Voorwoord. Mieke Vogels, Vlaams minister van Welzijn, Gezondheid, Gelijke Kansen en Ontwikkelingssamenwerking.

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Voorwoord. Mieke Vogels, Vlaams minister van Welzijn, Gezondheid, Gelijke Kansen en Ontwikkelingssamenwerking."

Transcriptie

1 VOORKOM LEGIONELLOSE Brochure bij het besluit van de Vlaamse regering van 22 november 2002 betreffende de primaire preventie van de veteranenziekte in voor het publiek toegankelijke plaatsen

2

3 3 Voorwoord De veteranenziekte of legionellose is een ernstige aandoening waaraan, zonder intensieve behandeling in een ziekenhuis, tot een kwart van de patiënten overlijdt. De ziekte komt vrij frequent voor, zowel in ons land als in het buitenland. Redenen genoeg dus om een belangrijke inspanning te doen zodat deze aandoening kan worden vermeden. De ziekteverwekkende kiemen worden gevonden in installaties die aërosol produceren en het is op het beheer van die installaties dat de nieuwe Vlaamse wetgeving van 22 november 2002 is gericht. De brochure Voorkom Legionellose wil de lezer informeren over wat de ziekte, veroorzaakt door legionellakiemen, precies inhoudt, waarom de ziekte ontstaat, wanneer ze voorkomt en hoe ze kan worden vermeden. Deze brochure is belangrijk voor de beheerders van installaties die een risico vormen voor besmetting van personen. Ze geeft niet alleen praktisch advies over de wijze waarop de wetgeving kan worden nageleefd, maar ze informeert exploitanten tevens over hun verantwoordelijkheden. Het niet naleven van de wettelijke verplichtingen kan een aantal implicaties tot gevolg hebben, zoals bijvoorbeeld de verplichte sluiting van installaties of inrichtingen. De Vlaamse overheid meent in de eerste plaats te kunnen rekenen op het verantwoordelijkheidsgevoel van al wie betrokken is bij de preventie van de veteranenziekte. Ze is ervan overtuigd dat iedereen de nieuwe regelgeving ter harte zal nemen. De brochure wil daarbij een leidraad zijn. Het besmettingsrisico van installaties is op een eenvoudige manier te beheersen door de wettelijk vastgestelde maatregelen na te leven. Het onder controle houden van de temperatuur in de installaties, het onderhoud ervan en het opstellen van een beheersplan met een register zijn belangrijke elementen om het risico te beheersen. Mieke Vogels, Vlaams minister van Welzijn, Gezondheid, Gelijke Kansen en Ontwikkelingssamenwerking.

4

5 5 Dankwoord Voorkom Legionellose werd opgesteld door experts binnen en buiten de Vlaamse Gezondheidsinspectie. De Vlaamse Gezondheidsinspectie dankt volgende instellingen en personen voor hun medewerking: Eurovent (Georg Mager), Labo Derva (Ludo Feyen), Ministerie van Landsverdediging (Lieven Vanheste), Provinciaal Instituut voor Hygiëne Antwerpen (Rudy Calders), Samenwerking Vlaamse Watermaatschappijen (Paul Bielen), Tussengemeentelijke Maatschappij der Vlaanderen voor Watervoorziening (Luc Mouton), Vlaams Instituut voor Sportbeheer en Recreatiebeleid (Edwin Aerts), Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek (Sabine Kreps), Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening (Jef Paulussen), Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf (Karel De Cuyper, Karla Dinne).

6 REDACTIE Karel DE CUYPER, Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf Koen DE SCHRIJVER, Vlaamse Gezondheidsinspectie Walter JOSSON, Vlaamse Gezondheidsinspectie Luc MOUTON, Tussengemeentelijke Maatschappij der Vlaanderen voor Watervoorziening Frank NOORTS, Vlaamse Gezondheidsinspectie Dirk WILDEMEERSCH, Vlaamse Gezondheidsinspectie

7 7 Inhoudstafel Voorwoord 3 Dankwoord 5 Inleiding 9 Preventieve maatregelen: het Legionellabesluit 11 Oorsprong 11 Doel van het Legionellabesluit 11 Doelgroepen 11 Preventiemaatregelen in het Legionellabesluit 12 Overgangstermijnen 14 Registratie en toezicht 15 Veteranenziekte en legionella 17 Geschiedenis van de veteranenziekte 17 Microbiologie van de legionellabacterie 17 Ecologie van de legionellabacterie 18 Ziektebeelden 18 Epidemiologie 19 Microbiologische diagnose 20 Risicosystemen en risicoplaatsen 21 Koud- en warmwatervoorzieningen 21 Luchtbevochtigingssystemen 23 Koeltorens 24 Bubbelbaden 25 Fonteinen 26 Risicosystemen op exposities 26 Beheersplannen en risicoanalyse 27 Wat is een beheersplan in de context van de veteranenziekte? 27 Wie moet het beheersplan opstellen, wanneer moet het beschikbaar zijn, Wie moet het uitvoeren en hoe wordt het opgevolgd? 28 De onderdelen van het beheersplan 28 Opleiding en deskundigen 33 Bijlagen 35 1 Decreet betreffende de primaire preventie van schadelijke effecten bij de mens, 35 veroorzaakt door biologische agentia 2 Besluit van de Vlaamse regering betreffende de primaire preventie van de 39 veteranenziekte in voor het publiek toegankelijke plaatsen 3 Microbiologische detectietechnieken 45 4 Melding van infectieziekten 47 5 Legionella-infecties in de arbeidsgeneeskunde 49 6 Advieswaarden en actieniveaus 51 7 Erkende laboratoria voor analyse van Legionella pneumophila 55 8 Staalname 57 9 Model van een meldingsformulier Aanbevolen literatuur en websites Nuttige adressen Coördinaten auteurs Lijst figuren, tabellen, frequentieschema voor monstername 71 Samenvatting 73

8

9 9 Inleiding In november 1999 deed zich in het Antwerpse Kapellen een epidemie van de veteranenziekte voor, waarbij een honderdtal ziektegevallen beschreven werden waarvan vijf met dodelijke afloop. Deze ziektegevallen waren het spijtige gevolg van een bezoek aan een lokale handelsbeurs. Met spoed nam de Vlaamse regering al op 16 november 1999 een besluit met tijdelijke preventieve maatregelen om nieuwe uitbraken van deze ernstige ziekte te voorkomen (primaire preventie). Dit besluit verbood het tentoonstellen van apparaten die aërosol produceren op handelsbeurzen en in tentoonstellingsruimten. Het betekende de start van de uitbouw van een reglementering om gezondheidsschade door legio nella te voorkomen. Het besluit van de Vlaamse regering van 22 november 2002 betreffende de primaire preventie van de veteranenziekte in publieke plaatsen, kortweg het Legionellabesluit genoemd, is hiervan het voorlopige sluitstuk. Deze brochure maakt u als uitbater van een inrichting waarop het Legionellabesluit van toepassing is, wegwijs in de wereld van de preventie van de veteranenziekte. Het is niet de bedoeling om van u een specialist terzake te maken, maar om u een inzicht te geven in de terminologie en vooral in de concepten die belangrijk zijn om te voorkomen dat uw klanten of mensen in uw buurt ziek worden. Tevens maakt deze brochure duidelijk wat de overheid op dit vlak van u verwacht. Achtereenvolgens gaan we in op de veteranenziekte en op de bacterie die ze veroorzaakt. We staan uiteraard ook stil bij de verschillende delen van het Legionellabesluit met bepaling van de doelgroepen en de te nemen preventieve maatregelen. Vervolgens gaan we dieper in op het belangrijke concept van beheersplannen. Verder zijn er technische raadgevingen inzake controle en preventie opgenomen en tenslotte worden ook advieswaarden en actieniveaus voor bacterieconcentraties besproken. Zoals alle preventietechnieken is ook het voorkomen van de veteranenziekte onderhevig aan ontwikkeling, verbetering en optimalisatie. Raadpleeg daarom geregeld onze website waarop we de nieuwe ontwikkelingen kenbaar maken en ook dieper ingaan op vragen over het toepassingsgebied.

10

11 Preventieve maatregelen: het Legionellabesluit 11 Oorsprong Doelgroepen Zoals reeds in de inleiding ter sprake kwam, nam de Vlaamse regering na de epidemie in Kapellen op 16 november 1999 een besluit met tijdelijke preventieve maatregelen om nieuwe uitbraken van deze ernstige ziekte te voorkomen (primaire preventie). Dit besluit verbood (vooral) het tentoonstellen van apparaten die aërosol produceren. Het besluit van 1999 werd gewijzigd en vooral verfijnd op 24 maart Het tentoonstellen van aërosolproducerende apparaten bleef principieel verboden, maar onder strikte voorwaarden kon hiervan afgeweken worden. Op 6 juli 2001 stemde het Vlaams Parlement vervolgens het decreet betreffende de primaire preventie van schadelijke effecten bij de mens, veroorzaakt door biologische agentia. Dit decreet geeft de Vlaamse regering de mogelijkheid preventieve maatregelen te nemen tegen sommige biologische agentia, inclusief legionellabacteriën, vanwege hun bedreigend karakter voor de volksgezondheid. Het decreet vormt nu een stevig wettelijk kader voor het Legionellabesluit. Doel van het Legionellabesluit Tot nu toe was er enkel een besluit van de Vlaamse regering dat de situatie in beurzen en expositieruimten regelde. Het Legionellabesluit werd opgemaakt om blootstelling en besmetting in alle publieke plaatsen tot een minimum te beperken. Met het Legionellabesluit wil de overheid mensen beschermen die zich op publiek toegankelijke plaatsen bevinden (artikel 3). Het is niet de bedoeling om ook voor privéwoningen, bijvoorbeeld voor gezinnen, maatregelen op te leggen. Wel is de term publiek toegankelijke plaatsen vrij ruim gedefinieerd (artikel 1,4 ). Dit betekent dat onder meer ziekenhuizen, bejaardentehuizen, tentoonstellingsruimten, winkels, restaurants, hotels, sportcentra, openluchtrecreatieve verblijven en tentoonstellingsruimten onder de toepassing van de reglementering vallen. Als exploitant zal de uitbater, de beheerder of de verantwoordelijke van een voor het publiek toegankelijke plaats de nodige maatregelen moeten treffen. Dat geldt trouwens eveneens voor exploitanten van een installatie die aërosolverspreiding naar een publiek toegankelijke plaats veroorzaken (artikel 1,13 ). Legionellabacteriën zijn kiemen die zich ontwikkelen in een waterige omgeving. Ze veroorzaken een besmetting bij de mens door de inademing van besmette fijne neveldruppeltjes, aërosol. Die specifieke aërosolvorm en besmettingsroute vormen de basis voor het Legionellabesluit. Het besluit is dus van toepassing op plaatsen waar en voor activiteiten waarbij aërosol in de lucht kan vrijgesteld worden. Concreet gaat het dan vooral om douches, whirlpools, klimaatregelingssystemen met luchtbevochtiging, koeltorens, plantenbeneveling, fonteinen. Waterdistributiesystemen waarop enkel wastafels, toiletten en waterbakken aangesloten zijn, vallen niet onder de toepassing van het Legionellabesluit (artikel 1, 7 ). Om de financiële inspanningen van de exploitanten en de inspanningen van de toezichthoudende overheden voornamelijk te concentreren op die omstandigheden waar vanuit populatieoogpunt het grootste risico bestaat, wordt het toepassingsgebied van het besluit beperkt tot de publiek toegankelijke plaatsen waar minstens 10 mensen op eenzelfde dag blootgesteld kunnen worden. Hierbij is het duidelijk

12 12 dat bijvoorbeeld kleine pensions met slechts vier kamers en acht slaapplaatsen niet onder de reglementering vallen. Dat is ook het geval voor een gebouw met minder dan 10 individuele studentenkamers. Dit neemt uiteraard niet weg dat ook aan de uitbaters van dergelijke inrichtingen aangeraden wordt om hun installaties aan te passen. De regelgeving kan als advies gelden voor mensen die vergelijkbare maar kleinschalige systemen als een goede huisvader willen beheren, bijvoorbeeld eigenaars of beheerders van appartementsgebouwen die zijn uitgerust met een gecentraliseerd warmwaterproductietoestel. Preventiemaatregelen in het Legionellabesluit De preventiemaatregelen, van artikel 4 tot en met 14, worden in 2 afdelingen geformuleerd. Enerzijds zijn er algemene maatregelen voor alle publieke toegankelijke plaatsen. Anderzijds zijn er de bijzondere maatregelen voor exposities die bovenop de algemene maatregelen gelden. Die laatste komen neer op de maatregelen die van kracht waren na het allereerste besluit van de Vlaamse regering inzake legionella. De algemene maatregelen omvatten de volgende 2 onderdelen: voorschriften voor de werkingstemperatuur van de koud- en warmwatervoorzieningen, dat wil zeggen voor de installaties voor de verdeling van koud en warm sanitair water; een aantal beheersmaatregelen voor alle types van watervoorzieningen die aërosol kunnen vormen. Algemeen te respecteren structurele maatregelen voor de temperaturen in installaties voor de verdeling van koud en warm water Het Legionellabesluit wil zo veel mogelijk fouten door menselijke factoren die inherent zijn aan functionele preventiemaatregelen uitsluiten. Daarom wordt er resoluut geopteerd voor structurele maatregelen. Deze zijn voor vaste installaties opgenomen in afdeling I, artikel 4 en, aanvullend voor tentoonstellingen, in afdeling II, artikel 9. Aangezien legionellabacteriën zich het gemakkelijkst vermenigvuldigen in water met een temperatuur tussen 25 en 55 C, zijn de preventieve maatregelen er vooral op gericht om die vermenigvuldiging te voorkomen. Daarom stelt het Legionellabesluit dat de temperatuur in koudwatervoorzieningen steeds lager moet zijn dan 25 C (artikel 4, 1, 1 ). In warmwatervoorzieningen moet de temperatuur steeds minstens 55 C bedragen (artikel 4, 2, 1 ). De temperatuur van het water bij vertrek in de verdeelleiding aan het warmwaterproductietoestel moet minstens 60 C bedragen. Een onderscheid wordt verder gemaakt tussen warmwaterleidingen die op temperatuur worden gehouden met een circulatiesysteem of met een ander systeem. Op het einde van terugvoerleidingen van circulatiesystemen moet de temperatuur minstens 55 C bedragen (artikel 4, 2, 4, b). In warmwaterleidingen die op temperatuur worden gehouden met een ander systeem dan een circulatiesysteem, mag de temperatuur in geen enkel punt lager zijn dan 55 C (artikel 4, 2, 4, c). De lengte van waterleidingen die niet beantwoorden aan de voorwaarden van artikel 4, 1 tot en met 2, mag maximaal vijf meter bedragen. De waterinhoud van die leidingen mag maximaal drie liter zijn (artikel 4, 3). Naarmate de waterinhoud kleiner is, wordt het risico van legionellaovergroei en van het veroorzaken van besmettingen immers kleiner geacht. Ziekenhuizen krijgen, gelet op de verzwakte populatie die er verblijft, het advies de waterinhoud van dergelijke leidingen te beperken tot een liter. De temperatuur in koud- en warmwatercircuits moet permanent afleesbaar zijn. Aftapkranen moeten geplaatst worden om stalen te kunnen nemen. Het beheer en de controle worden aldus vereenvoudigd (artikel 5, 3). Hier wordt gedacht aan goed afleesbare en gekalibreerde thermometers en aftapkranen op het begin en het einde van het warmwatercircuit en op representatieve of risicoplaatsen voor het koudwatercircuit.

13 13 Installateurs moeten na de installatie van nieuwe of na de aanpassing van bestaande watervoorzieningen een conformiteitsattest uitreiken (artikel 4, 4). Functionele beheersmaatregelen voor alle watervoorzieningen Essentieel om problemen te voorkomen, is het opstellen van een beheersplan (artikel 5) dat aangeeft waar zich eventuele problemen en kritieke risicopunten bevinden en hoe daarmee omgegaan wordt. Het beheersplan, waarop we dieper ingaan in een ander deel van deze brochure, bestaat uit een beschrijving van het systeem, een risicoanalyse en controlemaatregelen. Aandachtspunten hierbij zijn de risicopunten voor aërosolvorming en voor de groei van legionellakiemen. De controlemaatregelen moeten bijdragen tot het verkleinen van de risico s tot een aanvaardbaar niveau, en dus tot omstandigheden waarin legionellagroei wordt geminimaliseerd. Eventuele behandeling van de systemen mag uiteraard geen extra risico s veroorzaken voor de gezondheid van blootgestelde personen en voor het milieu. Bij spuien op hoge temperatuur moet ervoor gezorgd worden dat niemand op dat moment een douche kan nemen of zich kan verbranden bij de tappunten. Bij chemische desinfectie moet ook rekening gehouden worden met mogelijke toxische effecten (artikel 6). Het spreekt voor zich dat het onvoldoende is enkel een beheersplan te hebben. De exploitant moet het ook uitvoeren (artikel 7). Daarom moeten alle relevante gegevens in een register genoteerd worden en moet de exploitant dit minstens drie jaar bijhouden. Het register kan ook een instrument zijn dat vrij snel een evaluatie van een systeem toelaat door de toezichthoudende ambtenaren. Ook is het een nuttig instrument voor bijsturing van het beheersplan bij eventuele problemen. De specifieke inhoud van het beheersplan zal uiteraard verschillen van installatie tot installatie en wordt daarom niet vastgelegd in het Legionellabesluit. Het ligt voor de hand dat voor bestaande systemen tijdens de 10 jaar durende overgangsperiode de beheersmaatregelen meer uitgebreid zullen zijn dan voor nieuwe systemen die structureel volledig in orde moeten zijn vanaf het ogenblik van ingebruikname. Bestaande installaties vereisen een intensievere opvolging als de structuur van het systeem de groei van legionellakiemen bevordert, bijvoorbeeld doordat het systeem de temperatuursnorm niet respecteert en het doodlopende leidingen bevat. Een beheersplan is erg dynamisch. Verandert de installatie dan moet ook het beheersplan logischerwijze aangepast worden. Hetzelfde geldt bij veroudering van de installatie. Daarom moet de uitbater het beheersplan iedere vijf jaar evalueren en eventueel bijsturen. Het beheersplan moet door de exploitant of door een door hem aangewezen persoon op een deskundige wijze en volgens de regels van goede praktijk opgesteld worden. Momenteel hebben een aantal waterdistributiemaatschappijen en andere firma s zich toegelegd op het maken van dergelijke beheersplannen. Hoe zit het met beurzen, tentoonstellingen en exposities? Afdeling II van het Legionellabesluit omvat de bijzondere maatregelen voor exposities in onder meer tenten, showrooms, handelsbeurzen. Het betreft bijzondere aanvullende maatregelen waaraan voldaan moet worden bovenop de maatregelen voor de vaste installaties. Concreet betekent dit dat de ruimte waarin de expositie plaatsvindt, moet voldoen aan de maatregelen van afdeling I van het Legionellabesluit, en de expositie op zich, bovendien aan de maatregelen van afdeling II. Dit deel van het besluit is van toepassing op zowel tijdelijke als vaste tentoonstellingen, op zowel commerciële als niet commerciële en educatieve exposities. De voorwaarden zijn bijna volledig analoog met die uit het opgeheven besluit van de Vlaamse regering van 16 november 1999, gewijzigd bij het besluit van 24 maart Alleen wordt het toepassingsgebied verruimd tot winkels waar risicohoudende toestellen, bijvoorbeeld whirlpools, verkocht worden (artikel 1,11 ).

14 14 Zoals reeds werd vermeld, deden zich zowel in Vlaanderen als in het buitenland onder dergelijke omstandigheden epidemieën voor. In principe is het gebruik van aërosolvormende systemen verboden bij exposities. Dat blijft in feite de basisfilosofie van het Legionellabesluit (artikel 9). Mogelijke uitzonderingen kunnen gemaakt worden voor systemen die afgesloten zijn zodat bezoekers niet blootgesteld worden aan de aërosol of als aan zeer strikte voorwaarden voldaan wordt qua temperatuur de maximale werktemperatuur bedraagt 20 C en waterkwaliteit. Artikel 11 van het besluit geeft deze voorwaarden weer. Zo moet er steeds met gereinigde en gedesinfecteerde toestellen gewerkt worden en moet het vulwater de kwaliteit bezitten van water dat bestemd is voor menselijke consumptie. Tenzij de grootte en eigenheid van de gebruikte installaties het niet toelaten, en die onmogelijkheid bevestigd wordt door de organisator van de expositie, moeten de installaties dagelijks gereinigd en gedesinfecteerd worden en moet het gebruikte water dagelijks ververst worden. De temperatuur van het water moet permanent afleesbaar zijn en mag op geen enkel moment 20 C overschrijden. De gebruikte of tentoongestelde systemen mogen geen onderdelen bevatten die bedoeld zijn om het water op te warmen. De watertemperatuur wordt iedere dag minstens viermaal geregistreerd, namelijk vóór de opening van de expositie, alsook op drie andere momenten, gespreid over de dagelijkse openingsperiode. Bij overschrijding van een watertemperatuur van 20 C moet het systeem onmiddellijk stilgelegd worden en zo snel mogelijk geledigd, gereinigd en gedesinfecteerd worden. Overgangstermijnen Aangezien het onmogelijk is alle bestaande installaties onmiddellijk na het van kracht worden van het Legionellabesluit conform de normen te laten werken, wordt voorzien in een overgangstermijn van tien jaar om aan de structurele maatregelen te voldoen (artikel 4, 4). Concreet moeten dus alle installaties structureel conform zijn op de datum dat het Legionellabesluit wordt gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad, plus tien jaar en tien dagen. Vooraleer nieuwe installaties worden opgestart, moet de exploitant een beheersplan opmaken. Voor bestaande systemen wordt geëist dat binnen een tijdspanne van twaalf maanden na het van kracht worden van het besluit, een beheersplan klaar is (artikel 5, 5). Concreet betekent dit dat het beheersplan klaar moet zijn voor de datum van publicatie van het besluit in het Belgisch Staatsblad, plus twaalf maanden en tien dagen. De uitbater van reeds bestaande activiteiten waarop het Legionellabesluit van toepassing is, heeft een jaar de tijd om ervan melding te doen bij de burgemeester. Ook deze datum is hier de dag van publicatie in het Belgisch Staatsblad, plus twaalf maanden en tien dagen. Voor nieuwe activiteiten gebeurt die melding voor de aanvang van de exploitatie. De specifieke maatregelen voor beurzen en exposities zijn onmiddellijk van toepassing. In feite wordt de bestaande situatie immers voortgezet. De maatregelen van het Legionellabesluit komen overeen met de maatregelen in het besluit van de Vlaamse regering van 16 november 1999 (gewijzigd door het besluit van 24 maart 2000). Het Legionellabesluit heft alle andere besluiten van de Vlaamse regering inzake legionella op (artikel 17).

15 15 Registratie en toezicht Om diverse redenen is het belangrijk dat er nota genomen wordt van wat er op welke plaats gebeurt. De melding maakt het voor het plaatselijk bestuur mogelijk om toezicht uit te oefenen. Een extra voordeel is dat de bestaande installaties per soort in kaart kunnen worden gebracht. Zo kan bijvoorbeeld bij het optreden van ziektegevallen sneller en makkelijker nagegaan worden waar ergens de oorzaak gezocht moet worden. Bovendien kan de overheid sneller ingrijpen, de bron laten saneren en kunnen er bijkomende zieken voorkomen worden. Daarom moet de uitbater van een publieke plaats die onder de toepassing van het Legionellabesluit valt, alle relevante gegevens in een register opnemen (artikel 7) en bij de burgemeester ook melding maken van risicovolle installaties onder zijn beheer. Ook de plaats waar exposities zullen plaatsvinden, wordt op voorhand gemeld bij de burgemeester (artikel 12). De exploitant van de expositieruimte houdt tevens een register bij (artikel 13). Hierin staan alle essentiële gegevens vermeld zoals de naam van de organisator van de expositie, de plaatsen waar systemen zich bevinden die aërosol produceren, het type ervan en de identificatie van de exposant. Daarnaast is een registratie vereist van de temperatuur en van alle relevante informatie die problemen aan het licht kan brengen, zoals temperatuuroverschrijding, tijdstip van lediging van systemen en analyseresultaten. Het overheidstoezicht op de naleving van de bepalingen van dit besluit wordt toegewezen aan de burgemeesters (artikel 15). Zij gaan na of de vereiste meldingen gebeuren, of beheersplannen opgesteld werden en of de vereiste registraties gebeuren. De ambtenaren van de Gezondheidsinspectie van de administratie Gezondheidszorg van de Vlaamse Gemeenschap oefenen het tweedelijnstoezicht uit in de gemeenten van het Vlaamse Gewest. Installaties van instellingen die in het tweetalige gebied Brussel-hoofdstad liggen en die wegens hun organisatie uitsluitend behoren tot de Vlaamse Gemeenschap, vallen onder het rechtstreekse toezicht van de ambtenaren van de Vlaamse Gemeenschap. Bij aanwijzingen voor een slecht beheer onder meer een ondeskundig opgesteld of een niet of slecht gevolgd beheersplan kunnen de toezichthouders op kosten van de exploitant extra onderzoeken laten uitvoeren die nodig zijn om, rekening houdend met de eigenheid van de blootgestelde populatie, het besmettingsrisico in te schatten. Dit kan gaan om fysische, chemische en bacteriologische analyses. Op basis van de resultaten van de onderzoeken kunnen ze vervolgens correctiemaatregelen opleggen (artikel 5, 4).

16

17 17 Veteranenziekte en Legionella Geschiedenis van de veteranenziekte Microbiologie van de legionellabacterie De legionairsziekte of de veteranenziekte is een longontsteking die men kan oplopen door inademing van kleine in de lucht zwevende waterdruppeltjes waarin legionellabacteriën aanwezig zijn. Ze dankt haar naam aan de epidemie van longontstekingen die in 1976 uitbrak bij 221 zieken. Het ging hier om personen die in het kader van de jaarlijkse bijeenkomst van de veteranen van de Korea-oorlog samenkwamen in een hotel in Philadelphia. Uiteindelijk overleden er 34 patiënten aan de gevolgen van de ziekte. Een toen nog onbekende bacterie bleek aan de oorsprong te liggen van de epidemie. Aangezien die bacterie verantwoordelijk was voor een longontsteking gaf men er de naam pneumophila aan en aangezien de slachtoffers toen oorlogsveteranen waren sprak men over de veteranenziekte of Legionnaires disease en werd de nieuwe bacterie de Legionella pneumophila genoemd. Pontiac-koorts, een andere ziekte veroorzaakt door dezelfde bacterie, was al in 1964 beschreven, dus 12 jaar voor het bekend worden van de bacterie. Toen kregen 95 van de 100 personeelsleden die in hetzelfde gebouw werkten van een gezondheidsdienst in het stadje Pontiac in de VS te maken met een grieperig ziektebeeld dat na enkele dagen spontaan verdween. Ook een aantal bezoekers van de dienst werden ziek. Nadien bleek dat de epidemie veroorzaakt werd door een blootstelling aan de legionellabacterie. Ook in België zijn er vanaf het ontdekken van Legionella pneumophila verschillende tientallen infecties beschreven. De meeste besmettingen deden zich voor in ziekenhuisverband. Verder waren er vooral importgevallen bij wie de besmetting zich in het buitenland had voorgedaan. Ten slotte werden België en Nederland dan eind vorige eeuw geconfronteerd met twee omvangrijke epidemieën waarbij telkens whirlpools aan de basis lagen van een honderdtal ziektegevallen. De legionellabacterie (figuur 1) is een zuurstofminnende staafvormige kiem, die leeft in zoet water en courant wordt aangetroffen. Onder ideale omstandigheden kan deze bacterie zich verder vermenigvuldigen en ziekteverwekkend worden voor de mens. De besmetting gebeurt via een aërosol en de kiem kan zich in andere micro-organismen en in menselijke cellen vermenigvuldigen. In de familie van de legionellakiemen zijn er thans 40 species en 64 serogroepen beschreven. Eén species, namelijk de Legionella pneumophila, is verantwoordelijk voor ongeveer 90% van legionella-infecties. Dit species omvat op haar beurt 14 serogroepen waarbij de serogroepen 1, 4 en 6 de meest voorkomende zijn. L. pneumophila van serogroep 1 is verantwoordelijk voor meer dan 80% van de gevallen van legionellose. De kiemen groeien in laboratoria erg moeilijk op. De groeicapaciteit in water is temperatuurafhankelijk. Onder de 20 C overleeft legionella, maar is er geen vermenigvuldiging. Groei ontstaat tussen 20 C en 50 C. Tussen 50 C en 70 C sterft de legionellabacterie af. Hoe hoger de temperatuur, hoe sneller de bacterie afsterft. Figuur 1. Legionellabacterie op een cultuurbodem

18 18 Ecologie van de legionellabacterie Vrije natuur Hoewel de bacterie in zoet water en in de vrije natuur leeft, moeten er toch een aantal specifieke groeibevorderende bestanddelen aanwezig zijn om ontwikkeling mogelijk te maken. Zo moeten er voldoende aminozuren voorradig zijn. Aminozuren zijn de bouwstenen van de eiwitten. Ook mag het zoutgehalte en meer bepaald het natriumgehalte van de omgeving niet te hoog zijn. Op die manier vindt men de bacteriën vaak terug in associatie met amoeben ook slijmdiertjes genoemd in de buurt van een biofilm. Een biofilm is een dun laagje eiwithoudend materiaal dat afkomstig is van levende organismen (dier, mens). Ook de zuurtegraad van het water is belangrijk: stilstaand water met een ph tussen 5 en 8,5 is ideaal. Zo kan de bacterie voorkomen in rivieren, meren, afvalwater en slijk. Watertanks en waterleidingen Men treft de kiem niet alleen aan in de vrije natuur, maar ook in verdampingswater van koeltorens, waterverstuivers, waterreservoirs, douches, whirlpools, warmleidingwatercircuits en bevochtigers van airconditioningsystemen. Omdat de kiemen hier in hoge concentraties kunnen voorkomen en ze zo ook makkelijk ingeademd kunnen worden, ontstaan er problemen voor onze gezondheid. Er zijn een aantal elementen bekend die de groei van de bacterie in geciteerde voorwerpen gaan bevorderen. Dat geldt onder meer voor de aanwezigheid van biofilm en ijzer of roestafzettingen op de wanden van waterdistributiesystemen. Andere groeibevorderaars zijn: voedingsstoffen in het water, rubberen afdichtingen in kranen en douchekoppen, lange verblijftijden in een distributiesysteem van warm water (35 tot 50 C), gebrekkig of geen onderhoud van de warmwatersystemen, onzorgvuldige reparatiewerken aan de distributiesystemen, dode punten in een distributiesysteem, afwezigheid van desinfecterende middelen of ontoereikende concentraties ervan, en slecht werkende waterbehandelingssystemen in het algemeen. Bij de preventie van legionellacontaminaties in water moeten we voldoende aandacht besteden aan het feit dat legionella zich kan vermenigvuldigen in amoeben. Ziektebeelden Een legionella-infectie is een verzamelnaam van ziektes die veroorzaakt worden door een besmetting met een bacterie uit de familie van de legionellakiemen. Hierbij vindt men zowel longontstekingen, Legionnaires disease ook veteranenziekte genoemd als grieperige ziektes zoals Pontiac-koorts of Pontiac-fever, Lochgoilheadkoorts en ook wondinfecties. Waarom verschillende ziektebeelden tot ontwikkeling komen bij besmette patiënten blijft onduidelijk. Dat kan te maken hebben met de aard van de kiem, de slagkracht of de virulentie van de bacterie, het aantal kiemen, de leefbaarheid van de kiemen, de besmettingsomstandigheden, of met de aard van de reactie van de betrokken patiënt. De twee belangrijkste ziektebeelden zijn de Pontiac-koorts en de veteranenziekte of de legionellalongontsteking. Die ziekten zijn niet overdraagbaar van persoon op persoon, maar worden veroorzaakt door het inademen van aërosol met legionellabacteriën. Pontiac-koorts De periode tussen besmetting en het uitbreken van de eerste symptomen of de incubatieperiode bij de Pontiac-koorts bedraagt ongeveer 24 tot 48 uur. De ziekte zelf is gekenmerkt door vage griepsymptomen zoals zich niet lekker voelen, moeheid, spierpijn, hoofdpijn, rillen en een matige koorts. Soms moet de patiënt hoesten (een droge hoest), krijgt hij buikpijn en diarree en klaagt hij over slapeloosheid en geheugenstoornissen. De ziekte verdwijnt zonder behandeling en zonder restletsels na te laten na 2 tot 5 dagen.

19 19 Legionairsziekte of de legionellalongontsteking Deze ziekte is gekenmerkt door de combinatie van een eerder atypische longontsteking en een aantal ziektetekens die wijzen op aantasting van andere organen dan de long. Figuur 2. Foto van een veteranenlongontsteking De incubatieperiode wisselt van 2 tot 12 dagen en de eerste symptomen wijzen op een grieperige aandoening met een algemeen ziektegevoel, hoofdpijn, spierpijn en afwezigheid van eetlust. Ondertussen krijgt men koorts, zelden hoger dan 38 C, en ontwikkelt men een milde, weinig productieve hoest die zelden aanleiding geeft tot ophoesten van fluimen. Eventuele fluimen zijn bijna nooit etterig. Soms klaagt de patiënt over pijn in de borst of over benauwdheid. In een vierde van de gevallen ontstaat er misselijkheid, diarree, buikpijn en braken. De helft van de patiënten vertoont symptomen zoals hoofdpijn, slaperigheid, spraak- en concentratiestoornissen die wijzen op de aantasting van de zenuwen en de hersenen. Als de ziekte zich verder uitbreidt, wordt de zuurstofvoorziening in gevaar gebracht en ontstaan er problemen zoals nierfalen, spierafbraak, leverstoornissen en bloedstolling. Zonder degelijke behandeling sterft een vierde van de patiënten en met intensieve therapie kan die sterfte gereduceerd worden tot 5 à 10% van de patiënten. De diagnose wordt in een beginnende fase gesteld op basis van de aanwezigheid van de ziektesymptomen van een grieperige longontsteking, samen met maag-darmsymptomen en met afwezigheid van etterige fluimen. De klinische kenmerken van een longontsteking en de afwijkingen op de röntgenfoto van de luchtwegen (figuur 2) bevestigen de diagnose van een longontsteking. In deze fase moeten ook de klassieke oorzaken van longontsteking uitgesloten worden. De diagnose kan nu, althans bij ernstig verlopende infecties, vrij snel bevestigd worden door een specifiek urineonderzoek waarbij men het urinaire legionella-antigeen opspoort. De ziekte vereist een opname in een ziekenhuis waarbij men samen met een intensieve antibioticatherapie ook zorgt voor de ondersteuning van de verschillende levensfuncties. In een aantal gevallen betekent dat ook beademing, nierdialyse en ondersteuning van de hartfunctie. De ziekte doet zich vooral voor bij rokers, iets meer bij mannen dan bij vrouwen en bij patiënten die een gestoorde afweer of immuniteit hebben. Ook patiënten met ernstige chronische ziekten, zoals suikerziekte, systeemziekten, longziekten, kankerpatiënten en patiënten die corticoïden moeten nemen, zijn extra vatbaar. Epidemiologie Sedert 1995 is de melding van vermoedelijke of geconfirmeerde gevallen van een legionellose opgenomen in de lijst van ziekten die artsen en klinische laboratoria bij de detectie van een geval moeten melden aan de gezondheidsinspectie. De reden hiervoor schuilt in de noodzaak om bij het verschijnen van een ziekte over te kunnen gaan tot bronopsporing en sanering. Legionellosemeldingen blijven relatief beperkt. De cijfers voor de laatste jaren zijn in figuur 3 opgenomen. Zo registreerden we in 2000 en 2001 respectievelijk 32 en 45 gevallen voor heel Vlaanderen. Net zoals in het buitenland hebben we waarschijnlijk te maken met een onderdiagnose en een onderregistratie. Vermoedelijk ligt het reële cijfer een factor 10 hoger. Dat hangt samen met het feit dat een legionella-infectie toch nog steeds vrij aspecifiek is en ook niet zo makkelijk laboratoriumtechnisch in kaart gebracht kan worden. Vooral ernstige infecties met ziekenhuisopname en opname in reanimatie-eenheden komen om evidente redenen eerder in de tabellen terecht dan sluimerende, minder ernstige gevallen. Ondanks deze beperkingen blijft de melding een uitermate belangrijk wapen in de bestrijding van deze ziekte.

20 Kapellen epidemie Figuur 3. Aantal geregistreerde legionella-infecties in Vlaanderen Microbiologische diagnose Een legionella-infectie kan op verschillende manieren worden aangetoond: - door de kweek; - door het aantonen van antistoffen; - door opsporen van stukken van de bacterie. Meer uitleg over de microbiologische diagnosemethoden staat in de bijlage 3 bij deze brochure.

21 21 Risicosystemen en risicoplaatsen In de volgende watervoorzieningen kunnen er in bepaalde omstandigheden legionellabacteriën voorkomen en moet men tevens rekening houden met de vorming van aërosol. Die systemen zijn dan ook als risicosystemen te beschouwen: installaties voor de verdeling van sanitair water binnen de gebouwen (koud- en warmwatervoorzieningen genoemd in het Legionellabesluit) luchtbevochtigingssystemen open koeltorens waarin water gekoeld wordt door rechtstreeks contact met de buitenlucht bubbelbaden of whirlpools fonteinen risicosystemen op beurzen. Die verschillende voorzieningen worden hierna nader beschreven. Koud- en warmwatervoorzieningen Gecentraliseerde warmwaterinstallaties (figuur 4) werden ontwikkeld sinds de energiecrisis van de jaren 70, meestal op basis van een vertrektemperatuur van 45 C. De in België veelal gebruikte Duitse norm voorzag namelijk dat bij piekverbruik het water slechts tot 45 C verwarmd moest worden. Gezien de onvermijdelijke afkoeling in de leidingen is het evident dat er aldus in de verdeelleidingen zones ontstaan met een ideale temperatuur voor de groei van legionella. Bovendien zijn de warmwaterproductietoestellen met accumulatie dikwijls zo opgevat dat er onderaan een zone is die weinig of niet verwarmd wordt, daar ze onder het verwarmingselement gelegen is, en daar de bodem ook niet geïsoleerd is (figuur 5). Ook in die zone bestaat een grote kans op legionellagroei. verklaring symbolen pomp stroomzin water terugslagklep meetpunt temperatuur veiligheidsgroep boiler t= 45 C in circulatieleiding uit in Figuur 4. Gecentraliseerde warmwaterinstallatie.

22 22 Figuur 5. Warmwaterbereider met bodemzone die bevorderend is voor Legionella groei: afkoeling wegens een gebrek aan isolatie, gebrek aan doorstroming in de spuileiding De laatste jaren worden de warmwatervoorzieningen dan ook steeds vaker aangewezen als de voornaamste bron voor de veteranenziekte. De gevallen die te wijten zijn aan deze installaties zijn evenwel veeleer diffuus gespreid. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld de gevallen bij koeltorens, waar er dikwijls spectaculaire uitbraken zijn met een groot aantal zieken. Naast de warmwatervoorzieningen, zijn ook de koudwatervoorzieningen als een risicovol systeem te beschouwen. Sommige delen kunnen immers soms op temperaturen boven de 25 C gebracht worden, bijvoorbeeld doodlopende vertakkingen binnen verwarmde ruimtes of weinig gebruikte tapkranen. Behalve de temperatuur komen in deze voorzieningen ook andere risicofactoren voor, zeker bij een slechte conceptie of bij onvoldoende onderhoud: gebrek aan doorstroming, vorming van afzettingen (kalk, slib, enz.) of aanwezigheid van voedingsstoffen (ijzer afkomstig van corrosieverschijnselen) (figuur 6). Figuur 6. Corrosie in verzinktstalen leidingen

23 23 Luchtbevochtigingssystemen In klimaatinstallaties van gebouwen worden drie principes aangewend voor het bevochtigen van de lucht. Een eerste principe (figuur 7) bestaat erin water te verstuiven tegen de luchtstroom in. Het overtollige water wordt dan in een bak opgevangen en gerecycleerd. Het is evident dat er bij een dergelijke behandeling aërosol gevormd wordt. De temperatuur van het water (tussen 4 en 10 C) ligt echter normaal buiten de groeizone voor legionella. Het is enkel als de installatie wordt stilgelegd dat er legionella kan groeien en er een gevaarlijke toestand kan ontstaan. Anderzijds is het bekend dat er in het water van een slecht onderhouden en niet goed behandelde installatie andere micro-organismen kunnen voorkomen die aanleiding kunnen geven tot andere gezondheidsklachten dan deze specifiek bij legionellose. In hospitalen kan men dit type bevochtiger dan ook het best vermijden en een stoombevochtiging toepassen (zie verder). In een tweede type toestel wordt de lucht geblazen door een bed waarover water sijpelt. De temperatuur ligt hier eveneens buiten de groeizone van legionella en bovendien treedt er geen aërosolvorming op. Er bestaat dus geen legionellarisico bij dit type installatie. Maar ook hier kunnen andere verontreinigingen optreden. Stoombevochtiging is een goed alternatief. Het laatste principe dat toegepast wordt is de al aangehaalde stoombevochtiging waarbij er geen aërosol gevormd wordt en de temperatuur dermate hoog is (100 C en meer) dat de legionellabacterie niet kan overleven. Dit type bevochtiger is dan ook als risicoloos te beschouwen. verklaring symbolen afsluiter gestuurd door vlotter verneveling van water watervanger pomp luchtstroom Figuur 7. Luchtbevochtiger met verstuiving van water

24 24 Koeltorens In koeltorens varieert de temperatuur van het water tussen 20 en 50 C. Dit is een ideale temperatuur voor legionellagroei. In open koeltorens (figuur 8) dat zijn toestellen waarin water wordt gekoeld door rechtstreeks contact met de omgevingslucht en waarbij een gedeelte van het water verdampt worden bovendien gemakkelijk legionellabevorderende afzettingen gevormd, omdat alle in de afkoelende lucht meegevoerde stofdeeltjes door het water uitgewassen worden. Men kan zich dan ook gemakkelijk voorstellen dat die systemen inderdaad risicovol kunnen zijn. We vinden ze niet alleen terug in industriezones maar ook in stedelijke gebieden waar onder meer voor klimaatregelingssystemen van winkelcomplexen dit type van koeltoren wordt gebruikt. Gecontamineerde koeltorens kunnen via de luchtemissie een besmettingsbron zijn voor zowel omwonenden als voorbijgangers of bezoekers. Trouwens, ook voor de eigen werknemers van het bedrijf kunnen ze een risico vormen. Deze installaties werden in de wetgeving opgenomen omdat wereldwijd koeltoren-gerelateerde epidemieën van de veteranenziekte werden vastgesteld. In één onderzoek is aangetoond dat via de lucht besmetting door legionellakiemen mogelijk is over een afstand van meer dan 3 km. Tot de belangrijkste en meest recente epidemieën behoren: de Melbourne-epidemie in Australië van april 2000 (101 gevallen en 4 doden), de Valencia-epidemie in Spanje van oktober 2000 (70 gevallen en 2 doden), de Murcia-epidemie in Spanje van juli 2001 (420 gevallen en 4 doden), de Stavanger-epidemie in Noorwegen van augustus 2001 (28 gevallen en 2 doden) en, voorlopig laatste in rij, de Britse epidemie in Barrowin-Furness van augustus 2002 (minstens 130 gevallen en 5 doden). Uit gegevens van het aantal uitbraken van legionellose in een groot aantal landen binnen Europa *, gerapporteerd aan de Wereldgezondheidsorganisatie, kan worden afgeleid dat minstens 10 % ervan zijn veroorzaakt door koeltorens. Aangeraden wordt om koeltorens te bouwen conform de Best Available Techniques to Industrial Cooling Systems, zoals die gepubliceerd zijn door de Europese Commissie in december * WHO: Weekly epidemiological record; 1997, 1998, 1999, verklaring symbolen ventilator pomp in luchtstroom waterstroom in in uit Figuur 8. Open koeltoren.

25 25 Bubbelbaden Een bijzonder goed basisdocument is de Approved Code of Practise and Guidance (ACOP) van de Health and Safety Commission in Groot-Brittanië (2000). Naast onder meer een overzicht van de verplichtingen die aan uitbaters van koeltorens worden opgelegd, bevat het tevens richtlijnen en actieniveaus. Voor de preventie van legionella ligt ook in de ACOP de nadruk op het opstellen van een beheersplan met daarin onder meer het uitvoeren van een risicoanalyse, het opstellen van corrigerende en controlerende maatregelen en het bijhouden van alle gegevens in een logboek. De detectiemethode die op dit ogenblik in Vlaanderen wordt toegepast om legionellakiemen in koelwater op te sporen, is slechts beperkt toepasbaar door de aanwezigheid van algen en vele andere kiemen. Andere detectiemethoden zoals de polymerasekettingreactie (PCR) zullen zeer waarschijnlijk op korte termijn een oplossing kunnen bieden. In bubbelbaden (figuur 9) varieert de temperatuur van het badwater meestal tussen 38 en 42 C. Door een luchtcompressor wordt lucht in het bad gestuurd, wat heel wat aërosol kan ontwikkelen. Indien de installatie ter hoogte van de luchtinlaten is besmet door legionellakiemen, wordt het infectierisico voor de mens reëel. Deze bubbelbaden komen voor in alle waterrecreatiecomplexen, medische centra, centra voor bejaardenzorg, sportinfrastructuren en huishoudelijke omgevingen. verklaring symbolen pomp toevoegen lucht Figuur 9. Bubbelbad.

26 26 Fonteinen Risicosystemen op exposities In een fonteininstallatie (figuur 10) kan de temperatuur van het water verschillen afhankelijk van de temperatuur van de omgeving waarin de fontein is opgesteld. Fonteininstallaties opgesteld in natuurlijke vijvers vormen zelden risico s voor een legionellabesmetting, aangezien de watertemperatuur meestal niet boven de 25 C stijgt. De temperatuur in een fonteininstallatie, opgesteld in gebouwencomplexen, die voorzien is van een voorraadtank, kan afhankelijk van de omgevingstemperatuur en de inhoud van de watervergaarbak tot boven de 25 C stijgen. Legionellagroei wordt dan mogelijk. Aangezien bij een fontein ook aërosol mogelijk is, bestaat het risico op een legionellabesmetting. Fonteininstallaties komen voor in alle omgevingen en toepassingen. In hoofdzaak worden tentoonstellingen geviseerd waar whirlpools, bubbelbaden, watervallen en fonteinen staan opgesteld. In Vlaanderen en ook op internationaal niveau trok vooral een epidemie van de veteranenziekte na de handelsbeurs van Kapellen in 1999 * de aandacht. Bij deze epidemie konden 93 gevallen worden geïdentificeerd; vijf patiënten overleden aan de gevolgen van de besmetting. Uit de milieustudie bleek dat een whirlpool besmet was met legionellabacteriën. Een bijna identiek verlopende epidemie van veteranenziekte overkwam ook onze Nederlandse buren in de gemeente Bovenkarspel. Na een handelsbeurs telde de overheid daar 230 gevallen van legionellose en 28 doden. verklaring symbolen pomp fontein normaal waterniveau Figuur 10. Fontein. * De Schrijver K., Dirven K., Van Bouwel E. et al. Een uitbraak van veteranenziekte na de handelsbeurs van Kapellen in 1999: De epidemiologische aspecten. Tijdschrift Geneeskunde 2002; 58:

27 27 Beheersplannen en risicoanalyse Wat is een beheersplan in de context van de veteranenziekte? Om de veteranenziekte te voorkomen is het nodig maatregelen te treffen zodat de ontwikkeling van legionellabacteriën in de watervoorzieningen van gebouwen wordt tegengegaan. Het geheel van die preventiemaatregelen vormt de kern van het legionellabeheersplan. In dit plan worden ook nog de verschillende elementen opgenomen die het mogelijk maken de preventiemaatregelen te bepalen en het plan concreet uit te voeren. Concreet omvat het beheersplan het volgende: een aantal administratieve gegevens die het mogelijk maken de voorziening in kwestie te identificeren en die tevens ondubbelzinnig aangeven wie verantwoordelijk is voor de uitvoering en de opvolging van de verschillende maatregelen; een gedetailleerde technische beschrijving van de voorziening, die geactualiseerde plannen omvat; een analyse, onder meer op basis van de technische beschrijving, die aangeeft welke plaatsen risico s inhouden voor de groei van legionellabacteriën. In feite is het op basis van die risicoanalyse dat de verschillende preventiemaatregelen van het beheersplan bepaald worden; o de lijst met preventiemaatregelen zelf omvat twee soorten preventiemaatregelen: o voorstellen om de voorziening aan te passen zodat de legionellagroei wordt tegengegaan. Dergelijke structurele maatregelen zal men vooral vinden in de beheersplannen van bestaande installaties. Voorbeelden van structurele maatregelen (of voorzieningsaanpassingen) zijn: het verbeteren van de thermische isolatie van warmwaterleidingen, het wegnemen van doodlopende vertakkingen, het plaatsen van een andere warm waterbereider enzovoort; beheersmaatregelen, die op hun beurt de volgende maatregelen omvatten: - controlemaatregelen die het mogelijk maken na te gaan of de werkingsvoorwaarden van de watervoorzieningen wel van dien aard zijn dat er geen omstandigheden optreden die de ontwikkeling van legionellabacteriën bevorderen. Een voorbeeld is de wekelijkse verplichting om de temperatuur te meten van het sanitair warm water bij vertrek- en retourleiding en de gemeten waarde op te tekenen in een logboek; - voorkomingsmaatregelen die vermijden dat bepaalde werkingsvoorwaarden leiden tot een risicosituatie. Voorbeelden van een dergelijke maatregel zijn: een systematisch onderhoud van de installatie en het dagelijks aftappen van water aan bepaalde kranen om stagnatie te voorkomen; - correctieve maatregelen, die aangeven welke stappen moeten worden gezet als een abnormale toestand vastgesteld wordt; een register of logboek waarin alle relevante gegevens over de uitvoering van het beheersplan genoteerd worden. De verschillende onderdelen van het beheersplan worden hierna verder uitgewerkt.

28 28 Wie moet het beheersplan opstellen, wanneer moet het beschikbaar zijn, wie moet het uitvoeren en hoe wordt het verder opgevolgd? De exploitant is er verantwoordelijk voor dat voor het bedrijf of de instelling waar de betrokken watervoorzieningen aanwezig zijn een beheersplan wordt opgesteld. Hij is tevens verantwoordelijk voor de uitvoering van het plan. Als er verschillende risicosystemen aanwezig zijn, dan kunnen die opgenomen worden in één beheersplan. Voor bestaande installaties moet het beheersplan opgesteld zijn binnen twaalf maanden na het van kracht worden van het besluit van de Vlaamse regering. Voor nieuwe installaties moet het beheersplan vóór de eerste ingebruikname opgesteld zijn. Het beheersplan wordt minstens om de vijf jaar geëvalueerd en eventueel bijgesteld. Ook bij iedere wijziging van de installatie die een invloed kan hebben op de kans op ontwikkeling van legionella, moet het plan bijgesteld worden. Alle relevante gegevens over de uitvoering van het beheersplan worden in een register opgenomen. Die gegevens worden minstens drie jaar bewaard. De onderdelen van het beheersplan De administratieve gegevens De gegevens maken het mogelijk te weten waar de voorziening in kwestie gelegen is en wie verantwoordelijk is. Zij omvatten de volgende gegevens: de naam van het bedrijf of de instelling waar de voorziening aanwezig is; het adres van de plaats waar de voorziening gelegen is; de aard van het bedrijf of de instelling; de coördinaten van de exploitant; de coördinaten van de contactpersoon: (naam), functie, adres, telefoon, GSM, fax, ; de aanduiding van het type watervoorziening waarop het beheersplan betrekking heeft: koudwatervoorziening, warmwatervoorziening, koeltoren, luchtbevochtigingsinstallatie, enzovoort; de datum waarop het beheersplan opgesteld of het laatst herzien werd. Daarnaast kunnen ook de volgende gegevens vermeld worden: de coördinaten van het waterleidingsbedrijf; de coördinaten van de firma die verantwoordelijk is voor het onderhoud en de herstelling van de voorzieningen; de coördinaten van degene die het beheersplan heeft opgesteld. De technische beschrijving van de voorziening De technische beschrijving van de voorziening is de basis voor het uitvoeren van de risicoanalyse. Ze moet zo gedetailleerd mogelijk opgesteld worden en zal naar gelang van de betrokken voorziening de volgende elementen omvatten (niet limitatief): het doel van de voorziening: koudwatertoevoer, koeltoren, enzovoort; het werkingsprincipe met schema; de bouwtekeningen van de werkelijke situatie waarop de afmetingen en het tracé van de leidingen en onderdelen (reservoirs, e.d.)

Legionella onder controle

Legionella onder controle Uw installatie verdient een vakman Legionella onder controle Volgens Legionellabesluit Vlaamse Regering dd. 22/11/2002 Groothandel Sanitair & Verwarming service prijs kwaliteit stock service brugge - oudenburg

Nadere informatie

Vlaams Secretariaat van het Katholiek Onderwijs vzw Guimardstraat 1 1040 BRUSSEL

Vlaams Secretariaat van het Katholiek Onderwijs vzw Guimardstraat 1 1040 BRUSSEL Vlaams Secretariaat van het Katholiek Onderwijs vzw Guimardstraat 1 1040 BRUSSEL VSKO/Dienst Beleidscoördinatie/04.13 Brussel, 22 november 2004 MEDEDELING 1 VOORKOMEN VAN DE VETERANENZIEKTE OF LEGIONELLOSE

Nadere informatie

Legionella preventie op het werk.

Legionella preventie op het werk. Legionella preventie op het werk. Nathalie Hoef Medisch milieudeskundige Vlaams Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid Afdeling Toezicht Volksgezondheid West-Vlaanderen

Nadere informatie

9/11/2016. Inhoudsopgave. Wat is legionella pneumophila? 2.4 Opmaken van een legionella beheersplan. Kristel Vanorbeek

9/11/2016. Inhoudsopgave. Wat is legionella pneumophila? 2.4 Opmaken van een legionella beheersplan. Kristel Vanorbeek 2.4 Opmaken van een legionella beheersplan Kristel Vanorbeek Inhoudsopgave 1. Wat is legionella pneumophila? 2. Risico s 3. Hoe kan je besmet geraken? 4. Groeibevorderende omstandigheden 5. Besmetting

Nadere informatie

LEGIONELLA REGELGEVING

LEGIONELLA REGELGEVING LEGIONELLA REGELGEVING Besluit van de Vlaamse regering dd 22 november 2002 betreffende de primaire preventie van de veteranenziekte in voor het publiek toegankelijke plaatsen 1 Waar het om draait: DE VETERANENZIEKTE

Nadere informatie

Checklist risico-inventarisatie Legionella

Checklist risico-inventarisatie Legionella Checklist risico-inventarisatie Legionella Inleiding Vanaf augustus 2000 zijn er voor recreatiebedrijven, horeca, ziekenhuizen en andere instellingen waar met water wordt gewerkt, strengere regels om legionellabesmetting

Nadere informatie

Legionella: overzicht 2000-2008. Legionella pneumophila. Legionella pneumophila

Legionella: overzicht 2000-2008. Legionella pneumophila. Legionella pneumophila Legionella: overzicht 2000-2008 Rudy Calders Verantw. Labo microbiologie, zwembadhygiëne, grootkeukenhygiëne PIH Antwerpen 140 120 122 100 80 60 59 58 40 43 43 41 50 32 27 29 20 7 6 14 0 '96 '97 '98 '99

Nadere informatie

Preventie van legionellose in hoogrisico-instellingen

Preventie van legionellose in hoogrisico-instellingen Preventie van legionellose in hoogrisico-instellingen Regionaal Platform voor Ziekenhuishygiëne Regio Antwerpen Werkgroepleden: F. Van Laer (UZA, Edegem) G. Oris (AZ St. Dimpna, Geel) H. Jansens (UZA,

Nadere informatie

Legionella pneumophila (veteranenziekte)

Legionella pneumophila (veteranenziekte) Legionella pneumophila (veteranenziekte) Inleiding De legionella-uitbraak in 1999 op de bloemententoonstelling in Bovenkarspel was voor de overheid aanleiding om maatregelen te nemen om een nieuwe uitbraak

Nadere informatie

Samenvatting. Veteranenziekte

Samenvatting. Veteranenziekte Samenvatting Na de epidemie van legionellapneumonie die in 1999 uitbrak onder bezoekers van de West-Friese Flora in Bovenkarspel, heeft de minister van VWS advies gevraagd aan de Gezondheidsraad. De minister

Nadere informatie

Praktische opdracht Biologie Legionella in Martinushof

Praktische opdracht Biologie Legionella in Martinushof Praktische opdracht Biologie Legionella in Mart Praktische-opdracht door een scholier 1659 woorden 22 mei 2001 6,6 22 keer beoordeeld Vak Biologie Inleiding Naar aanleiding van het krantenartikel: "Legionella

Nadere informatie

Inleiding. Checklist risico-inventarisatie Legionella

Inleiding. Checklist risico-inventarisatie Legionella Inleiding Vanaf augustus 2000 zijn er voor recreatiebedrijven, horeca, ziekenhuizen en andere instellingen waar met water wordt gewerkt, strengere regels om legionellabesmetting te voorkomen. Legionella

Nadere informatie

23822 MONITEUR BELGE 04.05.2007 BELGISCH STAATSBLAD

23822 MONITEUR BELGE 04.05.2007 BELGISCH STAATSBLAD 23822 MONITEUR BELGE 04.05.2007 BELGISCH STAATSBLAD VLAAMSE OVERHEID N. 2007 1790 [C 2007/35393] 9 FEBRUARI 2007. Besluit van de Vlaamse Regering betreffende de preventie van de veteranenziekte op publiek

Nadere informatie

HET LEGIONELLABEHEERSPLAN VOOR KOELTORENS

HET LEGIONELLABEHEERSPLAN VOOR KOELTORENS / legionellabeheersplan HET LEGIONELLABEHEERSPLAN VOOR KOELTORENS Wat moet er zeker instaan? Een leidraad* / versie mei 2014 * Dit document heeft als doel een oplijsting te maken van de onderdelen die

Nadere informatie

Legionella. Annemarie Essink Longziekten 05-03-2014

Legionella. Annemarie Essink Longziekten 05-03-2014 Legionella Annemarie Essink Longziekten 05-03-2014 Indeling Historie Epidemiologie en pathogenese Klinische presentatie en beloop Microbiologische diagnose Behandeling Maatregelen naar aanleiding van een

Nadere informatie

LEGIONELLA overzicht met feiten en cijfers. Drs. Hans Schoon OMEGAM-Water

LEGIONELLA overzicht met feiten en cijfers. Drs. Hans Schoon OMEGAM-Water LEGIONELLA overzicht met feiten en cijfers Drs. Hans Schoon OMEGAM-Water Onderwerpen Wat weten we van Legionella Meldingen Legionellose Bronopsporing patiënten Besmettingen leidingwater Praktijk 18 jaar

Nadere informatie

STANDAARDMAATREGELEN EN ADVIEZEN TER VOORKOMING VAN LEGIONELLAGROEI IN EENVOUDIGE WATERVOORZIENINGSYSTEMEN

STANDAARDMAATREGELEN EN ADVIEZEN TER VOORKOMING VAN LEGIONELLAGROEI IN EENVOUDIGE WATERVOORZIENINGSYSTEMEN GEMEENSCHAPPELIJKE PREVENTIEDIENST PREVENTIEMAATREGELEN LEGIONELLA STANDAARDMAATREGELEN EN ADVIEZEN TER VOORKOMING VAN LEGIONELLAGROEI IN EENVOUDIGE WATERVOORZIENINGSYSTEMEN Eliminatie van risicofactoren

Nadere informatie

Hoofdstuk I. Definities

Hoofdstuk I. Definities I.3.Z. BVR Legionella 1 Besluit van de Vlaamse Regering van 9 februari 2007 (BS 4 mei 2007) betreffende de preventie van de veteranenziekte op publiek toegankelijke plaatsen 1 Hoofdstuk I. Definities Artikel

Nadere informatie

Legionella pneumophila. S.G.S Vreden, MD, PhD

Legionella pneumophila. S.G.S Vreden, MD, PhD Legionella pneumophila S.G.S Vreden, MD, PhD Legionella pneumophila, established in 1976 Legionella is een aerobe, gram negatieve bacterie Familie Legionellaceae heeft 50 species, met ruim 70 serogroups.

Nadere informatie

G.04 Legionella beheersplan.

G.04 Legionella beheersplan. G.04 Legionella beheersplan. Protocol als bedoeld in artikel 9 lid 2 van het Huishoudelijk Reglement van de Tielse Watersportvereniging De Waal. Risicoanalyse & beheersplan legionella In de Drinkwater

Nadere informatie

A 13 Legionella. Preventiemaatregelen ter voorkoming van legionellose. 29-3-2016 Preventiedienst Huis van het GO! Willebroekkaai 36 1000 Brussel

A 13 Legionella. Preventiemaatregelen ter voorkoming van legionellose. 29-3-2016 Preventiedienst Huis van het GO! Willebroekkaai 36 1000 Brussel A 13 Legionella Preventiemaatregelen ter voorkoming van legionellose 29-3-2016 Preventiedienst Huis van het GO! Willebroekkaai 36 1000 Brussel 1. Standaardmaatregelen en adviezen TER VOORKOMING VAN LEGIONELLAGROEI

Nadere informatie

Voor meldingen kunt u het formulier downloaden, invullen en opsturen naar de inspectie in uw regio.

Voor meldingen kunt u het formulier downloaden, invullen en opsturen naar de inspectie in uw regio. Legionella is een bacterie die de veteranenziekte kan veroorzaken. De ziekteverschijnselen kunnen variëren van een fikse verkoudheid tot een flinke griep met longontsteking. Infectie vindt plaats door

Nadere informatie

Stichting Veteranenziekte. Wat is legionella? Informatie voor patiënten en familie

Stichting Veteranenziekte. Wat is legionella? Informatie voor patiënten en familie Stichting Veteranenziekte Wat is legionella? Informatie voor patiënten en familie voorwoord Dit informatieboekje van de Stichting Veteranenziekte is bedoeld voor patiënten met een legionellabesmetting

Nadere informatie

De Arbeidsinspectie in het kort. Koeltorens en de beheersing van legionellarisico s

De Arbeidsinspectie in het kort. Koeltorens en de beheersing van legionellarisico s De Arbeidsinspectie in het kort Koeltorens en de beheersing van legionellarisico s De Arbeidsinspectie (AI) staat midden in de samenleving. Het werkterrein van de AI omvat alle bedrijven en commerciële-

Nadere informatie

Legionella verschil tussen theorie en praktijk

Legionella verschil tussen theorie en praktijk Legionella verschil tussen theorie en praktijk NVvA-Congres 2016 Kurhaus - Scheveningen Mascha van Hofweegen Praktijk -1 Wij hebben ons Legionella-beheersplan extern laten controleren. Zij hebben dit goedgekeurd

Nadere informatie

Legionellabeheersing OP WIE IS HET LEGIONELLABESLUIT VAN TOEPASSING

Legionellabeheersing OP WIE IS HET LEGIONELLABESLUIT VAN TOEPASSING Legionellabeheersing In de meeste publiek toegankelijke instellingen zoals sporthallen, RVTʼs, en ziekenhuizen, maar evenzeer in de niet publiek sector (bedrijven/industrie) vormen de over het algemeen

Nadere informatie

Alternatieve Technieken Legionellapreventie

Alternatieve Technieken Legionellapreventie Alternatieve Technieken Legionellapreventie 1 Programma Dagdeel 1 Inleiding en mag ik me even voorstellen? Wanneer welke techniek toepassen? Algemene wetgeving Legionellapreventie Drinkwaterbesluit (nieuw)

Nadere informatie

4. In welke watervoerende systemen komt legionella voor? 6. Legionella en risicobeperking in open recirculerende verdampende koelwatersystemen.

4. In welke watervoerende systemen komt legionella voor? 6. Legionella en risicobeperking in open recirculerende verdampende koelwatersystemen. INHOUDSOPGAVE 1. Wat is legionella? 2. Hoe vindt legionellabesmetting plaats? 3. Welke factoren verhogen het risico? 4. In welke watervoerende systemen komt legionella voor? 5. Regel- en Wetgeving en wie

Nadere informatie

Natte koeltorens en legionella

Natte koeltorens en legionella Natte koeltorens en legionella Is het nu goed geregeld met toezicht en handhaving? DCMR Milieudienst Rijnmond - Yvonne Jansen 4 december 2014 DCMR Milieudienst Rijnmond De gezamenlijke omgevingsdienst

Nadere informatie

Het legionellabeheersplan: Wat moet er zeker instaan? 1. Een leidraad. Versie 10 januari 2011

Het legionellabeheersplan: Wat moet er zeker instaan? 1. Een leidraad. Versie 10 januari 2011 L E Het legionellabeheersplan: Wat moet er zeker instaan? 1 Een leidraad Versie 10 januari 2011 G I O N E L L A 1 Dit document heeft als doel een oplijsting te maken van de onderdelen die zeker aan bod

Nadere informatie

Veelgestelde vragen en antwoorden

Veelgestelde vragen en antwoorden Veelgestelde vragen en antwoorden Vraag Wat zijn de symptomen van legionella? Antwoord De meeste mensen worden na blootstelling aan deze bacterie niet ziek. Als er wel ziekteverschijnselen optreden gebeurt

Nadere informatie

Werkinstructies Thermische Desinfectie n.a.v. normoverschrijdingen Legionella

Werkinstructies Thermische Desinfectie n.a.v. normoverschrijdingen Legionella Werkinstructies Thermische Desinfectie n.a.v. normoverschrijdingen Legionella Bureau de Wit December 2013 Bureau de Wit 2013 1 Inhoudsopgave 1 Werkinstructies thermische desinfectie... 3 1.1 Plan van aanpak...

Nadere informatie

PROJECT Legionella Binnenvaart 2000 A412

PROJECT Legionella Binnenvaart 2000 A412 PROJECT Legionella Binnenvaart 2000 A412 Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Versie: januari 2002 Postadres: Postbus 90801 te 2509 LV DEN HAAG Bezoekadres: Anna van Hannoverstraat 4 te DEN

Nadere informatie

Beheer en Onderhoud Legionella. Richard Peet

Beheer en Onderhoud Legionella. Richard Peet Beheer en Onderhoud Legionella Richard Peet 1 Programma Relatie tussen Legionella en Beheer en onderhoud Inspectierichtlijn en ILen T Wateropleidingen 2 Legionella Aangetoond 1976, bijeenkomst Legionairs

Nadere informatie

Desinfectie van drinkwater in de verzorgingssector

Desinfectie van drinkwater in de verzorgingssector Hans Leen, Product Manager Desinfectie van drinkwater in de verzorgingssector Legionella Bacterie aanwezig in drinkwater Wanneer het aantal kolonievormende eenheden (KVE) de drempelwaarde in het drinkwater

Nadere informatie

Hoe kan ik legionella voorkomen?

Hoe kan ik legionella voorkomen? Stichting Veteranenziekte Hoe kan ik legionella voorkomen? Informatie over de veteranenziekte en praktische tips om besmetting te voorkomen Legionella en haar verschijnselen Wat houdt de ziekte in? De

Nadere informatie

Ontwerpbesluit van de Vlaamse Regering betreffende de preventie van de veteranenziekte op publiek toegankelijke plaatsen DE VLAAMSE REGERING,

Ontwerpbesluit van de Vlaamse Regering betreffende de preventie van de veteranenziekte op publiek toegankelijke plaatsen DE VLAAMSE REGERING, 3 Vlaamse Regering Ontwerpbesluit van de Vlaamse Regering betreffende de preventie van de veteranenziekte op publiek toegankelijke plaatsen DE VLAAMSE REGERING, Gelet op het decreet van 21 november 2003

Nadere informatie

Legionella pneumophila : Inleidende begrippen. Een verhaal met of zonder einde?

Legionella pneumophila : Inleidende begrippen. Een verhaal met of zonder einde? Legionella pneumophila : Inleidende begrippen. Een verhaal met of zonder einde? Rudy Calders Verantw. Labo microbiologie, zwembadhygiëne, grootkeukenhygiëne 1 Fysische karakteristieken: Type: Grootte:

Nadere informatie

Risicoanalyse en beheersplan klimaatinstallaties volgens ISSO-55.3

Risicoanalyse en beheersplan klimaatinstallaties volgens ISSO-55.3 Inhoud Risicoanalyse en beheersplan klimaatinstallaties volgens ISSO-55.3 Oscar Nuijten Projectcoördinator, ISSO Wat is ISSO? Wetgeving legionellapreventie proceswater ISSO 55.3 Risicoanalyse en beheersmaatregelen

Nadere informatie

Legionella pneumophila:

Legionella pneumophila: Legionella pneumophila: voorkomen en controlemaatregelen Samenvatting De legionella-bacterie staat bekend als één van de ziekteverwekkers van atypische longontstekingen. Ze kan zich goed handhaven in water

Nadere informatie

Legionella Bronnen, blootstelling,beheersen. SPAOGS Klinische Avond 26 april 2012 Ir V.A. Correia CIH RAH

Legionella Bronnen, blootstelling,beheersen. SPAOGS Klinische Avond 26 april 2012 Ir V.A. Correia CIH RAH Legionella Bronnen, blootstelling,beheersen SPAOGS Klinische Avond 26 april 2012 Ir V.A. Correia CIH RAH Uit WHO document 2007 Although Legionella is a well recognized problem in developed nations, data

Nadere informatie

De waterleiding. De waterleiding. Legionella. Wilco van der Lugt. Wilco van der Lugt. inhoud

De waterleiding. De waterleiding. Legionella. Wilco van der Lugt. Wilco van der Lugt. inhoud De waterleiding De waterleiding Legionella Wilco van der Lugt Wilco van der Lugt Installateur BRL 6010, gecertificeerd IntegraalAdviseur Vastgoed (onderhoud), gecertificeerd Monsternemer legionella, gecertificeerd

Nadere informatie

HET LEGIONELLABEHEERSPLAN

HET LEGIONELLABEHEERSPLAN / legionellabeheersplan HET LEGIONELLABEHEERSPLAN Een leidraad - versie september 2018 Deze folder en andere informatie i.v.m. het Vlaams Legionellabesluit vind je op onze website: https://www.zorg-en-gezondheid.be/legionella

Nadere informatie

TBC (OF TUBERCULOSE)

TBC (OF TUBERCULOSE) TBC (OF TUBERCULOSE) Wat is TBC of tuberculose? TBC of tuberculose is een besmettelijke ziekte die wordt veroorzaakt door de tuberkelbacterie of de bacil van Koch. De meest voorkomende vorm is longtuberculose.

Nadere informatie

Toezicht op legionella beheersing in sanitairzaken en op beurzen

Toezicht op legionella beheersing in sanitairzaken en op beurzen Toezicht op legionella beheersing in sanitairzaken en op beurzen Factsheet 10 september 2010 Toezicht op legionella beheersing in sanitairzaken en op beurzen 10 september 2010 Colofon Projectnaam Toezicht

Nadere informatie

Handboek Beheer van Scoutingkampeerterreinen. Infoblad 8.3 LEGIONELLA. Op dit infoblad vind je informatie over de volgende onderwerpen:

Handboek Beheer van Scoutingkampeerterreinen. Infoblad 8.3 LEGIONELLA. Op dit infoblad vind je informatie over de volgende onderwerpen: Infoblad 8.3 LEGIONELLA Op dit infoblad vind je informatie over de volgende onderwerpen: - Legionella - Regelgeving - Risicoanalyse - Verplichte monstername - De kosten - Meer informatie Als eigenaar en

Nadere informatie

Regionaal Platform Ziekenhuishygiëne Regio Antwerpen. Preventie van legionellose in gezondheidsinstellingen

Regionaal Platform Ziekenhuishygiëne Regio Antwerpen. Preventie van legionellose in gezondheidsinstellingen Regionaal Platform Ziekenhuishygiëne Regio Antwerpen Preventie van legionellose in gezondheidsinstellingen Datum 2008 Versie 3 Pg 1/6 Status Consensus Herziening op 2013 Auteurs Dhr. Frank Van Laer (UZA,

Nadere informatie

Legionella. Antwoord op de meest gestelde vragen

Legionella. Antwoord op de meest gestelde vragen Legionella Antwoord op de meest gestelde vragen 1. Waarom deze brochure Legionella is een bacterie waarvan de meeste mensen niet ziek worden na blootstelling. Slechts bij een klein deel van degenen die

Nadere informatie

In BRL6010 is een Model risicoanalyse en beheersplan Legionellapreventie Leidingwaterinstallatie bijgevoegd en verplicht gesteld.

In BRL6010 is een Model risicoanalyse en beheersplan Legionellapreventie Leidingwaterinstallatie bijgevoegd en verplicht gesteld. Proefexamen RL 6010 Legionellapreventie advies 1 Is de volgende stelling juist? In RL6010 is een Model risicoanalyse en beheersplan Legionellapreventie Leidingwaterinstallatie bijgevoegd en verplicht gesteld.

Nadere informatie

Follow-up van humanitaire werkers die terugkeren uit door ebola getroffen gebieden

Follow-up van humanitaire werkers die terugkeren uit door ebola getroffen gebieden Follow-up van humanitaire werkers die terugkeren uit door ebola getroffen gebieden Gevalideerd door de RMG op 18 / 12 / 2014 Inhoud Doel... 3 Doelstellingen... 3 Dankbetuiging... 3 Medische follow-up na

Nadere informatie

NEN1006 rapportage Inspectie Drinkwaterveiligheid

NEN1006 rapportage Inspectie Drinkwaterveiligheid NEN1006 rapportage Inspectie Drinkwaterveiligheid Locatienaam Adres Plaats Datum Opdrachtgever Inhoudsopgave 1. Achtergrondinformatie over deze NEN1006 rapportage................................... 4 2.

Nadere informatie

Wat is Legionella? Legionella heeft een voorkeur voor temperaturen van C (onder 20 C overleeft de bacterie; boven 50 C sterft deze af)

Wat is Legionella? Legionella heeft een voorkeur voor temperaturen van C (onder 20 C overleeft de bacterie; boven 50 C sterft deze af) Wat is Legionella? Legionella is een bacterie Legionella komt voor in water en vochtige bodem Legionella heeft een voorkeur voor temperaturen van 20-50 C (onder 20 C overleeft de bacterie; boven 50 C sterft

Nadere informatie

STUDIEDAG WATERBEHANDELING

STUDIEDAG WATERBEHANDELING STUDIEDAG WATERBEHANDELING Wetgeving drinkwater Luc Mouton Senior Projectleider TMVW 1 Programma 1. Water bestemd voor menselijke consumptie 2. Eigen waterwinningsinstallatie 3. FAVV 4. Beveiliging van

Nadere informatie

WATERKWALITEIT IN DE ZORGSECTOR

WATERKWALITEIT IN DE ZORGSECTOR WATERKWALITEIT IN DE ZORGSECTOR Technische Analyse Opbouw /inplanting Minimale vereisten zijn hydraulisch plan van de sanitaire installatie en inplantingen van de toestellen Materiaalkeuze van de leidingen/boilers/buffervaten

Nadere informatie

Legionellapreventie: betere naleving Waterleidingwet nodig

Legionellapreventie: betere naleving Waterleidingwet nodig Legionellapreventie: betere naleving Waterleidingwet nodig Versteegh, A. ; Brandsema, P. ; Aa, M. van der ; Dik, H. H2O : tijdschrift voor watervoorziening en afvalwaterbehandeling 40(2007)17 p 10-12 Dekker

Nadere informatie

VOORLICHTING AAN DE BEWONER

VOORLICHTING AAN DE BEWONER BRON: L. van Leengoed (C-mark) Voorbeelden van bewonersinformatie: 1. Gebruiksinstructie leidingwaterinstallaties 2. Tekst voor het bewonersblad 3. Tekst bij aanvraag zelf aangebrachte voorzieningen (ZAV)

Nadere informatie

Altijd en overal veilig douchen

Altijd en overal veilig douchen Altijd en overal veilig douchen Met de SanPro legionellapreventiesystemen van Flamco VEILIG BETROUWBAAR ENERGIEZUINIG EFFICIËNT Het belang van zorgvuldige legionella-preventie Preventie is wettelijk verplicht

Nadere informatie

Doel van deze opleiding:

Doel van deze opleiding: Doel van deze opleiding: Wat zijn biologische agentia? Hoe kan men besmet geraken? Waar zijn biologische agentia te vinden? Wat zit er in rioolwater? Wat zijn risicovolle werkzaamheden mbt biologische

Nadere informatie

UPI-035 Actieplan bestrijding Legionella

UPI-035 Actieplan bestrijding Legionella UPI-035 Actieplan bestrijding Legionella Uniforme Productie Instructie Opmerkingen: 27 okt 2006: Dit is de eerste versie 1 okt 2012: KVE/I getallen aangepast volgens AI-32 versie derde druk. Versiedatum:

Nadere informatie

Opvolging Legionellabeheersplan. Stedelijk zwembad Parklaan 117 9100 Sint-Niklaas

Opvolging Legionellabeheersplan. Stedelijk zwembad Parklaan 117 9100 Sint-Niklaas Opvolging Legionellabeheersplan Stedelijk zwembad Parklaan 117 9100 Sint-Niklaas opgemaakt december 2013 Inhoudsopgave 1. ADMINISTRATIEVE GEGEVENS... 4 1.1 Opdrachtgever... 4 1.1.1 De inrichting...4 1.1.2

Nadere informatie

Vaccinatie van uw hond Praat erover!

Vaccinatie van uw hond Praat erover! Vaccinatie van uw hond Praat erover! Wat is een vaccinatie? Een vaccinatie zorgt voor de opbouw van bescherming (via antistoffen en afweercellen) tegenover een bepaalde ziekteverwekker. De volgende keer

Nadere informatie

De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG

De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG > Retouradres Postbus 20901 2500 EX Den Haag De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Rijnstraat 8 2515 XP Den Haag Postbus 20901 2500 EX Den Haag T 070-456 0000

Nadere informatie

Legionella. Antwoorden op de 25 meest gestelde vragen. Heeft u vragen over de. veteranenziekte? Wilt u weten. hoe een Legionella-besmetting

Legionella. Antwoorden op de 25 meest gestelde vragen. Heeft u vragen over de. veteranenziekte? Wilt u weten. hoe een Legionella-besmetting Legionella Antwoorden op de 25 meest gestelde vragen Heeft u vragen over de veteranenziekte? Wilt u weten hoe een Legionella-besmetting ontstaat? Op welke plaatsen u wel of geen risico loopt en welke maatregelen

Nadere informatie

Patiënteninformatie. Tuberculose

Patiënteninformatie. Tuberculose Patiënteninformatie Tuberculose Inhoud Inhoud... 2 Inleiding... 3 Informatie over tuberculose... 3 Wat is tuberculose?... 3 Hoe gebeurt de besmetting?... 3 Wie kan tuberculose krijgen?... 3 Wat zijn de

Nadere informatie

Rapportering voor het jaar 2016 Referentiecentrum voor NOROVIRUS.

Rapportering voor het jaar 2016 Referentiecentrum voor NOROVIRUS. Coördinator referentiecentrum Naam: N. Botteldoorn Tel 02 642 51 83 Fax: 02 642 52 40 Rapportering voor het jaar 2016 Referentiecentrum voor NOROVIRUS. Instelling: WIV Straat: J. Wijtsmanstraat Stad: Brussel

Nadere informatie

Procedure voor het opvolgen van contacten van een patie nt met virale hemorragische koorts

Procedure voor het opvolgen van contacten van een patie nt met virale hemorragische koorts Procedure voor het opvolgen van contacten van een patie nt met virale hemorragische koorts Gevalideerd door de RMG op 18 / 12 / 2014 Inhoud Inhoud... 2 Doelstelling... 3 Opstellen van een contactlijst...

Nadere informatie

15-07-2008 Kamervragen aan de ministers van VWS en LNV over de explosieve stijging van het aantal Q-koorts gevallen in Brabant

15-07-2008 Kamervragen aan de ministers van VWS en LNV over de explosieve stijging van het aantal Q-koorts gevallen in Brabant 15-07-2008 Kamervragen aan de ministers van VWS en LNV over de explosieve stijging van het aantal Q-koorts gevallen in Brabant Kamervragen van het lid Thieme aan de minister van Volksgezondheid, Welzijn

Nadere informatie

Een legionella-infectie als vakantiesouvenir

Een legionella-infectie als vakantiesouvenir Een legionella-infectie als vakantiesouvenir TALD: Travel Associated Legionnaires Disease reisgerelateerde legionella 1 Symposium Legionella en klare taal 12 mei 2014 Programma 1. Even opfrissen 2. Van

Nadere informatie

Is den rooden loop terug in het land?*

Is den rooden loop terug in het land?* Is den rooden loop terug in het land?* Transmissiedag 14/9/2010 Anouk Vanlander CLB-arts * Observatie bij een dysenterie-epidemie van 1779. Geschiedenis der geneeskunde 2008;4(12):208-14 Melding door school

Nadere informatie

Preventie van Legionella in sanitaire installaties: nog steeds een zorgenkind!

Preventie van Legionella in sanitaire installaties: nog steeds een zorgenkind! Preventie van Legionella in sanitaire installaties: nog steeds een zorgenkind! Ir. K. De Cuyper Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het bouwbedrijf WTCB Inhoud 1. Inleiding: de veteranenziekte en

Nadere informatie

DE MINISTER VAN LANDBOUW, NATUUR EN VOEDSELKWALITEIT, Gelet op de artikelen 17 en 31 van de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren; BESLUIT:

DE MINISTER VAN LANDBOUW, NATUUR EN VOEDSELKWALITEIT, Gelet op de artikelen 17 en 31 van de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren; BESLUIT: MINISTERIE VAN LANDBOUW, NATUUR EN VOEDSELKWALITEIT Regeling van de Minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit van 30 januari 2009, nr. TRCJZ/2009/244, houdende wijziging van de Regeling tijdelijke

Nadere informatie

Titel: protocol legionellabeheer

Titel: protocol legionellabeheer Protocol: legionellabeheer. Zorgcentrum Sint Franciscus heeft samen met woonstichting Leystromen afspraken gemaakt betreffende het legionellabeheer binnen de nieuwbouw (GW, ZA en algemene ruimtes) en de

Nadere informatie

Ziek van water? Verdiepende risico-inventarisatie en -evaluatie biologische agentia bij het werken met proceswater binnen Vlisco Netherlands B.V.

Ziek van water? Verdiepende risico-inventarisatie en -evaluatie biologische agentia bij het werken met proceswater binnen Vlisco Netherlands B.V. Ziek van water? Verdiepende risico-inventarisatie en -evaluatie biologische agentia bij het werken met proceswater binnen Vlisco Netherlands B.V. Man-So Wong Maart 2014 Opbouw presentatie Aanleiding Onderzoeksvraag

Nadere informatie

Aan de Minister van Infrastructuur en Milieu Mw. Drs. M.H. Schultz van Haegen-Maas Geesteranus Postbus EX DEN HAAG

Aan de Minister van Infrastructuur en Milieu Mw. Drs. M.H. Schultz van Haegen-Maas Geesteranus Postbus EX DEN HAAG Aan de Minister van Infrastructuur en Milieu Mw. Drs. M.H. Schultz van Haegen-Maas Geesteranus Postbus 20901 2500 EX DEN HAAG Datum 22 oktober 2014 Onderwerp Regeldruk bij legionellabeheersing Uw kenmerk

Nadere informatie

Patiënteninformatie. Welkom op de quarantaineafdeling

Patiënteninformatie. Welkom op de quarantaineafdeling Patiënteninformatie Welkom op de quarantaineafdeling Inhoud Inhoud... 2 Inleiding... 3 Wat is isolatie?... 3 Welke isolatiemaatregelen zijn er?... 4 Waarom moet ik naar een quarantaineafdeling?... 5 Mag

Nadere informatie

ADVIES. 10 maart 2014

ADVIES. 10 maart 2014 ADVIES Voorontwerp van besluit tot wijziging van het besluit van 17 december 2009 tot vaststelling van de lijst van de risicoactiviteiten en Voorontwerp van besluit betreffende de akten van familiale aard

Nadere informatie

Aan de Minister van Infrastructuur en Milieu Mw. drs. M.H. Schultz van Haegen-Maas Geesteranus Postbus EX DEN HAAG

Aan de Minister van Infrastructuur en Milieu Mw. drs. M.H. Schultz van Haegen-Maas Geesteranus Postbus EX DEN HAAG Aan de Minister van Infrastructuur en Milieu Mw. drs. M.H. Schultz van Haegen-Maas Geesteranus Postbus 20901 2500 EX DEN HAAG Datum 23 oktober 2014 Onderwerp Regeldruk bij legionellabeheersing Uw kenmerk

Nadere informatie

Legionella Preventie. In industriële omgeving. 7 december 2017

Legionella Preventie. In industriële omgeving. 7 december 2017 Legionella Preventie In industriële omgeving Koelwaterdag 7 december 2017 Fetze Jan Kooistra Senior adviseur Drink- en proceswater Waarom deze presentatie. Informatie verstrekking over Legionella Preventie

Nadere informatie

Stichting Veteranenziekte. Ik heb legionella. Wat nu? Informatie over de veteranenziekte en de gevolgen daarvan

Stichting Veteranenziekte. Ik heb legionella. Wat nu? Informatie over de veteranenziekte en de gevolgen daarvan Stichting Veteranenziekte Ik heb legionella. Wat nu? Informatie over de veteranenziekte en de gevolgen daarvan Ik heb Legionella. Wat nu? Wat kan Legionella doen met lichaam en geest? Een longontsteking

Nadere informatie

Informatie over Clostridium difficile

Informatie over Clostridium difficile Informatie over Clostridium difficile 2 Clostridium difficile is een bacterie die bij elk mens in de dikke darm voorkomt. Door toediening van antibiotica kan het evenwicht in de darmen verstoord raken.

Nadere informatie

WATERWERKBLAD TIJDELIJKE LEIDINGWATERINSTALLATIES. Dit werkblad heeft betrekking op de aanleg en beveiliging van tijdelijke leidingwaterinstallaties.

WATERWERKBLAD TIJDELIJKE LEIDINGWATERINSTALLATIES. Dit werkblad heeft betrekking op de aanleg en beveiliging van tijdelijke leidingwaterinstallaties. WATERWERKBLAD TIJDELIJKE LEIDINGWATERINSTALLATIES WB 1.4 H DATUM: JUNI 2004 Auteursrechten voorbehouden Dit werkblad heeft betrekking op de aanleg en beveiliging van tijdelijke leidingwaterinstallaties.

Nadere informatie

Legionellapreventie in koeltorens en luchtbevochtigers. m.b.v. ISSO 55.3. Oscar Nuijten Edu4Install. Namens, ISSO. Gastheer: Lomans Groep

Legionellapreventie in koeltorens en luchtbevochtigers. m.b.v. ISSO 55.3. Oscar Nuijten Edu4Install. Namens, ISSO. Gastheer: Lomans Groep Legionellapreventie in koeltorens en luchtbevochtigers m.b.v. ISSO 55.3 Oscar Nuijten Edu4Install Namens, ISSO Gastheer: Lomans Groep Wat doet ISSO? Inhoud Wetgeving legionella proceswater + koeltorenkaart

Nadere informatie

adviezen hernia-operatie ZorgSaam

adviezen hernia-operatie ZorgSaam adviezen longontsteking na een hernia-operatie ZorgSaam 1 2 LONGONTSTEKING (PNEUMONIE) Inleiding Een longontsteking is een infectie van de longblaasjes en het omliggende weefsel, veroorzaakt door micro-organismen.

Nadere informatie

Tot categorie 1 behoren - patiënten bij wie het MRSA dragerschap is aangetoond A

Tot categorie 1 behoren - patiënten bij wie het MRSA dragerschap is aangetoond A MRSA In deze folder geeft het Ruwaard van Putten Ziekenhuis u algemene informatie over de MRSA bacterie en de maatregelen die het ziekenhuis treft bij patiënten met een mogelijke of aangetoonde MRSA besmetting.

Nadere informatie

Papegaaienziekte. (Psittacose) Informatie over de ziekte en de procedures van de NVWA voor vogelhouders en -handelaren

Papegaaienziekte. (Psittacose) Informatie over de ziekte en de procedures van de NVWA voor vogelhouders en -handelaren Papegaaienziekte (Psittacose) Informatie over de ziekte en de procedures van de NVWA voor vogelhouders en -handelaren Papegaaienziekte bij dieren De bacterie Chlamydia psittaci veroorzaakt papegaaienziekte

Nadere informatie

V. Risico analyse Legionella. A. Inleiding. B. Methode. C. Resultaten. D. Waterlevering. E. Resultaten risicoanalyse F.

V. Risico analyse Legionella. A. Inleiding. B. Methode. C. Resultaten. D. Waterlevering. E. Resultaten risicoanalyse F. BEHEERSPLAN LEGIONELLA GEMEENSCHAPPELIJKE PREVENTIEDIENST Inhoudsopgave. I. Regelgeving. II. III. IV. Toepassingsgebied. Stappenplan. A. Melding van bestaande installaties. B. Beheersplan. 1. Beschrijving

Nadere informatie

Griep (influenza) Neem altijd uw verzekeringsgegevens en identiteitsbewijs mee!

Griep (influenza) Neem altijd uw verzekeringsgegevens en identiteitsbewijs mee! Griep (influenza) De arts vermoedt dat u een griepvirus heeft. U wordt hiervoor op de Spoedeisende Hulp of polikliniek al onderzocht. Om te voorkomen dat u andere personen besmet met het griepvirus wordt

Nadere informatie

BVD-bestrijding in België: een algemene aanpak lijkt er te komen.

BVD-bestrijding in België: een algemene aanpak lijkt er te komen. Auteur: Steven Sarrazin BVD-bestrijding in België: een algemene aanpak lijkt er te komen. Nu IBR een verplichte nationale aanpak kent bij rundvee, komt ook een bestrijding van BVD (Boviene Virale Diarree)

Nadere informatie

N O T I T I E P R E V E N T I E L E G I O N E L L A

N O T I T I E P R E V E N T I E L E G I O N E L L A N O T I T I E P R E V E N T I E L E G I O N E L L A Lichtenvoorde, april 2007 E. Huitink, manager servicebureau Status Beleidsnotitie Preventie Legionella Auteur(s) E. Huitink, manager servicebureau Datum

Nadere informatie

MRSA. Dienst Ziekenhuishygiëne

MRSA. Dienst Ziekenhuishygiëne MRSA Dienst Ziekenhuishygiëne Inhoud Wat is MRSA? 3 MRSA opsporen 4 Overdracht voorkomen 4 Uw hulp als bezoeker 5 Decontaminatie van een drager 6 Ontslag 6 Naar huis (wanneer nog drager) 6 Ontslag naar

Nadere informatie

24 APRIL Koninklijk besluit tot wijziging van diverse bepalingen inzake welzijn op het werk (1)

24 APRIL Koninklijk besluit tot wijziging van diverse bepalingen inzake welzijn op het werk (1) NL FR einde eerste woord laatste woord Publicatie : 2014-05-23 FEDERALE OVERHEIDSDIENST WERKGELEGENHEID, ARBEID EN SOCIAAL OVERLEG 24 APRIL 2014. - Koninklijk besluit tot wijziging van diverse bepalingen

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2015 2016 34 297 Initiatiefnota van het lid Ziengs over legionellaregelgeving Nr. 2 INITIATIEFNOTA 1. Het plan in het kort De initiatiefnemer wil de regeldruk

Nadere informatie

Interne procedures door onze firma in werkinggesteld ten einde de verspreiding van het virus A (H1N1) te vermijden

Interne procedures door onze firma in werkinggesteld ten einde de verspreiding van het virus A (H1N1) te vermijden Edition : Juillet 09 Interne procedures door onze firma in werkinggesteld ten einde de verspreiding van het virus A (H1N1) te vermijden De eerste in acht te nemen maatregelen zijn deze die door de nationale

Nadere informatie

Het kader van het Welzijn op het Werk Toelichting bij de wet van 4 augustus 1996

Het kader van het Welzijn op het Werk Toelichting bij de wet van 4 augustus 1996 Het kader van het Welzijn op het Werk Toelichting bij de wet van 4 augustus 1996 Welzijnsdag 12 november 2012 1 Inhoudsopgave Korte schets wetgeving De risicoanalyse Preventiemaatregelen Rolverdeling in

Nadere informatie

INFECTIERISICO VERMINDEREN

INFECTIERISICO VERMINDEREN INFECTIERISICO VERMINDEREN In deze folder leest u welke maatregelen het UCCZ Dekkerswald treft om de kans op een infectie voor u zo klein mogelijk te maken. Wat is een infectie? Infecties w orden veroorzaakt

Nadere informatie

Stedenbouwkundige verordening met het oog op het versterken van de woonkwaliteit in de gemeente.

Stedenbouwkundige verordening met het oog op het versterken van de woonkwaliteit in de gemeente. Stedenbouwkundige verordening met het oog op het versterken van de woonkwaliteit in de gemeente. Voorgelegd aan de Gewestelijke Stedenbouwkundige Ambtenaar op 28/01/2010 Voorgelegd aan de GECORO in zitting

Nadere informatie

Legionella. Antwoorden op de meest gestelde vragen

Legionella. Antwoorden op de meest gestelde vragen Legionella Antwoorden op de meest gestelde vragen Legionella Antwoorden op de meest gestelde vragen Inhoudsopgave 1 Waarom deze brochure? 03 2 De ziekte en ziekteverschijnselen 04 3 Wat je thuis moet

Nadere informatie

Aard van de laatste wijziging: herziening van de inhoud van het voorschrift revisie 1 uit 1998 en aanvulling arbo beleidsregel sept. 2003.

Aard van de laatste wijziging: herziening van de inhoud van het voorschrift revisie 1 uit 1998 en aanvulling arbo beleidsregel sept. 2003. Gezien en akkoord bevonden door: Arbeidshygiënist / E. Schuurmans Bedrijfsarts / M. Meijer Sectiechef S920 / J. van Driel Aard van de laatste wijziging: herziening van de inhoud van het voorschrift revisie

Nadere informatie