Studieaanbod binnen het studiegebied Handel

Transcriptie

1 Studieaanbod binnen het studiegebied Handel Screening van de studierichtingen in het studiegebied Handel in het voltijds secundair onderwijs 23 april 2015

2 Inhoudstafel Inleiding Beeld van het studiegebied Overzicht van het studiegebied Beschrijving van de studierichtingen Tweede graad bso Derde graad bso Specialisatiejaar Tweede graad tso Derde graad tso Se-n-Se Leerlingenaantal, evolutie en spreiding Leerlingenaantal en evolutie in aso, bso, kso en tso Leerlingenaantal, evolutie en spreiding in het studiegebied Handel Leerlingenaantal, evolutie en spreiding per studierichting Tweede graad Derde graad Specialisatiejaar (bso) en Se-n-Se (tso) Herkomst van de inschrijvingen per studierichting Tweede graad Eerste leerjaar Tweede leerjaar Derde graad Eerste leerjaar Pagina 2 van 145

3 3.2.2 Tweede leerjaar Specialisatiejaar (bso) en Se-n-Se (tso) Attestering Tweede graad Derde graad Specialisatiejaar (bso) en Se-n-Se (tso) Aansluiting met het hoger onderwijs Beroepssecundair onderwijs Overzicht van de inhoudelijk verwante opleidingen in het hoger (beroeps)onderwijs Deelnemingsgraad en slaagcijfers in het eerste jaar hoger onderwijs Informatie Onderwijskiezer Technisch secundair onderwijs Overzicht van de inhoudelijk verwante opleidingen in het hoger (beroeps)onderwijs Deelnemingsgraad en slaagcijfers in het eerste jaar hoger onderwijs Informatie Onderwijskiezer Aansluiting met de arbeidsmarkt Tweede graad Derde graad, specialisatiejaren en Se-n-Se Finaliteit Beroepssecundair onderwijs Technisch secundair onderwijs Samenvatting screening Handel Beeld van het studiegebied Leerlingenaantal Pagina 3 van 145

4 Evolutie van het leerlingenaantal Provinciale spreiding Herkomst Attestering Doorstroom naar het hoger onderwijs Doorstroom naar de arbeidsmarkt Aanbevelingen Bijlage: Methodologie Pagina 4 van 145

5 Inleiding De screening van de studiegebieden bestaat uit een analyse van het studieaanbod in het voltijds regulier secundair onderwijs tussen het schooljaar en het schooljaar Het cijfermateriaal wordt gepresenteerd per onderwijsvorm, graad en leerjaar. Om de lezer meteen een duidelijk beeld te geven van het studiegebied, wordt een overzichtstabel gepresenteerd van alle studierichtingen uit het studiegebied en een beknopte beschrijving van elke studierichting op basis van de informatie uit Onderwijskiezer. Vervolgens worden volgende thema s behandeld: de leerlingenaantallen, evolutie en spreiding, de herkomst van de inschrijvingen, de attestering, de doorstroom naar het hoger onderwijs en de doorstroom naar de arbeidsmarkt. Ten slotte wordt op basis van de screening van het studiegebied per studierichting aangegeven of de finaliteit tewerkstelling is, doorstroom naar verdere opleidingen of beide. De modulaire opleidingen van het beroepssecundair onderwijs zijn niet opgenomen omdat ze uitdovend zijn en slechts in een beperkt aantal scholen worden aangeboden. De cijfergegevens, analyses en vaststellingen fungeren als bron voor de modernisering van het secundair onderwijs en als voorbereiding voor de ontwikkeling van studieprofielen, onderwijskwalificaties en eventueel specifieke eindtermen. Tenzij anders aangegeven, werd voor het cijfermateriaal een beroep gedaan op het datawarehouse van het beleidsdomein Onderwijs en Vorming. De ruwe data werden verwerkt tot de tabellen in dit rapport. Berekeningen gebeurden in Excel aan de hand van volledige cijfers die werden afgerond. Door deze afronding lijken sommige totalen en percentages in de tabellen op het eerste gezicht niet overeen te komen. Technische uitleg over de methodologie is terug te vinden als bijlage. Pagina 5 van 145

6 1 Beeld van het studiegebied In dit hoofdstuk wordt het studiegebied gesitueerd aan de hand van een overzichtstabel, waarin alle studierichtingen in het studiegebied worden weergegeven. Vervolgens worden de studierichtingen beschreven aan de hand van het profiel, gebaseerd op de beschrijving van de studierichting in Onderwijskiezer Overzicht van het studiegebied bso 2 de graad Kantoor Verkoop Crea en techniek* 3 de graad Kantoor Verkoop Commerciële en sociale technieken* Specialisatiejaar/Se-n-Se Kantooradministratie en gegevensbeheer Logistiek Verkoop en vertegenwoordiging Winkelbeheer en etalage tso Handel Handel-talen Boekhouden-informatica Handel Informaticabeheer Secretariaat-talen Administratie vrije beroepen Commercieel webverkeer Immobiliënbeheer Internationaal transport en goederenverzending KMO-administratie KMO-ondernemerschap* Medico-sociale administratie Netwerkbeheer** Verkoop en distributie * De studierichtingen Crea en techniek en Commerciële en sociale technieken waren proeftuinen die na het schooljaar niet meer werden ingericht. Ook de Se-n-Se KMOondernemerschap wordt niet meer ingericht na het schooljaar ** De Se-n-Se Netwerkbeheer werd niet ingericht in de geanalyseerde periode. 1 De volledige informatie is terug te vinden op Pagina 6 van 145

7 1.2 Beschrijving van de studierichtingen Tweede graad bso Studierichtingsprofiel Kantoor Deze studierichting is een kennismaking met de administratieve omgeving als onderdeel van een organisatie. Er wordt een basis gelegd voor competenties in het kader van informatica, talen, boekhouden, tekstverwerking, verkoopstechnieken, beheersen van goederenstromen, eenvoudige administratieve en boekhoudkundige activiteiten en kantoortechnieken. De talencomponent (Nederlands, Frans en Engels) is functioneel. Studierichtingsprofiel Verkoop Deze studierichting is een kennismaking met handel en verkoopactiviteiten en met de verkoopafdeling als onderdeel van een bedrijf. Er wordt een basis gelegd voor competenties in het kader van productkennis, beheersen van goederenstromen, verkoopactiviteiten, toegepaste informatica, prospectie en etalage, en informatica. De talencomponent (Nederlands, Frans en Engels) is functioneel gericht op commerciële communicatie. Studierichtingsprofiel Crea en techniek Deze studierichting was een proeftuin die na het schooljaar niet meer werd ingericht Derde graad bso Studierichtingsprofiel Kantoor Deze studierichting focust op de kantoorfunctie in KMO's, grote ondernemingen, bankinstellingen en openbare diensten als scholen en ziekenhuizen. De leerlingen leren talen (Nederlands, Frans, Engels) praktisch gebruiken. De competenties die zij opbouwen, zijn bedrijfsgerichte toepassingen van (blind) typen, verkoop, boekhouden, economie, informatica (bijvoorbeeld tekstverwerking en databeheer) en wetgeving. Pagina 7 van 145

8 Studierichtingsprofiel Verkoop De studierichting Verkoop zorgt voor een ruime beroepsgerichte vorming als voorbereiding op diverse beroepen in de verkoopbranche met vooral aandacht voor communicatie en een klantgerichte houding. Sociale vaardigheden, vaardigheden in het opzoeken en gebruiken van productinformatie met behulp van geautomatiseerde systemen, een commerciële ingesteldheid en kostenbewustzijn zijn dan ook zeer belangrijk. Studierichtingsprofiel Commerciële en sociale technieken Deze studierichting was een proeftuin die na het schooljaar niet meer werd ingericht Specialisatiejaar Profiel specialisatiejaar Kantooradministratie en gegevensbeheer Deze studierichting spitst zich toe op de administratie als ondersteunende dienst in de organisatie. De competenties beogen een integratie van de verschillende softwarepakketten, het efficiënt beheren van documenten in functie van de verschillende afdelingen in een onderneming en de communicatie. De praktische kennis van het Nederlands, Frans en Engels is functioneel. Profiel specialisatiejaar Logistiek Het specialisatiejaar Logistiek leert wat een efficiënte goederenstroom is en welke mogelijkheden er zijn om de efficiëntie op te drijven. De competenties worden opgebouwd rond: praktische kennis van toegepaste informatica, praktische talenkennis en praktische kennis en beheersing van de documenten- en goederenstroom en de administratieve verwerking. Een studierichting tot heftruckchauffeur in een gespecialiseerd opleidingscentrum biedt de leerling een extra troef op de arbeidsmarkt. Profiel specialisatiejaar Verkoop en vertegenwoordiging De functies in de groothandel als tussenschakel tussen producent en detailhandel worden bestudeerd. De studierichting bouwt competenties op met betrekking tot twee componenten: - een bedrijfsgerichte component met aandacht voor bezoeken van klanten, voorstellen van nieuwe producten, administratieve registratie en opvolging van eigen commerciële activiteiten en specifieke juridische aspecten. Pagina 8 van 145

9 - een communicatieve component met een praktische kennis van het Nederlands, Frans en Engels in functie van de bovenvermelde beroepscontext. Assertiviteit en attitudes zoals stressbestendigheid zijn beroepsvaardigheden die centraal staan. Profiel specialisatiejaar Winkelbeheer en etalage In dit specialisatiejaar komen de verschillende werkzaamheden aan bod die nodig zijn voor het uitbaten van een winkel. De competenties worden opgebouwd rond omgang met mensen, commerciële aanpak, etaleren, presenteren, communicatie en op een creatieve manier dagelijkse problemen oplossen Tweede graad tso Studierichtingsprofiel Handel Deze studierichting is een kennismaking met de handelsactiviteiten, de organisatie van de dienstensector en met de bedrijven die hierbinnen opereren. Daarbij komt de verwerking van handelsdocumenten in administratie, informatiesysteem en boekhouding aan bod. Naast Nederlands worden twee vreemde talen aangeboden. De computer wordt gebruikt voor een didactisch boekhoudpakket en voor courante bedrijfskundige software (tekstverwerking, gegevensbeheer, rekenblad, presentatie, internet en ). Het is een studierichting die een elementair inzicht geeft in het handelsleven en de basis legt voor een aantal administratief-organisatorische competenties binnen de commerciële context. Studierichtingsprofiel Handel-talen Deze studierichting is een kennismaking met de handelsactiviteiten, de organisatie van de sector en met de bedrijven die hierbinnen opereren. De talen van de basisvorming krijgen een substantiële uitbreiding met handelscontexten. Naast Nederlands worden minstens twee vreemde talen aangeboden. De bedrijfsorganisatie en het verwerken van handelsdocumenten in de boekhouding komen aan bod. ICT-competenties worden ontwikkeld om met courante software (tekstverwerking, gegevensbeheer, rekenblad, presentatie, internet en ) te werken in een commerciële bedrijfscontext. Pagina 9 van 145

10 1.2.5 Derde graad tso Studierichtingsprofiel Boekhouden-informatica Deze studierichting is opgebouwd rond de financiële en administratieve activiteiten van kleine en grote organisaties. Vooral de centrale rol van de boekhouding en de ICT-afdeling in functie van de wettelijke vereisten van een onderneming en als bron van managementinformatie komt aan bod. De boekhoudafdeling is de kern waarrond een aantal competenties opgebouwd worden: - het uitvoeren van de formaliteiten voor de start van een onderneming - het uitvoeren van courante boekhoudkundige verrichtingen in de dubbele boekhouding van een onderneming in de context van de boekhoudafdeling van een onderneming of een boekhoudkantoor - het efficiënt gebruiken van boekhoudsoftware - het aanmaken van overzichtsstaten - efficiënt elektronisch communiceren - vaardigheden en attitudes die nodig zijn voor het programmeren - een databank ontwerpen en beheren - bedrijfsadministratieve problemen oplossen met een professioneel softwarepakket en een (web)toepassing ontwikkelen Studierichtingsprofiel Handel Deze studierichting brengt de handelssector in beeld in een internationaal perspectief en geeft de leerling de kans om op een systematische manier de inzichten in de sector op te bouwen. Daarnaast worden competenties verworven voor een commerciële of een administratieve loopbaan, met name: - het functioneel gebruik van minstens twee vreemde talen - het gebruik van courante bedrijfskundige software (tekstverwerking, gegevensbeheer, rekenblad, presentatie, internet en ) - het uitvoeren van elementaire boekhoudkundige verrichtingen - het afhandelen van een verkoop - het elementair controleren van documenten en activiteiten en controleren op juridische mogelijkheden en verplichtingen - het werken met de juiste rechtsterminologie en regelgevend taalgebruik - het elementair controleren van documenten en activiteiten op de juridische eisen - het ondersteunen van de logistieke activiteiten Pagina 10 van 145

11 Studierichtingsprofiel Informaticabeheer De kern van de studierichting is het installeren, aanpassen, gebruiken en onderhouden van hard- en software in functie van de informatievoorziening van derden. In het kader van de informatievoorziening voor de onderneming wordt ook het juridisch en organisatorisch kader verkend. Tijdens deze studierichting ontwikkelt de leerling de elementaire competenties die het mogelijk maken om autonoom in een eenvoudige setting: - een computersysteem al dan niet verbonden in een netwerk samen te stellen, te installeren, te configureren en te beveiligen - een dynamische website aan te maken, te onderhouden en op het web te plaatsen - een relationele databank te implementeren en te beheren vanuit een (web)applicatie - een volledig programma te ontwikkelen in functie van een nood - in een gefaseerde aanpak een project te realiseren. Studierichtingsprofiel Secretariaat-talen Secretariaat talen is een sterke taalopleiding. Naast Nederlands worden leerlingen taalvaardig in drie vreemde talen. Een tweede belangrijk gegeven is de organisatie, de rol en de plaats van een secretariaat in een organisatie waarrond een aantal competenties ontwikkeld worden zoals: - controleren van documenten en activiteiten en controleren op juridische mogelijkheden en verplichtingen - het uitvoeren van administratieve taken - het vlot manipuleren van kantoortechnologie en software - het organiseren en beheersen van documentenstromen - het samenstellen en beheren van personeelsdossiers - het beheren van planning- en vooruitgangsdossiers - het organiseren van onthaal van bezoekers in een administratie - ondersteuning bieden voor bedrijfsevenementen, vergaderingen en zakenreizen Se-n-Se Profiel Se-n-Se Administratie vrije beroepen Deze Se-n-Se draait rond de functie van de administratieve cel die één of een groep van vrije beroepen ondersteunt. De studierichting focust op een bedrijfsgerichte en een communicatieve component. De bedrijfsgerichte component is het juridische, administratieve en organisatorische kader waarbinnen competenties ontwikkeld worden, ondersteund door een grondige kennis en gebruik van specifieke bureausoftware. De communicatieve component behelst een praktische kennis van het Nederlands, Frans en Engels in functie van de specifieke beroepscontext. Pagina 11 van 145

12 De studierichting besteedt ook aandacht aan deontologie en attitudes zoals vlotheid in de omgang, discretie, accuraatheid en stressbestendigheid. Profiel Se-n-Se Commercieel webverkeer Deze Se-n-Se is een specialisatie die een basis van informatica- en handelscompetenties vergt. De studierichting bestudeert de mogelijkheden, modaliteiten en risico s van commercieel webverkeer en ontwikkelt competenties om een commerciële website te implementeren. Dit houdt o.a. in: - het analyseren en evalueren van allerlei bestaande vormen van commercieel web-beheer - het maken van een functionele analyse van beoogde toepassingen in functie van doelgroep, functionaliteit en wettelijke normen - het uitvoeren van een e-marketingplan - het technisch ontwikkelen van een commerciële website - het onderhouden en beheren van een website - hulp verlenen aan eindgebruikers bij hardware- en softwarematige problemen in een administratieve en/of commerciële omgeving. Profiel Se-n-Se Immobiliënbeheer Dit is een studierichting die een inzicht geeft in de vastgoedsector. De leerling bestudeert het verhuren, verkopen en beheren van onroerende goederen: woonhuizen, handelshuizen, bedrijfsgebouwen. Zo verwerft hij o.a. inzicht en competenties in de deeltaken van de vastgoedmakelaar waarbij deontologische, juridische en fiscale aspecten van onroerend goed aan bod komen. Hierbij leert hij een verkoopsituatie juist in te schatten, om te gaan met weerstand en de juiste hulpmiddelen aan te wenden om een verkoopgesprek in goede banen te leiden. Het gebruiken van software in verband met tekstverwerking, gegevensbeheer, elektronisch rekenblad en boekhoudkundige programmatuur komt aan bod. Profiel Se-n-Se Internationaal transport en goederenverzending De leerling maakt kennis met de expeditiesector, de sociaaleconomische regio en de stagebedrijven, de structuur van deze bedrijven en de functie van de expediteur. De basisbegrippen van het internationaal goederenverkeer binnen en buiten de Europese Unie worden verkend. Het transport ter zee (maritiem transport) met de typische functies van scheepsagent en de rederij, het internationaal wegvervoer, bijzondere transporten, kostprijsberekening en administratieve ondersteuning maken deel uit van deze studierichting. Daarnaast komen ook spoorvervoer en luchtvrachtvervoer, gecombineerde transportwijzen en huis-aan-huistransport aan bod. Het verwerven van inzicht in douane-, transport- en betalingsdocumenten, import- en exportformaliteiten is tevens één van de belangrijke competenties die de leerling verwerft. Profiel Se-n-Se KMO-administratie Deze Se-n-Se maakt de leerlingen vertrouwd met goede communicatieve vaardigheden en inzicht in de organisatie van een KMO. Pagina 12 van 145

13 Volgende competenties worden belicht: - zowel schriftelijke als mondelinge communicatieve vaardigheid - toepassing van courante softwarepakketten: tekstverwerking, elektronisch tekenblad, bestandsbeheer, orderregistratie, voorraadadministratie, boekhouding - inzicht in de problematiek van de KMO: financieel en commercieel beleid - talenkennis: Nederlands, Frans, Engels en Duits. Profiel Se-n-Se KMO-ondernemerschap Deze Se-n-Se bereidt leerlingen voor op het opstarten van een eigen zaak. Volgende competenties komen aan bod: - het voorbereiden, opmaken en voorstellen van een ondernemersplan, financieel plan, commercieel plan, promotieplan - het uitvoeren van een marktonderzoek - het leren beslissen (op basis van het marktonderzoek) in welke sector de bedrijfsactiviteit zal opgestart worden en welk(e) product/productgroep/dienst zal aangeboden worden - het beslissen over de bedrijfsnaam en op zoek gaan naar een geschikte locatie - het kiezen van de meest geschikte vennootschapsvorm kiezen - het toepassen van boekhoudkundige, commerciële en ICT-vaardigheden. Deze Se-n-Se werd niet meer wordt ingericht na het schooljaar Profiel Se-n-Se Medico-sociale administratie Deze Se-n-Se focust op deelaspecten van de specifieke administratieve en secretariële taken binnen de verzorgende sector. De aangeleerde competenties hebben te maken met: onthaal van patiënten en bewoners, interne communicatie en de communicatie met de buitenwereld, agendabeheer, het gebruik van specifieke documenten zoals getuigschrift voor verstrekte hulp, een verpleegnota, een opnameovereenkomst, het wettelijke en juridische kader, omgang met hulp- en zorgbehoevenden en teamwerk. Profiel Se-n-Se Netwerkbeheer Deze Se-n-Se werd niet ingericht in de geanalyseerde periode. Pagina 13 van 145

14 Profiel Se-n-Se Verkoop en distributie Deze Se-n-Se verkent de sector van merchandising en handelsvertegenwoordiging. De diverse distributiekanalen worden verkend. Er wordt aandacht besteed aan de rol en het profiel van verkoper en klant. Competenties worden opgebouwd rond prospectie en promotie, klantenbenadering, marktonderzoek, interne administratie en de toepassingen van de wet op de handelspraktijken. Pagina 14 van 145

15 2 Leerlingenaantal, evolutie en spreiding Dit hoofdstuk schetst de evolutie van de leerlingenpopulatie vanaf het schooljaar tot en met het schooljaar Eerst wordt een overzicht geboden van de leerlingenaantallen in de vier onderwijsvormen van het voltijds secundair onderwijs, zodat het aandeel van het studiegebied ook gekaderd wordt binnen het geheel van de leerlingenpopulatie. De volgende tabellen geven de evolutie van de leerlingenaantallen weer, zowel op het niveau van het gehele studiegebied als voor de verschillende studierichtingen per graad. Daarbij wordt besproken in welke mate het studiegebied verspreid is over de vijf Vlaamse provincies en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Om die spreiding weer te geven worden enkel gegevens van het schooljaar gebruikt. Om zinvolle vergelijkingen te kunnen maken worden er naast cijfergegevens op het niveau van het studiegebied telkens ook data opgenomen op het niveau van de onderwijsvorm. Pagina 15 van 145

16 2.1 Leerlingenaantal en evolutie in aso, bso, kso en tso Tabel 1 Aantal inschrijvingen en evolutie in aso, bso, kso en tso 2 de graad 3 de graad 2 de graad 3 de graad aso bso Schooljaar Gemiddelde Gemiddelde ste leerjaar de leerjaar Subtotaal (N) ste leerjaar de leerjaar Subtotaal (N) de leerjaar/specialisatiejaar Totaal (N) kso tso Schooljaar Gemiddelde Gemiddelde ste leerjaar de leerjaar Subtotaal (N) ste leerjaar de leerjaar Subtotaal (N) de leerjaar/se-n-se Totaal (N) Pagina 16 van 145

17 Globaal leerlingenaantal In de periode van tot en met zitten gemiddeld leerlingen in de tweede graad, de derde graad en het specialisatiejaar, Se-n-Se of het voorbereidend jaar op het hoger onderwijs. Het totaal aantal leerlingen neemt gedurende de geanalyseerde periode af van naar leerlingen. Dat is een daling van 2,7% (7.770 leerlingen). De daling manifesteert zich in alle onderwijsvormen behalve kso, waar er een stijging is van 2,1% (127 leerlingen). De sterkste daling doet zich voor in tso met 4,8% (4.461 leerlingen), gevolgd door aso met 2,2% (2.571 leerlingen) en bso met 1,2% (865 leerlingen). Leerlingenaantal tweede graad In de geanalyseerde vijf schooljaren zitten gemiddeld leerlingen in de tweede graad. Het totale leerlingenaantal neemt gedurende deze periode af met 2,6% (3.759 leerlingen). De daling van het leerlingenaantal doet zich voor in alle onderwijsvormen, behalve in kso. Daar stijgt het leerlingenaantal met 0,9% (26 leerlingen). In het eerste leerjaar is er een stijging van 6,3% (85 leerlingen), in het tweede leerjaar een daling van 3,7% (59 leerlingen). De daling in de tweede graad is het sterkst in tso. Het leerlingenaantal neemt er af met 6,1% (2.706 leerlingen). De daling in het eerste leerjaar is met 4,3% (940 leerlingen) minder sterk dan die in het tweede leerjaar met 7,7% (1.766 leerlingen). In bso is er een daling van 2,8% (899 leerlingen). De daling is het sterkst in het eerste leerjaar met 3,4% (543 leerlingen), maar manifesteert zich ook in het tweede leerjaar met 2,2% (356 leerlingen). In aso ten slotte neemt het leerlingenaantal af met 0,3% (180 leerlingen). In het eerste leerjaar is er nog een stijging van 1,8% (570 leerlingen), maar de daling in het tweede jaar is met 2,5% (750 leerlingen) net iets sterker. Leerlingenaantal derde graad In de geanalyseerde vijf schooljaren zitten gemiddeld leerlingen in de derde graad. Ook in de derde graad neemt het totale leerlingenaantal gedurende deze periode af. Deze daling bedraagt 4,5% (6.037 leerlingen). Het leerlingenaantal daalt in alle onderwijsvormen, behalve in kso. Daar stijgt het leerlingenaantal met 3,4% (105 leerlingen). De stijging is in het eerste leerjaar met 0,9% (15 leerlingen) minder sterk dan in het tweede leerjaar met 6,2% (90 leerlingen). De daling is net zoals in de tweede graad het sterkst in tso, gevolgd door aso en bso. In tso is er een daling van 5,6% (2.609 leerlingen). De daling in het eerste leerjaar is met 7,5% (1.908 leerlingen) sterker dan in het tweede leerjaar met 3,3% (701 leerlingen) Pagina 17 van 145

18 In aso neemt het leerlingenaantal af met 4,4% (2.420 leerlingen). De daling is in het eerste leerjaar (4,5% leerlingen) en tweede leerjaar (4,4% leerlingen) ongeveer even groot. In bso is er een daling van 3,6% (1.113 leerlingen). De daling is in het eerste leerjaar met 3,8% (627 leerlingen) net iets sterker dan in het tweede leerjaar met 3,3% (486 leerlingen) Leerlingenaantal voorbereidend jaar op het hoger onderwijs, specialisatiejaar, naamloos leerjaar en Se-n-Se Gemiddeld leerlingen volgen gedurende de geanalyseerde periode een voorbereidend jaar op het hoger onderwijs (aso en kso), een specialisatiejaar (bso) of Se-n-Se (tso en kso). Het leerlingenaantal neemt gedurende deze periode toe met 15,9% (2.026 leerlingen). In het voorbereidend jaar op het hoger onderwijs in aso, het specialisatiejaar in bso en de Se-n-se tso stijgt het aantal leerlingen. Enkel Se-n-Se en vooral het voorbereidend jaar op het hoger onderwijs in kso kennen een daling. In aso is er een stijging van 61,7% (29 leerlingen), in tso van 47,9% (854 leerlingen) en in bso van 10,7% (1.147 leerlingen). In kso ten slotte is er een daling van 3,3% (4 leerlingen). Verhouding aso bso kso tso In zat de grootste groep leerlingen in aso (40,4%), gevolgd door tso (32,1%) en bso (25,4%). Het minst aantal leerlingen zat in kso (2,1%). In zijn de verhoudingen tussen de onderwijsvormen nauwelijks gewijzigd. Aso (40,6%) is opnieuw het grootst, gevolgd door tso (31,4%) en bso (25,8%). Kso is het kleinst (2,2%). Het aandeel van aso ten opzichte van het hele secundair onderwijs is op vijf schooljaren tijd gestegen met 0,2%, bso is gestegen met 0,4% en kso is gestegen met 0,1%. Het aandeel van tso is gedaald met 0,7%. Wanneer rekening gehouden wordt met de grootte van de onderwijsvorm kent aso een relatieve stijging van 0,5%, bso een stijging van 1,6% en kso een stijging van 4,8%. Tso kent een relatieve daling van 2,2%. Pagina 18 van 145

19 2.2 Leerlingenaantal, evolutie en spreiding in het studiegebied Handel Tabel 2 Evolutie van het aantal inschrijvingen in het studiegebied Handel bso tso bso + tso Schooljaar 2 de graad 3 de graad Specialisatiejaar Totaal (N) Aandeel (%) studiegebied t.o.v. bso 2 de graad 3 de graad Se-n-Se Totaal (N) Aandeel (%) studiegebied t.o.v. tso Totaal (N) ,9% ,5% ,6% ,6% ,2% ,7% ,7% ,6% ,5% ,3% Gemiddelde ,2% ,2% Tabel 3 Provinciale spreiding van de inschrijvingen in het studiegebied Handel voor het schooljaar Provincie Totaal ANT BHG LIM OVL VBR WVL Aantal (N) 2 de graad de graad bso tso Specialisatiejaar Totaal (N) Totaal (%) 30,7% 4,3% 16,4% 21,9% 14,6% 12,1% 100,0% 2 de graad de graad Se-n-Se Totaal (N) Totaal (%) 27,5% 3,3% 11,7% 25,2% 13,5% 18,8% 100,0% Pagina 19 van 145

20 Globaal leerlingenaantal in het studiegebied In de geanalyseerde periode zitten jaarlijks gemiddeld leerlingen in het studiegebied Handel. Gedurende deze vijf schooljaren is er een geleidelijke daling van het leerlingenaantal met 11,5% (4.314 leerlingen). Deze daling bedraagt 8,5% (1.259 leerlingen) in bso en 13,4% (3.055 leerlingen) in tso. Leerlingenaantal tweede graad In de tweede graad neemt het leerlingenaantal af met 10,3% (1.695 leerlingen). De daling in bso (7,1% leerlingen) is kleiner dan die in tso (12,2% leerlingen). Leerlingenaantal derde graad De daling van het leerlingenaantal is het grootst in de derde graad (13,2% leerlingen). In bso bedraagt de daling 10,7% (679 leerlingen), in tso 14,4% (1.764 leerlingen). Leerlingenaantal specialisatiejaar en Se-n-Se Het aantal leerlingen dat een specialisatiejaar of Se-n-Se volgt in het studiegebied Handel neemt in de geanalyseerde periode af met 6,7% (176 leerlingen). In de specialisatiejaren is er een daling van 6,3% (148 leerlingen), in de Se-n-Se zitten in het schooljaar leerlingen (10,2%) minder dan in het schooljaar Verhouding bso tso In de vijf geanalyseerde jaren volgt gemiddeld 40,2% ( leerlingen) van de leerlingen in het studiegebied Handel een bso-studierichting, 59,8% ( leerlingen) een tso-studierichting. In het schooljaar zit van het totaal aantal leerlingen in het studiegebied Handel 39,2% in bso en 60,8% in tso. In het schooljaar bedraagt deze verhouding 40,5% - 59,5%. Het aandeel van bso is in de geanalyseerde periode dus licht gestegen met 1,3%. Pagina 20 van 145

21 Aandeel studiegebied Handel ten opzichte van het totale bso en tso Het studiegebied Handel vertegenwoordigt gemiddeld 19,2% van het totaal aantal leerlingen in bso. Dit aandeel daalt in de geanalyseerde periode met 1,4%, namelijk van 19,9% in het schooljaar naar 18,5% in het schooljaar Wanneer het leerlingenaantal in rekening gebracht wordt, bedraagt de daling 7,0% (relatief aandeel). Gemiddeld 23,2% van het totaal aantal leerlingen in tso zit in het studiegebied Handel. Dit aandeel neemt af met 2,2%, namelijk van 24,5% in het schooljaar naar 22,3% in het schooljaar Relatief gezien is het aandeel leerlingen van het studiegebied Handel in het totale tso over vijf jaar afgenomen met 9,0%. Provinciale spreiding In elke provincie en in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest zijn er leerlingen ingeschreven in de tweede en derde graad en in de specialisatiejaren van het studiegebied bso Handel. Antwerpen (30,7%) telt de meeste leerlingen, gevolgd door Oost-Vlaanderen (21,9%), Limburg (16,4%), Vlaams-Brabant (14,6%), West-Vlaanderen (12,1%) en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (4,3%). De tweede en derde graad van het studiegebied tso Handel worden in elke provincie en in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest ingericht. De Se-n-Se worden niet aangeboden in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en in Vlaams-Brabant. Meer dan de helft van de leerlingen is ingeschreven in Antwerpen (27,5%) en Oost-Vlaanderen (25,2%). West-Vlaanderen heeft een aandeel van 18,8%, Vlaams-Brabant van 13,5%, Limburg van 11,7% en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest van 3,3%. Pagina 21 van 145

22 2.3 Leerlingenaantal, evolutie en spreiding per studierichting Tweede graad Tabel 4 Provinciale spreiding van de instellingen die in de tweede graad een studierichting uit het studiegebied Handel aanbieden in het schooljaar Onderwijsvorm Studierichting Provincie Totaal bso ANT BHG LIM OVL VBR WVL Aantal (N) Kantoor Verkoop Crea en techniek* Handel tso Handel-talen * Dit is een proeftuin die niet meer wordt ingericht na het schooljaar Tabel 5 Provinciale verdeling van de inschrijvingen per studierichting in de tweede graad in het schooljaar Onderwijsvorm Studierichting Provincie bso tso ANT BHG LIM OVL VBR WVL Totaal N % N % N % N % N % N % N Kantoor ,7% 249 5,5% ,4% ,6% ,2% ,5% Verkoop ,9% 21 1,9% ,4% ,3% ,4% ,0% Crea en techniek* 0 0,0% 0 0,0% 0 0,0% ,0% 0 0,0% 0 0,0% 30 Totaal ,6% 270 4,8% ,1% ,2% ,6% ,8% Handel ,4% 234 3,3% ,8% ,7% ,9% ,0% Handel-talen ,0% 82 4,0% ,4% ,6% ,9% ,1% Totaal ,4% 316 3,5% ,5% ,4% ,2% ,0% bso + tso Totaal ,6% 586 4,0% ,2% ,2% ,7% ,3% * Dit is een proeftuin die niet meer wordt ingericht na het schooljaar Pagina 22 van 145

23 Tabel 6 Evolutie van het aantal inschrijvingen per studierichting in de tweede graad Onderwijsvorm Studierichting Gemiddeld (N) Gemiddeld (%) bso tso Kantoor ,0% Verkoop ,4% Crea en techniek* ,2% Totaal (N) ,7% Handel ,8% Handel-talen ,6% Totaal (N) ,3% bso + tso Totaal (N) ,0% * Dit is een proeftuin die niet meer wordt ingericht na het schooljaar Leerlingenaantal In de geanalyseerde periode zitten gemiddeld leerlingen in de tweede graad van het studiegebied Handel. 37,7% (5.751 leerlingen) volgt een bso-studierichting, 62,3% (9.517 leerlingen) een tso-studierichting. Het leerlingenaantal neemt gedurende deze vijf schooljaren af met 10,3% (1.695 leerlingen). In het studiegebied bso Handel bedraagt de daling 7,1% (432 leerlingen). Het leerlingenaantal neemt het sterkst af in Verkoop (8,2% - 97 leerlingen). Ook in de grootste studierichting Kantoor daalt het leerlingenaantal (7,0% leerlingen). In de inmiddels opgedoekte proeftuin Crea en techniek fluctueerde het aantal inschrijvingen. Vergeleken met het schooljaar was er in het schooljaar een toename van het leerlingenaantal met 16,7% (5 leerlingen). Het aantal inschrijvingen in het studiegebied tso Handel (12,2% leerlingen) neemt sterker af dan in het studiegebied bso Handel. In Handeltalen bedraagt de daling 19,1% (480 leerlingen), in Handel 10,0% (783 leerlingen). Verdeling van het leerlingenaantal over de studierichtingen Handel (tso) is de grootste studierichting in het studiegebied Handel met gemiddeld 47,8% (7.294 leerlingen) van de inschrijvingen. Kantoor (bso) heeft een aandeel van 30,0% (4.586 leerlingen), Handel-talen (tso) van 14,6% (2.222 leerlingen) en Verkoop (bso) van 7,4% (1.133 leerlingen). Crea en techniek was een proeftuin met gemiddeld 0,2% (32 leerlingen) van de inschrijvingen. Deze proeftuin wordt niet meer ingericht na het schooljaar Pagina 23 van 145

24 Provinciale spreiding Kantoor en Verkoop worden in meerdere instellingen in alle provincies en in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest aangeboden. Crea en techniek kon tot het schooljaar enkel gevolgd worden in twee instellingen in Oost-Vlaanderen. Bijna een derde van de leerlingen is ingeschreven in Antwerpen (31,6%), gevolgd door Oost-Vlaanderen (22,2%), Limburg (16,1%), Vlaams-Brabant (14,6%), West-Vlaanderen (10,8%) en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (4,8%). Verschillende instellingen per provincie en in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest richten de tso-studierichtingen Handel en Handel-talen in. Antwerpen (28,4%) en Oost-Vlaanderen (25,4%) hebben een relatief vergelijkbaar aandeel van de leerlingen. In West-Vlaanderen is 18,0% van de leerlingen ingeschreven, in Vlaams-Brabant 13,2%, in Limburg 11,5% en in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 3,5% Derde graad Tabel 7 Provinciale spreiding van de instellingen die in de derde graad een studierichting uit het studiegebied Handel aanbieden in het schooljaar Onderwijsvorm Studierichting Provincie Totaal bso tso ANT BHG LIM OVL VBR WVL Aantal (N) Kantoor Verkoop Commerciële en sociale technieken* Boekhouden-informatica Handel Informaticabeheer Secretariaat-talen * Dit is een proeftuin die niet meer werd ingericht na het schooljaar Pagina 24 van 145

25 Tabel 8 Provinciale verdeling van de inschrijvingen per studierichting in de derde graad in het schooljaar Onderwijsvorm Studierichting Provincie bso tso ANT BHG LIM OVL VBR WVL Totaal N % N % N % N % N % N % N Kantoor ,5% 201 4,7% ,3% ,0% ,3% ,2% Verkoop ,5% 34 2,6% ,6% ,2% ,8% ,3% Commerciële en sociale technieken* 0 0,0% 0 0,0% 0 0,0% ,0% 0 0,0% 0 0,0% 25 Totaal ,2% 235 4,2% ,3% ,3% ,2% ,9% Boekhouden-informatica ,4% 14 0,7% ,4% ,2% ,8% ,5% Handel ,8% 196 3,8% ,8% ,1% ,2% ,3% Informaticabeheer ,3% 41 2,8% 139 9,6% ,8% ,7% ,8% Secretariaat-talen ,5% 77 4,1% 153 8,1% ,3% ,7% ,3% Totaal ,8% 328 3,1% ,7% ,2% ,1% ,0% bso + tso Totaal ,3% 563 3,5% ,3% ,8% ,2% ,9% * Dit is een proeftuin die niet meer werd ingericht na het schooljaar Tabel 9 Evolutie van het aantal inschrijvingen per studierichting in de derde graad Onderwijsvorm Studierichting Gemiddeld (N) Gemiddeld (%) Kantoor ,0% bso Verkoop ,0% Commerciële en sociale technieken* ,2% Totaal (N) ,1% Boekhouden-informatica ,4% Handel ,1% tso Informaticabeheer ,8% Secretariaat-talen ,5% Totaal (N) ,9% bso + tso Totaal (N) ,0% * Dit is een proeftuin die niet meer werd ingericht na het schooljaar Pagina 25 van 145

26 Leerlingenaantal In de geanalyseerde periode zitten gemiddeld leerlingen in de derde graad van het studiegebied Handel. 35,1% (6.089 leerlingen) volgt een bso-studierichting, 64,9% ( leerlingen) een tso-studierichting. Het leerlingenaantal neemt gedurende deze vijf schooljaren af met 13,2% (2.443 leerlingen). In het studiegebied bso Handel bedraagt de daling 10,7% (679 leerlingen). In de grootste studierichting Kantoor daalt het aantal inschrijvingen met 11,9% (580 leerlingen). Ook in Verkoop is er een dalende trend (6,6% - 92 leerlingen). In de kleine proeftuin Commerciële en sociale technieken schommelde het leerlingenaantal. Vergeleken met het schooljaar volgden in het schooljaar leerlingen (21,9%) minder deze studierichting. Het aantal inschrijvingen in het studiegebied tso Handel (14,4% leerlingen) neemt sterker af dan in het studiegebied bso Handel. In Secretariaat-talen bedraagt de daling 25,1% (631 leerlingen), in Boekhouden-informatica 18,5% (447 leerlingen), in Informaticabeheer 13,0% (217 leerlingen) en in Handel 8,3% (469 leerlingen). Verdeling van het leerlingenaantal over de studierichtingen Handel (tso) is de grootste studierichting in het studiegebied Handel met gemiddeld 31,1% (5.396 leerlingen) van de inschrijvingen, gevolgd door Kantoor (bso) met 27,0% (4.674 leerlingen). Secretariaat-talen (tso), Boekhouden-informatica (tso), Informaticabeheer (tso) en Verkoop (bso) hebben een respectievelijk aandeel van 12,5% (2.167 leerlingen), 12,4% (2.153 leerlingen), 8,8% (1.529 leerlingen) en 8,0% (1.378 leerlingen). Commerciële en sociale technieken was een kleine proeftuin met gemiddeld 0,2% (36 leerlingen) van de inschrijvingen. Deze studierichting was een proeftuin die na het schooljaar niet meer werd ingericht. Provinciale spreiding Kantoor en Verkoop worden in meerdere instellingen in alle provincies en in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest aangeboden. De proeftuin Commerciële en sociale technieken kon tot en met het schooljaar enkel gevolgd worden in twee instellingen in Oost-Vlaanderen. Bijna een derde van de leerlingen is ingeschreven in Antwerpen (31,2%), gevolgd door Oost-Vlaanderen (21,3%), Limburg (16,3%), Vlaams-Brabant (14,2%), West-Vlaanderen (12,9%) en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (4,2%). Verschillende instellingen per provincie en in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest richten de tso-studierichtingen Handel, Boekhouden-informatica, Secretariaat-talen en Informaticabeheer in. Pagina 26 van 145

27 Antwerpen (26,8%) en Oost-Vlaanderen (25,2%) hebben een relatief vergelijkbaar aandeel van de leerlingen. In West-Vlaanderen is 19,0% van de leerlingen ingeschreven, in Vlaams-Brabant 14,1%, in Limburg 11,7% en in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 3,1% Specialisatiejaar (bso) en Se-n-Se (tso) Tabel 10 Provinciale spreiding van de instellingen die een specialisatiejaar/se-n-se aanbieden in het studiegebied Handel in het schooljaar Onderwijsvorm Specialisatiejaar/Se-n-Se Provincie Totaal bso tso ANT BHG LIM OVL VBR WVL Aantal (N) Kantooradministratie en gegevensbeheer Logistiek Verkoop en vertegenwoordiging Winkelbeheer en etalage Administratie vrije beroepen Commercieel webverkeer Immobiliënbeheer Internationaal transport en goederenverzending KMO-administratie KMO-ondernemerschap* Medico-sociale administratie Verkoop en distributie * De Se-n-Se KMO-ondernemerschap werd niet meer ingericht na het schooljaar Pagina 27 van 145

28 Tabel 11 Provinciale verdeling van de inschrijvingen per specialisatiejaar/se-n-se in het schooljaar Onderwijsvorm Specialisatiejaar/Se-n-Se Provincie ANT BHG LIM OVL VBR WVL Totaal N % N % N % N % N % N % N Kantooradministratie en gegevensbeheer ,9% 63 3,9% ,6% ,5% ,9% ,2% Logistiek 27 24,1% 10 8,9% 27 24,1% 20 17,9% 25 22,3% 3 2,7% 112 bso Verkoop en vertegenwoordiging 30 19,9% 0 0,0% 37 24,5% 43 28,5% 37 24,5% 4 2,6% 151 Winkelbeheer en etalage ,0% 1 0,3% 60 17,0% 81 23,0% 29 8,2% 79 22,4% 352 Totaal ,3% 74 3,3% ,6% ,7% ,6% ,4% Administratie vrije beroepen 10 40,0% 0 0,0% 0 0,0% 0 0,0% 0 0,0% 15 60,0% 25 Commercieel webverkeer 5 29,4% 0 0,0% 0 0,0% 3 17,6% 0 0,0% 9 52,9% 17 Immobiliënbeheer 13 46,4% 0 0,0% 0 0,0% 7 25,0% 0 0,0% 8 28,6% 28 Internationaal transport en goederenverzending 12 38,7% 0 0,0% 15 48,4% 0 0,0% 0 0,0% 4 12,9% 31 tso KMO-administratie 0 0,0% 0 0,0% 9 32,1% 5 17,9% 0 0,0% 14 50,0% 28 KMO-ondernemerschap* 0 0,0% 0 0,0% 0 0,0% 0 0,0% 0 0,0% 2 100,0% 2 Medico-sociale administratie 17 18,5% 0 0,0% 25 27,2% 33 35,9% 0 0,0% 17 18,5% 92 Verkoop en distributie 0 0,0% 0 0,0% 0 0,0% 0 0,0% 0 0,0% ,0% 24 Totaal 57 23,1% 0 0,0% 49 19,8% 48 19,4% 0 0,0% 93 37,7% 247 bso + tso Totaal ,9% 74 3,0% ,8% ,4% ,1% ,8% * De Se-n-Se KMO-ondernemerschap werd niet meer ingericht na het schooljaar Pagina 28 van 145

29 Tabel 12 Evolutie van het aantal inschrijvingen per specialisatiejaar/se-n-se Onderwijsvorm bso tso Gemiddeld Gemiddeld Specialisatiejaar/Se-n-Se (N) (%) Kantooradministratie en gegevensbeheer ,4% Logistiek ,9% Verkoop en vertegenwoordiging ,6% Winkelbeheer en etalage ,4% Totaal (N) ,3% Administratie vrije beroepen ,5% Commercieel webverkeer ,7% Immobiliënbeheer ,8% Internationaal transport en goederenverzending ,9% KMO-administratie ,3% KMO-ondernemerschap* ,1% Medico-sociale administratie ,5% Verkoop en distributie ,0% Totaal (N) ,7% bso + tso Totaal (N) ,0% * De Se-n-Se KMO-ondernemerschap werd niet meer ingericht na het schooljaar Leerlingenaantal In de geanalyseerde periode volgen gemiddeld leerlingen een specialisatiejaar of Se-n-Se in het studiegebied Handel. 89,3% (2.307 leerlingen) van deze leerlingen zit in een specialisatiejaar, 10,7% (277 leerlingen) in een Se-n-Se. Het leerlingenaantal schommelt gedurende deze vijf schooljaren. Vergeleken met het schooljaar volgt in het schooljaar ,7% (176 leerlingen) minder leerlingen een specialisatiejaar of Se-n-Se in het studiegebied Handel. Het leerlingenaantal in de specialisatiejaren neemt af met 6,3% (148 leerlingen). Dit is te wijten aan het dalend aantal inschrijvingen in Winkelbeheer en etalage (15,4% - 64 leerlingen), Logistiek (14,5% - 19 leerlingen) en Kantooradministratie en gegevensbeheer (7,1% leerlingen). In Verkoop en vertegenwoordiging daarentegen neemt het leerlingenaantal toe met 60,6% (57 leerlingen). Pagina 29 van 145

30 In de Se-n-Se is er een daling van 10,2% (28 leerlingen). In Internationaal transport en goederenverzending is de afname van de inschrijvingen met 56,3% (40 leerlingen) het grootst. Ook Administratie vrije beroepen (37,5% - 15 leerlingen), KMO-administratie (26,3% - 10 leerlingen) en Commercieel webverkeer (5,6% - 1 leerling) worden in het schooljaar door minder leerlingen gevolgd dan in het schooljaar In Medico-sociale administratie (41,5% - 27 leerlingen), Immobiliënbeheer (27,3% - 6 leerlingen) en Verkoop en distributie (26,3% - 5 leerlingen) daarentegen zitten in het schooljaar meer leerlingen dan in het schooljaar KMO-ondernemerschap, dat inmiddels werd afgeschaft, werd door gemiddeld twee leerlingen gevolgd. Verdeling van het leerlingenaantal over de specialisatiejaren en Se-n-Se Kantooradministratie en gegevensbeheer is met gemiddeld 64,4% (1.664 leerlingen) van de inschrijvingen het grootste specialisatiejaar in het studiegebied Handel. Winkelbeheer en etalage heeft een gemiddeld aandeel van 15,4% (397 leerlingen), gevolgd door Logistiek en Verkoop en vertegenwoordiging met respectievelijk 4,9% (127 leerlingen) en 4,6% (119 leerlingen). In de Se-n-Se heeft Medico-sociale administratie een vergelijkbaar aandeel met 3,5% (91 leerlingen) van de inschrijvingen. Internationaal transport en goederenverzending (1,9% - 49 leerlingen), Administratie vrije beroepen (1,5% - 40 leerlingen), KMO-administratie (1,3% - 33 leerlingen), Verkoop en distributie (1,0% - 25 leerlingen), Immobiliënbeheer (0,8% - 20 leerlingen), Commercieel webverkeer (0,7% - 18 leerlingen) en KMO-ondernemerschap (0,1% - 2 leerlingen) zijn kleine Se-n-Se die gemiddeld door minder dan 2,0% van de leerlingen worden gevolgd. Provinciale spreiding Kantooradministratie en gegevensbeheer wordt het meest ingericht. In elke provincie en in het Brussels Hoofdstedelijk gewest is er een ruim aanbod. Winkelbeheer en etalage en Logistiek worden eveneens door één of meerdere instellingen in elke provincie en in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest ingericht. Verkoop en vertegenwoordiging kan niet gevolgd worden in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. De helft van de leerlingen loopt school in Antwerpen (27,3%) en Oost-Vlaanderen (22,7%). In Limburg is 17,6% van de leerlingen ingeschreven, in Vlaams-Brabant 15,6%, in West-Vlaanderen 13,4% en in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 3,3%. In Vlaams-Brabant en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest kan geen Se-n-Se worden gevolgd. Medico-sociale administratie wordt ingericht door één of twee instellingen in Antwerpen, Limburg, Oost-Vlaanderen en West-Vlaanderen. Commercieel webverkeer, Immobiliënbeheer, Internationaal transport en goederenverzending en KMO-administratie worden ingericht in drie provincies, waaronder steeds West-Vlaanderen. Commercieel webverkeer en Immobiliënbeheer worden daarnaast ook aangeboden in Antwerpen en Oost-Vlaanderen, Internationaal transport en goederenverzending in Antwerpen en Limburg en KMO-administratie in Limburg en Oost-Vlaanderen. Administratie vrije beroepen kan gevolgd worden in Antwerpen en West-Vlaanderen, Verkoop en distributie in West-Vlaanderen. Pagina 30 van 145