B I T S O F F R E E D O M J A A RV E R S L AG

Transcriptie

1 B I T S O F F R E E D O M J A A RV E R S L AG

2 1. D O E L S T E L L I N G 3 2. P U B L I CAT I E S a) Nieuwsbrieve n b) Columns c) Media over Bits of Fre e d o m 3 3. L E Z I N G E N & D E BAT T E N 5 4. AC T I V I T E I T E N a) A u t e u r s re c h t s y m p o s i u m b) Big Brother Aw a rd s 5 5. O N D E RW E R P E N a) Elektronisch stemmen b) Notice en take d ow n c) Ve r ke e r s g e g eve n s d) RFID e) A u t e u r s re c h t f) Spam g) Passagiersgegeve n s h) Dive r s e n 6 6. S A M E N W E R K I N G a) EDRI b) Unesco c) Burger@ove r h e i d d) Netwe r k F I N A N C I Ë N a) Resultaten 2004 b) Donateurs c) Sponsors 1 5 2

3 1. D O E L S T E L L I N G 2. P U B L I CAT I E S Bits of Freedom is een onafhanke l i j ke stichting die opko m t voor privacy en digitale re c h t e n. C o n c reet richt BOF zich daarbij op communicatie en data privacy, vrijheid van meningsuiting en toegang tot info r m a t i e. Opgericht in 2000, o r g a n i s e e rt Bits of Freedom jaarlijks publieke eve n e m e n t e n, zoals de uitre i k i n g van de Big Brother Aw a rd s. Daarnaast neemt Bits of Fre e d o m deel aan talloze publieke en besloten activiteiten om haar uitgangspunten onder de aandacht te brengen van burgers, a m b t e n a re n, pers en politiek. Via de website en (gratis) nieuwsbrief ontsluit, bundelt en b e c o m m e n t a r i e e rt Bits of Freedom re l evante nieuwe ontwikke l i n g e n. Door de oprichting in juni 2002 van een Euro p e s e coalitie van digitale burgerre c h t e n - o r g a n i s a t i e s, E u ro p e a n Digital Rights (EDRI), is Bits of Freedom nauw betro k ken bij we t g evende ontwikkelingen op EU-nive a u. Door het spre ke n tijdens confe renties en debatten in binnen- en buitenland onderhoudt Bits of Freedom een uniek (inter-)nationaal ke n- n i s n e t we r k. In 2004 is de samenstelling van het stichtingsbestuur ongewijzigd gebleve n. Het bestuur bestaat uit Karin Spaink, Jo h a n Helsingius en pro f. Paul Frissen. a) Nieuwsbrieve n Bits of Freedom geeft twee (gratis) nieuwsbrieven uit: de Nederlandstalige Bits of Freedom nieuwsbrief en de Engelstalige EDRI-gram. Beide nieuwsbrieven zijn in keer ve r s c h e n e n. Er zijn veel positieve reacties binnengeko m e n op beide nieuwsbrieve n, en het aantal abonnees blijft stijgen. De Nederlandstalige BOF-nieuwsbrief heeft inmiddels ruim abonnees, w a a ronder een groot aantal journalisten, a m b t e n a ren en juristen. Door art i kelen in kranten, t v - i t e m s, i n t e r v i ews op de radio en Kamervragen zijn veel items uit deze nieuwsbrief onder de aandacht gekomen van een heel gro o t p u b l i e k. BOF-nieuwsbrief EDRI-gram In de zomer van 2004 heeft European Digital Rights een eenmalige donatie gekregen van het Open Society Institute (gefin a n c i e rd door George Soros) om de website van Euro p e a n Digital Rights te restylen en een nieuw content management systeem in gebruik te nemen. Bits of Freedom heeft hier ve e l tijd in gestoke n, om te overleggen over het design en de inrichting van het (open source) content management systeem D r u p a l. Als hoofdredacteur van EDRI-gram heeft Sjoera Nas veel tijd besteed aan de omzetting van de inhoud van alle n i e u w s b r i even naar de nieuwe we b s i t e. De nieuwe site is op 6 oktober 2004 gelanceerd, met als groot vo o rdeel dat alle info r- matie uit EDRI-gram per onderwerp toegankelijk is gemaakt. De onderwerpen variëren van biometrie tot jurisprudentie over notice en take d ow n, en van software octrooien tot en 3

4 met de voorstellen voor de gedwongen opslag van ve r ke e r s- g e g eve n s. Belangstellenden kunnen zich ook abonneren op de R S S - feed van de belangrijkste berichten op de EDRI-site. Twee Vandaag maakte een tv-re p o rtage over de SIGINT installatie in Zoutkamp: 'Nederland krijgt zeer uitgebreid afluistern e t we r k '. b) Colums Maurice Wessling heeft in 2004 acht columns geschreven in het goedgelezen e-zine We b we re l d, over uiteenlopende actuele o n d e r werpen als de bewaarplicht ve r ke e r s g e g even s en het voorgenomen mega-contract van de overheid met Micro s o f t. Ook heeft Wessling een lange column geschreven in het blad I n fo r m a t i e b eveiliging over biometrie. Sjoera Nas heeft 3 columns geschreven in Netkwesties o. a. over auteursrecht en een ironisch positief antwo o rd op de stelling 'er moet een b ewaarplicht ve r ke e r s g e g evens komen' in juridisch tijdschrift J av i. Daarnaast heeft Bits of Freedom tien keer 'De politieke agenda' gemaakt voor C't Magazine, een maandoverzicht van de belangrijkste politieke besluiten op het gebied van nieuwe technologie en burgerre c h t e n. c) Media over bits of fre e d o m Een belangrijke doelstelling van Bits of Freedom is om in de media een expert-functie te ve rvullen op het gebied van gro n- d rechten en ICT. Daarnaast wil BOF de media attenderen op b e l a n g r i j ke ontwikkelingen die nog weinig aandacht hebben g e k re g e n. Een aantal hoogtepunten van art i kelen en re p o rt a g e s waar Bits of Freedom aan meewe r k t e : Het programma Mores TV van de Humanistische Omroep ging op zoek naar de nieuwe Hollandse moraal. Bits of Fre e d o m werkte mee aan twee afleve r i n g e n. 'Er wo rdt op u gelet' ging over privacy, veiligheid en disciplinering door de camera; ' W h a t the f*** do you think yo u ' re doing?' ging over auteursrecht op i n t e r n e t. De Volkskrant schreef over de nieuwe bevoegdheden van de A I V D : ' L even blootleggen koud kunstje'. Volgens Bits of F reedom neemt Remkes steeds ve rdergaande maatregelen om i n formatie te ve r g a re n. Het tv-programma Factor van de IKON maakt de re p o rt a g e 'Privacy in oorlogstijd' over de balans tussen privacy en ve i- ligheid in de drie jaren sinds 11 september. VARA's radioprogramma De Ochtenden maakte onder de titel 'Internet en privacy' een re p o rtage rondom het politie-rap p o rt ve r ke e r s g e g evens dat nooit naar de Tweede Kamer we rd gest u u rd. Het rap p o rt we rd openbaar via een WO B - p ro c e d u re van Bits of Fre e d o m. De Engelse krant The Observer schreef over het Mutatulip roject van Bits of Fre e d o m : 'ISPs the we a kest link when it comes to free speech'. Het senioren blad Plus Magazine maakte een thema-nu m m e r over privacy. "Nederlanders vinden goed dat privacy wo rd t o p g e o f fe rd voor ve i l i g h e i d..., t e n m i n s t e, e h, niet hun eigen privacy natuurlijk!" RTL Boulev a rd maakte een kritisch item over RFID in winke l s en supermarkten: 'Somebody is watching yo u '. BOF in het nieuws h t t p :// w w w. b o f. n l / b o f _ i n _ n i e u w s. h t m l 4

5 3. L E Z I N G E N & D E BAT T E N 4. AC T I V I T E I T E N In 2004 heeft Bits of Freedom veelvuldig lezingen gegeven en deelgenomen aan debatten in binnen- en buitenland. De lezingen gingen over uiteenlopende onderwerpen als de b ewaarplicht ve r ke e r s g e g eve n s, notice en take d own bij intern e t p rov i d e r s, s p a m, illegal content, p a s s a g i e r s g e g evens en a u t e u r s recht en gebruike r s re c h t e n. Dit heeft veel nieuwe contacten opgeleve rd. Na deelname aan een confe rentie in Warschau heeft Unesco BOF uitgenodigd in de adviesraad van een confe rentie over internet, cultuur en mensenre c h t e n. Deze confe rentie vindt plaats in februari De pre s e n t a t i e van het Multatuli-onderzoek, een test van de klachtenpro c e- d u re bij 10 verschillende prov i d e r s, heeft veel internationale pers gehaald, en BOF de complimenten opgeleve rd van de E u ropese Commissie, d i rectie Informatie Maatschap p i j. S j o e r a Nas was als expert aanwezig bij een hoorzitting over het Safe r Internet programma van de commissie burgerlijke v r i j h e d e n, justitie en binnenlandse zaken van het Euro p e e s P a r l e m e n t. O verzicht lezingen & debatten h t t p :// w w w. b o f. n l / l e z i n g e n / h t m l a) A u t e u r s re c h t s y m p o s i u m Bits of Freedom heeft in de zomer van 2004 intensief s a m e n g ewerkt met XS4ALL om een symposium te organisere n over de toekomst van het auteursre c h t. Het symposium vo n d plaats op 15 oktober 2004, in de Veilingzaal van de Beurs van Berlage in A m s t e rd a m. Lezingen we rden gegeven door Christiaan A l b e rdingk T h i j m, Bernt Hugenholtz, K a m i e l Koelman en Nol Ve r h a g e n. Aan het slot van het symposium d e b a t t e e rden Martijn van Dam (Tweede Kamer PvdA), A n k i e B ro e kers-knol (Eerste Kamer V V D ), Kees Vendrik (Twe e d e Kamer GroenLinks) en Nicolien van V ro o n h oven (Twe e d e Kamer CDA ), onder leiding van dagvoorzitter Erik Huizer. I n j a nua ri 2005 is een bundel verschenen met de belangrijkste bijd r a g e n, met een subsidie van het ministerie van Economische Z a ke n. Bits of Freedom is voor dit symposium financieel ondersteund door de Stichting NLnet. Verslag auteursrechtsymposium (audio en video) h t t p :// w w w. a u t e u r s re c h t s y m p o s i u m. n l / b) Big Brother Aw a rds 2004 EU Commissaris Frits Bolkestein was de grote winnaar van de Nederlandse Big Brother Aw a rd s. Met de aw a rd wo rden pers o n e n, b e d r i j ven en overheden te kijk gezet die zich te buiten zijn gegaan aan het contro l e ren van burgers en afbre ken van hun privacy. Op 24 oktober 2004 we rd de derde editie gepres e n t e e rd door columnist Pieter Hilhorst in de bovenzaal van P a r a d i s o,a m s t e rd a m. De overige winnaars van de Big Bro t h e r Aw a rds 2004 waren het Centrum voor Werk en Inko m e n, h e t Digidoor project in A l m e re en het voostel voor het bew a re n van gegevens over het bel- en surfgedrag van alle Euro p e a n e n. 5

6 Bits of Freedom we rd in de aanloop naar de Big Bro t h e r Aw a rds opnieuw ondersteund door de website re t e c o o l. c o m. Zij organiseerden een fo t o m o n t a g e - wedstrijd met de genomin e e rde kandidaten. De 10 beste fotomontages zijn op dia gezet en tijdens de Aw a rd - u i t reiking op groot scherm ve rt o o n d. 5. O N D E RW E R P E N a) Elektronisch stemmen Bij de verkiezingen in Nederland wo rdt al jaren gebruik gemaakt van elektronische stemmachines. Naar aanleiding van discussies en publicaties over de betrouwbaarheid van elektronisch stemmen in de VS en Ierland heeft Bits of Fre e d o m e n kele punten van zorg onder de aandacht van de media gebracht via de nieuwsbrief en een persbericht. Het hoofddoel van de Big Brother Aw a rds is om duidelijke voorbeelden te geven van privacy-schending, zodat een gro t e r publiek zich nog eens achter de oren krabt vo o rdat ze ro e p e n dat ze toch niets te verbergen hebben. Persaandacht is daaro m c r u c i a a l. In 2004 is dat opnieuw goed gelukt, met een uitgebre i- de vo o r b e s p reking van de genomineerde kandidaten bij de AV RO op Radio 1 en een interv i ew in de Vo l k s k r a n t. D e u i t reiking is bespro ken in talloze e-zines en in interv i ews en re p o rtages op NOS Radio 1, Radio Noord-Holland en Business Nieuws Radio. Tro u w, het Paro o l, de Telegraaf en het Haarlems Dagblad publiceerden een ve r s l a g. De Ierse overheid wilde elektronische stemmachines van het Nederlandse bedrijf Nedap invo e ren bij de Europese ve r k i e z i n- gen in juni 2004, dezelfde machines die in Nederland wo rd e n g e b r u i k t. D a a rop is in Ierland een publiek debat ontstaan ove r de betrouwbaarheid en transparantie van elektronisch stemm e n. De kritiek richtte zich vooral op het ontbre ken van een audit trail voor de kiezer. Na het uitbrengen van een stem heeft de kiezer geen mogelijkheid om te contro l e ren dat zijn of haar stem op de juiste wijze is geteld. Een zogenaamd p ap i e ren spoor voor een hertelling ontbre e k t. Ook is de s o u rce code van de software van de machines geheim. De discussie kwam in Ierland pas goed op gang nadat een ev a l- u a t i e r ap p o rt uitlekte dat het beveiligingsbedrijf Zerflow in opdracht van de Ierse overheid had opgesteld. Het rap p o rt was negatief over de veiligheid van de Nedap stemmachines. De Ierse overheid pro b e e rde het rap p o rt ve rvolgens geheim te houden, met een ave rechts effe c t. Uit een enquête van de Ierse krant Sunday Business Post bleek ve rvolgens dat een m e e rderheid van de Ierse kiezers tegen invoering van de Nederlandse elektronische stemmachines was. Big Brother Aw a rd s h t t p : / / w w w. b i g b ro t h e r aw a rd s. n l / De kritiek op de Ierse overheid leidde tot het instellen van een o n a f h a n ke l i j ke commissie die de nauwkeurigheid en betro u w- 6

7 baarheid van de Nedap machines moest onderzoeke n. D e z e Commission on Electronic Voting adviseerde in haar rap p o rt tegen invoering van de Nedap machines. Dit advies we rd door de Ierse overheid ove r g e n o m e n. Veel kritiekpunten van de Ierse commissie zijn ook op de Nederlandse situatie van toepassing. De Nederlandse ove r h e i d beschikt niet over de broncode van de pro g r a m m a t u u r waarmee in een zeer grote meerderheid van Nederlandse gemeenten de stemmen wo rden geteld. Stemmachines wo rd e n in Nederland geke u rd door TNO maar het is onduidelijk of zij daarbij kunnen beschikken over de bro n c o d e. De ke u r i n g s r app o rten van TNO zijn niet openbaar. Bits of Freedom heeft in haar nieuwsbrief de ontwikkelingen in Ierland op de voet gevolgd en onder de aandacht gebracht. D i t heeft geleid tot diverse publicaties in de media (waaronder de A u t o m a t i s e r i n g s g i d s ). Deze publicaties hebben uiteindelijk geleid tot Kamerv r a g e n. Bits of Freedom heeft ook deelgenomen aan een radiodebat met de makers van de softw a re voor de Nederlandse stemmachines. b) Notice en take d ow n De manier waarop internetproviders omgaan met klachten over publicaties van hun klanten, gaat BOF nauw aan het hart. De Europese e-commerce richtlijn dwingt bedrijven om op de stoel van de rechter te gaan zitten, en dat brengt grote risico's met zich mee voor de vrijheid van meningsuiting op internet. Hoe groot die risico's zijn, bleek uit een praktijkonderzoek dat Bits of Freedom in de zomer van 2004 heeft gedaan. Voor het onderzoek koos Bits of Freedom een tekst uit 1871 van Multatuli (pseudoniem van Eduard Douwes Dekker) en p u b l i c e e rde die bij 10 verschillende prov i d e r s. Ve rvo l g e n s s t u u rde de fictieve 'juridisch adviseur van het E.D. D e k ke r s g e n o o t s c h ap ', M r. Johan Dro o g l e eve r, via een gratis Hotmail a d res een klacht aan alle prov i d e r s. In 70% van de gev a l l e n b l e ken de providers de tekst te ve r w i j d e re n, zonder ve rder te k i j ken naar de pagina of de twijfelachtige herkomst van de k l a g e r. Het auteursrecht op we r ken verstrijkt 70 jaar na de dood van de auteur. D o u wes Dekker overleed in S i n d s 1957 behoren al zijn we r ken dus tot het publieke domein, m a a r deze basiskennis bleek bij veel providers niet aanwe z i g. Vooral bij zake l i j ke websites zou je verwachten dat de prov i d e r de belangen van zijn klant zwaar laat we g e n, maar alle drie de geteste zake l i j ke hostingproviders (Active 24, ifast en Yourhosting) ve r w i j d e rden de we b s i t e, één zelfs binnen drie u u r. Ook twee gratis toegangsprov i d e r s, Tiscali en Wa n a d o o, ve r w i j d e rden de tekst zonder ve rd e re vragen aan de klager. Een Hotmail adres bleek dus te volstaan om een website te ve r w i j d e re n. De drie geteste betaalde toegangsprov i d e r s ( D e m o n, Planet Internet en XS4ALL) hanteerden een pro c e- d u re met een schriftelijke vragenlijst. Maar alleen XS4ALL b e keek de website daadwe r kelijk en constateerde dat het werk tot het publiek domein behoord e. UPC handelde eveneens zeer corre c t. Ze liet weten geen klachten te acceptere n van een niet-verifieerbaar Hotmail adres en liet de tekst ongem o e i d. F reeler re a g e e rde in het geheel niet op de klacht en deed niets. Het 'Multatuli-onderzoek' leve rde veel aandacht op in de pers, ook internationaal. Het onderzoek we rd ook meegenomen in de aanbevelingen van het Europees Parlement voor het Safe r Internet Programma In niet mis te verstane bewoo rdingen wo rdt aangedrongen op transparantie bij internetp rov i d e r s, publicatie van de aantallen klachten en ve r w i j d e rd e pagina's en betro k kenheid van burgerrechtenorganisaties bij eventuele zelfre g u l e r i n g s i n i t i a t i eve n. 7

8 Ook Nederland zou gebaat zijn bij gro t e re transparantie in de omgang met mogelijk onrechtmatige publicaties op internet. I n 2003 we rd BOF uitgenodigd om deel te nemen aan een bre e d overleg op het Ministerie van Justitie over een centraal meldpunt voor klachten op internet. Na twee vergaderingen stokte het ove r l e g, tot de brancheorganisatie van internetprov i d e r s, de NLIP op 6 februari 2004 samen met Justitie een persbericht u i t b r a c h t. NLIP en Justitie waren het erover eens dat er een centraal meldings- en klachtensysteem moest ko m e n, z o n d e r dat er enige plaats was ingeruimd voor internetgebruikers en hun belangen. Samen met de Stichting Bre i n, de auteursre c h t- waakhond van de samenwe r kende collectieve beheersorgan i s a t i e s, was besloten dat het meldpunt vo o rtaan bindende adviezen zou geven over de rechtmatigheid van een gew r a a k t e p u b l i c a t i e. Van hoor en wederhoor was geen sprake in het a d v i e s. Ve rder bleef het stil in Minister Donner van Justitie beloofde voor het einde van 2004 met een rap p o rt te komen over een concrete aanpak van het meldpunt, maar is daar niet in geslaagd. Eind 2004 ging de NLIP ten onder als b e h a rtiger van de branche van internetprov i d e r s. Hoe Ju s t i t i e ve rder gaat, is daarom onduidelijk. Bits of Freedom zal de o n t w i k kelingen op dit gebied in 2005 nauwlettend blijven vo l- g e n. Dossier notice en take d ow n h t t p :// w w w. b o f. n l / t a ke d ow n / c) Ve r ke e r s g e g eve n s Bits of Freedom heeft in 2004 zowel in Nederland als in Brussel campagne gevo e rd tegen de invoering van een b ewaarplicht van ve r ke e r s g e g eve n s. Po l i t i e, justitie en inlichtingendiensten willen graag toegang tot de (historische) ve r ke e r s g e g evens van aanbieders van internet, vaste en mobiele telefo n i e. Omdat de diensten binnen Euro p a de ve r ke e r s g e g evens ook willen kunnen uitwisselen, pleiten zij voor een uniforme bewaarplicht van ve r ke e r s g e g eve n s. B u r g e rrechtenorganisaties en internetproviders daare n t e g e n willen de opslag van ve r ke e r s g e g evens beperken tot ve rd a c h t- en en verzetten zich tegen een structurele bew a a r p l i c h t. De besluitvorming raakte in een stro o m versnelling na de aanslagen in Madrid op 11 maart Op 25 maart 2004 nam de Raad van Europa (bestaande uit de staatshoofden van de EU-lidstaten) een nieuwe lijst anti-terroristische maatre g e l e n a a n, w a a ronder het plan om per 1 juni 2005 een algemene b ewaarplicht in te vo e ren voor gegevens over telecom- en internetgebruik van alle Europese burgers. Op 28 april 2004, amper een maand na het besluit van de Raad om opslag van ve r ke e r s g e g evens een hoge prioriteit te geve n, dienden Gro o t - B r i t t a n n i Î, F r a n k r i j k, Ierland en Zweden al een voorstel in bij de Raad om alle telecommu n i c a t i e g e g evens van de 450 miljoen burgers in de EU tussen de één en drie jaar te bew a re n, t e n b e h o eve van misdaadbestrijding. Nederland was op dit vlak altijd terughoudend en kent alleen een bewaarplicht van drie maanden voor lokatiegegevens van p re-paid GSMs. Maar in juli 2004 sprak het kabinet haar steun uit voor het Europese voorstel om alle ve r ke e r s g e g evens te b ew a re n. Te g e l i j ke rtijd we rd Nederland in de tweede helft van 2004 het voorzitter van de Europese Unie en kreeg daarmee een belangrijke rol bij de ve rd e re uitwerking van het vo o r s t e l. In juni 2004 diende BOF een WO B - verzoek in bij het ministerie van Economische Zake n. Uit onderzoek bleek dat het ministerie van Justitie in 2003 opdracht had gegeven aan de politie Rotterdam-Rijnmond om het gebruik van ve r ke e r s- g e g evens door de politie in kaart te bre n g e n. Justitie had het r ap p o rt doorgezonden aan Economische Zake n. M i n i s t e r 8

9 Donner had echter nagelaten het rap p o rt ook aan de Twe e d e Kamer toe te zenden. D a a rdoor had de Tweede Kamer geen s t u k ken waarin de noodzaak voor de invoering van een b ewaarplicht met feiten en cijfers gestaafd we rd. BOF wilde het r ap p o rt via een WOB openbaar maken zodat in het parlement een debat kon plaatsvinden op basis van fe i t e n. In september kreeg BOF het rap p o rt, getiteld 'Het gebruik van (historische) ve r ke e r s g e g even s in de opsporingspraktijk', i n h a n d e n. De conclusies van het rap p o rt haalden het kabinetsstandpunt over een voorgenomen bewaarplicht ve r ke e r s- g e g evens onderuit. Uit het rap p o rt bleek dat twe e d e rde van de o n d e r z o e ken ook succesvol afgerond zou kunnen wo rden zonder dat er ve r ke e r s g e g evens beschikbaar ware n. B ove n d i e n b l e ken ve r ke e r s g e g evens alleen in grootschalig fraude-onderzoek essentieel voor het oplossen van zake n. Tot slot bleek dat de politie vrijwel nooit ve r ke e r s g e g evens wilde hebben die ouder waren dan zes maanden. Rondom het rap p o rt maakte het VARA radioprogramma De Ochtenden samen met Bits of Freedom een uitzending. O o k we rden Kamervragen gesteld waarom het rap p o rt niet eerd e r openbaar was gemaakt. Sindsdien is het rap p o rt diverse malen gebruikt door parlementariërs in Nederland en Brussel om v r a a g t e kens te plaatsen bij de noodzaak van een bew a a r p l i c h t. In september 2004 werkte Bits of Freedom nauw samen met E u ropese zusterorganisaties in European Digital Rights om een u i t voerig standpunt op te stellen tegen de bewaarplicht vo o r de Europese Commissie. Bits of Freedom organiseerde ve rvo l- gens een online campagne waarbij burgerre c h t e n o r g a n i s a t i e s en bedrijven we rden uitgenodigd het standpunt te ondert e ken e n. Binnen enkele dagen ondert e kenden 90 non-go u ve r n e- mentele organisaties uit Euro p a, de Ve renigde Staten en andere landen uit de rest van de we reld het standpunt. Tevens tekenden 89 bedrijven (waaronder zeer veel Nederlandse ITb e d r i j ve n ). Eind november 2004 heeft Bits of Freedom een campagne ondersteund van de internetproviders XS4ALL en BIT. Aan de vo o r avond van een belangrijke vergadering van de Euro p e s e ministers van Justitie en Binnenlandse Zaken over de b ewaarplicht en de vo o r b e reidende bespreking daarvan in de Tweede Kamer, hebben de providers hun bezwaren aan de Tweede Kamer leden gestuurd. De brief is ondert e kend door 245 bedrijve n. Bits of Freedom heeft in 2004 vele malen deelgenomen aan debatten over de bewaarplicht en heeft zelf meerd e re ke re n o p i n i e s t u k ken en columns over het onderwerp gepubliceerd in d i verse media. Dossier ve r ke e r s g e g eve n s h t t p :// w w w. b o f. n l / ve r ke e r s g e g eve n s. h t m l d) RFID In 2004 heeft Bits of Freedom zich ingezet om de pro b l e m a t i e k rondom RFIDs op gro t e re schaal onder de aandacht te bre n- g e n. H o ewel RFIDs logistiek onmiske n b a re vo o rdelen opleve re n, kan de technologie ook een bedreiging vormen voor de privacy van consumenten als er geen beperkingen aan het gebruik wo rden opgelegd. W i n keliers en supermarkten willen hun koopwaar van RFIDs vo o r z i e n. RFIDs zijn kleine, bijna onzichtbare chips, soms niet g roter dan een zandko rre l. D o o rdat de chips zo klein zijn en kunnen wo rden 'versmolten' in verpakkingen en producten is het vrijwel onmogelijk de ve r k l i k kers te ve r w i j d e re n. Wa n n e e r de chips in een elektromagnetisch veld van een leesap p a r a a t 9

10 wo rden gebracht, zenden ze een unieke code uit. Deze code is niet alleen te gebruiken in de logistiek en het vo o rr a a d b e h e e r van een winkel maar kan ook wo rden gebruikt om te d e t e c t e ren wanneer een art i kel de winkel ve r l a a t. B ovendien is het mogelijk om het product te volgen buiten de winkel wanneer de RFIDs niet wo rden ve r w i j d e rd of gedeactive e rd. In het buitenland zijn verschillende supermarkten en fabrikanten pro even met RFIDs gestart. De Engelse supermarktke t e n Tesco heeft RFIDs ingezet in een controversiële surve i l l a n c e- p roef in haar vestiging in Cambridge. Bij deze test we rd i e d e reen die Gillette scheermesjes kocht tweemaal op de fo t o g e z e t.wanneer een klant de scheermesjes van de schap haalde, s t u u rde een RFID-leesapparaat een videocamera aan en maakte een opname van de klant. Bij de kassa van de supermarkt g e b e u rde hetzelfde. Het beveiligingspersoneel van de supermarkt vergeleek ve rvolgens de beide fo t o ' s. Een klant die slechts eenmaal op de foto vo o r k w a m, was ve rd a c h t. Ook de Europese Centrale Bank heeft plannen met RFIDs. H e t J apanse bedrijf Hitachi, dat de chips pro d u c e e rt, heeft beke n d gemaakt dat de Europese Centrale Bank ove r weegt om RFIDs van Hitachi in bankbiljetten te ve r we r ke n. Wanneer deze chips van een uniek serienummer wo rden voorzien kan daarmee de echtheid van een bankbiljet wo rden vastgesteld. B a n k b i l j e t t e n kunnen dan ook gevolgd wo rden waardoor de anonimiteit van p ap i e ren geld gedeeltelijk ve rd w i j n t. M e e rd e re pro even met RFIDs in buitenland zijn gestaakt na p rotesten van consumenten- en privacy-organisaties. B e n e t t o n en Gillette hebben de introductie van RFIDs in hun pro d u c t e n afgeblazen onder dreiging van een consumentenboy c o t. Consumenten- en privacy-organisaties willen dat RFIDs bij de kassa van een winkel wo rden ve r w i j d e rd of onklaar gemaakt en dat producten voorzien zijn van een label dat ze een RFID b ev a t t e n. Z u l ke vuistregels moeten vo o r komen de RFIDs wo r- den gebruikt voor surveillance in plaats van voor de logistieke toepassingen waar ze oorspro n kelijk voor bedoeld zijn. Bits of Freedom heeft in 2004 tijdelijk hulp gekregen van Stefan Ve r h a e g h, die als vrijwilliger een position paper over RFIDs heeft opgesteld. De paper is op de website van BOF gepub l i c e e rd en bevat fe i t e l i j ke informatie over de werking van RFIDs en de mogelijke gevolgen voor de privacy van cons u m e n t e n. Ook bevat de paper uitgangspunten voor een privac y v r i e n d e l i j ke invoering van RFIDs zoals etike t t e r i n g, i n fo r- m a t i evoorziening aan consumenten en het uitschakelen van RFIDs na ko o p. Bits of Freedom heeft in 2004 in diverse media haar standpunt over RFID naar buiten gebracht. Dossier RFID h t t p :// w w w. b o f. n l / r f i d / e) A u t e u r s re c h t In 2004 heeft Bits of Freedom veel aandacht besteed aan twe e E u ropese consultaties over auteursrecht en veel lezingen g e g even over de spanning tussen gebruike r s rechten en de vernieuwde auteurswet (in werking sinds 18 augustus 2004). Samen met XS4ALL heeft BOF op 15 oktober een symposium g e o r g a n i s e e rd over de toekomst van het auteursre c h t. In een informele consultatie van de Europese Commissie ove r Digital Rights Management, naar aanleiding van een rap p o rt van e x p e rts uit het bedrijfsleve n, heeft BOF samen met de Duitse organisatie Privatko p i e.net gepleit voor bescherming van het recht om onbespioneerd te kunnen lezen. Sommige vo r m e n 1 0

11 van Digital Rights Management dreigen nauwlettend in de gaten te houden wat internetters precies lezen, b e l u i s t e ren of b e k i j ke n. Aan dat privacy-gevaar wo rdt in de ogen van BOF nog te weinig aandacht besteed. Eind oktober heeft Bits of Freedom samen met Euro p e a n Digital Rights en de Ve reniging Open Source Nederland uitgeb reid gere a g e e rd op de open consultatie van de Euro p e s e Commissie over de toekomst van het auteursre c h t. Daarin is n a d r u k kelijk gepleit voor een veel bre d e re herziening van de balans tussen auteursrechten en gebruike r s rechten en zorg u i t g e s p ro ken over de lobby van met name de A m e r i k a a n s e e n t e rtainment industrie voor ve rd e re verlenging van de duur van het auteursrecht in Euro p a. Ook het verbod om technische voorzieningen te omzeilen, is bekritiseerd. Niets let immers de industrie om ook allerlei we r ken achter slot en g rendel te zetten die tot het publieke domein behore n. Begin 2005 verwacht BOF een debat in de Tweede Kamer ove r de toekomst van het auteursre c h t, naar aanleiding van de t o e komstvisie die Minister Donner op 13 oktober aan de Kamer stuurd e. Dossier auteursre c h t h t t p :// w w w. b o f. n l / a u t e u r s re c h t. h t m l f) Spam Sinds 19 mei 2004 is spamming in Nederland ve r b o d e n. Dat wil z e g g e n, het ve r s t u ren van ongevraagde commerc i ë l e, ideële of c h a r i t a t i eve s aan natuurlijke personen. In 2003 zette Bits of Freedom zich in voor snelle omzetting van het Euro p e s e s p a m ve r b o d ; in 2004 heeft BOF zich met name gericht op bescherming van zake l i j ke ontvangers. Het aandeel Nederlandse spam lijkt fors ve r m i n d e rd sinds de inwe r k- i n g s t reding van de nieuwe Te l e c o m mu n i c a t i ewe t. Toch vindt Bits of Freedom de wet nog niet duidelijk genoeg. Eind 2004 heeft Minister Brinkhorst van Economische Zaken ingezien dat z e l f regulering voor zake l i j ke adressen geen optie is.vo o r 2005 heeft hij aanvullende we t g eving beloofd die alle Nederlandse ontvangers tegen spam gaat beschermen. BOF is in februari aanwezig geweest bij een internationale OESO workshop over spam, w a a rvan verslag is gedaan in E D R I - g r a m. Daar heeft BOF vooral aangedrongen op nauwe s a m e n werking tussen alle internationale toezichthouders. E e n centraal Europees meldpunt zou kunnen helpen om g rote spammers op te spore n, vergelijkbaar met de klachtenb ox van de Amerikaanse Federal Trade Commission. In 2005 zal Bits of Freedom onderzoek doen naar het beleid van providers op het gebied van spamfilters, en nieuwe technische ontwikkelingen monitoren op het gebied van authenticated SMTP. Bits of Freedom heeft het hele jaar door het wo o rd gevo e rd over allerlei spamvragen. Op 15 mei 2004 ging Sjoera Nas bij VARA's Kassa in debat met een ve rt e g e n wo o rdiger van de O P TA over de effectiviteit van het spamve r b o d. Dossier spam h t t p :// w w w. b o f. n l / s p a m. h t m l g) Passagiersgegeve n s In het voorjaar van 2003 is de Europese Commissie onderhandelingen gestart met de VS over de doorgifte van passagiersg e g eve n s. De passagiersgegevens wo rden door de VS gebruikt om te ve r g e l i j ken met gegevens van inlichtingendiensten.te g e n de vo o r w a a rden waaronder de ove rdracht plaatsvindt, is ve e l 1 1

12 kritiek en verzet geweest vanuit burgerre c h t e n o r g a n i s a t i e s. Bits of Freedom heeft hiertegen samen met haar Europese zust e rorganisaties campagne gevo e rd in Brussel. Uit onderzoek van de Amerikaanse burgerre c h t e n o r g a n i s a t i e EPIC bleek in januari 2004 dat Nort h west A i r l i n e s, d e Amerikaanse partner van KLM, al eind 2003 de persoonlijke g e g evens van miljoenen passagiers had overhandigd aan de N A S A. O n d e r z o e kers bij het lucht- en ruimtev a a rt c e n t r u m hebben de data gebruikt om nieuwe software voor het scre e- nen van passagiers te ontwikkelen en te testen.tot de ove r g e- dragen gegevens behoren ook alle code-sharing vluchten van KLM en Nort h we s t, inclusief vluchten uitgevo e rd door KLM vanaf Schiphol naar andere bestemmingen dan de V S. Bits of Freedom heeft naar aanleiding van dit nieuws het College bescherming persoonsgegevens (CBP) gevraagd een onderzoek in te stellen. Naar aanleiding daarvan zou KLM kunnen wo rden opgedragen alle betro k ken passagiers op de hoogte te stellen dat hun passagiersgegevens aan NASA zijn ove r g e d r a g e n. Gmail plannen van Google, omdat daarmee van miljoenen personen langdurig en centraal wo rdt bew a a rd. Ook hadden de ondert e kenaars van de open brief kritiek op hiaten in het privacy-beleid. i d e n t i f i c a t i e p l i c h t Bits of Freedom heeft in haar nieuwsbrief en mediaoptre d e n veel aandacht besteed aan de invoering van de identific a t i e p l i c h t. Tijdens de behandeling in de Kamer van de nieuwe wet heeft BOF de debatten op de voet gevolgd en daarove r g e p u b l i c e e rd. Al in een vroeg stadium was duidelijk dat het kabinet niet in staat was de noodzaak voor de invo e r i n g duidelijk naar vo ren te bre n g e n. E c h t e r, een meerderheid van de Tweede Kamer eiste ook niet veel onderbouwing. D a a r m e e voldoet de identificatieplicht aan alle ke n m e r ken van symboolwe t g ev i n g. BOF houdt de ontwikkelingen rondom de identificatieplicht in de gaten omdat deze op termijn zouden kunnen leiden tot verplichtingen ten aanzien van internetgebruik ('wat offline geldt, geldt ook online'). Bits of Freedom heeft eind 2004 een t-shirt tegen de identificatieplicht laten ontwe r p e n. Het t-shirt is inmiddels uitve r ko c h t. Het CBP heeft laten weten geen onderzoek in te stellen omdat het slechts een eenmalig vo o rval zou betre f fe n. Brief over KLM aan het CBP h t t p :// w w w. b o f. n l / k l m. h t m l c a m e r a t o e z i c h t Bits of Freedom volgt de ontwikkelingen en re g e l g eving ro n- dom de inzet van cameratoezicht in de openbare ruimte. D e BOF nieuwsbrief besteedt hieraan regelmatig aandacht en ook wo rdt BOF frequent gevraagd om commentaar in de media. h) Dive r s e n kritiek op gmail Bits of Freedom heeft samen met een coalitie van internationale privacy-organisaties in april 2004 een open brief aan Google gestuurd. De organisaties waren bezorgd over de contract overheid en micro s o f t Bits of Freedom heeft samen met een groot aantal maatschapp e l i j ke organisaties en bedrijven in december 2004 in een open brief aan minister- p resident Balkenende en de ministers De Graaf en Brinkhorst haar bezorgdheid geuit over de exclusieve onderhandelingen van de overheid met Microsoft over een megacontract ter waarde van 147 miljoen euro. Bits of 1 2

13 F re e d o m, de Consumentenbond, Internet Society Nederland, Nederland Ke n n i s l a n d, N ovell Nederland en anderen zetten v r a a g t e kens bij het ontbre ken van een openbare aanbesteding voor een dergelijk groot contract. De organisaties maakten zich zorgen over de negatieve effecten die een dergelijk contract heeft op de softwaremarkt en op het innovatieklimaat in N e d e r l a n d. Tevens is een dergelijk contract in strijd met door het kabinet vastgesteld beleid ten aanzien van het gebruik van open standaarden en open source bij de overheid en het s t reven de overheid minder afhankelijk te maken van een e n kele software leve r a n c i e r. cbp uitspraak over planet Het College bescherming persoonsgegevens (CBP) heeft na een klacht van Bits of Freedom onderzoek ingesteld naar het opslaan van het surfgedrag van abonnees door Planet Internet. Bits of Freedom vroeg daar in oktober 2002 om naar aanleiding van berichten waaruit bleek dat Planet Internet een pro j e c t onder de codenaam KO1 was gestart waarin het surfgedrag van haar abonnees we rd vastgelegd en geanaly s e e rd. Met dit surfgedrag zou Planet Internet de interesses van haar abonnees in kaart willen brengen en op basis daarvan aanbiedingen willen doen. Planet Internet heeft naar aanleiding van de door het CBP geconstateerde problemen haar werkwijze aangepast. 6. S A M E N W E R K I N G a) EDRI Bits of Freedom is heel actief binnen European Digital Rights en verzorgt de twe ewe kelijkse nieuwsbrief EDRI-gram. BOF is regelmatig namens EDRI aanwezig bij hoorzittingen en wo r k- shops in Brussel. Op 12 juni, tijdens de jaarlijkse EDRI-ve r- g a d e r i n g, is Maurice Wessling teruggetreden als bestuu r s vo o r z i t t e r. Sjoera Nas is in het nieuwe bestuur gekozen als algemeen bestuurslid. In september heeft het bestuur van EDRI besloten om niet langer met een voorzitter te functionere n, maar met 5 gelijkwaardige bestuursleden. H i e rdoor is meer ruimte ontstaan voor de enige betaalde medewe r ker van EDRI, A n d reas Dietl, om zich in Brussel te pro f i l e ren als EDRI EU Affairs Dire c t o r. In 2005 wil EDRI een confe rentie organisere n over digitale burgerre c h t e n. Bits of Freedom neemt hierin het vo o rt o u w. b) Unesco Na deelname aan een confe rentie in Warschau over harmful en illegal content heeft Unesco Nederland Sjoera Nas uitgenodigd in de adviesraad van een confe rentie over internet, cultuur en m e n s e n re c h t e n. Hiermee is regelmatig ve r g a d e rd over de opzet en gewenste uitkomsten van de confe re n t i e. Het doel is om met de (internationale) confe rentiegangers een beleidsdocument op te stellen ter beïnvloeding van een expert g ro e p van de Raad van Euro p a, die in mei 2005 een nieuw beleidsinstrument publiceren over internet en burgerre c h t e n. De confe rentie vindt begin februari plaats in Oegstgeest en gaat ove r vrijheid van meningsuiting, privacy en toegang tot info r m a t i e. 1 3

14 c) r h e i d Bits of Freedom is een van de oprichters en deelnemers in b u r g e ove r h e i d, een initiatief van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Ko n i n k r i j k s re l a t i e s. B u r g e ove r h e i d wil door allerlei initiatieven en campagnes de kwaliteit van de e l e k t ron ische dienstverlening aan de burger ve r b e t e re n. B u r g e overheid doet dit bijvoorbeeld door middel van de Webwijzer Aw a rd, een prijs voor de beste en slechtste we b s i t e van de ove r h e i d. Ook ontwikkelt burger@overheid de B u r g e r S e rv i c e C o d e, die tien normen bevat waaraan digitale contacten tussen burger en overheid moeten vo l d o e n. Teve n s zet burger@overheid zich in voor toeganke l i j k h e i d, g e b r u i k s- gemak en openbaarheid. Bits of Freedom zit in het forum dat b u r g e overheid inhoudelijk begeleidt. In het Forum zitten personen en organisaties die affiniteit, kennis en erv a r i n g hebben met de digitale overheid en/of haar digitale gebruike r s. A n d e re deelnemers aan het forum zijn Dick Westendorp (oudd i recteur van de Consumentenbond), de Nationale O m b u d s m a n, Stichting Reke n s c h ap, Internet Society N e d e r l a n d, Instituut voor Publiek en Politiek en Stichting Nederland Ke n n i s l a n d. Het Forum wo rdt voorgezeten door Marjet van Zuijlen (oud Twe e d e - K a m e r l i d ). het College bescherming persoonsgegevens over strafvo rd e - ring en telecom en deelname aan een ECP we r k g roep ove r RFID en privacy. Van de adviseringen die in dit jaarverslag bij name kunnen wo rden genoemd springt Indymedia het meest e r u i t. Deze organisatie had advies nodig hoe te re a g e ren op een justitiële vo rdering die onvoldoende re c h t s g rond had. d) Netwe r k Bits of Freedom wo rdt met grote regelmaat gevraagd vo o r deelname aan we r k g ro e p e n, c o n s u l t a t i e s, e x p e rt-meetings en o n d e r z o e ken van overheid en bedrijfsleve n. Ook vragen organisaties en individuen om advies bij lastige kwesties zoals het opstellen van privacy-verklaringen en het moeten voldoen aan justitiêle vo rd e r i n g e n. E n kele voorbeelden uit 2004 zijn een g e s p rek met de OPTA over de handhaving van spamwe t g ev i n g, een interv i ew met PriceWaterhouseCoopers voor een t o e komstvisie op ICT beleid (in opdracht van het ministerie van Economische Zake n ), deelname aan een expertmeeting van 1 4

15 7. F I N A N C I Ë N b e t a l e n. Ve rder is de boekhouding op peil gebracht en zijn re s t e rende achterstallige betalingen ingelopen. a) Resultaten 2004 Om donateurs zo veel mogelijk inzicht te geven in de inko m- sten en uitgaven van Bits of Fre e d o m, heeft Bits of Freedom in 2003 voor het eerst een uitgebreid jaarverslag gemaakt en online gezet. Dit leve rde veel positieve respons op van individuele donateurs en van een aantal journalisten die veel aandacht hadden besteed aan de hulpactie. Eind 2003 we rd duidelijk dat Bits of Freedom in financiêle nood zat, en dringend hulp nodig had. In het eerste kwartaal van 2004 ontving BOF bijna euro van individuele donateurs, vaak vo o r z i e n van schitterende aanmoedigingsteksten. Samen met het bestuur heeft Bits of Freedom ook in 2004 h a rd gewerkt aan het op orde brengen van de financiên. Daarbij zijn de begrote uitgaven in 2004 tot een minimu m t e r u g g e b r a c h t, vooral 'bezuinigbare' posten als PR, k a n- t o o r kosten en reis- en ve r b l i j f. Een andere belangrijke bezuiniging betreft de huurkosten van het kantoor. Begin januari 2004 is Bits of Freedom verhuisd van een kantoor in de Wibautstraat naar een ruimte in de Beurs van Berlage. H e t kantoor in de Wibautstraat we rd slecht onderhouden en raakte ove r b evolkt met rumoerige studenten van de Hogeschool van A m s t e rd a m. H u u rd e r s vergaderingen leve rden geen conc rete toezeggingen op tot ve r b e t e r i n g. In de Beurs vond BOF een go e d ko p e re ruimte. D a a rdoor is euro bespaard op de huisve s t i n g s kosten in vergelijking met De winst- en ve r l i e s re kening van 2004 is afgesloten met een positief resultaat van euro. Dat resultaat was hard nodig om de forse verliezen uit voorgaande jaren te compensere n. Dankzij het positieve banksaldo heeft Bits of Freedom ook bijna euro aan achterstallige donatiebelasting kunnen De absolute salariskosten inclusies premies en belastingen zijn in 2004 gestegen met euro naar euro. D a a r a a n ligt geen loonsverhoging ten gro n d s l a g, maar een uitbre i d i n g van de we r k t i j d. In 2003 werkte BOF met gemiddeld 1,5 fte, i n 2004 met 1,8 fte. Daarnaast heeft BOF in 2004 dertien ke e r salaris uitbetaald, om de structurele achterstand van de decembermaand in te lopen. b) Donateurs De actie 'Help Bits of Freedom de winter door', l eve rde in de eerste zes we ken van 2004 al euro op. Een groot succes voor Bits of Fre e d o m, met zeer veel dank aan alle donateurs die hun zorg hebben laten merken voor het vo o rtbestaan van de stichting. In totaal hebben 215 donateurs in ,19 e u ro ove r g e m a a k t. In februari heeft Bits of Freedom een kleine dire k t - m a r ke t i n g actie gedaan, gericht op 200 strafre c h t a d vo c a t e n. BOF vro e g hen een betaald bedrijfsabonnement te nemen op de Bits of F reedom nieuwsbrief, voor 250 euro per jaar, plus BTW. De respons was 1. Daarmee waren de kosten van de actie we l i swa ar gedekt, maar is de actie faliekant mislukt. c) Sponsors In 2004 heeft Bits of Freedom opnieuw genereuze sponsoring ontvangen van Felipe Rodriguez, van de Stichting XS4ALL, v a n S O LV en van BIT. Ook XS4ALL Internet B.V. heeft een flinke bijdrage geleve rd aan het vo o rtbestaan van Bits of Fre e d o m. De hoogte van dat bedrag is bepaald door de klanten van X S 4 A L L. Voor elke klant die in het Service Centre een vinkje 1 5

16 zet voor ondersteuning van Bits of Fre e d o m, maakt XS4ALL per jaar 1 euro ove r. In 2005 heeft dit BOF euro o p g e l eve rd (deze bijdrage telt dus niet mee voor de winst- en ve r l i e s re kening van 2004). Een nieuwe eenmalige donateur in 2004 was de Digitale Burgerbeweging Nederland, D B. N L. N a hun opheffing in 2001 restte er nog een saldo van euro. Het bestuur heeft dit genereus overgemaakt aan Bits of F re e d o m. Het geld wo rdt ingezet voor de productie van EDRIgram in Daarnaast heeft Sjoera Nas diverse consultancy-opdrachten gedaan voor XS4ALL Internet B.V., in de vorm van ondersteuning van de public affairs officer (gemiddeld 1 dag per week) en incidentele grote opdrachten. Ook dit heeft een substantieel bedrag aan inkomsten opgeleve rd. Bits of Freedom heeft in 2004 opnieuw moeite gedaan om n i e u we sponsors te vinden. Dat heeft in ieder geval gere s u l- t e e rd in een schenking van de Stichting NLnet van euro in 2005 als bijdrage aan de BOF nieuwsbrief. Daarnaast heeft de Stichting NLnet euro gesponsord van de kosten van het auteursre c h t s y m p o s i u m, dat BOF en XS4ALL gezamenlijk hebben georganiseerd op 15 oktober Pogingen om andere providers en fabrikanten van anti-virus s o f t w a re te intere s s e ren voor sponsoring, zijn op niets uitg e l o p e n. Wel zijn er ve e l b e l ovende contacten gelegd met ve r- schillende advo c a t e n k a n t o ren voor diverse vormen van sponsoring in 2005, en heeft BOF zicht op een ove re e n komst in 2005 met een provider voor het sponsoren van onderzoek naar notice en take d own pro c e d u re s. 1 6

17 BITS OF FREEDOM INKOMSTEN 2004 TOTAAL EUR BITS OF FREEDOM UITGAVEN 2004 TOTAAL EUR

18 Stichting Bits of Freedom Sjoera Nas Maurice Wessling postbus ES A m s t e rd a m t f e b o f. n l KvK nr , A m s t e rd a m Vo r m g eving jaarve r s l a g Annetta W i l l e m s e O n t werp illustratie John Reid, Bastiaan Geleijnse en Je a n - M a rc van Tol 1 8