LEVENSLOOPBESTENDIGE AFSPRAKEN

Transcriptie

1 Arbeidsinspectie Centraal Kantoor Afdeling Monitoring en Beleidsinformatie LEVENSLOOPBESTENDIGE AFSPRAKEN Een overzicht van afspraken samengesteld op basis van verschillende door de Arbeidsinspectie uitgevoerde onderzoeken. december 2002 M.J.M. Schaeps

2 INHOUDSOPGAVE BLZ. 1 INLEIDING 1 2 ONDERZOEK Methodiek Variabelen 3 3 ONDERZOEKSRESULTATEN Arbeid en zorg Employability Ouderenbeleid 8 BIJLAGEN 1 Gehanteerde onderzoeken ii 2 Lijst met onderzochte CAO s iii 3 Totaaloverzicht per CAO vii

3 1 INLEIDING In de tijd van individuele keuzevrijheid willen mensen de mogelijkheden hebben om werk, zorg en scholing naar eigen inzicht te combineren. Het gaat bij de levensloopbenadering erom dat mensen, gegeven de levensfase waarin ze verkeren én hun persoonlijke voorkeuren, een meer individuele invulling kunnen geven aan de tijd die wordt besteed aan werk, zorg, scholing en ontspanning zónder dat de gemaakte keuzes de loopbaanperspectieven negatief beïnvloeden. CAO-afspraken kunnen bijdragen aan een individuele invulling van de eigen levensloop door het bieden van faciliteiten dan wel het wegnemen van belemmeringen. Deze levensloopbestendige afspraken worden teruggevonden op meerdere beleidsterreinen. In dit onderzoek worden de afspraken met betrekking tot de volgende onderwerpen geïnventariseerd: verlof kinderopvang scholing leeftijdsbewust personeelsbeleid loopbaanbeleid, en pensioenmogelijkheden Hiermee wordt voorlopig een ruime definitie van levensloopbestendige afspraken gehanteerd, een term die aan de hand van het komende jaren te voeren levensloopbeleid naar verwachting verder kan worden afgebakend. In deze notitie wordt op basis van eerder uitgevoerd onderzoek een overzicht gepresenteerd van in CAO s gemaakte afspraken waardoor werknemers in staat worden gesteld een meer individuele invulling te geven aan hun levensloop. 1

4 2 ONDERZOEK In het verleden verliep het levenspatroon vrij gestructureerd: leren, werken en pensioen. Mensen willen echter in toenemende mate zelf invulling kunnen geven aan hun levensloop: keuzes maken ten aanzien van het volgen van scholing, het verzorgen van kinderen en het moment van pensionering. Bij het maken van een keuze kan men echter belemmeringen ervaren waardoor de keuzevrijheid in het gedrang komt. In de loop der tijd zijn door de overheid via regelgeving maar ook door de sociale partners via in CAO s vastgelegde afspraken op de verschillende deelterreinen mogelijkheden gecreëerd en belemmeringen weggenomen waardoor de keuzevrijheid van werknemers is vergroot. Het gaat dan om beleid, regelgeving en CAO-afspraken met betrekking tot verlof, scholing en pensioen. Het levensloopbeleid tracht de flexibiliteit en regelmogelijkheden van werknemers te vergroten waardoor het eenvoudiger wordt werk, scholing, zorg en ontspanning af te stemmen op hun behoeften en voorkeuren in de verschillende levensfasen, zonder dat dit al te zeer ten koste gaat van de loopbaanperspectieven. 2.1 Methodiek In dit onderzoek worden de resultaten gepresenteerd van een inventarisatie van in CAO s opgenomen levensloopbestendige afspraken. Hiervoor is gebruik gemaakt van drie eerder door de Arbeidsinspectie uitgevoerde onderzoeken 1. De in deze nota gepresenteerde gegevens hebben betrekking op: 1 arbeid en zorg 2 employability, en 3 ouderenbeleid De resultaten worden in overeenstemming met deze thema s gepresenteerd. Uitgangspunt is het samenstellen van overzichtslijsten waarin per CAO wordt aangegeven ten aanzien van welke aspecten van arbeid en zorg, employability en ouderenbeleid afspraken zijn gemaakt. De uit de verschillende onderzoeken geselecteerde variabelen worden in de volgende paragraaf beschreven. 1 In de Bijlage 1 is aangegeven aan welke onderzoeksrapporten de in deze rapportage gepresenteerde gegevens zijn ontleend. Voor meer gedetailleerde onderzoeksresultaten wordt verwezen naar de afzonderlijke onderzoeken. Met betrekking tot employability zijn inmiddels recentere cijfers beschikbaar, echter voor de vergelijkbaarheid met de resultaten van arbeid en zorg en ouderenbeleid is gekozen voor een overeenkomstige onderzoeksperiode. 2

5 Omwille van de vergelijkbaarheid is ervoor gekozen alleen te rapporteren over de CAO s die in elk onderzoek zijn opgenomen. Worden de drie onderzoeken naast elkaar gezet dan blijkt dat 122 CAO s, waaronder 4,7 miljoen werknemers 2 vallen, in elk van de afzonderlijk onderzoeken voorkomen Variabelen Uit elk rapport is een aantal, in het kader van levensloopbeleid, relevante variabelen geselecteerd. Sommige variabelen komen in meerdere onderzoeken voor. In dat geval wordt een dergelijke variabele slechts één keer in de rapportage opgenomen. Dit resulteert in een selectie van 39 variabelen: arbeid en zorg herintreden terugkeerregeling zorg ouderschapsverlof zorgverlof afspraken over kinderopvang langdurend verlof sparen van verlof kopen van dagen loopbaanonderbreking in de vorm van langdurend verlof De terugkeerregeling betreft de mogelijkheid voor werknemers, die ten behoeve van zorg het dienstverband hebben beëindigd, om na verloop van tijd bij de werkgever weer in dienst te treden. Ouderschaps- en zorgverlof en kinderopvang faciliteren de zorg voor kinderen dan wel familieleden. Het sparen van verlof en het kopen van dagen stelt de werknemer in staat de loopbaan voor langere tijd te onderbreken. employability scholing afspraken over algemene scholing functiegerichte scholing 2 3 Deze 4,7 miljoen werknemers vormen ruim 70% van het totaalaantal werknemers in Nederland die onder een CAO vallen. Zie ook tabel 2 in Bijlage 2. In de Bijlage 2 is een lijst met de in het onderzoek gehanteerde CAO s opgenomen. De looptijden van de CAO s zijn niet vermeld omdat voor de verschillende onderzoeken een andere peildatum voor de dataverzameling is gehanteerd waardoor de looptijd van een CAO per onderzoek kan verschillen. Voor nadere informatie wordt verwezen naar die afzonderlijke onderzoeken. 3

6 loopbaanontwikkeling scholingsverlof scholingsverlof verlofsparen voor scholing individuele ontwikkeling persoonlijk ontwikkelingsplan persoonlijk opleidingsbudget studieregeling mobiliteit functioneringsgesprekken in het kader van scholing functioneringsgesprekken in het kader van de loopbaan loopbaanadvies mobiliteitsincentives Employability is gericht op het realiseren van een bredere inzetbaarheid van werknemers. Van belang hierbij is niet alleen functiegerichte scholing maar ook meer algemene scholing en opleiding van werknemers. Dit kan gestimuleerd worden via scholingsverlof en studieregelingen, een persoonlijk ontwikkelingsplan en het voeren van loopbaanbeleid. ouderenbeleid leeftijdsbewust personeelsbeleid beleid gericht op de instroom van ouderen leeftijdsgrenzen ten aanzien van werving en selectie arbeidstijdenregeling voor ouderen mogelijkheid tot structureel minder te werken extra verlof op basis van leeftijd loopbaanbeleid beleid loopbaanbegeleiding loopbaanombuiging demotie deeltijdpensioen mogelijkheid om na de pensioengerechtigde leeftijd door te werken pensionering verlof voor prepensionering VUT-regeling prepensioenregeling 4

7 Het ouderenbeleid heeft tot doel de instroom van oudere werknemers te bevorderen en is tevens gericht op een langduriger behoud van oudere werknemers voor de werkgever. In dit kader wordt leeftijdsdiscriminatie aangepakt en spelen het aanpassen van de arbeidstijden, het voeren van loopbaanbeleid en het maken van afspraken met betrekking tot pensionering een rol. 5

8 3 ONDERZOEKSRESULTATEN In dit hoofdstuk wordt per thema (arbeid en zorg, employability, ouderenbeleid) een korte samenvatting gegeven van de resultaten met betrekking tot de geselecteerde variabelen uit de verschillende onderzoeken zoals deze in de kruisjeslijsten in de bijlagen worden gepresenteerd. 3.1 Arbeid en zorg herintreden In 7% van de CAO s is een bepaling opgenomen die herintreding van werknemers vergemakkelijkt. Het gaat hierbij om werknemers die het dienstverband, vanwege bijvoorbeeld zorgverplichtingen, hebben beëindigd maar wel de mogelijkheid hebben de relatie met de werkgever te herstellen. zorg In 51% van de CAO s is een bepaling over ouderschapsverlof opgenomen. In bijna de helft van deze CAO s zijn de afspraken conform de wettelijke regeling, in de overige CAO s wijken de afspraken op één of meerdere punten af (loondoorbetaling, duur van het verlof, mogelijkheid tot voltijdsverlof). Werknemers kunnen, in overeenstemming met de wet, onbetaald verlof krijgen voor de verzorging van een kind jonger dan 8 jaar. Voor het combineren van zorg en werk is een mogelijkheid tot kinderopvang van belang. In 67% van de CAO s is een, concrete dan wel decentrale, afspraak over kinderopvang gemaakt. Daarnaast zijn in 9% van de CAO s intentionele afspraken (onderzoek naar wenselijkheid en haalbaarheid) vastgelegd. Verder zijn in CAO s afspraken over zorgverlof gemaakt. Zorgverlof biedt werknemers de mogelijkheid om de zorg van een zieke huisgenoot op zich te nemen. In 39% van de CAO s zijn hierover afspraken gemaakt. In de helft van deze CAO s gaat het om betaald verlof. langdurend verlof Loopbaanonderbreking biedt werknemers de mogelijkheid om gedurende een langere periode de loopbaan te onderbreken ten behoeve van zorgverlening of scholing. Voor dit verlof wordt een financiële bijdrage beschikbaar gesteld indien gedurende de periode van verlof een uitkeringsgerechtigde wordt ingeschakeld. In 34% van de CAO s is een mogelijkheid tot langdurend verlof (loopbaanonderbreking) opgenomen (in 7% van deze CAO s gaat het om betaald verlof). In 52% van de CAO s is de mogelijkheid opgenomen om verlof te sparen. Het gaat dan om het sparen gedurende meerdere jaren voor scholing, loopbaanonderbreking, zorg of prepensionering. 6

9 Verder zijn in CAO s afspraken gemaakt over het kopen van dagen. In 25% van de CAO s is vastgelegd dat werknemers een gelimiteerd aantal dagen kunnen kopen. Soms wordt dit expliciet gekoppeld aan het sparen voor langdurend verlof. totaaloverzicht Arbeid en zorg Afspraken over het herintreden van werknemers, aansluitend op bijvoorbeeld zorgverlof, zijn in 7% van de CAO s aangetroffen. In 85% van de CAO s zijn afspraken met betrekking tot zorg aangetroffen. Het gaat dan om afspraken over ouderschapsverlof (incl. afspraken conform de wettelijke regeling), zorgverlof en kinderopvang. In 61% van de CAO s zijn afspraken over het sparen van verlof, het kopen van dagen en loopbaanonderbreking aangetroffen. 3.2 Employability scholing Voor de loopbaan van de individuele werknemer zijn de scholingsmogelijkheden die worden geboden van belang. In 46% van de CAO s zijn afspraken over loopbaanontwikkeling opgenomen en in 94% van de CAO s zijn scholingsafspraken vastgelegd. Het gaat hierbij niet alleen om de specifieke scholing noodzakelijk voor het goed functioneren binnen de uit te voeren functie maar ook om de meer algemene scholingsmogelijkheden. In 20% van de onderzochte CAO s zijn afspraken gemaakt met betrekking tot algemene scholingsmogelijkheden voor werknemers. In 94% van de CAO s zijn afspraken over specifieke, op de functie gerichte scholing vastgelegd. scholingsverlof In 93% van de CAO s is vastgelegd dat werknemers verlof krijgen voor het volgen van scholing en opleiding. Het betreft dan verlof voor het afleggen van examens en functiegerichte scholing. Verder bestaat in 26% van de CAO s de mogelijkheid om voor scholing verlofdagen te sparen. Het gaat hierbij dan om de scholingsdagen zelf, uren in verband met arbeidsduurverkorting, overwerk en vakantiedagen. individuele ontwikkeling In het kader van de individuele ontwikkeling van werknemers zijn ontwikkelingsplannen en studiefaciliteiten van belang. Ontwikkelingsplannen kunnen gericht zijn op de individuele werknemer maar ook op de gehele onderneming. In dit kader is het beschikbaar stellen van budget van belang. In 34% van de CAO s zijn afspraken gemaakt over een ontwikkelingsplan. In 4% van de CAO s wordt een persoonlijk opleidingsbudget beschikbaar gesteld. In 46% van de CAO s is een studiefaciliteitenregeling aangetroffen. mobiliteit Met betrekking tot de toekomstige mogelijkheden en de inzetbaarheid van werknemers binnen de onderneming worden in CAO s afspraken gemaakt over de verschillende aspecten (scholing en loopbaan) die tijdens functionerings- en beoordelingsgesprekken expliciet aan de 7

10 orde moeten worden gesteld. In 30% van de CAO s vormt scholing een expliciet onderdeel van de functioneringsgesprekken met werknemers. In 20% van de CAO s staat expliciet de loopbaan van werknemers tijdens het functioneringsgesprek centraal. In 23% van de CAO s zijn afspraken over loopbaanadvisering opgenomen. Dit kan betrekking hebben op het geven van scholings- en opleidingsadviezen, het beschikbaar stellen van een budget dan wel de mogelijkheid bieden een beroep te doen op een extern bureau voor loopbaanadvisering. In 18% van de CAO s zijn afspraken gemaakt die de mobiliteit van werknemers moeten stimuleren. Hierbij kan gedacht worden aan een mobiliteitstoelage dan wel het aanbieden van functiewisseling en stages. totaaloverzicht Employability In 96% van de onderzochte CAO s zijn afspraken met betrekking tot scholing aangetroffen. Het gaat dan om afspraken over algemene scholing, functiegerichte scholing en loopbaanontwikkeling. In 93% van de CAO s zijn afspraken over scholingsverlof opgenomen: naast verlof voor scholing gaat het om de mogelijkheid verlofdagen te sparen welke kunnen worden ingezet voor scholing. In 61% van de CAO s zijn afspraken over de persoonlijke ontwikkeling van werknemers aangetroffen. Het gaat dan om zaken als een persoonlijk ontwikkelingsplan, een persoonlijk opleidingsbudget en een studieregeling. In 50% van de CAO s zijn afspraken met betrekking tot mobiliteit opgenomen. Hierbij valt te denken aan functioneringsgesprekken in het kader van scholing en in het kader van de loopbaan, loopbaanadvisering en mobiliteitsincentives. 3.3 Ouderenbeleid leeftijdsbewust personeelsbeleid In het kader van leeftijdsbewust personeelsbeleid wordt aandacht besteed aan leeftijdsdiscriminatie bij werving en selectie, bij promotie evenals afspraken om de instroom van oudere werknemers te vergroten. In 99% van de CAO s worden geen leeftijdsgrenzen gehanteerd bij de werving en selectie van personeel. In 7% van de CAO s zijn afspraken aangetroffen specifiek gericht op de instroom van oudere werknemers. In CAO s worden ook afspraken aangetroffen die oudere werknemers in staat stellen gedurende langere tijd werkzaam te blijven in de onderneming. In 76% van de CAO s zijn bepalingen met betrekking tot arbeidstijdenregelingen voor ouderen opgenomen. Het gaat hierbij om het vrijstellen van oudere werknemers van overwerk, weekenddiensten en ploegendiensten. 66% van de CAO s biedt oudere werknemers de mogelijkheid om op weekbasis structureel minder te gaan werken. Oudere werknemers hebben in 90% van de CAO s recht op extra verlof op basis van leeftijd. 8

11 loopbaanbeleid In 60% van de CAO s zijn afspraken aangetroffen over het voeren van een loopbaanbeleid. Het gaat hierbij om loopbaanbegeleiding en loopbaanombuiging maar ook de mogelijkheden van enerzijds deeltijdpensionering en anderzijds de mogelijkheid om door te werken na de pensioengerechtigde leeftijd. In 42% van de CAO s gaat het om afspraken met betrekking tot loopbaanbegeleiding, in 7% om afspraken met betrekking tot loopbaanombuiging en in 20% van de CAO s om demotie wat wil zeggen dat oudere werknemers kunnen doorstromen naar een lagere functie of naar een functie met minder zware taken. Demotie kan gepaard gaan met salarisvermindering. Door de zogenaamde demotiebepaling in pensioenregelingen heeft dit geen gevolgen voor de opbouw van het pensioen 4. In 43% van de CAO s wordt aan oudere werknemers de mogelijkheid geboden om voor een deel van de werktijd gebruik te maken van de pensioenregeling, het zogenaamde deeltijdpensioen. In 26% van de CAO s is een regeling opgenomen die werknemers in staat stelt ook na hun pensioengerechtigde leeftijd door te werken. pensionering In 36% van de CAO s is een bepaling opgenomen die oudere werknemers in staat stelt ter voorbereiding op het prepensioen enkele dagen verlof op te nemen. In 84% van de CAO s is voorzien in een VUT-regeling en in 64% zijn afspraken over een prepensioenregeling opgenomen. totaaloverzicht Ouderenbeleid In 98% van de onderzochte CAO s zijn afspraken met betrekking tot leeftijdsbewust personeelsbeleid aangetroffen. Het gaat hierbij om zaken als de instroom van oudere werknemers, het niet hanteren van leeftijdsgrenzen bij werving en selectie, een arbeidstijdenregeling voor ouderen, de mogelijkheid om structureel minder te werken en extra verlofdagen op basis van leeftijd. In 80% van de CAO s zijn afspraken op het terrein van loopbaanbeleid aangetroffen. Het gaat dan om de variabelen: loopbaanbeleid, loopbaanbegeleiding, loopbaanombuiging, demotie, deeltijdpensioen en de mogelijkheid door te werken na de pensioengerechtigde leeftijd. In 93% van de CAO s zijn afspraken met betrekking tot pensionering aangetroffen. Het gaat dan om verlof ter voorbereiding op de prepensionering, een VUT-regeling dan wel een prepensioenregeling 4 Uit onderzoek van de Verzekeringskamer blijkt dat voor 90% van de actieve deelnemers in een pensioenfonds het pensioenreglement een demotiebepaling kent, uit Ouderenbeleid in CAO s (2001) 9

12

13 BIJLAGEN

14

15 1 GEHANTEERDE ONDERZOEKEN Voor de presentatie van het overzicht van levensloopbestendige afspraken in CAO s is gebruik gemaakt van een drietal door de Arbeidsinspectie uitgevoerde onderzoeken die betrekking hebben op: 1 arbeid en zorg 2 employability, en 3 ouderenbeleid Titels Schaeps, M.J.M., Feenstra, P.W., Klaassen, C. Arbeid en zorg in CAO s Een update van de resultaten van het over 1999 uitgevoerde onderzoek. Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Den Haag, Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Employability in Najaarsrapportage CAO-afspraken Den Haag, Spijkerman, R., Klaassen, C. Ouderenbeleid in CAO s (2001) Een onderzoek naar afspraken tussen sociale partners met betrekking tot oudere werknemers. Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Den Haag, i

16 2 LIJST MET ONDERZOCHTE CAO S In onderstaande tabel wordt een opsomming gegeven van de CAO s waarover is gerapporteerd. Het betreft 122 CAO s die in alle drie de onderzoeken voorkomen. Tabel 1 Een overzicht van de CAO s en het aantal werknemers, uitgesplitst naar economische sector Landbouw en visserij werknemers 11 Tuinbouw Landbouw Hoveniersbedrijf Landbouwwerktuigen exploiterende ondernemingen Industrie 154 Unilever Bakkersbedrijf Heineken Nederland Beheer BV Textielindustrie Confectie-industrie Timmerfabrieken Kartonnage- en flexibele verpakkingsbedrijf Grafi-media Akzo Nobel Chemicals Akzo Nobel Nederland B.V. (HP) DSM Limb urg B.V Akzo Nobel Pharma bv Acordis Betonproduktenindustrie Metaal- en elektrotechnische industrie Metaal- en elektrotechnische industrie (HP) Corus Staal B.V Metaalbewerking (metaalnijverheid) Oce Nederland B.V Philips (cao A) Philips (cao B) Carrosseriebedrijf (metaalnijverheid) Meubelindustrie en meubileringsbedrijven Sociale werkvoorziening Bouwnijverheid 452 Bouwbedrijf Bouwbedrijf UTA-personeel Loodgieters- fitters- en c.v. bedrijven (metaalnijverheid) Elektrotechnischbedrijf (metaalnijverheid) Stukadoors- afbouw- en terrazzobedrijf Schilders- afwerkings- en glaszetbedrijf ii

17 Handel en horeca 501 Motorvoertuigen en tweewielerbedrijven (metaalnijverheid) Bloemen en planten (groothandel) Vleessector Levensmiddelen en/of zoetwaren (groothandel) Technische groothandel Textielgoederen en aanverwante artikelen (groothandel) Informatie-; communicatie- en kantoortechnologiebranche Detailhandel (VAD) Koninklijke Bijenkorf Beheer Levensmiddelenbedrijf Levensmiddelen (grootwinkelbedrijven) Vroom en Dreesmann BV HEMA Aardappelen groenten fruit (detailhandel) Slagersbedrijf Apotheken Drogisterijbranche Gemengde- en speelgoedbranche IKEA Nederland & IKEA Systems Bloemendetailhandel Tuincentrumbranche Electrotechnische detailhandel Mode detailhandel Wonen Schoenendetailhandel Textiel; grootwinkelbedrijven Boekhandel en Kantoorvakhandel Doe het zelf branche Horeca- en aanverwant bedrijf Verblijfsrecreatie Contract-cateringbedrijf Transport en communicatie 601 NS Reizigers Goederenvervoer Nederland (KNV) Beroepsgoederenvervoer over de weg (NOB) Openbaar vervoer Van Gend en Loos B.V Taxivervoer Selectvracht B.V KLM-cabinepersoneel KLM-grondpersoneel ANWB Reisorganisaties TNT Postgroep (TPG) Postkantoren Zaterdagbestellers KPN N.V KPN Callcenter Agents 4000 iii

18 Zakelijke dienstverlening 651 RABO-bank ABN AMRO Fortis bank ING bank ACHMEA BV Verzekeringsbedrijf (binnendienst) SNS Reaal Groep ABP/USZO Woningcorporaties Atos Origin Pinkroccade Start Arbeidsvoorzieningsorganisatie Uitzendbureaus; vaste medewerkers Uitzendkrachten (ABU) Uitzendkrachten (NBBU) Beveiligingsorganisaties (particuliere) Schoonmaak- en glazenwassersbedrijf Overige dienstverlening 751 Gemeente-ambtenaren Provinciepersoneel Rijkspersoneel Defensie-personeel Politie-personeel GAK Groep St. Sociaal Fonds Bouwnijverheid Nederlandse universiteiten (bijzonder) Nederlandse universiteiten (openbaar) Ziekenhuiswezen Huisartsenzorg Arbo Unie Nederland Academische ziekenhuizen Verpleeg- en verzorgingshuizen Jeugdhulpverlening Welzijnswerk Gehandicaptenzorg Thuiszorg Kinderopvang Geestelijke Gezondheidszorg Hoger beroepsonderwijs Holland Casino's Kappersbedrijf In onderstaande tabel zijn bovenstaande gegevens samengevat: voor de 7 economische sectoren is het aantal CAO s en het aantal werknemers dat daaronder valt weergegeven. iv

19 Tabel 2 Een overzicht van het aantal CAO s en werknemers, per economische sector 5 economische sector aantal CAO's aantal werknemer totaalaantal CAO's aantal werknemer Landbouw en visserij Industrie Bouwnijverheid Handel en horeca Transport en communicatie Zakelijke dienstverlening Overige dienstverlening totaal In de laatste twee kolommen is het totaalaantal bij de Arbeidsinspectie aangemelde CAO s en het daarbij horende totaalaantal werknemers vermeld, uit Voorjaarsrapportage CAO-afspraken 2002 v

20 3 TOTAALOVERZICHT PER CAO vi