. Daartegenover staat dat de investeringen in principe betaald worden door de bewoners door middel van een huurverhoging. Omdat het in de meeste gevallen gaat om woningverbetering en zolang de huurverhoging minder bedraagt dan de opbrengst in de vorm van een lagere energierekening is het legitiem om de huurverhoging aan de bewoner te vragen (dit is tegenwoordig ook het standpunt van de Woonbond). Dit betekent dat het treffen van energiebesparende maatregelen voor een groot deel kostenneutraal kan zijn voor Comwonen. Aan Comwonen wordt gevraagd om de investeringen voor te financieren. De opbrengst voor Comwonen is (op dit moment) immaterieel maar betekent dat Comwonen bijdraagt aan het realiseren van energiebesparing, het tegengaan van klimaatverandering en het in toom houden van de woonlasten voor bewoners. Het feit dat milieubelasting in onze huidige economie (nog) niet in kosten wordt uitgedrukt, betekent dat milieuwinst (nog) niet naar monetaire opbrengsten kan worden vertaald. Het investeren in energiezuinigheid kan echter wel betekenen dat het vastgoed in waarde stijgt, met name als in de nabije toekomst energielasten nog verder toenemen en klimaatproblematiek nog duidelijker wordt. Bij de overgang naar waarderen tegen bedrijfswaardes betekent dat hogere huren als gevolg van energiebesparende maatregelen ook resulteren in hogere bedrijfswaardes. Ook ligt het in de verwachting dat in de nabije toekomst door de rijksoverheid eisen gesteld gaan worden aan het niveau van energielabels van het corporatiebezit. Inspanningen in energiezuinigheid in het heden zullen zich daarmee in de toekomst kunnen terugbetalen. Uit het voorgaande wordt duidelijk dat het niet eenvoudig is om kosten tegenover baten voor Comwonen in beeld te brengen. In het vervolg zal geprobeerd worden de kosten en baten inzichtelijk te maken door middel van cases uit de praktijk van Comwonen. 16

17 [2] Energiebesparing bij huidig beleid: nul scenario Bij de analyse en prognose van de energetische kwaliteit van de woningvoorraad door W/E adviseurs is het energieverbruik van de huidige voorraad doorgerekend op basis van referentiewoningen die aangepast zijn met gegevens uit het WWS. Voor het bepalen van het gasverbruik zijn de veranderingen in de samenstelling van de woningvoorraad voor de komende 10 jaar van belang. In de berekening is van het volgende (op basis van het bedrijfsplan 2007) uitgegaan 12 : Jaar Huidig/handhaven Sloop Verkoop Nieuwbouw (verkoopnieuwbouwwoningen niet meegeteld) Totalen woningen In de nul-situatie is het gasverbruik ongeveer 41,1 miljoen m 3 per jaar. Het gasverbruik neemt de komende 10 jaar af door reeds ingezet beleid: vervanging van CR- en VR-ketels door HR107 ketels (1350 ketels per jaar) over vijf jaar: vervanging HR-ketels door HR107 ketels vervanging van enkel glas door HR++ glas bij kozijnvervanging (400 woningen per jaar) te slopen woningen met een hoog energieverbruik worden vervangen door nieuwbouw met een laag energieverbruik. Er is in de berekeningen geen rekening gehouden met energetische maatregelen bij projectmatig onderhoud omdat hiervoor nog geen structureel beleid is geformuleerd. Door het reeds ingezette beleid en de verandering in de samenstelling van de voorraad neemt het energiegebruik af met 17% CO 2 emissies per m 2 in de periode In het nul-scenario zoals is doorgerekend door W/E adviseurs duurzaam bouwen is het uitgangspunt dat enkel glas bij kozijnvervanging altijd vervangen wordt door HR++ glas. Het huidig beleid van Comwonen gaat er daarbij tot op heden vanuit dat de meerkosten van het plaatsen van HR++ glas (tov plaatsen van enkel glas) worden doorberekend in een huurverhoging. Dit betekent dat 70% instemming van de bewoners nodig is om de maatregel te kunnen realiseren. Als de 70% instemming niet wordt bereikt, dan zou in principe enkel glas teruggeplaatst kunnen worden. Om een dergelijke situatie te voorkomen omdat een corporatie met een fatsoenlijk energiebeleid het zich niet kan veroorloven om enkel glas in een nieuw kozijn te zetten kan overwogen worden om de meerkosten van plaatsen van HR++ glas voor rekening van Comwonen te nemen. Dit geeft een vergelijkbare situatie als de keuze van Comwonen om tegenwoordig altijd HR ketels te plaatsen bij ketelvervanging, zonder huurverhoging. In andere woorden zou gezegd kunnen worden dat enkel glas niet meer van deze tijd is en dat dubbel glas als basiskwaliteit De aantallen zoals gebruikt in de notitie van W/E adviseurs duurzaam bouwen zijn op dit moment niet meer volledig representatief. We gaan er in deze notitie echter vanuit dat de procentuele besparingen zoals genoemd in de W/E notitie in grove lijnen nog steeds geldig zijn. In de notitie van W/E adviseurs zijn de besparingen op drie manieren uitgedrukt: in de periode is de absolute besparing 15%, de besparing per woning 14% en besparing per m 2 17%. Voor elk van de benaderingswijzen zijn voor- en nadelen te noemen. We stellen voor om te kijken naar het verbruik per m 2 omdat het daarmee eenvoudiger is om de besparingen jaarlijks te monitoren (verschuivingen in het bezit door verkoop en nieuwbouw zijn daardoor minder problematisch). Er mag echter niet uit het oog verloren worden dat het uiteindelijke doel is om de absolute verbruiken terug te dringen. We stellen daarnaast voor om de energieverbruiken uit te drukken in CO 2 emissies. Dit doet recht aan de uiteindelijke doelstelling om klimaatverandering tegen te gaan en aan het feit dat in Rotterdam niet altijd gas wordt verbruikt maar in veel gevallen warmte. Het gebruik van (rest)warmte is in termen van CO 2 emissies gunstiger dan het gebruik van gas. 17

18 beschouwd moet worden. Eventueel kan ervoor gekozen worden om dubbel glas bij kozijnvervanging sowieso te plaatsen zonder huurverhoging, maar wel bij mutatie de huurprijs aan te passen aan veranderde punten (op basis van puntprijs voor dubbel glas in het huidige WWS). Op basis van gegevens van het project Rottebocht (Kees Boezer) is aangenomen dat het prijsverschil tussen het aanbrengen van enkel glas in een nieuw kozijn tov plaatsen dubbel glas ca. 300 euro per woning bedraagt. Uitgaande van SVB gegevens en kan gezegd worden dat ca. 400 woningen per jaar aan kozijnvervanging toe zijn. Bij de meest eenvoudige doorrekening betekent dit dus euro meerkosten per jaar. Uitgaande van een mogelijke huurverhoging van 15 (0,4 punten per m 2 HR++ glas, gemiddeld 10 m 2 is 4 punten) en een mutatiegraad van 8%, kan deze investering in ca. 6 jaar worden terugverdiend. Bij een huurverhoging van 10 bij mutatie is de investering in ca. 8 jaar terugverdiend 14. Daarmee wordt duidelijk dat de investering op relatief korte termijn terugverdiend kan worden door de huur aan te passen bij mutatie. Samenvatting nul-scenario In de nul-situatie wordt uitgegaan van 17% CO2 reductie ( ) bij continuering van het huidig beleid. Om aan te sluiten bij de huidige stand van de techniek wordt ervoor gekozen om bij kozijnvervanging standaard HR++ glas te plaatsen. Deze maatregel vraagt om een investering van Comwonen van euro per jaar (zonder huurharmonisatie bij mutatie). Beleidsmaatregelen Autonome ontwikkeling Besparing Kosten Comwonen % euro per jaar HR+ + glas, rendabele investering op termijn terug te verdienen door huuraanpassing bij mutatie (enkel glas vervangen door HR++ glas bij kozijnvervanging, huurharmonisatie bij mutatie) Baten Comwonen Geen procedures voor 70% instemming bij kozijnvervanging (plus duidelijk gebaar dat Comwonen energiebesparing serieus neemt: erkenning dat terugplaatsen enkel glas niet meer van deze tijd is) Bron: notitie Rinus Huibrechtse, 29 april 2008: Doorrekenen huurverhoging bij mutatie op basis van 300 meerkosten HR++ glas tov enkel glas bij kozijnvervanging (rente 5%, inflatie 2%). Besparing uitgedrukt in CO 2 reductie per m 2 voor de periode

19 [3] Ambitie 1: Com wonen kiest voor volgend beleid: 21% CO 2 reductie per m Inleiding Aedes vraagt in het Antwoord aan de Samenleving om een reductie van 20% in het gasverbruik in de periode Het nationale energiebesparingsbeleid zoals beschreven in het regeerakkoord is gericht op een energiebesparing van 2% per jaar en een CO 2 reductie van 30% in 2020 ten opzichte van 1990 (waarbij ook gebruik gemaakt wordt van bijvoorbeeld CO 2 afvang). Ook wil het huidige kabinet streven naar een aandeel van 20% duurzame energie in De ambities van Aedes en die van het huidige kabinet verschillen doordat de ambitie van Aedes zich alleen richt op het gasverbruik in gebouwen. Gas wordt gebruikt voor ruimteverwarming en warm tapwater en is sterk te beïnvloeden door fysieke maatregelen zoals isolatie. De besparingsdoelstelling van het kabinet richt zich ook op veel moeilijker te beïnvloeden energiegebruik zoals energiegebruik door verkeer en vervoer en energiegebruik door huishoudelijke apparatuur. Om te voldoen aan de gangbare vragen op het gebied van energiebesparing en CO 2 reductie zoals aangegeven door Aedes stellen we het volgend beleid voor als een ambitie van 21% CO 2 reductie per m 2 voor de periode op basis van het gasverbruik voor ruimteverwarming en warm tapwater. Bij deze energiebesparingsdoelstelling is er sprake van een bescheiden ambitie, vergelijkbaar met die van het peloton. Een lagere ambitie dan deze is niet verantwoord aangezien Comwonen zich als Aedes lid in principe committeert aan de de Aedes genoemde energiebesparingsdoelstelling in het Antwoord aan de samenleving. Maatregelpakket bij 21% CO 2 reductie De beleidsmaatregelen uit het huidige beleid leiden tot 17% CO 2 reductie per m 2 voor de periode (zie hoofdstuk 1). Om aan 21% CO 2 reductie te komen zijn dus extra maatregelen nodig. Een gebruikelijke prioriteitstelling in het nemen van energiebesparende maatregelen is om allereerst de behoefte aan energie te verminderen door isolerende maatregelen, oftewel de vraag naar energie wordt zoveel mogelijk verlaagd. Een lage warmtebehoefte heeft ook als voordeel dat technieken die op lage temperaturen werken zoals warmtepompen, waarvan veel wordt verwacht in de toekomst - makkelijker op termijn toe te passen zijn. Het ligt daarom voor de hand om als extra maatregelen naast het huidige beleid allereerst in te zetten op meer isolatie. Het voorstel is daarom om bij al het planmatig onderhoud in te zetten op het na-isoleren van vloeren, platte en schuine daken en het isoleren van de spouw 16. De kosten van het nemen van deze isolerende maatregelen zijn begroot op euro per jaar maar zullen bekostigd worden door middel van huurverhoging 17. Een isolatiepakket kan 15 punten in het WWS opleveren, gelijk aan ca. 65 euro mogelijke huurverhoging. De benodigde huurverhoging om de investering terug te verdienen is echter over het algemeen veel lager (zie voorbeeld pag. 19) 18. Deze aanpak is daarmee voor Comwonen kostenneutraal (afgezien van kosten nulsituatie en extra inzet communicatiemedewerker). Het na-isoleren van vloeren, platte en schuine daken, kopgevels en het isoleren van de spouw bij al het planmatig onderhoud resulteert in 4% CO 2 reductie per m 2 in de periode We rekenen in dit voorbeeld niet met het na-isoleren van de langsgevel met binnen- of buitenisolatie vanwege de technische moeilijkheden en gevoeligheid voor het ontstaan van nieuwe dauwpunten als het gaat om binnen- of buitenisolatie bij langsgevels. Het kan uiteraard wel, maar vraagt om een extra inspanning voor de juiste detaillering. Kopgevels lenen zich echter wel goed voor buitenisolatie. Kosten zijn gebaseerd op notitie W/E adviseurs duurzaam bouwen, die zich baseert op kostenkengetallen van SenterNovem aangevuld met eigen ervaring. Zie ook de opmerking op pag 3. over huurverhoging in relatie tot harmoniseren tot 85% van max. redelijk bij mutatie en over problematiek met bereikbaarheidsgrens. Deze besparing is gebaseerd op de notitie van W/E adviseurs duurzaam bouwen, pag 7/13 waarbij de besparingen door gevelisolatie binnen/buiten zijn weggelaten. 19

20 Het kiezen voor isolerende maatregelen bij planmatig onderhoud wordt beschouwd als woningverbetering en wordt als zodanig ook gewaardeerd in het huidige WWS. De te nemen maatregelen worden aan de bewoners voorgelegd tegen een maandelijkse huurverhoging. Daarbij zal de bewoners worden voorgerekend dat ze meer aan energiekosten gaan besparen dan de maandelijkse huurverhoging ze zal kosten. Daarnaast wordt getracht de huurverhoging te compenseren door - in overeenstemming met het energiebedrijf - de voorschotnota te verlagen met het bedrag van de huurverhoging. Indien het toch lastig blijkt om instemming van 70% van de bewoners te krijgen, zal ingezet worden op een zwaarder communicatietraject. Hierbij kan gedacht worden aan het organiseren van een bewonersavond met een onafhankelijke energiedeskundige (denk bijvoorbeeld ook aan de Woonbond) waarbij bewoners langs kunnen gaan met hun eigen energierekening. De energiedeskundige rekent op maat voor welke besparing de bewoner kan verwachten (ook op de langere termijn met verwachte stijging energieprijzen). De verwachting is dat met extra inzet van een communicatiemedewerker van 40 uur per moeilijk project, de instemming van 70% van de bewoners gerealiseerd moet kunnen worden. Toelichting kosten en baten: de casus complex Rozenburcht; kostenneutraal van energielabel F naar energielabel A Complex Rozenburcht EGW in Capelle aan den IJssel, bestaande uit eengezinswoningen uit de jaren zestig, wordt doorgeëxploiteerd tot 2033 en komt daarom in aanmerking voor groot onderhoud. De woningen zijn op dit moment energetisch slecht en hebben het energielabel F. In de groot onderhoudsaanpak is bewust gekeken naar energiebesparende maatregelen. Er is gekozen om de bewoners een pakket aan energiebesparende maatregelen aan te bieden tegen een huurverhoging die aanzienlijk minder is dan de besparing aan energiekosten. Door middel van de huurverhoging (op basis van doorrekening voor de resterende exploitatietermijn van 27 jaar) worden de kosten van het energiepakket volledig afgedekt: deze activiteit is daarmee voor Comwonen kostenneutraal. Het pakket bestaat uit de volgende maatregelen: HR++ glas (U waarde raam + kozijn 1,2 m 2 K/W) Isolatiepakket dak (Rc 3,5 W/m 2 K) Isolatiepakket vloer (Rc 3,5 W/m 2 K) Isolatiepakket kopgevels (buitenisolatie, R c 3,0 W/m 2 K) Isolatie spouwmuur langsgevels (R c 1,5 W/m 2 K) Zelfregelende ventilatieroosters in combinatie met energiezuinige afzuigventilator (CO 2-gestuurd) Dit pakket maatregelen kan gezien worden als gangbare praktijk en zal naar verwachting in de praktijk geen technische gevoeligheden geven. Met dit maatregelpakket zal het complex het energielabel A krijgen. De kosten en opbrengsten die dus beiden volledig voor rekening van de bewoners zijn zijn in de volgende tabel voor verschillende woningtypen bij variërend huidig energieverbruik inzichtelijk gemaakt De kosten van het energiepakket per woning bedragen euro (aanbesteding februari 2008). Het energiepakket is oorspronkelijk door de architect begroot op 7000 euro per woning. Hier zit een groot verschil dat wellicht verklaard kan worden door de aanbesteding in de vorm van twee onderdelen: een bouwkundig pakket en een energetisch pakket. De totale aanbesteding is onder de begroting uitgekomen, doordat het bouwkundige pakket zeer scherp is aanbesteed. Het lijkt echter alsof er op het energetisch pakket is gecompenseerd. Ondanks de gunstige totale aanbesteding is ervoor gekozen om de hogere kosten voor het energetisch pakket 1 op 1 door te rekenen in een huurverhoging van 43 euro per maand. Ook in deze situatie gaat de gemiddelde bewoner er op vooruit, alleen de zeer zuinige gebruiker zal er op dit moment niet op vooruit gaan. In de overzichtstabel is uitgegaan van de door de architect begrootte kosten omdat deze reëler lijken dan de aanbestede kosten. 20

Bijlage I 20111278-07 Investeringen en energielasten Energiesprong woningbouw Maria van Bourgondiëlaan te Eindhoven. 1 Inleiding

Bijlage I 20111278-07 Investeringen en energielasten Energiesprong woningbouw Maria van Bourgondiëlaan te Eindhoven. 1 Inleiding Bijlage I 20111278-07 Investeringen en energielasten Energiesprong woningbouw Maria van Bourgondiëlaan te Eindhoven Datum Referentie Behandeld door 13 december 2011 20111278-07 P. Smoor/LSC 1 Inleiding

Nadere informatie

4 Energiebesparingsadvies

4 Energiebesparingsadvies 4 Energiebesparingsadvies 4.1 Inleiding In dit hoofdstuk wordt het energiebesparingsadvies voor het gebouw gepresenteerd. Allereerst wordt een inventarisatie gegeven van de reeds getroffen en onderzochte

Nadere informatie

Energieambities in strategisch voorraadbeleid

Energieambities in strategisch voorraadbeleid TEN KROODE & VAN ZEE ORGANISATIE-ADVISEURS Energieambities in strategisch voorraadbeleid Artikel 090.003 12 februari 2008 In opdracht van SenterNovem Ten Kroode & Van Zee, organisatie-adviseurs www.tkvz.nl

Nadere informatie

Overeenkomst uitvoering energiebesparende maatregelen

Overeenkomst uitvoering energiebesparende maatregelen Overeenkomst uitvoering energiebesparende maatregelen Stichting Woningbouw Slochteren, Stichting Bewonersraad Slochteren 1. Doelstelling, aanpak en reikwijdte 1.1 De overeenkomst richt zich op het bereiken

Nadere informatie

Nieuwe woningwaarderingsstelsel. (puntenstelsel) en het energielabel

Nieuwe woningwaarderingsstelsel. (puntenstelsel) en het energielabel 19 april 2010, HBV Maaskant Nieuwe woningwaarderingsstelsel (puntenstelsel) en het energielabel Susan Huijbregts Campagnemedewerker energieteam Waarom energie besparen? Woonlasten verlagen (de afgelopen

Nadere informatie

u kunt er niet omheen

u kunt er niet omheen EPA-W Advies Het energielabel: u kunt er niet omheen Eigenaren van woningen zijn bij de verkoop of verhuur verplicht om een Energielabel te overhandigen aan de koper of huurder. Als erkend EPA-W Adviseur

Nadere informatie

Notitie Duurzame energie per kern in de gemeente Utrechtse Heuvelrug

Notitie Duurzame energie per kern in de gemeente Utrechtse Heuvelrug Notitie Duurzame energie per kern in de gemeente Utrechtse Heuvelrug CONCEPT Omgevingsdienst regio Utrecht Mei 2015 opgesteld door Erwin Mikkers Duurzame energie per Kern in gemeente Utrechtse Heuvelrug

Nadere informatie

3 Energiegebruik huidige situatie

3 Energiegebruik huidige situatie 3 Energiegebruik huidige situatie 3.1 Het Energie Prestatie Certificaat In het kader van de Europese regelgeving (EPBD) bent u verplicht om, bij verkoop of verhuur van de woning, een energiecertificaat

Nadere informatie

Benchmark energetische kwaliteit sociale huursector 2011

Benchmark energetische kwaliteit sociale huursector 2011 Afdrukdatum 23 03 2012 1 energetische kwaliteit sociale huursector 2011 Atriensis b.v. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze rapportage mag worden verveelvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd

Nadere informatie

Achterbanbijeenkomst AH Woon 20 april 2015 Haren, Vries, Nieuw-Roden, Annen 20-04-15

Achterbanbijeenkomst AH Woon 20 april 2015 Haren, Vries, Nieuw-Roden, Annen 20-04-15 Achterbanbijeenkomst AH Woon 20 april 2015 Haren, Vries, Nieuw-Roden, Annen 20-04-15 Agenda 1. Welkomstwoord voorzitter AH Woon. 2. Huurbeleid 2015 en verder 3. Wat heeft AH Woon gedaan 4. Pauze 5. Er

Nadere informatie

PROJECTPLAN METERS MAKEN IN DE ESHOF

PROJECTPLAN METERS MAKEN IN DE ESHOF PROJECTPLAN METERS MAKEN IN DE ESHOF De Eshof op weg naar energie neutraal! = woningen Eshof naar nul op de meter = Inhoud 1. Ambitie: naar meest duurzame wijk van Elst? 2. Meten is weten: per wijk per

Nadere informatie

Energieverspilling is zinloos

Energieverspilling is zinloos Aan de slag in de Bestaande Bouw Energieverspilling is zinloos in het verleden en daarna samengesteld door: Martin Liebregts Haico van Nunen Donderdag 13 september 2007 Milieu - Aandacht in de tijd 2/31

Nadere informatie

Achtergrondinformatie Woonsymposium WONEN IN STAD.NL SESSIE BETAALBAAR- HEID

Achtergrondinformatie Woonsymposium WONEN IN STAD.NL SESSIE BETAALBAAR- HEID Achtergrondinformatie Woonsymposium WONEN IN STAD.NL SESSIE BETAALBAAR- HEID donderdag 19 maart 2015 BETAAL- BAARHEID Groningen is de jongste stad van Nederland. Van de totaal circa 200.000 inwoners zijn

Nadere informatie

Raadsmededeling. De volgende stukken zijn voor u bijgevoegd: Globale evaluatie van het project De Achterhoek Bespaart 2009

Raadsmededeling. De volgende stukken zijn voor u bijgevoegd: Globale evaluatie van het project De Achterhoek Bespaart 2009 Raadsmededeling Nummer : 82/2009 Datum : 9 december 2009 B&W datum : - Portefeuillehouder : J. Teeuwsen Onderwerp : Tussentijdse evaluatie subsidieverordening 'Achterhoek Bespaart 2009' Aanleiding Brief

Nadere informatie

BETAALBAARHEID EN ENERGIEBESPARING

BETAALBAARHEID EN ENERGIEBESPARING BETAALBAARHEID EN ENERGIEBESPARING Dilemma s en (on)mogelijkheden Henk Heeger (Havensteder en OTB, TU DELFT) 12 november 2014 13-11-2014 1 INLEIDING Voorstellen Henk Heeger: werkt zowel bij het OTB (TU-Delft)

Nadere informatie

Ir. G.N. Sweringa (Truus)

Ir. G.N. Sweringa (Truus) Verduurzaming Woningmarktdebat woningbestand Apeldoorn 15 april 2010 Ir. G.N. Sweringa (Truus) Directeur Bestuurder 7-5-2010 1 MISSIE OFW Het bieden van een kansrijke woon- en leefomgeving voor mensen

Nadere informatie

Energieverspilling is zinloos

Energieverspilling is zinloos Aan de slag in de Bestaande Bouw Energieverspilling is zinloos in het verleden en daarna samengesteld door: Martin Liebregts Haico van Nunen Donderdag 13 september 2007 2/25 3/25 1. Praktijk van het verleden

Nadere informatie

Verduurzaming woningportefeuille: de woonbundel. 4 maart 2013

Verduurzaming woningportefeuille: de woonbundel. 4 maart 2013 Verduurzaming woningportefeuille: de woonbundel 4 maart 2013 Verduurzamingsambitie woningcorporaties onder druk Het belang van verduurzaming van het corporatiebezit wordt erkend: Convenant Energiebesparing

Nadere informatie

Doelstelling en doelgroep

Doelstelling en doelgroep klimaat op maat Klimaat op maat Het klimaat verandert en de olievoorraden raken langzaamaan op. Dat laatste betekent concreet dat de energieprijzen naar verwachting flink stijgen in de komende decennia.

Nadere informatie

Oost Flevoland Woondiensten

Oost Flevoland Woondiensten Oost Flevoland Woondiensten Ir. G.N. Sweringa (Truus) Directeur bestuurder Stichting Oost Flevoland Woondiensten Actieve, middelgrote woningcorporatie in de CO 2 -neutrale gemeente Dronten (Flevoland)

Nadere informatie

Groen? Het is te doen! Audit.Tax.Consulting.Financial Advisory.

Groen? Het is te doen! Audit.Tax.Consulting.Financial Advisory. Groen? Het is te doen! Audit.Tax.Consulting.Financial Advisory. Een uitdagend klimaat 20 20 2020 In 2020 moet de uitstoot van CO 2 in de EU met 20% zijn teruggebracht ten opzichte van het 1990 niveau.

Nadere informatie

BuildDesk kennisdocument

BuildDesk kennisdocument BuildDesk kennisdocument Groot economisch en maatschappelijk voordeel van energieneutraal renoveren Woningverbetering naar energieneutraal in de sociale huursector is economisch en maatschappelijk zeer

Nadere informatie

Energiebesparing! Waarom Energielabel en WWS Woonlastenwaarborg Pilot Noord

Energiebesparing! Waarom Energielabel en WWS Woonlastenwaarborg Pilot Noord 18 mei 2010, Stichting Huurdersraad Spijkenisse Energiebesparing! Waarom Energielabel en WWS Woonlastenwaarborg Pilot Noord Jaap van Leeuwen Energieconsulent Nederlandse Woonbond Waarom energie besparen?

Nadere informatie

EEN DUURZAME ENERGIEVOORZIENING VOOR IEDEREEN

EEN DUURZAME ENERGIEVOORZIENING VOOR IEDEREEN A SUSTAINABLE ENERGY SUPPLY FOR EVERYONE A SUSTAINABLE ENERGY SUPPLY FOR EVERYONE o o o o Portaal (6x) Bo-Ex Stanleylaan Bo-Ex Livingstonelaan Isolatie Geen Wel Wel Glas enkel Dubbel Dubbel

Nadere informatie

Financieringslastpercentages voor verschillende soorten woningen. Verschillen naar woningtype en energielabel

Financieringslastpercentages voor verschillende soorten woningen. Verschillen naar woningtype en energielabel Financieringslastpercentages voor verschillende soorten woningen Verschillen naar woningtype en energielabel Financieringslastpercentages voor verschillende soorten woningen Verschillen naar woningtype

Nadere informatie

Rapportage Energiebus. BC Kleine Jan, Huizen

Rapportage Energiebus. BC Kleine Jan, Huizen Rapportage Energiebus BC Kleine Jan, Huizen Type woningen: 54 eengezinswoningen met een oppervlak van 100 m2. Bouwjaar: 1957 Op verzoek van: Bewonerscommissie Verhuurder: De Alliantie Datum bezoek: 21-6-2013

Nadere informatie

Energiebesparing. Handleiding en stappenplan voor huurdersorganisaties

Energiebesparing. Handleiding en stappenplan voor huurdersorganisaties Energiebesparing Handleiding en stappenplan voor huurdersorganisaties Eerste druk, november 2007 ENERGIEBESPARING Handleiding en stappenplan voor huurdersorganisaties Eerste druk, november 2007 2007, Nederlandse

Nadere informatie

Energielabels in het beleid van Woonbron

Energielabels in het beleid van Woonbron Energielabels in het beleid van Woonbron 27 november 2007 Fokje Siderius Inhoud Wooncorporatie Woonbron Duurzaam Woonbron Energielabels in beleid Woonbron Wooncorporatie Woonbron Woningcorporatie regio

Nadere informatie

Energiecafé beleid en stand van zaken. Huurders Holland Rijnland

Energiecafé beleid en stand van zaken. Huurders Holland Rijnland Energiecafé Energie in prestatie afspraken Huurders Holland Rijnland 7 september 2016 Oegstgeest Energiecafé beleid en stand van zaken Huurders Holland Rijnland Jaap van Leeuwen, Siem Goede Energieteam

Nadere informatie

De waarde van het energielabel voor Woonbron

De waarde van het energielabel voor Woonbron De waarde van het energielabel voor Woonbron Seminar Het Energielabel Nootdorp, 24 april 2008 Rik rashoff, duurzaamheidsambassadeur Woonbron De waarde van het energielabel voor Woonbron Lid Platform Energietransitie

Nadere informatie

Aanpak energiebesparing woningvoorraad Portaal Nijmegen. 13 mei 2014 Stephan Huisman afdeling Strategie & Vastgoed Senior projectleider

Aanpak energiebesparing woningvoorraad Portaal Nijmegen. 13 mei 2014 Stephan Huisman afdeling Strategie & Vastgoed Senior projectleider Aanpak energiebesparing woningvoorraad Portaal Nijmegen 13 mei 2014 Stephan Huisman afdeling Strategie & Vastgoed Senior projectleider Wat loopt er allemaal? Duurzaamheid is: Energiebesparing Gezond wonen

Nadere informatie

Westvoorne CO 2 - uitstoot

Westvoorne CO 2 - uitstoot Westvoorne CO 2 - uitstoot De grafiek geeft de CO 2-uitstoot verdeeld over de hoofdsectoren over de jaren 2010 tot en met 2013. Cijfers zijn afkomstig uit de Klimaatmonitor van RWS. Cijfers over 2014 zijn

Nadere informatie

Meer wooncomfort. en minder energieverbruik door een warmtepomp. voltalimburg.nl/warmtepomp

Meer wooncomfort. en minder energieverbruik door een warmtepomp. voltalimburg.nl/warmtepomp Meer wooncomfort en minder energieverbruik door een warmtepomp voltalimburg.nl/warmtepomp Tip! Vraag subsidie aan bij de aanschaf van een warmtepomp. Het subsidiebedrag voor een warmtepomp van 5 kw is

Nadere informatie

Auteurs: Martin Liebregts en Haico van Nunen

Auteurs: Martin Liebregts en Haico van Nunen 1 Auteurs: Martin Liebregts en Haico van Nunen V A N L E V E N S D U U R D E N K E N N A A R M I L I E U W A A R D E N A N A L Y S E ( M I W A ) Bij duurzaamheid gaat het om doen of laten. De praktijk

Nadere informatie

Effecten van aanpassing van de energetische punten in het WWS

Effecten van aanpassing van de energetische punten in het WWS Effecten van aanpassing van de energetische punten in het WWS Effecten van aanpassing van de energetische punten in het WWS Uitgevoerd in opdracht van het Ministerie van VROM B. Blijie, R.J. van Til en

Nadere informatie

Advies Ontwerp Levering Installatiepartners Inbedrijfstelling

Advies Ontwerp Levering Installatiepartners Inbedrijfstelling Advies Ontwerp Levering Installatiepartners Inbedrijfstelling Een warmtepomp genereert op een efficiënte manier warmte om uw huis comfortabel te verwarmen of van warm water te voorzien. Warmtepompen hebben

Nadere informatie

ENERGIE PRESTATIE ADVIES VOOR WONINGEN

ENERGIE PRESTATIE ADVIES VOOR WONINGEN 4 juli 2007 19:11 uur Blz. 1 / 8 cursus Luc Volders - 2-7-2007 ENERGIE PRESTATIE ADVIES VOOR WONINGEN Opdrachtgever: FB Projectgegevens: testpand 1234AB Software: EPA-W Kernel 1.09 07-06-2007 Vabi Software

Nadere informatie

CO2-reductieplan. Samen zorgen voor minder CO2. Rapportage M

CO2-reductieplan. Samen zorgen voor minder CO2. Rapportage M CO2-reductieplan Samen zorgen voor minder CO2 Rapportage 2016-6M 1 Inleiding Dit CO₂-reductieplan heeft, net zoals het volledige energiemanagementsysteem, zowel betrekking op de totale bedrijfsvoering

Nadere informatie

ENERGETISCHE VERBETERINGSMAATREGELEN IN DE SOCIALE HUURSECTOR ENKELE UITKOMSTEN VAN DE SHAERE-MONITOR 2010-2013

ENERGETISCHE VERBETERINGSMAATREGELEN IN DE SOCIALE HUURSECTOR ENKELE UITKOMSTEN VAN DE SHAERE-MONITOR 2010-2013 ENERGETISCHE VERBETERINGSMAATREGELEN IN DE SOCIALE HUURSECTOR ENKELE UITKOMSTEN VAN DE SHAERE-MONITOR 2010-2013 1 WAT IS DE SHAERE-MONITOR? In de afgelopen jaren zijn allerlei initiatieven ontplooid om

Nadere informatie

Warmte in Nederland. Onze warmtebehoefte kost veel energie: grote besparingen zijn mogelijk

Warmte in Nederland. Onze warmtebehoefte kost veel energie: grote besparingen zijn mogelijk Nationaal Expertisecentrum Warmte maakt duurzame warmte en koude mogelijk Warmte in Nederland Onze warmtebehoefte kost veel energie: grote besparingen zijn mogelijk In opdracht van 1 Warmte kost veel energie

Nadere informatie

HAAL MEER ENERGIE UIT JE HUIS START MET ENERGIEBESPARING

HAAL MEER ENERGIE UIT JE HUIS START MET ENERGIEBESPARING HAAL MEER ENERGIE UIT JE HUIS START MET ENERGIEBESPARING BEZIG MET EEN KOOPHUIS EN HYPOTHEEK? OF AAN HET KLUSSEN EN VERBOUWEN? 8 redenen om te starten met energiebesparing: Je hebt direct lagere energiekosten

Nadere informatie

Verduurzaming woningvoorraad met grote zonnewarmtesystemen

Verduurzaming woningvoorraad met grote zonnewarmtesystemen Verduurzaming woningvoorraad met grote zonnewarmtesystemen Frank Zegers ECOFYS Postbus 8408, 3505 RK UTRECHT Tel: +31 30 2808 313 Email: f.zegers@ecofys.nl 2 Inhoud Solarge Achtergrond Zonne-energie aanbod

Nadere informatie

Effecten Amsterdamse labelstappensubsidie t.b.v. Leerkring 27 juni rol van de bewoners bij renovatie van woningvoorraad naar energieneutraal

Effecten Amsterdamse labelstappensubsidie t.b.v. Leerkring 27 juni rol van de bewoners bij renovatie van woningvoorraad naar energieneutraal Effecten Amsterdamse labelstappensubsidie t.b.v. Leerkring 27 juni 2018 - rol van de bewoners bij renovatie van woningvoorraad naar energieneutraal Jurriaan Kooij Inhoud presentatie Introductie van de

Nadere informatie

Energiebesparing bestaande koopwoningen. Effecten stimuleringspakket

Energiebesparing bestaande koopwoningen. Effecten stimuleringspakket Energiebesparing bestaande koopwoningen Effecten stimuleringspakket Notitie Delft, juli 2013 Opgesteld door: Cor Leguijt Frans Rooijers 2 2 juli 2013 3.B17.1 Energiebesparing bestaande koopwoningen 1 Inleiding

Nadere informatie

Haalbaarheidsonderzoek koopwoningen Molenwijk energieneutraal

Haalbaarheidsonderzoek koopwoningen Molenwijk energieneutraal Haalbaarheidsonderzoek koopwoningen Molenwijk energieneutraal Eindrapportage In opdracht van de gemeente Katwijk BMC Implementatie Januari 2017 B.M.A. Lont MSc L. Dols MSc E.J. Timmerman MSc Projectnummer:

Nadere informatie

Winst en comfort uit duurzaamheid. Bouw op onze kennis

Winst en comfort uit duurzaamheid. Bouw op onze kennis Winst en comfort uit duurzaamheid Bouw op onze kennis Even voorstellen "Het verschil tussen gewoon en uitzonderlijk is vaak dat kleine beetje extra, waarin samenwerking en krachtenbundeling mijn drijfveer

Nadere informatie

2 e Monitor Energie Besparen Gooi en Vecht Resultaten op 31 december 2014

2 e Monitor Energie Besparen Gooi en Vecht Resultaten op 31 december 2014 2 e Monitor Energie Besparen Gooi en Vecht Resultaten op 31 december 2014 Inleiding Het doel van het project Energie Besparen Gooi en Vecht is om in drie jaar tijd 2.500 tot 4.000 woningen te verduurzamen.

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG > Retouradres Postbus 20011 2500 EA Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Turfmarkt 147 Den Haag Postbus 20011 2500 EA Den Haag Uw kenmerk 2019Z01304

Nadere informatie

Regionaal Energie Convenant 2014-2016

Regionaal Energie Convenant 2014-2016 Regionaal Energie Convenant 2014-2016 Mede mogelijk gemaakt met steun van: Regio Rivierenland Provincie Gelderland RCT-Rivierenland Pagina 1 Ondertekenaars, hier tezamen genoemd: partijen 1. Hebben het

Nadere informatie

Investeringskosten energiebesparing gedekt

Investeringskosten energiebesparing gedekt Datum 28 september 09 Afdrukdatum 27 09 09 1 Investeringskosten energiebesparing gedekt Atriensis b.v. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze rapportage mag worden verveelvuldigd, opgeslagen in een

Nadere informatie

Energie-Index advies tbv huursector

Energie-Index advies tbv huursector Energie-Index advies tbv huursector Ulft, 2 juli 2015. Project: ATAG E-I oplossingen Projectnummer: 2015-018 Woningtype: Rij-tussenwoningen bj 46/64, 65/74, 75/91 Opdrachtgever: ATAG Verwarming Nederland

Nadere informatie

De Energiezuinige Wijk - De opdracht

De Energiezuinige Wijk - De opdracht De Energiezuinige Wijk De Energiezuinige Wijk De opdracht In deze opdracht ga je van alles leren over energie en energiegebruik in de wijk. Je gaat nadenken over hoe jouw wijk of een wijk er uit kan zien

Nadere informatie

ENERGIE PRESTATIE ADVIES VOOR WONINGEN

ENERGIE PRESTATIE ADVIES VOOR WONINGEN Beta Testbedrijf E. van Dijk 007 Kleveringweg 12 2616 LZ Delft info@vabi.nl Delft, 8 februari 2007 ENERGIE PRESTATIE ADVIES VOOR WONINGEN Opdrachtgever: Opdrachtgever BV A. Bee Projectgegevens: Voorbeeldproject

Nadere informatie

Het voordeel voor de klant berekenen bij Energiebesparende voorzieningen

Het voordeel voor de klant berekenen bij Energiebesparende voorzieningen Aangeboden door: Het voordeel voor de klant berekenen bij Energiebesparende voorzieningen Rob Timmermans MFP Het klimaatakkoord Is het van belang hoe jouw klant denkt over het klimaatakkoord? De meeste

Nadere informatie

SEMINAR Zonne-energie voor woningbouwcorporaties

SEMINAR Zonne-energie voor woningbouwcorporaties SEMINAR Zonne-energie voor woningbouwcorporaties Gastheer: Bart Jansen, Atrivé i.s.m. Aedes vereniging van woningcorporaties Programma: 15.30-15.45 Energietrends voor corporaties Bart Jansen, Atrivé 15.45-16.00

Nadere informatie

Stook je rijk 2014. Rondetafel Energiebesparing in de Helmondse huursector. 29 Oktober 2014

Stook je rijk 2014. Rondetafel Energiebesparing in de Helmondse huursector. 29 Oktober 2014 Stook je rijk 2014 Rondetafel Energiebesparing in de Helmondse huursector 29 Oktober 2014 Programma 19.00 uur Inloop 19.30 uur Opening en aanleiding 19.40 uur Presentatie Woonbond, Robert Willé 19.50 uur

Nadere informatie

Het kan minder! ing. P. Hameetman

Het kan minder! ing. P. Hameetman Het kan minder! ing. P. Hameetman manager innovatie BAM Vastgoed bv Inleiding Afbakening: Presentatie is toegespitst op woningbouw Verdieping van technische mogelijkheden 2 Klimaatakkoord Gemeenten en

Nadere informatie

Warmte in Nederland. Onze warmtebehoefte kost veel energie: grote besparingen zijn mogelijk

Warmte in Nederland. Onze warmtebehoefte kost veel energie: grote besparingen zijn mogelijk Warmte in Nederland Onze warmtebehoefte kost veel energie: grote besparingen zijn mogelijk Warmte kost veel energie Warmtevoorziening is verantwoordelijk voor bijna 40% van het energiegebruik in Nederland.

Nadere informatie

KANSEN VOOR DUURZAME ENERGIE BIJ HERSTRUCTURERING VAN NAOORLOGSE WIJKEN

KANSEN VOOR DUURZAME ENERGIE BIJ HERSTRUCTURERING VAN NAOORLOGSE WIJKEN April 2002 ECN-RX--02-013 KANSEN VOOR DUURZAME ENERGIE BIJ HERSTRUCTURERING VAN NAOORLOGSE WIJKEN Nieuw Den Helder Centrum als praktijkvoorbeeld J.C.P. Kester E. Sjoerdsma H. van der Veen (Woningstichting

Nadere informatie

Duurzaamheidsonderzoek en subsidiescan Combibad De Vliet te Leiden. 11 februari 2016

Duurzaamheidsonderzoek en subsidiescan Combibad De Vliet te Leiden. 11 februari 2016 Duurzaamheidsonderzoek en subsidiescan Combibad De Vliet te Leiden 11 februari 2016 1 Managementsamenvatting Inleiding De gemeente Leiden heeft in haar duurzaamheidsambitie doelen gesteld voor de korte

Nadere informatie

Veel gebouwen worden in Nederland verwarmd door installaties die op aardgas werken. Het verbranden van aardgas veroorzaakt het broeikasgas CO2.

Veel gebouwen worden in Nederland verwarmd door installaties die op aardgas werken. Het verbranden van aardgas veroorzaakt het broeikasgas CO2. Veel gebouwen worden in Nederland verwarmd door installaties die op aardgas werken. Het verbranden van aardgas veroorzaakt het broeikasgas CO2. Dit artikel beschrijft hoe een prijs op CO2 invloed heeft

Nadere informatie

C (zie toelichting in bijlage)

C (zie toelichting in bijlage) Energielabel woning Afgegeven conform de Regeling energieprestatie gebouwen. Veel besparingsmogelijkheden C (zie toelichting in bijlage) Uw woning Weinig besparingsmogelijkheden Labelklasse maakt vergelijking

Nadere informatie

Door: Vincent Damen Ninja Hogenbirk Roel Theeuwen

Door: Vincent Damen Ninja Hogenbirk Roel Theeuwen Door: Vincent Damen Ninja Hogenbirk Roel Theeuwen 31 mei 2012 INHOUDSOPGAVE Inleiding... 3 1. Totale resultaten... 4 1.1 Elektriciteitsverbruik... 4 1.2 Gasverbruik... 4 1.3 Warmteverbruik... 4 1.4 Totaalverbruik

Nadere informatie

echt Nul op de meter HRsolar : Robbert van Diemen Techneco : Niels van Alphen

echt Nul op de meter HRsolar : Robbert van Diemen Techneco : Niels van Alphen echt Nul op de meter HRsolar : Robbert van Diemen Techneco : Niels van Alphen Agenda Wie is HRsolar Zonnewarmte V1.0 De markt Zonnewarmte V2.0 Zonnewarmte NOM Wie is HRsolar Nederlandse fabrikant van complete

Nadere informatie

Samen energie besparen! Convenant Energiebesparing 2009-2011 - Gemeente Kerkrade

Samen energie besparen! Convenant Energiebesparing 2009-2011 - Gemeente Kerkrade Samen energie besparen! Convenant Energiebesparing 2009-2011 - Gemeente Kerkrade 2 Voorwoord Beste mensen, voor u ligt de folder over het convenant energiebesparing 2009 2011. Dit is een samenwerkingsovereenkomst

Nadere informatie

Samenvatting: Winst en waarde van energie renovaties in de woningbouw

Samenvatting: Winst en waarde van energie renovaties in de woningbouw Samenvatting: Winst en waarde van energie renovaties in de woningbouw De opgave is groot De Rijksoverheid streeft naar een energieneutrale bebouwde omgeving in 2050. Op weg daar naar toe is de ambitie

Nadere informatie

Energie Prestatie in beleid en organisatie

Energie Prestatie in beleid en organisatie 1 Energie Prestatie in beleid en organisatie 6 november 2008 2 Patrimonium naoorlogse woningvoorraad ca. 6000 woningen 2/3 gestapelde bouw (galerij en portiek) 1/3 grondgebonden jaarlijks ca. 100 nieuwbouw

Nadere informatie

Scenario's voor huurverhoging bij energiebesparing

Scenario's voor huurverhoging bij energiebesparing 1 Scenario's voor huurverhoging bij energiebesparing Atriensis b.v. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze rapportage mag worden verveelvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of

Nadere informatie

Duurzaam bouwen en renoveren. Wim Gilijamse Lector Duurzame Energievoorziening

Duurzaam bouwen en renoveren. Wim Gilijamse Lector Duurzame Energievoorziening Duurzaam bouwen en renoveren Wim Gilijamse Lector Duurzame Energievoorziening Ontwikkeling energieprestatie woningen 3,5 3 2,5 nieuw bestaand EPC 2 1,5 1 0,5 0 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010

Nadere informatie

Convenant. Energiebesparing corporatiesector

Convenant. Energiebesparing corporatiesector Convenant Energiebesparing corporatiesector Partijen: 1. De Minister voor Wonen, Wijken en Integratie, mevrouw drs. C.P. Vogelaar, te dezen handelend als bestuursorgaan; 2. De Minister van Volkshuisvesting,

Nadere informatie

ENERGIEAKKOORD. Gevolgen, verplichtingen en kansen THOMAS KOKSHOORN

ENERGIEAKKOORD. Gevolgen, verplichtingen en kansen THOMAS KOKSHOORN ENERGIEAKKOORD Gevolgen, verplichtingen en kansen THOMAS KOKSHOORN 2 - Wie zijn wij? - Visie Ekwadraat - Beleid - Doelstellingen - Middelen - Financiering Inhoud - Conclusies en aanbevelingen 3 INLEIDING

Nadere informatie

Rapportage Energiezuinige Woningen

Rapportage Energiezuinige Woningen Rapportage Energiezuinige Woningen Start peiling : 21 mei 2013 Einde peiling : 3 juni 2013 Aantal uitnodigingen tot deelname : circa 150 Aantal deelnemers peiling : 58 Respons : circa 30% Amersfoort, juli

Nadere informatie

Bouwlokaal Energielabel, een kans voor u Kies je rol. Theun Toering

Bouwlokaal Energielabel, een kans voor u Kies je rol. Theun Toering 1 Bouwlokaal Energielabel, een kans voor u Kies je rol Theun Toering Even voorstellen Theun Toering ComforTrend Samenwerkingsverband 40 installateurs Centrale organisatie tbv Commerciële ondersteuning

Nadere informatie

C. Monitoring en backcasting

C. Monitoring en backcasting C. Monitoring en backcasting Backcasting en monitoring Deelsessie werkconferentie Energiek Zoetermeer 11 juni 2013 dr. C. (Cor) Leguijt Inhoud 1. Backcastingproject stadsgewest Haaglanden 1. Klimaat- en

Nadere informatie

Huurinkomsten van corporaties, De gevolgen van het regeerakkoord

Huurinkomsten van corporaties, De gevolgen van het regeerakkoord Huurinkomsten van corporaties, 2012 2021. De gevolgen van het regeerakkoord Johan Conijn & Wolter Achterveld Inleiding Op verzoek van Aedes heeft Ortec Finance de financiële gevolgen van het regeerakkoord

Nadere informatie

CO 2 -uitstootrapportage 2011

CO 2 -uitstootrapportage 2011 Programmabureau Klimaat en Energie CO 2 -uitstootrapportage 2011 Auteurs: Frank Diependaal en Theun Koelemij Databewerking: CE Delft, Cor Leguijt en Lonneke Wielders Inhoud 1 Samenvatting 3 2 Inleiding

Nadere informatie

Zonder investeren besparen 10 tips en vragen voor de facilitair manager

Zonder investeren besparen 10 tips en vragen voor de facilitair manager Zonder investeren besparen 10 tips en vragen voor de facilitair manager Als facilitair manager bent u verantwoordelijk voor de huisvesting. Daarmee ook voor het energiegebruik van de huisvesting. In deze

Nadere informatie

Duurzaamheidsagenda Informatiebijeenkomst INTERREG project VvE s nul op de meter ready

Duurzaamheidsagenda Informatiebijeenkomst INTERREG project VvE s nul op de meter ready Duurzaamheidsagenda 2015-2018 Informatiebijeenkomst INTERREG project VvE s nul op de meter ready Welkom Programma Inleiding gemeente Capelle aan den IJssel Toelichting programma naar een duurzame VvE Vragen

Nadere informatie

Workshop hypothecaire financiering energiebesparende voorzieningen. Waarborgfonds Eigen Woningen oktober 2017

Workshop hypothecaire financiering energiebesparende voorzieningen. Waarborgfonds Eigen Woningen oktober 2017 Workshop hypothecaire financiering energiebesparende voorzieningen Waarborgfonds Eigen Woningen oktober 2017 Woningverduurzaming, waarom dan? 3 The big picture: urgente noodzaak voor CO 2 reductie Klimaatakkoord

Nadere informatie

Betaalbaarheid en duurzaamheid

Betaalbaarheid en duurzaamheid Bijlage 1 Advies Bewoners Advies Groep Betaalbaarheid en duurzaamheid Juli 2009 John van Veen Senioradviseur WKA Inleiding In de maanden mei en juni is een groep betrokken huurders van Nijestee in een

Nadere informatie

Energie besparen met uw huurders

Energie besparen met uw huurders Energie besparen met uw huurders Mijn e-loket helpt u: uw energiebeleid te communiceren energielabels inzichtelijk te maken CO2 uitstoot met uw huurder te verminderen Mijn e-loket helpt uw huurders: bewust

Nadere informatie

Duurzaamheidsmonitor 2017 Voorbeeld

Duurzaamheidsmonitor 2017 Voorbeeld Duurzaamheidsmonitor 2017 Voorbeeld Duurzaamheidsmonitor 2017 De duurzaamheidsmonitor is vernieuwd. De hoeveelheid data is flink gecondenseerd en meer beeldend vormgegeven ten behoeve van de leesbaarheid.

Nadere informatie

Benchmark energetische kwaliteit sociale huursector 2012

Benchmark energetische kwaliteit sociale huursector 2012 Afdrukdatum 06 04 2013 1 Benchmark energetische kwaliteit sociale huursector 2012 Atriensis b.v. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze rapportage mag worden verveelvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd

Nadere informatie

Duurzaamheid in Boswinkel Oost

Duurzaamheid in Boswinkel Oost Programma Waarom energiezuinig en duurzaam (ver)bouwen? Waarom energiemonitoring Duurzaamheid in Boswinkel Oost Energiemonitoring Velve Lindenhof, Enschede De energiezuinigste wijk van Enschede De uitvraag

Nadere informatie

DUURZAME OPLOSSINGEN VOOR DE WARMTEVRAAG

DUURZAME OPLOSSINGEN VOOR DE WARMTEVRAAG DUURZAME OPLOSSINGEN VOOR DE WARMTEVRAAG Introductie Jon van Diepen Register Energie Adviseur (rea) Afgestudeerd in Business of Energy Systems (TopTech/TU Delft) Achtergrond: ICT / Financieel Analist Interessegebied:

Nadere informatie

Investeer slim in uw woning met energiebesparende maatregelen. Aantrekkelijke rente - boetevrij aflossen

Investeer slim in uw woning met energiebesparende maatregelen. Aantrekkelijke rente - boetevrij aflossen Investeer slim in uw woning met energiebesparende maatregelen Aantrekkelijke rente - boetevrij aflossen Slim besparen Er zijn veel mogelijkheden om te besparen op energie! Echt slim besparen op energie

Nadere informatie

Energiebesparingspact met bewoners

Energiebesparingspact met bewoners Afdrukdatum 09 06 2009 1 Energiebesparingspact met bewoners Atriensis b.v. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze rapportage mag worden verveelvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand

Nadere informatie

Energietransitie bij renovatie De nieuwe rol van energiebedrijven Ir D.G. Kalverkamp

Energietransitie bij renovatie De nieuwe rol van energiebedrijven Ir D.G. Kalverkamp Energietransitie bij renovatie De nieuwe rol van energiebedrijven Ir D.G. Kalverkamp JBR Organisatie-adviseurs bv Energiebedrijven kunnen vóór 2020 in 4 mln. woningen 30% energie besparen Energiebedrijven

Nadere informatie

Meer voordeel uit uw huis halen? Bespaar op energie!

Meer voordeel uit uw huis halen? Bespaar op energie! Meer voordeel uit uw huis halen? Bespaar op energie! voorbeeld van mogelijke besparingen Een huishouden is jaarlijks zo n q 2.000 kwijt aan gas en licht. En daar kunt u tot wel 30% op besparen. Dat begint

Nadere informatie

Draagvlak bij burgers voor duurzaamheid. Corjan Brink, Theo Aalbers, Kees Vringer

Draagvlak bij burgers voor duurzaamheid. Corjan Brink, Theo Aalbers, Kees Vringer Draagvlak bij burgers voor duurzaamheid Corjan Brink, Theo Aalbers, Kees Vringer Samenvatting Burgers verwachten dat de overheid het voortouw neemt bij het aanpakken van duurzaamheidsproblemen. In deze

Nadere informatie

PDFlib PLOP: PDF Linearization, Optimization, Protection. Page inserted by evaluation version www.pdflib.com sales@pdflib.com

PDFlib PLOP: PDF Linearization, Optimization, Protection. Page inserted by evaluation version www.pdflib.com sales@pdflib.com PDFlib PLOP: PDF Lineariation, Optimiation, Protection Page inserted by evaluation version www.pdflib.com sales@pdflib.com p Energielabel woning supplement* Afgegeven conform de Regeling energieprestatie

Nadere informatie

SlimRenoveren. slimrenoveren USP kennissessie Bouwbeurs 2011. Door: Doris de Bruijn & Sean Vos

SlimRenoveren. slimrenoveren USP kennissessie Bouwbeurs 2011. Door: Doris de Bruijn & Sean Vos slimrenoveren USP kennissessie Bouwbeurs 2011 Door: Doris de Bruijn & Sean Vos SlimRenoveren 10 februari 2011 http://www.slimrenoveren.nl info@slimrenoveren.nl slimrenoveren SlimRenoveren Ons doel: realiseren

Nadere informatie

Rapportage energiebesparingsmonitor SHAERE 2013

Rapportage energiebesparingsmonitor SHAERE 2013 27 maart 2014 Rapportage energiebesparingsmonitor SHAERE 2013 Aedes vereniging van woningcorporaties Publicaties Postbus 29121, 2509 AC Den Haag 088 233 37 00 E-mail publicaties@aedes.nl 2/14 Inhoud Inleiding

Nadere informatie

Rapport Monitoring convenant particuliere huur

Rapport Monitoring convenant particuliere huur Rapport Monitoring convenant particuliere huur Versie 1.5 Datum december 2017 Status definitief Inhoud 1 Inleiding... 4 2 Introductie op het convenant... 5 2.1 Achtergrond 5 2.2 Uitgangspunten monitoring

Nadere informatie

Hoe investeer ik slim? Regel het op Aantrekkelijke rente - boetevrij aflossen

Hoe investeer ik slim? Regel het op   Aantrekkelijke rente - boetevrij aflossen Hoe investeer ik slim? Regel het op www.energiebespaarlening.nl Aantrekkelijke rente - boetevrij aflossen Slim besparen Er zijn veel mogelijkheden om te besparen op energie! Echt slim besparen op energie

Nadere informatie

Slimme keuzes voor woningconcepten met warmtepompen

Slimme keuzes voor woningconcepten met warmtepompen Slimme keuzes voor woningconcepten met warmtepompen Interactie tussen gevelisolatie, ventilatiesystemen en capaciteit warmtepompsystemen Per 1 januari 2015 worden de EPCeisen aangescherpt. Voor woningen

Nadere informatie

Energiebesparing met mutatieaanpak

Energiebesparing met mutatieaanpak Thema uitgewerkt voor de corporatiesector: Energiebesparing met mutatieaanpak Bij planvorming voor energiebesparende maatregelen wordt vaak automatisch uitgegaan van een projectmatige complexgerichte aanpak.

Nadere informatie

Zonne-energie. Zonnepanelen & zonnecollectoren

Zonne-energie. Zonnepanelen & zonnecollectoren Zonne-energie Zonnepanelen & zonnecollectoren ZONNE-ENERGIE Maak gebruik van de zon! Door zelf energie op te wekken middels zonnepanelen en/of zonneboilersystemen kan uw organisatie veel besparen op de

Nadere informatie

Werkgroep Techniek & Innovatie. Aansluiten bestaande bouw op warmtenetten. Maurice Verhulst - Weijers Waalwijk Peter Heijboer DWA DREAM

Werkgroep Techniek & Innovatie. Aansluiten bestaande bouw op warmtenetten. Maurice Verhulst - Weijers Waalwijk Peter Heijboer DWA DREAM Werkgroep Techniek & Innovatie Aansluiten bestaande bouw op warmtenetten Maurice Verhulst - Weijers Waalwijk Peter Heijboer DWA DREAM Introductie! Werkgroep Techniek & Innovatie! Doelstellingen werkgroep

Nadere informatie

ENERGIEZUINIG HUREN IN AMERSFOORT

ENERGIEZUINIG HUREN IN AMERSFOORT ENERGIEZUINIG HUREN IN AMERSFOORT Hoe krijgen we de sociale woningvoorraad energieneutraal in 2030 Terugblik en vooruitblik Donderdag 4 juni 2015 WELKOM! ACHTERGROND VAN DEZE AVOND Samenwerking van diverse

Nadere informatie