Beste Beschikbare Technieken (BBT) voor de zuivelindustrie

Transcriptie

1 Beste Beschikbare Technieken (BBT) voor de zuivelindustrie

2

3 Beste Beschikbare Technieken (BBT) voor de zuivelindustrie A. Derden, S. Vanassche en D. Huybrechts

4 Academia Press Gent Eekhout Gent Deze uitgave kwam tot stand in het kader van het project Vlaams kenniscentrum voor de Beste Beschikbare Technieken en bijhorend Energie en Milieu Informatie Systeem (BBT/EMIS) van het Vlaams Gewest. Het BBT-kenniscentrum wordt, samen met het zusterproject EMIS ( begeleid door een stuurgroep met vertegenwoordigers van de Vlaamse minister van Leefmilieu, Energie, Natuur en Openbare werken, het departement Leefmilieu, Natuur en Energie (LNE), het departement Economie, Wetenschap en Innovatie en de agentschappen IWT, OVAM, VEA, VLM, VMM en Zorg en Gezondheid. Hoewel al het mogelijke gedaan is om de accuraatheid van de studie te waarborgen, kunnen noch de auteurs, noch VITO, noch het Vlaams Gewest aansprakelijk gesteld worden voor eventuele nadelige gevolgen bij het gebruik van deze studie. Specifieke vermeldingen van procédés, merknamen, enz. moeten steeds beschouwd worden als voorbeelden en betekenen geen beoordeling of engagement. De gegevens uit deze studie zijn geactualiseerd tot september De uitgaven van Academia Press worden verdeeld door: Wetenschappelijke Boekhandel J. STORY-SCIENTIA BVBA Sint-Kwintensberg Gent Tel. (09) Fax (09) Voor Nederland: Ef & Ef Eind BH Thorn Tel Fax A. Derden, S. Vanassche en D. Huybrechts Beste Beschikbare Technieken (BBT) voor de zuivelindustrie Gent, Academia Press, 2007, xiii pp. Opmaak: proxess.be ISBN: Wettelijk Depot: D/2007/4804/215 Bestelnummer U 1065 NUR 950 Voor verdere informatie, kan u terecht bij: BBT-kenniscentrum VITO Boeretang 200 B-2400 MOL Tel. 014/ Fax 014/ bbt@vito.be Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of vermenigvuldigd door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

5 TEN GELEIDE TEN GELEIDE In opdracht van de Vlaamse Regering is bij VITO in 1995 een kenniscentrum voor Beste Beschikbare Technieken opgericht. Dit BBT-kenniscentrum heeft als taak informatie te verspreiden over milieuvriendelijke technieken in bedrijven. Doelgroepen voor deze informatie zijn milieuverantwoordelijken in bedrijven en de overheid. De uitgave van dit boek kadert binnen deze opdracht. Het BBT-kenniscentrum wordt, samen met het zusterproject EMIS ( begeleid door een stuurgroep met vertegenwoordigers van de Vlaamse minister van Leefmilieu, Energie, Natuur en Openbare werken, het departement Leefmilieu, Natuur en Energie (LNE), het departement Economie, Wetenschap en Innovatie en de agentschappen IWT, OVAM, VEA, VLM, VMM en Zorg en Gezondheid. Milieuvriendelijke technieken zijn erop gericht de milieuschade die bedrijven veroorzaken te beperken. Het kunnen technieken zijn om afvalwater en afgassen te zuiveren, afval te verwerken of bodemvervuiling op te ruimen. Veel vaker betreft het echter preventieve maatregelen die de uitstoot van vervuilende stoffen voorkomen en het energie- en grondstoffenverbruik reduceren. Indien dergelijke technieken, in vergelijking met alle gelijkaardige technieken, het best scoren op milieugebied én indien ze bovendien betaalbaar blijken, spreken we over Beste Beschikbare Technieken of BBT. Milieunormen die aan bedrijven worden opgelegd, zijn in belangrijke mate gebaseerd op de BBT. Zo zijn de sectorale normen van titel II van het VLAREM vaak een weergave van de mate van milieubescherming die met de BBT haalbaar is. Het bepalen van de BBT is daarom niet alleen nuttig als informatiebron voor bedrijven, maar ook als referentie waarvan de overheid nieuwe milieunormen kan afleiden. In bepaalde gevallen verleent de Vlaamse overheid ook subsidies aan bedrijven als deze investeren in de BBT. Het BBT-kenniscentrum werkt BBT-studies uit per bedrijfstak of per groep van gelijkaardige activiteiten. Deze studies beschrijven de BBT en geven achtergrondinformatie. De achtergrondinformatie laat milieu-ambtenaren toe de dagelijkse bedrijfspraktijk beter aan te voelen en geeft bedrijfsverantwoordelijken aan wat de wetenschappelijke basis is voor de verschillende milieuvoorwaarden. De BBT worden getoetst aan de vergunningsnormen en de regels inzake ecologiepremie die in Vlaanderen van kracht zijn. Soms zijn suggesties gedaan om deze normen en regels te verfijnen. Het verleden heeft geleerd dat de Vlaamse Overheid de gesuggereerde verfijningen vaak effectief gebruikt voor nieuwe VLAREM-reglementering en voor de ecologiepremie. In afwachting hiervan moeten ze echter als niet-bindend worden beschouwd. BBT-studies zijn het resultaat van een intensieve zoektocht in de literatuur, bezoeken aan bedrijven, samenwerking met sectorexperts, het bevragen van leveranciers, uitgebreide contacten met bedrijfsverantwoordelijken en ambtenaren, enz. Het spreekt voor zich dat de geschetste BBT overeenkomen met een momentopname en dat niet alle BBT nu en in de toekomst in dit werk opgenomen kunnen zijn. Vlaams BBT-Kenniscentrum i

6

7 LEESWIJZER LEESWIJZER Hoofdstuk 1 Inleiding licht eerst het begrip Beste Beschikbare Technieken toe en de invulling ervan in Vlaanderen en schetst vervolgens het algemene kader van voorliggende BBT-studie. Ondermeer het voornemen, de hoofddoelstellingen en de werkwijze van deze BBT-studie worden hierbij verduidelijkt. Hoofdstuk 2 Socio-economische en milieu-juridische situering van de sector is een socio-economische doorlichting van de zuivelindustrie. In dit hoofdstuk wordt het belang weergegeven van de sector met aantal en omvang van de bedrijven, de tewerkstelling en de omzet. Dit laat ons toe de economische gezondheid en de draagkracht van de sector in te schatten, hetgeen van belang is bij het beoordelen van de haalbaarheid van de voorgestelde maatregelen. Daarnaast worden de voornaamste wettelijke bepalingen opgesomd die op de zuivelindustrie van toepassing (kunnen) zijn. Hoofdstuk 3 Procesbeschrijving beschrijft in detail de procesvoering in de zuivelindustrie en de bijhorende milieu-impact aan de hand van een aantal typische activiteiten, o.a. consumptiemelk, geëvaporeerde en gecondenseerde melk, boter, kaas, yoghurt, roomijs, melk- en weipoeder en neutrale zuiveldesserts. Daarnaast zijn er een aantal nevenactiviteiten, zoals reinigen en desinfecteren, behandelen van proceswater en zuiveren van afvalwater, behandelen van lucht, energie opwekken, en vacuüm, perslucht en stoom aanmaken die in de zuivelindustrie worden toegepast. Hoofdstuk 4 Beschikbare milieuvriendelijke technieken licht de verschillende maatregelen toe die in de zuivelindustrie voorzien zijn of geïmplementeerd kunnen worden om milieuhinder te voorkomen of te beperken. De beschikbare milieuvriendelijke maatregelen worden per milieudiscipline (water, afvalwater, energie, afval/nevenstromen, lucht/geur/stof, bodem, geluid/trillingen en chemicaliën) besproken. Indien relevant worden de technieken verder gedetailleerd in technische fiches (zie bijlage 2). Hoofdstuk 5 Selectie van de Beste Beschikbare Technieken evalueert de milieuvriendelijke maatregelen die in hoofdstuk 4 beschreven zijn naar hun technische haalbaarheid, impact op het milieu en economische haalbaarheid. De hieruit geselecteerde technieken worden als BBT beschouwd voor de zuivelsector, haalbaar voor een gemiddeld bedrijf. Hoofdstuk 6 Aanbevelingen op basis van de Beste Beschikbare Technieken geeft suggesties om de bestaande milieuregelgeving te concretiseren en/of aan te vullen. Daarnaast formuleert dit hoofdstuk aandachtspunten voor de vergunningsverlenende overheid en informeert het de sector over de subsidiemogelijkheden. Tenslotte formuleert dit hoofdstuk aanbevelingen in verband met toegelaten stoffen in de zuivelindustrie en aanbevelingen voor verder onderzoek. Bijlagen lijsten de leden van het begeleidingscomité op, alsook de bezochte bedrijven en bevatten technische fiches van de beschikbare milieuvriendelijke technieken voor de zuivelindustrie. Verder geven de bijlagen een overzicht van de lozingvoorwaarden van Vlaamse zuivelbedrijven, en Vlaams BBT-Kenniscentrum iii

8 LEESWIJZER achtergrondinformatie over de effluentsamenstelling en de P-verwijdering uit afvalwater. Daarnaast bevatten de bijlagen informatie over het water- en energieverbruik, en luchtemissies van Vlaamse zuivelbedrijven. Tenslotte zijn de opmerkingen of afwijkende standpunten die leden van het begeleidingcomité en de stuurgroep namens hun organisatie formuleerden op het voorstel van eindrapport BBT voor de zuivelindustrie opgenomen. iv Vlaams BBT-Kenniscentrum

9 INHOUDSTAFEL INHOUDSTAFEL TEN GELEIDE LEESWIJZER SAMENVATTING ABSTRACT i iii xi xiii Hoofdstuk 1. INLEIDING Beste Beschikbare Technieken in Vlaanderen Definitie Beste Beschikbare Technieken als begrip in het Vlaamse milieubeleid Het Vlaams kenniscentrum voor Beste Beschikbare Technieken De BBT-studie voor de zuivelindustrie Doelstellingen van de studie Inhoud van de studie Begeleiding en werkwijze Hoofdstuk 2. SOCIO-ECONOMISCHE EN MILIEU-JURIDISCHE SITUERING VAN DE SECTOR Inleidende begrippen Omschrijving en afbakening van de bedrijfstak Afbakening van de zuivelindustrie De bedrijfskolom Socio-economische kenmerken van de sector Aantal en omvang van de bedrijven De tewerkstelling Evolutie van de omzet, toegevoegde waarde en bedrijfswinst Evolutie van de investeringen Productie en prijzen Conclusie Draagkracht van de bedrijfstak Werkwijze Concurrentiepositie Financiële ratio s en FiTo -meter Conclusie inschatting draagkracht van de sector Milieujuridische aspecten Milieuvergunningsdecreet, titel I van het VLAREM, titel II van het VLAREM, bijzondere vergunningsvoorwaarden, overige vergunningsvoorwaarden Overige Vlaamse regelgeving Vlaams BBT-Kenniscentrum v

10 INHOUDSTAFEL Overige Nationale wetgeving Europese wetgeving Hoofdstuk 3. PROCESBESCHRIJVING Inleiding Consumptiemelk Inleiding Processchema Procesbeschrijving Milieu-impact Geëvaporeerde en gecondenseerde melk Inleiding Processchema Procesbeschrijving Milieu-impact Boter Inleiding Processchema Procesbeschrijving Milieu-impact Kaas Inleiding Processchema Procesbeschrijving Milieu-impact Yoghurt Inleiding Processchema Procesbeschrijving Milieu-impact Roomijs Inleiding Processchema Procesbeschrijving Milieu-impact Melk- en weipoeder Inleiding Processchema Procesbeschrijving Milieu-impact Neutrale zuiveldesserts Inleiding Processchema Procesbeschrijving vi Vlaams BBT-Kenniscentrum

11 INHOUDSTAFEL Milieu-impact Nevenactiviteiten Reinigen en desinfecteren Behandelen van proceswater en zuiveren van afvalwater Behandelen van de lucht Energie opwekken Vacuüm aanmaken Perslucht aanmaken Stoom aanmaken Hoofdstuk 4. BESCHIKBARE MILIEUVRIENDELIJKE TECHNIEKEN Inleiding Water W1 Vaste materialen droog transporteren W2 Grof vuil van uitrustingen, installaties en vloeren zoveel mogelijk droog verwijderen W3 Waterbronnen selecteren in functie van de vereiste kwaliteit W4 Watertoevoer optimaliseren W5 Vloeren vooraf laten inweken en installaties (deels) demonteren om uitgehard en ingebakken vuil los te maken alvorens nat te reinigen W6 Reinigingsfrequentie van de centrifugaalafscheiders optimaliseren W7 CIP-reinigingssysteem zoveel als mogelijk toepassen en optimaliseren Afvalwater AW1 Gebruik van EDTA minimaliseren AW2 Gebruik van gehalogeneerde oxiderende biociden voorkomen AW3 Afdichting bij vloerdrainage voorzien en gebruiken, en regelmatig controleren en reinigen AW4 Uitgaande waterstromen gescheiden opvangen om hergebruik en behandeling te optimaliseren AW5 Zelfneutralisatie toepassen AW6 Een geschikte zuivering van het afvalwater toepassen bestaande uit primaire en/of secundaire en/of tertiaire zuiveringstechnieken AW7 Lekkage van pekel naar de afvalwaterzuiveringsinstallatie voorkomen 157 AW8 Spuien van de stoomketel beperken AW9 Terugvoer van het condensaat naar de stoomketel maximaliseren Energie E1 Installaties uitschakelen indien ze niet nodig zijn E2 Thermische isolatie toepassen E3 Overmatig energieverbruik voorkomen in verwarmings- en koelprocessen E4 Warmteterugwinning toepassen en optimaliseren E5 IJswater terugvoerkoelen met behulp van ammoniak in een platenwarmtewisselaar E6 Slechts een gedeelte van de melk homogeniseren Vlaams BBT-Kenniscentrum vii

12 INHOUDSTAFEL E7 Pasteurisatie optimaliseren E8 Indampproces optimaliseren door bijvoorbeeld het toepassen van een meertrapsverdamper en het optimaliseren van de damprecompressie. 171 E9 Verstuifproces optimaliseren door bijvoorbeeld het toepassen van een meertrapsdroger in combinatie met een wervelbeddroger E10 WarmteKrachtKoppeling (WKK) toepassen E11 Biogas, gevormd tijdens de anaerobe zuivering van afvalwater valoriseren E12 Stoomvang verbeteren E13 Stoomleidingen die niet gebruikt worden, afsluiten E14 Stoomlekken repareren E15 Recuperatie van de flash stoom maximaliseren Afval / nevenstromen A1 Afvulproces optimaliseren A2 Verlies aan grondstoffen en producten in leidingen beperken A3 Room recupereren vóór het reinigen van de pasteurisatie-installatie bij de productie van boter A4 Uitgaande stromen scheiden ter optimalisatie van gebruik, hergebruik, terugwinning, recyclage en verwijdering A5 Wei optimaal valoriseren bij de productie van kaas A6 Materialen aankopen in bulk of grootverpakking en zoveel mogelijk gebruik maken van retourverpakking A7 Verpakkingsmateriaal selectief verzamelen A8 Verpakkingsontwerp optimaliseren Lucht / geur / stof LGS1 Een controlestrategie toepassen en handhaven ter beperking van luchtemissie LGS2 Optimaal gebruik van end-of-pipe luchtbehandelingstechnieken LGS3 Afgezogen lucht behandelen met een cycloon LGS4 Afgezogen lucht behandelen met een doekfilter LGS5 Afgezogen lucht behandelen met een tubulaire filter LGS6 Afgezogen lucht behandelen met een (basisch oxidatieve) gaswasser 201 LGS7 Afgezogen lucht behandelen met een biofilter LGS8 Afgezogen lucht behandelen via biotricklingfilter LGS9 Afgezogen lucht behandelen via thermische oxidatie LGS10 Afgezogen lucht recycleren en verbranden in een bestaande stoomketel LGS11 Afgezogen lucht behandelen via katalytische oxidatie LGS12 Afgezogen lucht behandelen via foto-oxidatie LGS13 Afgezogen lucht behandelen via ionisatie LGS14 Plaatsen van een hoge trekschouw of verhogen van het emissiepunt. 212 LGS15 Lucht vermengen met verse lucht LGS16 Emissie van ozonafbrekende stoffen voorkomen Bodem B1 Preventieve maatregelen toepassen om onvoorziene lozingen die schadelijk zijn voor het milieu (o.a. bodem) te voorkomen viii Vlaams BBT-Kenniscentrum

13 INHOUDSTAFEL 4.8. Geluid en trillingen GT1 Geluidshinder aanpakken aan de bron op het niveau van ontwerp, selectie, procesvoering en onderhoud GT2 Geluidshinder veroorzaakt door voertuigen beperken Chemicaliën C1 Het gebruik van chemicaliën optimaliseren Overige O1 Een milieuzorgsysteem opstellen en toepassen O2 Samenwerken met stroomafwaartse en stroomopwaartse partners O3 Zich verzekeren dat werknemers zich bewust zijn van de milieuimpact van het productieproces en hun verantwoordelijkheid hieromtrent O4 Uitrusting ontwerpen / selecteren zodat consumptie- en emissiehoeveelheden geoptimaliseerd worden en zodat correcte bedrijfsvoering en onderhoud vergemakkelijkt worden O5 Installaties regelmatig controleren en goed onderhouden O6 Een methodologie toepassen en onderhouden ter voorkoming en/of O7 beperking van het water- en energieverbruik en de productie van afval 226 Monitoring toepassen om verbruik- en emissiewaarden te optimaliseren O8 Een correcte inventaris van in- en uitgaande stromen bijhouden O9 Een productieplanning toepassen O10 Toepassen van goede bedrijfspraktijken O11 Emissies uit opslag beperken O12 Procescontroles optimaliseren O13 Risicobeoordeling uitvoeren O14 Potentiële onvoorziene lozingen identificeren waarvoor bijkomende controles vereist zijn O15 Controlemaatregelen identificeren en toepassen ter voorkoming van onvoorziene lozingen en ter beperking van het schadelijk effect voor het milieu O16 Noodplan opstellen, implementeren en regelmatig uittesten O17 O18 Alle incidenten en onvoorziene gebeurtenissen onderzoeken en rapporteren Verbruikte hoeveelheden water, energie en detergenten beheersen en beperken Hoofdstuk 5. SELECTIE VAN DE BESTE BESCHIKBARE TECHNIEKEN (BBT) Evaluatie van de beschikbare milieuvriendelijke technieken Conclusies BBT-evaluatietabel Algemene BBT BBT voor zuivelbedrijven met specifieke activiteiten BBT in het geval van geurhinder Vlaams BBT-Kenniscentrum ix

14 INHOUDSTAFEL Hoofdstuk 6. AANBEVELINGEN OP BASIS VAN DE BESTE BESCHIKBARE TECHNIEKEN Inleiding Aanbevelingen voor de milieuregelgeving Algemeen BBT en watergebruik BBT en afvalwaterlozing BBT en afvalwaterhoeveelheden BBT en energieverbruik BBT en afval / nevenstromen BBT en lucht / geur /stof BBT en bodem BBT en geluid en trillingen BBT en chemicaliën Ecologiepremie Overige aanbevelingen Aanbevelingen in verband met toegelaten stoffen in de zuivelindustrie Aanbevelingen voor verder onderzoek BIBLIOGRAFIE LIJST DER AFKORTINGEN BEGRIPPENLIJST BIJLAGEN Overzicht van de bijlagen Bijlage 1. Medewerkers BBT-studie Bijlage 2. Bijlage 3. Technische fiches van de beschikbare milieuvriendelijke technieken voor de zuivelindustrie Vergunningsvoorwaarden van Vlaamse zuivelbedrijven die lozen op oppervlaktewater of riool Bijlage 4. Meetgegevens effluentsamenstelling oppervlaktewaterlozers Bijlage 5. Technische en economische achtergrondinformatie over P- verwijdering uit afvalwater van de zuivelindustrie Bijlage 6. Watergebruikscijfers door Vlaamse zuivelbedrijven Bijlage 7. Energieverbruikscijfers door Vlaamse zuivelbedrijven Bijlage 8. Luchtemissies door Vlaamse zuivelbedrijven Bijlage 9. Finale opmerkingen x Vlaams BBT-Kenniscentrum

15 SAMENVATTING SAMENVATTING Het BBT-kenniscentrum, opgericht in opdracht van de Vlaamse Regering bij VITO, heeft tot taak het inventariseren, verwerken en verspreiden van informatie rond milieuvriendelijke technieken. Tevens moet het centrum de Vlaamse overheid adviseren bij het concreet maken van het begrip Beste Beschikbare Technieken (BBT). In voorliggend rapport worden de BBT voor de zuivelindustrie in kaart gebracht. Speciale aandacht gaat hierbij naar de technieken die toegepast worden bij een aantal activiteiten in industriële zuivelbedrijven, zoals de productie van consumptiemelk, geëvaporeerde en gecondenseerde melk, boter, kaas, yoghurt, roomijs, melken weipoeder en neutrale zuiveldesserts. De belangrijkste milieu-items voor de Vlaamse zuivelindustrie zijn water en afvalwater, energie, afval / nevenstromen en lucht / geur / stof. Overige bestudeerde milieu-items zijn: bodem, geluid / trillingen en chemicaliën. Een eerste belangrijke doelstelling van de BBT-studie voor de zuivelindustrie is nagaan welke de BBT zijn ter beperking van emissies naar het water en aanbevelingen formuleren op het vlak van lozingsvoorwaarden. Verder heeft de BBT-studie als doel om de BBT ter beperking van emissies naar de lucht (o.a. stof) op te lijsten en een voorstel van sectorale stofnorm te formuleren. Daarnaast is het de doelstelling om de BBT te selecteren ter voorkoming of beperking van o.a. watergebruik, energieverbruik en afval / nevenstromen in de zuivelindustrie. Tenslotte heeft de voorliggende BBT-studie als doel de conclusies van de Europese BBT-studie voor de voedingsindustrie (BAT Reference Document for Food, Drink and Milk Industries of kortweg BREF FDM (EIPPCB, 2006a)) voor de zuivelindustrie te vertalen naar de Vlaamse situatie. In het totaal zijn er in het BBT-rapport voor de zuivelindustrie meer dan 70 technieken als BBT weerhouden. De BBT-selectie in deze studie is gebaseerd op een socio-economische sectorstudie, bedrijfsbezoeken, overleg met vertegenwoordigers van de federaties, specialisten uit de administraties en een vergelijking met buitenlandse BBT-documenten en de BREF FDM. Het formeel overleg met de sector en de overheid gebeurde in het begeleidingscomité, waarvan de samenstelling terug te vinden is in bijlage 1. Ter beperking van emissies naar het water is het o.a. BBT om een geschikte zuivering van het afvalwater toe te passen bestaande uit primaire en/of secundaire en/of tertiaire zuiveringstechnieken. Als sectorale lozingsnorm voor de parameter N tot wordt 15 mg/l voorgesteld voor zuivelbedrijven die lozen op oppervlaktewater. Dit voorstel komt overeen met de N tot -vergunningswaarde die anno 2007 reeds is opgelegd aan de meeste Vlaamse zuivelbedrijven die lozen op oppervlaktewater, maar is ruimer dan de BBT-gerelateerde emissiewaarde voor N tot (<10 mg/l) uit de BREF FDM. De BREF FDM formuleert echter geen voorstel voor emissiegrenswaarden. Voor zuivelbedrijven die lozen op oppervlaktewater wordt als sectorale lozingsnorm voor P tot 2,5 mg/l voorgesteld. Een P tot -norm van 2 mg/l wordt niet onder alle bedrijfsomstandigheden haalbaar geacht, alhoewel een concentratie van 1,5 mg/l wel kan behaald worden als jaargemiddelde P tot -concentratie. Het voorstel van sectorale P tot -norm ligt binnen de range van P tot -vergunningswaarden die anno 2007 opgelegd worden aan de Vlaamse zuivelbedrijven die lozen op oppervlaktewater, alsook binnen de range van BBT-gerelateerde emissiewaarden voor P tot (0,4-5 mg/l) uit de BREF FDM. Vlaams BBT-Kenniscentrum xi

16 SAMENVATTING Voor zuivelbedrijven die melk- en weipoeder produceren, worden stofemissies (droog stof) relevant geacht. Voor bedrijven met deze activiteit is het o.a. BBT om de afgezogen lucht te behandelen met een cycloon, doekfilter en/of tubulair filter. Vermits de bedrijven die melk- en weipoeder produceren in Vlaanderen voor zover bekend allemaal IPPC bedrijven zijn, wordt op basis van de BBT-gerelateerde luchtemissiewaarde voor droog stof uit de BREF FDM een sectorale stofnorm van 20 mg/nm³ voorgesteld. Enkele voorbeelden van BBT ter beperking van het watergebruik in zuivelbedrijven zijn: de reinigingsfrequentie van de centrifugaalafscheiders optimaliseren en een CIP-reinigingssysteem zoveel als mogelijk toepassen en optimaliseren. Overmatig energieverbruik voorkomen in verwarming- en koelprocessen en de pasteurisatie-, indamp- en verstuifprocessen optimaliseren, zijn voorbeelden van BBT ter beperking van het energieverbruik. Voorbeelden van BBT ter beperking van afval / nevenstromen in de zuivelsector zijn: het afvulproces optimaliseren, verlies aan grondstoffen en producten in leidingen beperken en uitgaande stromen scheiden ter optimalisatie van gebruik, hergebruik, terugwinning, recyclage en verwijdering. De in de BREF FDM vermelde BBT-gerelateerde verbruiksniveaus water, productievolumes afvalwater en verbruiksniveaus energie voor IPPC zuivelbedrijven met activiteiten consumptiemelk, melkpoeder en room kunnen voor de Vlaamse zuivelindustrie gebruikt worden als toetsingsparameters. Vermits het watergebruik, de gevormde hoeveelheid afvalwater en het energieverbruik in een Vlaams zuivelbedrijf erg afhankelijk is van de specifieke situatie (o.a. de toegepaste activiteit(en), de toegepaste processen, de schaalgrootte, de productmix, de batchgrootte, de verpakkingsformaten en de hygiëne- en kwaliteitseisen) wordt het niet aanbevolen om de BBT-gerelateerde waarden uit de BREF FDM als strikte norm te interpreteren, of om op basis van deze cijfers een norm vast te leggen. xii Vlaams BBT-Kenniscentrum

17 ABSTRACT ABSTRACT The Centre for Best Available Techniques (BAT) is founded by the Flemish Government, and is hosted by the Flemish Institute for Technological Research (VITO). The BAT centre collects, evaluates and distributes information on techniques that minimise the impact on the environment as a whole. Moreover, it advises the Flemish authorities on how to translate this information into their environmental policy. Central in this translation is the concept BAT. Best Available Techniques corresponds to the techniques with the best environmental performance that can be introduced at a reasonable cost. This report discusses the BAT for the dairy industry in Flanders, in particular the production of consumption milk, condensed milk, butter, cheese, yoghurt, ice cream, whey and powdered milk, and milk desserts. The first aim of the study was to propose new wastewater discharge limits for the dairy sector in Flanders, taking into account the BAT for minimising the amount and the pollution of wastewater. Another main objective was to recommend an emission limit value for dry dust, taking into account the BAT to reduce dust emissions into air. Further, it was the aim to select the BAT to prevent or minimise the use of water, the use of energy and the amount of waste or byproducts. An additional objective was to test the conclusions of the BAT Reference Document for Food, Drink and Milk (BREF FDM (EIPPCB, 2006a)) against the Flemish practice. In this BAT study more than 70 techniques are selected as BAT for the dairy industry in Flanders. The BAT selection is based on a technical and socio-economic analysis of the dairy sector, plant visits, discussions with sector experts and other related studies e.g. the BREF FDM. The formal consultation was organised by means of an advisory committee of which the composition is given in annex 1. One of the BAT is to apply a suitable wastewater treatment installation, existing of primary and/or secondary and/or tertiary wastewater treatment techniques. For total nitrogen and total phosphorus, VITO proposes wastewater discharge limit values of respectively 15 mg/l and 2,5 mg/l. Dust emissions (dry dust) are relevant for dairy plants producing whey and powdered milk. As far as it is known all dairy plants in Flanders with this activity are IPPC plants. To reduce the emissions of dust into the air, it is BAT to apply the following air treatment techniques: cyclones, bag filters and/or tubular filters. Based on the conclusions of the BREF FDM, VITO proposes a new emission limit value for dry dust, 20 mg/nm³ for the dairy industry. Some examples of BAT to reduce water consumption in dairy plants are the optimisation of the frequency of cleaning of centrifugal separators and the use and optimisation of CIP systems. Preventing excessive use of energy in heating and cooling processes, and optimizing pasteurisation, evaporation and drying processes, are examples of BAT to reduce energy consumption. To prevent or minimise the amount of waste and by-products, it is for example BAT to optimise the filling process and to separate outgoing streams to optimise use, reuse, recovery, recycling and disposal. The consumption of water and energy and the amount of waste or by-products in the dairy industry depend on the specific plant situation. For that reason is it not recommended that the BAT-related consumption data for water and energy and the BAT-related emission data for wastewater of the BREF FDM are interpreted as a strict standard for the dairy industry in Flanders. Vlaams BBT-Kenniscentrum xiii

18

19 INLEIDING Hoofdstuk 1 INLEIDING In dit hoofdstuk lichten we het begrip Beste Beschikbare Technieken of kortweg BBT toe, de invulling ervan in Vlaanderen, alsook het algemeen kader van de BBT-studie voor de zuivelindustrie Beste Beschikbare Technieken in Vlaanderen Definitie Het begrip Beste Beschikbare Technieken, afgekort BBT, wordt in titel I van het VLAREM, artikel 1, 29, gedefinieerd als: het meest doeltreffende en geavanceerde ontwikkelingsstadium van de activiteiten en exploitatiemethoden, waarbij de praktische bruikbaarheid van speciale technieken om in beginsel het uitgangspunt voor de emissiegrenswaarden te vormen is aangetoond, met het doel emissies en effecten op het milieu in zijn geheel te voorkomen of, wanneer dat niet mogelijk blijkt algemeen te beperken; a) technieken : zowel de toegepaste technieken als de wijze waarop de installatie wordt ontworpen, gebouwd, onderhouden, geëxploiteerd en ontmanteld; b) beschikbare : op zodanige schaal ontwikkeld dat de technieken, kosten en baten in aanmerking genomen, economisch en technisch haalbaar in de industriële context kunnen worden toegepast, onafhankelijk van de vraag of die technieken al dan niet op het grondgebied van het Vlaamse Gewest worden toegepast of geproduceerd, mits ze voor de exploitant op redelijke voorwaarden toegankelijk zijn; c) beste: het meest doeltreffend voor het bereiken van een hoog algemeen niveau van bescherming van het milieu in zijn geheel. Deze definitie vormt het vertrekpunt om het begrip BBT concreet in te vullen voor de zuivelindustrie in Vlaanderen Beste Beschikbare Technieken als begrip in het Vlaamse milieubeleid Achtergrond Bijna elke menselijke activiteit (bv. woningbouw, industriële activiteit, recreatie, landbouw) beïnvloedt op de één of andere manier het leefmilieu. Vaak is het niet mogelijk in te schatten hoe schadelijk die beïnvloeding is. Vanuit deze onzekerheid wordt geoordeeld dat iedere activiteit met maximale zorg moet uitgevoerd worden om het leefmilieu zo weinig mogelijk te belasten. Dit stemt overeen met het zogenaamde voorzorgsbeginsel. In haar milieubeleid gericht op het bedrijfsleven heeft de Vlaamse overheid dit voorzorgsbeginsel vertaald naar de vraag om de Beste Beschikbare Technieken toe te passen. Deze vraag wordt als zodanig opgenomen in de algemene voorschriften van titel II van het VLAREM (artikel ). Het toepassen van de BBT betekent in de eerste plaats dat iedere exploitant al wat technisch en economisch mogelijk is, moet doen om milieuschade te vermijden. Daarnaast Vlaams BBT-Kenniscentrum 1

20 HOOFDSTUK 1 wordt ook de naleving van de vergunningsvoorwaarden geacht overeen te stemmen met de verplichting om de BBT toe te passen. Ook in de meeste andere geïndustrialiseerde landen kan het BBT-principe worden teruggevonden in de milieuregelgeving, zij het soms met een andere klemtoon. Vergelijkbare begrippen zijn o.a.: BAT (Best Available Techniques), BATNEEC (Best Available Techniques Not Entailing Excessive Costs), de Duitse Stand der Technik, het Nederlandse ALARA-principe (As Low as Reasonably Achievable) en Beste Uitvoerbare Technieken. Binnen het Vlaamse milieubeleid wordt het begrip BBT in hoofdzaak gehanteerd als basis voor het vastleggen van milieuvergunningsvoorwaarden. Dergelijke voorwaarden die aan inrichtingen in Vlaanderen worden opgelegd steunen op twee pijlers: de toepassing van de BBT; de resterende milieu-effecten mogen geen afbreuk doen aan de vooropgestelde milieukwaliteitdoelstellingen. Ook de Europese IPPC Richtlijn (96/61/EC), schrijft de lidstaten voor op deze twee pijlers te steunen bij het vastleggen van milieuvergunningsvoorwaarden. Concretisering van het begrip Om concreet inhoud te kunnen geven aan het begrip BBT, dient de algemene definitie van titel I van het VLAREM nader verduidelijkt te worden. Het BBT-kenniscentrum hanteert onderstaande invulling van de drie elementen. Beste betekent beste voor het milieu als geheel, waarbij het effect van de beschouwde techniek op de verschillende milieucompartimenten (water, afvalwater, energie, afval, lucht/geur/stof, bodem, geluid/trillingen en chemicaliën) wordt afgewogen; Beschikbare duidt op het feit dat het hier gaat over iets dat op de markt verkrijgbaar en redelijk in kostprijs is. Het zijn dus technieken die niet meer in een experimenteel stadium zijn, maar effectief hun waarde in de bedrijfspraktijk bewezen hebben. De kostprijs wordt redelijk geacht indien deze haalbaar is voor een gemiddeld bedrijf uit de beschouwde sector én niet buiten verhouding is tegenover het behaalde milieuresultaat; Technieken zijn technologieën én organisatorische maatregelen. Ze hebben zowel te maken met procesaanpassingen, het gebruik van minder vervuilende grondstoffen, end-ofpipe maatregelen, als met goede bedrijfspraktijken. Het is hierbij duidelijk dat wat voor het ene bedrijf een BBT is dat niet voor een ander hoeft te zijn. Toch heeft de ervaring in Vlaanderen en in andere regio s/landen aangetoond dat het mogelijk is algemene BBT-lijnen te trekken voor groepen van bedrijven die dezelfde processen gebruiken en/of gelijkaardige producten maken. Dergelijke sectorale of bedrijfstak-bbt maken het voor de overheid mogelijk sectorale vergunningsvoorwaarden vast te leggen. Hierbij zal de overheid doorgaans niet de BBT zelf opleggen, maar wel de milieuprestaties die met BBT haalbaar zijn als norm beschouwen. Het concretiseren van BBT voor sectoren vormt tevens een nuttig referentiepunt bij het toekennen van steun bij milieuvriendelijke investeringen door de Vlaamse overheid. De regeling ecologiepremie bepaalt dat bedrijven die milieu-inspanningen leveren die verdergaan dan de wettelijke vereisten, kunnen genieten van een investeringssubsidie. 2 Vlaams BBT-Kenniscentrum

21 INLEIDING Het Vlaams kenniscentrum voor Beste Beschikbare Technieken Om de overheid te helpen bij het verzamelen en verspreiden van informatie over BBT en om haar te adviseren in verband met het BBT-gerelateerde vergunningenbeleid, heeft VITO (Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek) op vraag van de Vlaamse overheid een Kenniscentrum voor Beste Beschikbare Technieken uitgebouwd. Dit BBT-kenniscentrum inventariseert informatie rond beschikbare milieuvriendelijke technieken, selecteert daaruit de beste beschikbare technieken en vertaalt deze naar vergunningsvoorwaarden en ecologiepremie. De resultaten worden op een actieve wijze verspreid, zowel naar de overheid als naar het bedrijfsleven, onder meer via sectorrapporten, informatiesessies en het Internet ( Het BBT-kenniscentrum wordt gefinancierd door het Vlaams gewest en begeleid door een stuurgroep met vertegenwoordigers van de Vlaamse minister van Leefmilieu, Energie, Natuur en Openbare werken, het departement Leefmilieu, Natuur en Energie (LNE), het departement Economie, Wetenschap en Innovatie (EWI), AWI en de agentschappen IWT, OVAM, VEA, VLM, VMM en Zorg en Gezondheid De BBT-studie voor de zuivelindustrie Doelstellingen van de studie De IPPC richtlijn 1 heeft als doel geïntegreerde preventie en bestrijding van verontreiniging, veroorzaakt door industriële activiteiten met een groot verontreinigingspotentieel (zoals opgelijst in bijlage I van de IPPC richtlijn), en bescherming van het milieu in zijn geheel te bereiken. De richtlijn is sinds oktober 1999 van toepassing op zowel nieuwe als bestaande IPPC installaties waarin wijzigingen zullen worden aangebracht die aanzienlijke negatieve gevolgen voor de volksgezondheid of het milieu kunnen hebben. Tegen 30 oktober 2007 dienen de bestaande IPPC installaties volledig in overeenstemming te zijn met de richtlijn. Dit wil zeggen dat de bedrijven moeten beschikken over een vergunning gebaseerd op BBT en met overeenkomstige (emissie)grenswaarden. De praktische implementatie van de richtlijn in Vlaanderen lijkt geen grote moeilijkheden te stellen. VLAREM voorziet reeds van vóór de publicatie van de richtlijn in geïntegreerde vergunningen die rekening houden met de compartimenten water, lucht en bodem, en beschouwt de BBT en de milieukwaliteiten als belangrijk steunpunt voor de vergunningsnormen. Dit geldt trouwens voor een veel breder gamma van activiteiten dan deze genoemd in bijlage I van de IPPC richtlijn. Conform de IPPC richtlijn organiseert de Europese Commissie informatie-uitwisseling tussen de lidstaten en de industrie, hetgeen geresulteerd heeft in o.a. de Europese BBT studie Reference Document on Best Available Techniques (BAT) in the Food, Drink and Milk Industries (januari 2006) 2 of kortweg BREF FDM (EIPPCB, 2006a). De BREF FDM is één van de bronnen om BBT te bepalen voor de zuivelindustrie. Andere, niet vermelde, technieken met gelijkaardig milieuresultaat, kunnen ook voldoen aan BBT. De BREF FDM erkent bovendien de mogelijkheid dat andere (en in sommige gevallen zelfs minder performante) technieken als 1 Richtlijn 96/61/EG van de Raad van 24 september 1996 inzake geïntegreerde preventie en bestrijding van verontreiniging (Publicatieblad Nr. L 257 van 10/10/1996 blz ) 2 Daarnaast zijn voor de zuivelindustrie ook de volgende BREFs van toepassing: BREF Industriële koelsystemen, BREF Opslag, BREF Energie-efficiency, BREF Monitoring en BREF Economics and cross-media effects. Vlaams BBT-Kenniscentrum 3

22 HOOFDSTUK 1 BBT beschouwd worden afhankelijk van de lokale omstandigheden, bijvoorbeeld indien voldaan moet worden aan bepaalde milieukwaliteitsdoelstellingen. De BREF FDM geeft water, afvalwater (CZV en BZV), energie en afval / nevenstromen aan als belangrijkste milieuknelpunten in de voedingsindustrie. Daarnaast worden als belangrijkste luchtemissies geur en stof vermeld. Een eerste belangrijke doelstelling van de BBT-studie voor de zuivelindustrie is nagaan welke de BBT zijn ter beperking van emissies naar het water en aanbevelingen formuleren op het vlak van lozingsvoorwaarden. Verder heeft de BBT-studie als doel om de BBT ter beperking van emissies naar de lucht (o.a. stof) op te lijsten en een voorstel van sectorale stofnorm te formuleren. Daarnaast is het de doelstelling om de BBT te selecteren ter voorkoming of beperking van o.a. watergebruik, energieverbruik en afval /nevenstromen in de zuivelindustrie. Overige milieu-aandachtspunten zijn bodem, geluid en trillingen, en chemicaliën. Tenslotte is de doelstelling van de voorliggende BBT-studie om de conclusies van de BREF FDM te vertalen naar de Vlaamse situatie. Daar waar de BREF van toepassing is op IPPC voedingsbedrijven, richt deze BBT-studie zich specifiek tot de zuivelindustrie. Naast de grote IPPC zuivelbedrijven komen in deze studie ook de grote en kleine zuivelbedrijven aan bod die niet onder de IPPC richtlijn vallen. In paragraaf volgt de definitie volgens het Wetboek van vennootschappen (zie ook voetnoot 9) van grote en kleine bedrijven of ondernemingen Inhoud van de studie Vertrekpunt van het onderzoek naar de Beste Beschikbare Technieken (BBT) voor de zuivelindustrie is een socio-economische doorlichting (hoofdstuk 2). Dit laat ons toe de economische gezondheid en de draagkracht van de zuivelindustrie in te schatten, wat van belang is bij het beoordelen van de haalbaarheid van de voorgestelde maatregelen. In het derde hoofdstuk wordt de procesvoering van een aantal toegepaste activiteiten in industriële zuivelbedrijven, zoals de productie van consumptiemelk, geëvaporeerde en gecondenseerde melk, boter, kaas, yoghurt, roomijs, melk- en weipoeder en neutrale zuiveldesserts, in detail beschreven en wordt per processtap nagegaan welke milieu-effecten optreden. Ook nevenactiviteiten zoals reinigen en desinfecteren, behandelen van proceswater en zuiveren van afvalwater, behandelen van lucht, energie opwekken, en vacuüm, perslucht en stoom aanmaken, komen aan bod in hoofdstuk 3. Opmerking Uiteraard zijn variaties in de in hoofdstuk 3 beschreven processen en/of activiteiten mogelijk. Volgens de sector zijn de toegepaste processen in de praktijk vaak complexer dan aangegeven in de beschrijvende paragrafen (zie paragrafen 3.2 tot en met 3.9). In hoofdstuk 4 komen de verschillende maatregelen aan bod die in de zuivelindustrie voorzien zijn of geïmplementeerd kunnen worden om milieuhinder te voorkomen of te beperken. De beschikbare milieuvriendelijke maatregelen worden per milieudiscipline, met name water, afvalwater, energie, afval/nevenstromen, lucht/geur/stof, bodem, geluid/trillingen en chemicaliën, besproken. Hierbij gaat de aandacht voornamelijk naar maatregelen die direct gelinkt zijn aan zuivelactiviteiten en/of die een specifiek aandachtspunt zijn voor de zuivelsector. De milieuvriendelijke maatregelen, zoals beschreven in hoofdstuk 4, worden in hoofdstuk 5 geëvalueerd naar hun technische haalbaarheid, impact op het milieu en economische haalbaarheid. De hieruit geselecteerde technieken worden als BBT beschouwd voor de zuivelindustrie. Indien relevant wordt hierbij een onderscheid gemaakt tussen bv. grote en kleine bedrijven, of 4 Vlaams BBT-Kenniscentrum

23 INLEIDING nieuwe en bestaande bedrijven. Ook is het mogelijk om BBT te selecteren voor (een) bepaalde activiteit(en) van de zuivelindustrie, of de BBT te linken met welomschreven randvoorwaarden. In hoofdstuk 6 worden aanbevelingen op basis van de BBT geformuleerd om de bestaande milieuregelgeving te concretiseren en/of aan te vullen. Daarnaast vermeldt dit hoofdstuk aandachtspunten voor de vergunningsverlenende overheid en informeert het de sector over de subsidiemogelijkheden. De bijlagen bevatten de lijst van de leden van het begeleidingscomité, alsook de bezochte bedrijven, technische fiches van de beschikbare milieuvriendelijke technieken voor de zuivelindustrie. Verder geven de bijlagen een overzicht van de lozingvoorwaarden van Vlaamse zuivelbedrijven, en achtergrondinformatie over de effluentsamenstelling en de P-verwijdering uit afvalwater. Daarnaast bevatten de bijlagen informatie over het water- en energieverbruik, en luchtemissies van Vlaamse zuivelbedrijven Begeleiding en werkwijze Voor de wetenschappelijke begeleiding van de studie werd een begeleidingscomité samengesteld met vertegenwoordigers van industrie en overheid (zie bijlage 1). Dit comité kwam 3 keer bijeen om de studie inhoudelijk te sturen (06/06/06, 10/11/06, 02/03/07). Het BBT-kenniscentrum heeft voor zover mogelijk rekening gehouden met de opmerkingen van het begeleidingscomité. Dit rapport is evenwel geen compromistekst maar komt overeen met wat het BBT-kenniscentrum op dit moment als de stand der techniek en de daaraan gekoppelde meest aangewezen aanbevelingen beschouwt. Vlaams BBT-Kenniscentrum 5