Leven van lucht I 1. Leven. van lucht. Over de betekenis van stikstof voor onze voeding
|
|
- Roel Willems
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Leven Leven van lucht I 1 van lucht Over de betekenis van stikstof voor onze voeding
2 Leven van lucht I 1 Inhoud Leven van lucht is natuurlijk onmogelijk 3 Introductie Waarom is aanvulling van stikstof noodzakelijk? Waarom aanvulling met minerale meststoffen? Leven van lucht 7 Groeien met stikstof Van lucht naar plantenvoeding 9 Winning van voedingsstikstof Van voeding terug naar lucht 11 Verlies van voedingsstikstof De stikstofcyclus in balans door aanvoer 13 van verse stikstof Uit de lucht gegrepen 15 Aanvulling van voedingsstikstof Voedingsstikstof komt niet meer alleen uit natuurlijke bronnen Gereed voor de toekomst 19
3 2 Leven van lucht I 3 Leven van lucht is natuurlijk onmogelijk Toch zit er veel waars in deze uitspraak. Lucht levert ons niet alleen zuurstof maar ook water en voeding. Nederland speelt een belangrijke rol in de wereldwijde voedselzekerheid. Dankzij onze kennis en efficiënte landbouwmethoden zijn wij in staat hoge opbrengsten te behalen en tegelijkertijd de bestaande landbouwgrond duurzaam in stand te houden. Centraal hierbij staat het optimaal gebruik van meststoffen: basisbemesting met organische mest, slim aangevuld met minerale meststoffen, ofwel kunstmest. Bijna de helft van de mensen op aarde wordt gevoed dankzij het gebruik van minerale meststoffen. De huidige wereldbevolking bestaat uit 7 miljard mensen. Dagelijks groeit dit cijfer met In een wereld zonder kunstmest kunnen zo n 4 miljard mensen gevoed worden. Waarom is aanvulling van stikstof noodzakelijk? Stikstof is een voorwaarde voor alle leven op aarde. Het vormt namelijk de basis van ons DNA en onze eiwitten. De lucht om ons heen zit van nature vol stikstof. Wij hebben echter een gebonden vorm van luchtstikstof nodig om van te leven: voedingsstikstof. Voedingsstikstof stelt planten in staat eiwitten te maken die dienen als voedsel voor dieren en mensen. In het complexe proces van gebruik en consumptie van voedingsstikstof gaat een deel hiervan weer verloren. Dit verlies is natuurlijk en onvermijdelijk en aanvulling in de bodem is noodzakelijk. Hierbij spelen minerale meststoffen een essentiële rol.
4 4 Leven van lucht I 5 Waarom aanvulling met minerale meststoffen? Het vruchtbaar houden van landbouwgrond begint met het gebruik van organische mest waaronder dierlijke mest en compost. Hergebruik van de waardevolle elementen in mest en compost is verstandig en nodig. Ze leveren echter onvoldoende voedingsstikstof om onvermijdelijke verliezen aan te vullen. Minerale mest vult dit verschil aan. Optimale bemesting is voor iedere bodem weer anders. Minerale mest kan op maat worden toegepast, vult de specifieke behoefte aan voedingsstoffen aan en heeft een directe en voorspelbare werking. Gecombineerd gebruik van meststoffen verbetert de productiviteit van landbouwgrond, houdt de bodem gezond en verlaagt de milieubelasting. Recent onderzoek van dr. ir. Jaap Schröder van Wageningen University & Research Centre is gericht op slim gebruik van kunstmest. Zijn advies: Gebruik het waar en wanneer het nodig is. De wetenschapper onderbouwt hoe kunstmest bijdraagt aan sterke landbouwgrond en dus aan de productie van voldoende en gezond voedsel. Enkele conclusies uit het onderzoek: Kunstmest is nodig om aan de groeiende voedselproductie te voldoen verbetert de kwaliteit van landbouwgrond is onderdeel van een duurzame voedselketen is nodig als efficiënte aanvulling op organische meststoffen voorziet op een verantwoorde wijze in voedingsstikstof De hier volgende verhandeling Leven van lucht is een licht verteerbare weergave van de weg die stikstof aflegt van lucht, regen en bodem tot ons ontbijt.
5 ,, 6 We are,, creatures of the air. Thomas Hager, schrijver en wetenschapshistoricus, 2008 Leven van lucht Groeien met stikstof Leven van lucht I 7 We are creatures of the air. The stuff of our bodies the atoms that make up our skin and bone, blood, brain, and everything else comes primarily from the atmosphere. Sometimes the route is direct, sometimes indirect. Dit citaat van Thomas Hager uit zijn boek The Alchemy of Air verbindt lucht met leven. Ons lichaam en onze geest bestaan in essentie uit chemische bindingen tussen verschillende elementen. Veel van deze elementen komen uit de lucht die wij inademen. We zijn bekend met zuurstof, waterstof en koolstof die we aanvullen door het inademen van lucht, het drinken van water en het eten van koolhydraten. Calcium en ijzer kennen we ook. We krijgen ze binnen met bijvoorbeeld zuivel en groenten en soms met een pilletje. Minder bekend is dat ons lichaam ook 2 à 3 kilo stikstof bevat. Stikstof, bekend als het element N, vormt de basis van ons DNA en onze eiwitten. In het proces van cel vernieuwing worden eiwitten afgebroken waarna ze ons lichaam verlaten. Omdat wij slechts over een beperkte stikstof- of eiwitreserve beschikken, moeten we deze dagelijks aanvullen. Ook planten bevatten eiwitten en hebben stikstof nodig om te groeien. Stikstof is een voorwaarde voor alle leven op aarde. Zonder stikstof geen leven.
6 8 Leven van lucht I 9 Van lucht naar plantenvoeding Winning van voedingsstikstof Wij zijn omgeven zijn door een oneindige hoeveelheid stikstof. De atmosfeer bestaat voor bijna 80% uit gasvormig stikstof, ook wel luchtstikstof of N 2. We ademen het in maar nemen het niet op in ons lichaam. Het is alsof we in een bootje op de onmetelijke oceaan dobberen: eindeloos veel water om ons heen maar we kunnen we het niet drinken. Om luchtstikstof geschikt te maken voor consumptie, moet het gebonden worden. Daarmee ontstaat zogenaamd voedingsstikstof, dat als plantenvoeding fungeert. Op natuurlijke wijze wordt stikstof gebonden in de atmosfeer en in de bodem. Bliksem brengt bijvoorbeeld atmosferische binding van luchtstikstof teweeg, die via hemelwater als voedingsstikstof in de bodem terecht komt. In samenwerking met bepaalde planten, vooral klavers, binden ook bodembacteriën luchtstikstof. Deze vormen van voedingsstikstof komen in de bodem terecht. Planten nemen voedingsstikstof op, maken er eiwitten en andere stoffen van en zo vindt het ook een weg naar dieren en mensen die deze planten eten.
7 10 Leven van lucht I 11 Van voeding terug naar lucht Verlies van voedingsstikstof In het agrarische proces verdwijnt de meeste voedingsstikstof met het oogsten van gewas. De eiwitrijke dus stikstofrijke planten verdwijnen simpelweg van het land. Vanzelfsprekend moet een boer de voedingsstikstof die met de oogst is afgevoerd aanvullen om de bodemvruchtbaarheid te herstellen. Dat is echter onvoldoende. Naast de geoogste hoeveelheid voedingsstikstof is er namelijk ook natuurlijk verlies ontstaan naar lucht en soms water. In de bodem komen namelijk niet alleen bacteriën voor die luchtstikstof omzetten in voedingsstikstof, maar veel vaker ook bacteriën die juist het omgekeerde doen. Daardoor verdwijnt stikstof opnieuw naar de lucht en is niet meer beschikbaar voor plantengroei. Voedingsstikstof die een plant kan opnemen is mobiel. Het deel dat de plant nog niet heeft opgenomen kan daardoor bij veel regen gemakkelijk wegspoelen in de bodem. Afhankelijk van de omstandigheden komt een deel uit de bodem via grondwater terecht in het oppervlaktewater. Het verlies van waardevolle voedingsstikstof is dus natuurlijk en onvermijdelijk. Aard en omvang van stikstofverlies zijn afhankelijk van klimaat, weer, gewassoort, bodemtype en bemestingsefficiëntie. Ruwweg kun je stellen dat het verlies qua omvang vergelijkbaar is met de afvoer van het geoogste product.
8 12 Leven van lucht I 13 N De stikstofcyclus in balans door aanvoer van verse stikstof N N De atmosfeer bestaat voor bijna 80% uit gasvormig stikstof of luchtstikstof. Om luchtstikstof geschikt te maken voor consumptie moet het gebonden worden. In de natuur gebeurt dit in de atmosfeer en in de bodem. Luchtstikstof kan in de atmosfeer gebonden worden door o.a. bliksem. Dit komt via hemelwater als voedingsstikstof in de bodem terecht. N N Bodembacteriën veroorzaken biologische binding van luchtstikstof. Voedingsstikstof verdwijnt op natuurlijke wijze naar lucht, bodem en water en daarnaast met het oogsten van gewas. N Om de groeiende wereld voedselvraag bij te benen is er aan het begin van de vorige eeuw een manier ontwikkeld om voedingsstikstof te maken. Luchtstikstof wordt op industriële schaal gebonden en verwerkt tot minerale meststoffen. Deze vormen samen met de atmosferische en biologische varianten een ijzersterke combinatie.
9 ,, 14 Ovidius, Romeins dichter, 1 n.c. Mediis sitimus in undis Wij komen om van dorst, temidden van het water.,, Leven van lucht I 15 Uit de lucht gegrepen Aanvulling van voedingsstikstof We gaan weer even terug naar ons bootje op de oceaan. Hoewel omgeven door een oneindige hoeveelheid water hebben we toch dorst. Onze waterfles is leeg. Gelukkig regent het, maar onvoldoende om ons water aan te vullen. We moeten nu echt een list verzinnen. Dit geldt ook voor stikstof. We zijn omgeven door luchtstikstof maar we kunnen het niet tot ons nemen. Daarvoor hebben wij voedingsstikstof nodig. De hoeveelheid voedingsstikstof uit natuurlijke bronnen (bliksem, bacteriën) was altijd schaars, maar eeuwenlang voldoende om de wereldbevolking van het nodige voedsel te voorzien. Dit was voornamelijk te danken aan boeren, de stikstof experts bij uitstek. Om betere gewassen en meer oogst te krijgen, gebruikten zij al voedingsstikstof in de vorm van vogelmest, stalmest en compost en lieten velden braak liggen om voedingsstikstof op te sparen.
10 16 Leven van lucht I 17 Voedingsstikstof komt niet meer alleen uit natuurlijke bronnen Bevolkingsgroei veroorzaakte eind achttiende eeuw een tekort aan voedingsstikstof, zodat er onvoldoende was om in de stijgende wereld voedselvraag te kunnen voorzien. In de tweede helft van de negentiende eeuw was guano internationaal een aanvulling op bestaande bronnen van voedingsstikstof. Deze gedroogde uitwerpselen van zeevogels konden het mesttekort echter niet oplossen. Het was tijd voor een list. Twee wetenschappers ontwikkelden aan het begin van de vorige eeuw het naar hen genoemde Haber-Bosch proces: minerale binding van luchtstikstof. Deze innovatie wordt nog steeds gezien als één van de grootste uitvindingen aller tijden. Op industriële schaal wordt luchtstikstof gebonden met waterstof dat is verkregen uit aardgas of elektriciteit. De hierdoor geproduceerde voedingsstikstof wordt als plantenvoeding gebruikt in de vorm van minerale mest ofwel kunstmest.
11 18 Leven van lucht I 19 Gereed voor de toekomst We zijn nu 100 jaar verder en delen de aarde met meer dan 7 miljard mensen. We verwachten dat in 2050 de 9 miljardste aardbewoner geboren wordt. De voedselproductie kan niet achterblijven bij de bevolkingsgroei. Als we volledig afhankelijk waren van de voedingsstikstof die via bliksem en bacteriën beschikbaar komt dan konden we op aarde maar met zo n 4 miljard mensen leven. We zouden dan een goeddeels vegetarisch dieet moeten volgen en jaarlijks veel landbouwgrond uit productie moeten nemen om daar met klavers voldoende voedings stikstof op te sparen. In dit scenario gaat er extra natuur verloren omdat deze moet worden omgezet in landbouwgrond. Aanvulling met minerale meststoffen is in onze tijd daarom onvermijdelijk. We kunnen in principe een oneindige hoeveelheid voedingsstikstof produceren. Toch is zuinigheid geboden, want minerale binding kost veel energie en overmatig gebruik van voedingsstikstof kan ten koste gaan van het milieu. De huidige efficiënte landbouwmethoden stellen ons in staat hoge opbrengsten te behalen en tegelijkertijd de bestaande landbouwgrond duurzaam in stand te houden. Optimaal benutten van meststoffen staat daarbij centraal: basisbemesting met organische mest, slim aangevuld met minerale meststoffen. Minerale mest zorgt voor efficiënte stikstofopname door de plant en het gebruik van mest en compost zorgt voor circulatie van voedingsstikstof. Een ijzersterke combinatie. Aanvulling van voedingsstikstof is dus een kwestie van efficiëntie en spaarzaamheid. Oftewel ons gezond boerenverstand gebruiken.
12 20 Colofon Uitgever OCI Nitrogen B.V. Mijnweg 1 Postbus AC Geleen 6160 AP Geleen Nederland tel Redactie Elisabeth Koot, Jan Jaap Nusselder Bronnen Schröder, J.J. (2014) The Position of Mineral Nitrogen Fertilizer in Efficient Use of Nitrogen and Land: A Review. Natural Resources, 5, Hager, T. (2008) The Alchemy of Air, Harmony/Crown Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO) Fertilizers Europe (vertegenwoordigt de belangrijkste kunstmestfabrikanten in Europa) Disclaimer OCI Nitrogen stelt de gegevens in deze brochure alleen beschikbaar met als doel het verstrekken van informatie en adviseert dan ook enkel naar beste weten volgens recente informatie, echter zonder daarvoor aansprakelijkheid op zich te nemen. Hoewel OCI Nitrogen met de grootst mogelijke zorgvuldigheid let op de juistheid en de volledigheid van de in deze brochure verstrekte gegevens en informatie, garandeert zij niet dat deze gegevens en informatie vrij zijn van fouten of onvolkomenheden. OCI Nitrogen aanvaardt geen enkele verantwoordelijkheid voor schade op welke manier dan ook, ontstaan door gebruik, onvolledigheid of onjuistheid van de aangeboden informatie in deze brochure. Er kunnen geen rechten aan de informatie in deze brochure worden ontleend.het auteursrecht op deze brochure berust bij OCI Nitrogen of bij derden, die met toestemming dit (beeld)materiaal beschikbaar hebben gesteld aan OCI Nitrogen. Het is derden niet toegestaan om (delen van) deze brochure openbaar te maken of te verveelvoudigen, behalve met de voorafgaande toestemming van OCI Nitrogen OCI Nitrogen B.V.
13 Klimaatveranderingen en een sterk groeiende bevolking zetten de wereld voedselproductie onder druk en putten de aarde uit. Duurzame productie van voedsel en verantwoord ondernemen zijn een vereiste voor de toekomst van de wereld. De oplossing ligt in het duurzaam verrijken van bestaande landbouwgrond. Hierbij spelen minerale meststoffen een essentiële rol en staan gezondheid en milieu centraal. Vanuit de wetenschap dat minerale meststoffen een belangrijke maatschappelijke functie vervullen, investeert OCI Nitrogen continu in onderzoek en techniek. Kennis en resultaten uit onderzoek delen wij graag. Niet met commercieel oogmerk maar vanuit overtuiging. Voor de digitale versie van deze uitgave, bezoek
Samenstelling en eigenschappen
Samenstelling en eigenschappen Mest is onder te verdelen in kunstmest en natuurlijke mest. Natuurlijke mest is op zijn beurt weer onder te verdelen in mest van dierlijke herkomst en mest van plantaardige
Nadere informatieVerduurzaming van de veehouderij: urgentie vanuit mondiaal perspectief
Verduurzaming van de veehouderij: urgentie vanuit mondiaal perspectief Conferentie Keuzes voor landbouw en veehouderij Huidige mondiale impact van veehouderij Biodiversiteit, aandeel 30% in mondiaal verlies
Nadere informatieNORBERT RAUCH RAUCH LANDMASCHINENFABRIK GMBH
NORBERT RAUCH RAUCH LANDMASCHINENFABRIK GMBH De rol van minerale en organische meststoffen in de komende 10 jaar vanuit het oogpunt van de kunstmeststrooier fabrikant 2 Norbert Rauch 20151208 Grond om
Nadere informatieOrganisch (rest)materiaal als Bodemverbeteraar
17-1- Organisch (rest)materiaal als Bodemverbeteraar BODEM De Bodem Van Groot naar Klein tot zeer klein 2 1 17-1- Bodemprofiel Opbouw van de bodem Onaangeroerd = C Kleinste delen = 0 en A Poriënvolume
Nadere informatieDUURZAME VOEDSEL PRODUCTIE IN 2050: INTENSIVEREN EN EXTENSIVEREN! JAN WILLEM ERISMAN
DUURZAME VOEDSEL PRODUCTIE IN 2050: INTENSIVEREN EN EXTENSIVEREN! JAN WILLEM ERISMAN Louis Bolk (1866-1930) Hoe ruimer zou onze opvatting van het leven zijn, indien het ons gegeven was dit eens te bestuderen
Nadere informatieDe bodem onder de kringloop Hou rekening met organische stof
Nutriënten Management Instituut B.V. Postbus 250, 6700 AG Wageningen T: 088 8761280 E: nmi@nmi-agro.nl I: www.nmi-agro.nl De bodem onder de kringloop Hou rekening met organische stof Marjoleine Hanegraaf
Nadere informatieBelgië: een belangrijke speler in minerale meststoffen. Belfertil
België: een belangrijke speler in minerale meststoffen Belfertil Belfertil Belgian Luxemburg Mineral Fertilizer Association Belfertil vertegenwoordigt de minerale meststoffensector. N, P, K Basis minerale
Nadere informatieNutriënten en organische stof stromen en voorraden op wereld en Europese schaal. Jan Peter Lesschen. Kimo van Dijk en Oene Oenema
Nutriënten en organische stof stromen en voorraden op wereld en Europese schaal Jan Peter Lesschen Kimo van Dijk en Oene Oenema Introductie Bodemvruchtbaarheid ongelijk verdeeld in de wereld Natuurlijke
Nadere informatie6.5. Werkstuk door een scholier 1097 woorden 2 maart keer beoordeeld. Keuzeopdracht; Hoofdstuk 6.4, opdracht B; Bron
Werkstuk door een scholier 1097 woorden 2 maart 2002 6.5 34 keer beoordeeld Vak ANW Keuzeopdracht; Hoofdstuk 6.4, opdracht B; Bron www.nicevzw.be www.food-micro.nl www.consumentenbond.nl Wat is nitraat
Nadere informatieNitraatrichtlijn. op weg naar het laatste. 28 November 2012 Mark Heijmans
Nitraatrichtlijn op weg naar het laatste actieprogramma? 28 November 2012 Mark Heijmans 1 Opzet Van mondiaal naar mineraal en van mineraal naar lokaal Beleid: ruimte en kaders Uitvoering: instrumenten,
Nadere informatieWaarom wormencompost? Presentatie op 3 juli 2019 In het kader van de O-genledenexcursies
Waarom wormencompost? Presentatie op 3 juli 2019 In het kader van de O-genledenexcursies De huidige inefficiënte benutting van stikstof proces Verlies% Bij de toediening aan het gewas 60% Bij de consumptie
Nadere informatieWat weet jij over biologisch en over de bodem?
Met leuke vragen, opdrachten en experimenten voor thuis! Wat weet jij over biologisch en over de bodem? Biologisch, lekker natuurlijk! Heb je er wel eens over nagedacht dat alles wat je eet, van een plant
Nadere informatieDuurzame wereldvoedselvoorziening. hoe ziet dit vraagstuk eruit en in welke richting liggen de oplossingen?
Duurzame wereldvoedselvoorziening hoe ziet dit vraagstuk eruit en in welke richting liggen de oplossingen? Even voorstellen: Ruben Bringsken Ondernemer in Food en ICT (focus op duurzame oplossingen) Eigenaar/participatie
Nadere informatieEen mooie tuin? Bemest! Top 5 vragen en antwoorden over bemesting! + 5 tips van onze specialist
Een mooie tuin? Bemest! Top 5 vragen en antwoorden over bemesting! + 5 tips van onze specialist Inhoudsopgave 1 Waarom is bemesten zo belangrijk? p5 Hoe vaak moet ik eigenlijk bemesten? p6 4 3 Wat is het
Nadere informatieGezondheid & Voeding
Biologische voeding tegen over de gangbare chemische voeding Ik wil graag een pleidooi houden voor gezonde biologische voeding. Het marktaandeel van biologisch voeding is de laatste jaren vertienvoudigd.
Nadere informatieNaam: WATER. pagina 1 van 8
Naam: WATER Geen leven zonder water Zonder water kun je niet leven. Als je niet genoeg drinkt, krijgt je dorst. Als je dorst hebt, heeft je lichaam water tekort. Je raakt dit water vooral kwijt door te
Nadere informatieVeel leesplezier! Bertus Stip, Hoveniersbedrijf Stip
Het bodemboek aanleg en onderhoud van de tuin Voorwoord De grond in de tuin, wat moeten we daar nu weer mee? Misschien heeft u zichzelf deze vraag wel eens gesteld. Wij van Hoveniersbedrijf Stip stellen
Nadere informatieKlimaatverandering en onze voedselzekerheid
Klimaatverandering en onze voedselzekerheid Prof. Dr. Martin Kropff Rector Magnificus Wageningen University Vice-president Raad van Bestuur Wageningen UR Ons klimaat verandert Ons klimaat verandert Oplossingsrichtingen
Nadere informatieGoede bemesting geeft gezonde planten
Goede bemesting geeft gezonde planten Door: HortiNova Opbouw van presentatie: Doel van gezonde bodem & plant Hoe groeit een plant? Hoe kan een plant ziek worden? Waarom moeten we bladgroen en wortels promoten
Nadere informatieOpdrachten. Organische bemesting opdrachten 1
Opdrachten Organische bemesting opdrachten 1 Inleiding Je weet dat je melk moet drinken om voldoende calcium binnen te krijgen voor de opbouw van je botten. Calcium is dus een belangrijk element voor de
Nadere informatieAgrifirm introduceert TopCote aardappel. Onze nieuwe kunstmest voor een continue voeding. Zeker en zorgeloos.
Agrifirm introduceert TopCote aardappel Onze nieuwe kunstmest voor een continue voeding. Zeker en zorgeloos. De introductie van high-tech meststoffen Na drie jaar wetenschappelijk onderzoek en praktijkonderzoek
Nadere informatieVerantwoorde groei. Door de groei van de wereldbevolking neemt de hoeveelheid beschikbare landbouwgrond per persoon snel af.
Care for growth Dagelijks groeit de wereldbevolking met 200.000 mensen. Elke dag 200.000 monden meer die gevoed moeten worden. Terwijl de hoeveelheid beschikbare landbouwgrond per persoon dramatisch afneemt
Nadere informatieEcosysteemdiensten. Blok 1 Mariene omgeving. Marieke Verweij (ProSea) Dag 1 de zee en mijn werk / 24 september Duurzaam werken op Zee
Ecosysteemdiensten Blok 1 Mariene omgeving Marieke Verweij (ProSea) Dag 1 de zee en mijn werk / Duurzaam werken op Zee NASA Duurzaam werken op zee 2 Maar al dat water is niet eindeloos veel We weten meer
Nadere informatieWat is vandaag de dag nog duurzaam?
Wat is vandaag de dag nog duurzaam? Duurzame voeding Schaal als spanningsveld VU Amsterdam 3 oktober 04 Inderdaad... Bron: NRC 7/0/04 Harry Aiking Overzicht Duurzaamheid is dynamisch Duurzaamheid en voedselzekerheid
Nadere informatieafbeelding 1 Aquaponics: planten kweken op vissenpoep Een nieuwe duurzame manier om voedsel te produceren!
Aquaponics Tijdens het bekijken van een website met suggesties voor profielwerkstukken raken Joey en Tom geïnteresseerd in het onderwerp aquaponics (afbeelding 1). afbeelding 1 Aquaponics: planten kweken
Nadere informatieNMVisie op Koe&Klimaat
Wat is de positie van de melkveehouderij in het klimaatvraagstuk? Voor ons blijft onderbelicht wat het significante verschil is met overige bronnen van broeikasgassen. Positie van de melkveehouderij in
Nadere informatieEiwitten. Voeding en Welzijn
Eiwitten Voeding en Welzijn Vandaag Mindmap Maak een mindmap Wat weet je allemaal over eiwitten? Filmpje Filmpje Wat is je opgevallen in het filmpje? Wat wist je nog niet? Opdracht Pak ons voedsel erbij.
Nadere informatieORGANISCHE STOF BEHEER
ORGANISCHE STOF BEHEER Weet wat je bodem eet! Anna Zwijnenburg van A tot Z landbouwadvies EVEN VOORSTELLEN Zelfstandig landbouwadviseur voor de akkerbouw/groenvoeder gewassen voor de thema s bodem, vruchtwisseling
Nadere informatie5,4. Planten voeding behoefte. Kunstmest stoffen. De fysische vorm. Keuzeopdracht door een scholier 1865 woorden 22 mei keer beoordeeld
Keuzeopdracht door een scholier 1865 woorden 22 mei 2001 5,4 62 keer beoordeeld Vak ANW Keuzeopdracht 5.3 Als men landbouw in de toekomst wil bedrijven kan men niet meer simpel parasiteren op de vruchtbaarheid
Nadere informatieMineral Valley Twente: Toonaangevend voor bodem en mestverwerking
Mineral Valley Twente: Toonaangevend voor bodem en mestverwerking Aanleiding In Twente is het mestoverschot aanzienlijk. De agrarische bedrijven moeten een bestemming voor het mestoverschot vinden buiten
Nadere informatieNIEUW. De stikstofstabilisatie voor een verhoogde efficiëntie van stikstof in drijfmest
NIEUW De stikstofstabilisatie voor een verhoogde efficiëntie van stikstof in drijfmest Organische meststoffen efficiënte benutting van stikstof Stikstofbemesting is een elementair onderdeel van de moderne
Nadere informatieBomendag Van Den Berk 26-9-2013. Pius Floris. directeur Plant Health Care.
Bomendag Van Den Berk 26-9-2013 Pius Floris. directeur Plant Health Care. Plant Health Care. Al meer dan 25 jaar actief in wortelbiologie. Al in 2009 verkozen tot de top 20 meest duurzame bedrijven ter
Nadere informatieModule Plantenvoeding
Module Plantenvoeding Colofon Auteur Jan van den Langenberg, Helicon, Boxtel Redactie Marga Winnubst, Kristal Tekst- en communicatiebureau Beeld ARKA media BV, Beeldverwerving en beeldcreatie Resonans
Nadere informatieOpen teelten op zandgronden hebben meer tijd nodig om te voldoen aan nitraatrichtlijn
Resultaten Systeemonderzoek Vredepeel geven aan: Open teelten op zandgronden hebben meer tijd nodig om te voldoen aan nitraatrichtlijn Themadag NBV, Wageningen, 8 november 2013 Janjo de Haan Nieuw mestbeleid
Nadere informatieSamen Ondernemen met de Natuur
Samen Ondernemen met de Natuur Henk Gerbers Kleinschalig maakt gelukzalig, of is bulk beter? Naar een Voedselbeleid van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) Verhaal over Ondernemen
Nadere informatieHet lezen van de etiketten
Terug naar vorige hoofdstuk Terug naar inhoudsopgave Verder naar volgende hoofdstuk Het lezen de etiketten De inhoud dit hoofdstuk: Vergelijkende voedsel analyses Wat er in de wet staat - en wat niet Mineralen
Nadere informatieir. L. Delanote, ir. A. Beeckman PCBT vzw Kruishoutem, 16 maart 2011
ir. L. Delanote, ir. A. Beeckman PCBT vzw Kruishoutem, 16 maart 2011 De vruchtbaarheid en de biologische activiteit van de bodem worden behouden en verbeterd - Door de teelt van vlinderbloemigen, groenbemesters
Nadere informatieModule Voer en duurzaamheid varkens
Module Voer en duurzaamheid varkens De CO 2 -voetafdruk van dit drukwerk is berekend met ClimateCalc en gecompenseerd bij: treesforall.nl www.climatecalc.eu Cert. no. CC-000057/NL Colofon Auteur Afke Zandvliet,
Nadere informatie1 Gewassen en hun afwijkingen Kennismaking met de plant Afwijkingen in de teelt Afsluiting 24
Inhoud Voorwoord 5 Inleiding 6 1 Gewassen en hun afwijkingen 9 1.1 Kennismaking met de plant 10 1.2 Afwijkingen in de teelt 17 1.3 Afsluiting 24 2 Afwijkingen voorkomen en bestrijdingsmethoden 25 2.1 Niet-parasitaire
Nadere informatieUCI-EXACOTE fr ~_- Care for growth
UCI-EXACOTE fr ~_- Care for growth _ De OCI Exacote-meststoffen bieden betrouwbare, effectieve en milieuvriendelijke oplossingen voor geavanceerde minerale bemesting. Het productportfolio is gebaseerd
Nadere informatieInhoudsopgave. 1. Onderscheidende product(ie) kenmerken van Bio-Trio 2
Inhoudsopgave Document: Pagina: 1. Onderscheidende product(ie) kenmerken van Bio-Trio 2 2. Bio Spring NSE 18-0-3(+2)+12 4 3. Bio Allround NSE 10-4-6(+3)+12 6 4. Bio Pre-Seed NSE 10-10-0(+HF)+12 8 5. Bio
Nadere informatieInhoud. Voorwoord 5. Trefwoordenlijst 73. Inhoud
Inhoud Voorwoord 5 1 Handel in duurzame producten 9 1.1 Duurzame of traditionele productie? 9 1.2 Logo s en keurmerken 11 1.3 Kosten van duurzame teelt 16 1.4 Relatie prijs - kwaliteit - afzet 17 1.5 Een
Nadere informatieDe voedselketenles LES 1 VRAAG: Waarom denk jij dat het erg is dat er soms eten weggegooid wordt?
VRAAG: Waarom denk jij dat het erg is dat er soms eten weggegooid wordt? 1 Hoe denk je dat de aardbeienjam op jouw boterham terecht is gekomen? Wat is er allemaal nodig om die aardbeienjam op jouw boterham
Nadere informatieUNITING THE ORGANIC WORLD
International Federation of Organic Agriculture Movements Principles of Organic Agriculture 1 Beginselen van de Biologische Landbouw De Beginselen vormen de wortels, waaruit de biologische landbouw groeit
Nadere informatieklimaatverandering en voedsel
klimaatverandering en voedsel Parijs; wat is er afgesproken en gaat het lukken? Wat betekent dit voor landbouw en voeding? Energie transitie als voorbeeld voor producent en consument Duurzaamheid als paradigma.
Nadere informatieManifest. Organische stof: leven in de Nederlandse bodem
Manifest Organische stof: leven in de Nederlandse bodem Benut het 6 de Actieprogramma Nitraatrichtlijn om de positie van organische stof in de Nederlandse meststoffenregelgeving te verbeteren! Wij roepen
Nadere informatieVisie op bodemvruchtbaarheid vanuit de landbouwsector. Themadag Nederlandse Bodemkundige Vereniging Vrijdag 8 november 2013 Mark Heijmans
Visie op bodemvruchtbaarheid vanuit de landbouwsector Themadag Nederlandse Bodemkundige Vereniging Vrijdag 8 november 2013 Mark Heijmans Introductie Mark Heijmans LTO Nederland Vereniging met 60.000 agrarisch
Nadere informatieVerterende bodembacteriën? Aanwezigheid van amylase producerende bacteriën in de bodem
Inleiding In de bodem leven bacteriën die het enzym amylase produceren. Amylase breekt zetmeelmoleculen (lange ketens van aan elkaar gekoppelde glucosemoleculen) af tot losse glucosemoleculen. In dit experiment
Nadere informatie( BIOLOGISCHE ) Akker- en tuinbouw. Vol met boerenwijsheid én leuke Wist je datjes... CAMPAGNE GEFINANCIERD MET STEUN VAN DE EUROPESE UNIE
BIOLOGISCHE ) Akker- en tuinbouw Vol met boerenwijsheid én leuke Wist je datjes... CAMPAGNE GEFINANCIERD MET STEUN VAN DE EUROPESE UNIE Een krop sla zonder gif Biologische aardappelen, granen en groenten
Nadere informatieBemestingsplan. Hans Smeets Adviseur DLV team boomteelt. DLV Plant
Bemestingsplan Hans Smeets Adviseur DLV team boomteelt Waarom een grondanalyse? Inzicht krijgen in de beschikbare voeding voor de plant; Hoofdelementen; Sporenelementen; ph van de grond; Organische stof
Nadere informatieBodemvruchtbaarheid. fundament onder voedselproductie. René Schils
Bodemvruchtbaarheid fundament onder voedselproductie René Schils Bodemvruchtbaarheid fundament onder voedselproductie Wat is bodemvruchtbaarheid? Waarom is bodemvruchtbaarheid belangrijk? Wat zijn de actuele
Nadere informatieBert Bellert, Waterdienst. 5 september 2011
Ammonium in de Emissieregistratie?! Natuurlijke processen, antropogene bronnen en emissies in de ER Bert Bellert, Waterdienst Ammonium als stof ook in ER??: In kader welke prioritaire stoffen, probleemstoffen,
Nadere informatieZal Europa de wereld voeden of omgekeerd?
Zal Europa de wereld voeden of omgekeerd? Jacques Van Outryve Europees en landbouwjournalist Jacques@van-outryve.be Provinciaal Bestuur Vlaams-Brabant 8 en 12 januari 2016 Het nieuwe Europa Relevantie
Nadere informatieHET BESTE MEDICIJN TER WERELD antwoordblad
Opdracht 1 Weet jij waar je poep en plas blijft nadat je hebt doorgetrokken?. Bijvoorbeeld. Het verdwijnt in het riool. Dan gaat het naar de waterzuiveringsinstallatie. Wat is je eerste indruk van de sanitaire
Nadere informatieLes Koolstofkringloop en broeikaseffect
LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Basisles Koolstofkringloop en broeikaseffect Werkblad Les Koolstofkringloop en broeikaseffect Werkblad Zonlicht dat de aarde bereikt, zorgt ervoor dat het aardoppervlak warm
Nadere informatieDe Groenten uit Amsterdam
een visie document over stadskwekerijen - januari 2011 Inleiding We hebben steeds meer voedsel nodig om de aarde te voeden. De wereldbevolking groeit van 7 miljard mensen vandaag naar ruim 9 miljard in
Nadere informatieNutriNorm.nl. Op NutriNorm vindt u praktische en onafhankelijke informatie over bemesting, meststoffen, bodem en strooien.
NutriNorm.nl Op NutriNorm vindt u praktische en onafhankelijke informatie over bemesting, meststoffen, bodem en strooien. Wij werken samen met onze kennispartners: Eurofins Agro, WageningenUR, Louis Bolk
Nadere informatieLEVENSGEMEEN SCHAPPEN
LEVENSGEMEEN SCHAPPEN 1 E e n e i g e n h u i s, e e n p l e k o n d e r d e z o n Waarom groeien er geen klaprozen op het sportveld? Waarom leven er geen kwallen in de IJssel? Kunnen struisvogels wel
Nadere informatieMoeten mensen er echt mee leren leven of... zou het ook aan onze voeding kunnen liggen?
Darmklachten zijn een steeds vaker voorkomend probleem. Ondanks de toename van het aantal klachten is er nog steeds geen passende oplossing gevonden voor het probleem. In mijn praktijk Detoxenzo kloppen
Nadere informatieDiversiteit in peulvruchten
Diversiteit in peulvruchten vanuit genenbank perspectief Noor Bas, Amerongen, 25 juni 2016 Diversiteit in peulvruchten Ontstaan van de gewassen Bewaren van diversiteit door genenbanken Belang diversiteit
Nadere informatieServing. the. One. who. serves
Serving the One who serves UITDAGING Afrika telt naar schatting 50 miljoen boerengezinnen die lijden aan ondervoeding. Deze kleinschalige boeren zouden de oplossing kunnen zijn voor het wereldvoedselprobleem.
Nadere informatie20160210 Verslag avond over Voedsel en Voedsel zekerheid
20160210 Verslag avond over Voedsel en Voedsel zekerheid Marijke de Graaf, werkzaam bij ICCO houdt een lezing over Voedsel en Voedsel zekerheid OPrganisatie ZWO-groep wijkgemeente Eindhoven-Zuid. We beginnen
Nadere informatieDuurzame Industrie. De ombouw van energie-intensief naar energie-efficiënt
Duurzame Industrie De ombouw van energie-intensief naar energie-efficiënt De ombouw van energie-intensief naar energie-efficiënt De verduurzaming van Nederland en van de industrie vraagt onder andere
Nadere informatieOntzorgen van de Rundveehouder. Loonbedrijf V.O.F. de Schalm Kennes Balans B.V.
Ontzorgen van de Rundveehouder Loonbedrijf V.O.F. de Schalm Kennes Balans B.V. Aanleiding ontwikkelen van nieuwe dienst Groei van melkveebedrijven; Melkveebedrijven ervaren knelpunten op gebied van arbeid,
Nadere informatieDe toegevoegde waarde van Ammonium in Kalksalpeter
De toegevoegde waarde van Ammonium in Kalksalpeter Water en kooldioxide zijn qua hoeveelheid de belangrijkste bouwstoffen voor planten. Van andere voedingsstoffen hebben ze minder nodig, al zijn die wel
Nadere informatieNotitie Bemestingswaarde van digestaten
1 Notitie Bemestingswaarde van digestaten J.J. Schröder (lid LTO-Commissie Bemesting Grasland en Voedergewassen) Wageningen, 25 oktober 2016 Digestaat is een algemene benaming voor meststoffen afkomstig
Nadere informatieWereldvoedselvoorziening en mondiale voedselzekerheid als uitdaging
Wereldvoedselvoorziening en mondiale voedselzekerheid als uitdaging Prof. Dr Ir Rudy Rabbinge Universiteitshoogleraar Duurzame Ontwikkeling & Voedselzekerheid, Wageningen UR Debatreeks De toekomst van
Nadere informatieNaar een duurzaam bodemen nutriëntenbeheer via de kringloopwijzer akkerbouw
Nutriënten Management Instituut B.V. Postbus 250, 6700 AG Wageningen T: 088 8761280 E: nmi@nmi-agro.nl I: www.nmi-agro.nl Naar een duurzaam bodemen nutriëntenbeheer via de kringloopwijzer akkerbouw Grond
Nadere informatiegezond zwanger met vitamines en mineralen
gezond zwanger met vitamines en mineralen Vitamines en mineralen: we kunnen geen dag zonder We weten dat we ze elke dag nodig hebben. Maar wat zijn het nu eigenlijk? Vitamines en mineralen zijn voedingsstoffen
Nadere informatieBijeenkomst PN DA. Hans Smeets. Adviseur DLV plant BV
Bijeenkomst PN DA Jongenelen oktober 2013 Hans Smeets. Adviseur DLV plant BV Waarom een grondanalyse? Inzicht krijgen in de beschikbare voeding voor de plant; Hoofdelementen; Sporenelementen; ph van de
Nadere informatieMestverwerking in De Peel
Mestverwerking in De Peel Mestverwerking Jan van Hoof, Jeanne Stoks, Wim Verbruggen Maart 2012 Agenda Doel van de avond Wat is mest? Wat is het mestprobleem? Waar komt mest vandaan? Hoeveel mest is er?
Nadere informatieDe bodem is van ons allemaal
Congres Bodem Anders! De bodem is van ons allemaal Openingsspeech 20 maart 2015 Beste mensen, Hartelijk dank voor de uitnodiging om hier vandaag de aftrap te mogen geven. Deze kans laat ik niet onbenut
Nadere informatieDuurzame bemesting: omgeving
Nutriënten Management Instituut B.V. Postbus 250, 6700 AG Wageningen T: 088 8761280 E: nmi@nmi-agro.nl I: www.nmi-agro.nl Duurzame bemesting Visie NMI Duurzame bemesting: omgeving Beperking milieubelasting
Nadere informatieDe wereld kan op lange termijn alleen biologisch gevoed worden
De wereld kan op lange termijn alleen biologisch gevoed worden Jan Willem Erisman 10 oktober 2016 Stikstof (nutriënten) hebben goede en Te weinig slechte kanten Te veel Voor 1 kg zuivere stikstof is 135
Nadere informatieDe bodem is de basis voor gewasbescherming!
De bodem is de basis voor gewasbescherming! www.tenbrinkebv.nl Agenda Bemestingsproeven bloembollen. Bodemvruchtbaarheid Flevoland in gevaar. Verschillen tussen kavels binnen de Noordoostpolder. Grond
Nadere informatieOpen teelten op zandgronden hebben meer tijd nodig om te voldoen aan nitraatrichtlijn
Resultaten Systeemonderzoek Vredepeel geven aan: Open teelten op zandgronden hebben meer tijd nodig om te voldoen aan nitraatrichtlijn BAVB workshop 11 februari 2014 Janjo de Haan Nieuw mestbeleid heeft
Nadere informatieInhoud. Voorwoord 5. Inhoud
Inhoud Voorwoord 5 1 Handel in duurzame producten 11 1.1 Duurzame of traditionele productie? 11 1.2 Logo s en keurmerken 13 1.3 Kosten van duurzame teelt 18 1.4 Relatie prijs - kwaliteit - afzet 19 1.5
Nadere informatieKrachten bundelen. Verspilling in Nederland
Voedselverspilling Wereldwijd wordt zeker een derde van al het voedsel verspild. Daarmee worden ook de grondstoffen, het water en de energie verspild die nodig zijn om dat voedsel te produceren, te vervoeren
Nadere informatieNaam: VOEDINGSSTOFFEN Gezond eten en drinken
Naam: VOEDINGSSTOFFEN Gezond eten en drinken Wat zijn voedingsstoffen Voedingsstoffen zijn stoffen die je nodig hebt om te lopen, te denken enz. Er zijn 6 soorten voedingsstoffen. 1. eiwitten (vlees, peulvruchten.
Nadere informatieGezondheid & Voeding
Biologische producten en duurzame keurmerken Wij kochten in 2014 voor iets meer dan 1 miljard euro aan biologische producten. Dat is een groei van 6% ten opzichte van 2013. We worden steeds bewuster en
Nadere informatieMilieu. Waterkwaliteit: Denk aan: nitraat uitspoeling / erfwater / gewasbeschermingsmiddelen / alles wat oppervlakte- en grondwater kan vervuilen
Naam: Milieu Waterkwaliteit: Denk aan: nitraat uitspoeling / erfwater / gewasbeschermingsmiddelen / alles wat oppervlakte- en grondwater kan vervuilen Slootrandenbeheer Baggeren Krabbescheer bevorderen
Nadere informatieDUURZAAM BODEMBEHEER IN DE LANDBOUW
DUURZAAM BODEMBEHEER IN DE LANDBOUW Samen de schouders onder duurzaam bodembeheer EEN GEZONDE BODEM IS IN BELANG VAN DE HELE MAATSCHAPPIJ Wageningen UR en het Louis Bolk Instituut hebben in opdracht van
Nadere informatieKan stimuleren van agrobiodiversiteit zonder externe gelden?
Resultaten met functionele agrobiodiversiteitsmaatregelen vanuit project Boeren en Agrobiodiversiteit.. Kan stimuleren van agrobiodiversiteit zonder externe gelden? Jan de Wit Louis Bolk Instituut 1 Biodiversiteit?
Nadere informatieBoeren hebben. oplossing! een. Meerjarenplan 2020 van ZLTO
Boeren hebben een oplossing! Meerjarenplan 2020 van ZLTO Boerenkracht & financiering KLIMAAT VOEDSELZEKERHEID & GEZONDHEID VITAAL PLATTELAND Innovatie, data & kennis ZLTO (Zuidelijke Land- en Tuinbouw
Nadere informatieVraag Antwoord Scores. Aan het juiste antwoord op een meerkeuzevraag wordt één punt toegekend.
Beoordelingsmodel PGD Aan het juiste antwoord op een meerkeuzevraag wordt één punt toegekend. 1 B 2 B 3 maximumscore 1 de (cel)kern / de chromosomen / de genen / DNA 4 C 5 maximumscore 1 Uit de uitleg
Nadere informatie1.1. Over zorgvuldige veehouderij
Dr. Martin Scholten, Animal Sciences Group Prof. dr. Herman Eijsackers, Wetenschappelijke Adviesraad Ir. Kees-Jaap Hin (*), Schuttelaar & Partners Dr. Martin Scholten De kranten staan de laatste tijd vol
Nadere informatieGezond verstandavond 14 juni bij Fam. Doodeman te Birdaard
Gezond verstandavond 14 juni bij Fam. Doodeman te Birdaard Doelstelling na WO II: nooit meer honger enorme toename voedsel productie Bertold Brecht:,,Erst das Fressen, dann die Moral Boerderijen worden
Nadere informatiede bodem in de kringloop wijzer Frank Verhoeven ir Frank
de bodem in de kringloop wijzer Frank Verhoeven ir Frank Verhoeven Verstand van het platteland! Boerenverstand werken aan praktische duurzaamheid! Zo verkopen we de melk Wat is duurzame melk? Blije koeien:
Nadere informatieOm optimaal te groeien heeft een plant verschillende voedingsstoffen nodig:
Om optimaal te groeien heeft een plant verschillende voedingsstoffen nodig: Stikstof, voor de bovengrondse plantdelen en de vorming van eiwit Fosfaat, voor de wortelontwikkeling Kali, voor de sapstroom
Nadere informatieSmakelijke biologische kazen. Van drie bijzonder eigenwijze boeren
Smakelijke biologische kazen Van drie bijzonder eigenwijze boeren Eén jaar onkruid laten staan, is 7 jaren wieden gaan Geachte kaasliefhebber, Ondanks waarschuwingen boeren we biologisch zoals onze opa
Nadere informatieGEZONDE BODEM, GEZOND VOEDSEL, GEZONDE MENSEN... Bokashi voor professionals
GEZONDE BODEM, GEZOND VOEDSEL, GEZONDE MENSEN... Bokashi voor professionals WAT IS BOKASHI? Bokashi is het Japanse woord voor gefermenteerd organisch materiaal. Met Bokashi kun je organisch restmateriaal
Nadere informatieJong & Duurzaam. Klimaat Dieet
Jong & Duurzaam Klimaat Dieet Wie zijn wij en waarom zijn we hier? Wij zijn Wij zijn Werkgroep Jong & Duurzaam Eefke Wij zijn De jongerenvertegenwoordigers Wij zijn 1. 2. 3. 4. Klimaat dieet Duurzame Kleding
Nadere informatieDeltaplan Agro-Ecologie
Deltaplan Agro-Ecologie Dr. Ir. Henk Tennekes Drs. Claudia Külling Dr. Henk Tennekes, ETS Drs. Claudia Külling, Servaplant Dr. Ir. H. A. Tennekes, E Waarom een Deltaplan Agro-Ecologie? Grondlegger van
Nadere informatieBodemvruchtbaarheid in de ecologische moestuin
Bodemvruchtbaarheid in de ecologische moestuin zaterdag 28 november 2015 Frank Petit-Jean Cultuur versus natuur: successie Pioniersvegetatie wat als de mens niet ingrijpt? Graslandvegetatie Ruigte Struweel
Nadere informatieBodemvruchtbaarheid Flevoland in gevaar Bemesting op maat!
Bodemvruchtbaarheid Flevoland in gevaar Bemesting op maat! Back to the roots. www.tenbrinkebv.nl Agenda Doelstelling bemestingsproeven bloembollen. Resultaten zichtbaar gemaakt. Conclusie meerjarig onderzoek.
Nadere informatieBodemkunde. Datum: vrijdag 24 juni 2016 V 2.1. V3.1 V4.1
Bodemkunde Datum: vrijdag 24 juni 2016 V 2.1. V3.1 V4.1 Bodems en hun eigenschappen 3 Bodems en hun eigenschappen Opdracht: - Zoek op wat het bodemprofiel is waar je zelf woont / werkt / stage loopt 4
Nadere informatieWaarom doen we het ook alweer?
Apart inzamelen van gft-afval Als Vereniging Afvalbedrijven stimuleren we dat al het afval in Nederland op de juiste manier wordt verwerkt. Hierbij houden we rekening met het milieu en de kosten. De meest
Nadere informatieThe answer is in the soil Christine Jones
Klimaatreddende bodems bouwen waarop we vitaal en gezondheidsbevorderend voedsel gaan telen. The answer is in the soil Christine Jones Theo Mulder Klimaattop Noord NL 2017 Neem uw meest favoriete plant
Nadere informatieSTEENMEELBEMESTING. Een andere kijk op bodemvruchtbaarheid. Bron:
STEENMEELBEMESTING Een andere kijk op bodemvruchtbaarheid Bron: www.slideshare.net Kennis uit het verleden Justus von Liebig (19 e eeuw) Vindt procedé kunstmest uit. Wijst later op de gevaren bij aanhoudend
Nadere informatie6.1 Een schone omgeving
Samenvatting door een scholier 1797 woorden 24 juni 2012 4,8 5 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar 6.1 Een schone omgeving Primaire levensbehoeften: voedsel, water en zuurstof Voor voedsel en zuurstof
Nadere informatie