ROSETTA Expeditie van een kometenjager

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "ROSETTA Expeditie van een kometenjager"

Transcriptie

1 ROSETTA Expeditie van een kometenjager Dr. ir. Guido M. Coupé Principal GNC Systems Engineer (Guidance, Navigation and Control) Rosetta projectgroep ESA-ESTEC Standregeling & Propulsiesystemen ESA European Space Agency ESOC Operations Centre Darmstadt (D) ESA s mission control centre ESTEC Research and Technology Centre Noordwijk (NL) ESA's technical heart 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 1

2 ROSETTA Dr. ir. Guido M. Coupé DOELEINDEN UITDAGINGEN DE OORSPRONKELIJKE MISSIE DE ROSETTA SATELLIET en STANDREGELING DE UITGESTELDE MISSIE DE NIEUWE KOMEET LANCERING & 10.5 JAAR VLUCHT BELANGRIJKSTE GEBEURTENISSEN RENDEZ-VOUS CHURYUMOV-GERASIMENKO Nota: gedetailleerde gegevens over de vlucht van Rosetta zijn ontleend aan ESOC Mission Operations Reports, MOR1 tot MOR nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 2

3 Doeleinden van de missie rendez-vous met Wirtanen kort-periodische komeet ( ~ 5 jaar ) voor langdurige observatie afzetten van een lander analyse komeetcoma: o.a. soort H2O ontmoeting vóór ~ 3 AU, komeet nog weinig actief: maanden observatie: definitie lengte & breedte lijnen, bepaling rotatievector, massa, vorm, zwaartekracht, oppervlakte structuur; keuze landingsplaats; indien mogelijk banen rond komeet afh. sterkte zwaartekracht ), anders formatie vliegen; komeet vergezellen tot ~ 1.1 AU ( ~1jaar ); fly-by & observatie 2 asteroïden: Otawara, Siwa 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 3

4 Uitdagingen van de missie Variatie zonneafstand: < 1 Au > 5 Au invloed op thermische controle en productie elektriciteit. benodigde delta-v ~ 10 km/sec. na Ariane5 Zeer lange missie: oorspronkelijk 10.5 jaar na mislukte Ariane5-ECA (12 dec. 2002) 12 jaar -> redundante systemen, straling, degradatie. Na selectie Wirtanen vast lanceervenster januari 2003, of lang uitstel ~ 5 jaar. Na mislukte Ariane5 ECA lastige zoektocht naar alternatieve komeet: Churyumov-Gerasimenko, nieuw lanceervenster: feb-mrt nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 4

5 Bespreking van de uitdagingen Grote zonneafstand: tot >5 AU, nauwelijks haalbaar met zonnecellen, dure nieuwe ontwikkeling, rendement ~ 25 %. LILT technologie. Vroeger record: Stardust ~2.72 Au; Thermische problemen, speciale isolatie nodig Alternatief: thermo-nucleaire reactor; niet in Europa, grote bezwaren milieubeweging, terecht? Zou vermoedelijk lichter en goedkoper zijn. Vereist heel bijzondere maatregelen. Kleine zonneafstand (~0.9 Au): afvoer warmte, OSR, weerkaatsende opp., heat pipes. 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 5

6 Bespreking van de uitdagingen Grote delta-v ~10 km/s nodig na lancering Rechtstreekse Ariane 5 lancering onmogelijk, beschikbare massa voor experimenten te gering. Alternatief 1: delta-v gravity-assist, vlucht langs aantal planeten om snelheid te verhogen. Principe: afhankelijk van relatieve snelheden planeet en satelliet, winst of verlies snelheid. Ontwikkeling tekeningen, real time (bord/flipchart) Anekdote powerpoint en Challenger ongeluk. geen brandstof nodig maar veel tijd, +/- 6j. 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 6

7 Bespreking van de uitdagingen Alternatief 2: elektrische propulsie, mogelijk met Russische SPT thrusters, beproefd in NASA-JPL, verouderd en nieuwe technologie niet beschikbaar. Voordelen: 8 à 9 maal efficiënter dan chemisch, specifieke impuls ~2400 sec., (nu ~4000sec.) kortere missieduur ~ 5 jaar, meer kometen bereikbaar, 4 à 5 lanceringen per jaar. Nadelen: vereist enorm veel elektrisch vermogen, grotere zonnepanelen, 16Kw?, SPT s volumineus, te kleine levensduur, groot aantal eenheden. Optie nooit volledig uitgewerkt. 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 7

8 Bespreking van de uitdagingen Lange missie duur: oorspronkelijk 10.5 jaar, zware eisen > elektronica: magnetische stormen, hoog energetische deeltjes van de zon, speciale radiation-hard componenten, afscherming. uiterst conservatieve selectie elektronische componenten hoge betrouwbaarheid vereist van de gehele satelliet. Hoge betrouwbaarheid toestellen, experimenten, bvb. gyros drievoudig redundant -> 9 gyros; on-board computers -> 4: 2 standregeling, 2 data-management; elke kan allebei samen doen. 10 N thrusters -> 24 in aantal; Veel onderdelen dubbel, NAVCAM s, Startracker s, 4 de reactiewiel 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 8

9 De Raketvergelijking mf = mo.(1 e.exp(-deltav/g.isp)) (bord/flipch.) ( Feynman s Tips on Physics: Feynman, Gottlieb, Leighton, Sands, 2013, 3 onuitgegeven lezingen, bespreking raketaandrijving & gyroscopen) Bi-propellant hydrazine: MMH + NO4; Isp ~290s -> 2130m/s -> 53%; 10km/s -> 97%; Vloeibare waterstof en zuurstof (Ariane5): Isp ~440s -> 2130m/s -> 39%; 10km/s -> 90%; Russische SPT; Isp~2400s -> 2130m/s -> 8.6%; 10km/s -> 35%; Latere ontwikkeling elektrische propulsie; Isp~4000s -> 2130m/s -> 5.3%; 10km/s -> 22%; 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 9

10 De Raketvergelijking Mfuel = M0. (1 e - D V/ g. Isp ) ( Feynman s Tips on Physics: Feynman, Gottlieb, Leighton, Sands, 2013, 3 onuitgegeven lezingen, bespreking raketaandrijving & gyroscopen) % Fuel nodig voor delta-v Isp Specifieke Impuls delta-v voor baancorrecties delta-v totaal nodig Isp 2130 m/s 10 km/s Bi-propellant hydrazine: MMH + NO4; Vloeibare waterstof en zuurstof (Ariane5): ~290s 53% 97% ~440s 39% 90% Russische SPT; ~2400s 8,6% 35% Latere ontwikkeling elektrische propulsie; ~4000s 5,3% 22% 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 10

11 Lancering Ariane 5, De oorspronkelijke missie lanceervenster januari 2003, Vinf 3.4 km/sec; 3 gravity assist flyby s : Mars, plus 2x aarde om snelheid te winnen om komeetbaan te bereiken ( ~8 km/s ); Duur missie 10.5 jaar; fly-by asteroïden: Otawara & Siwa; Komeet Wirtanen vergezellen jaar en lander Philae laten landen; Gewicht ~ 3060kg, brandstof ~ 1720 kg ( monomethyl-hydrazine, NO4 voor 2130 m/s) 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 11

12 De Rosetta Satelliet Afmetingen: bus ~ 2.8 x 2.1 x 2 m3; zonnepanelen~ 68 m2,~ 10 lengte~33 m payload module boven, support module onder; 2.2 m High Gain Antenna, S/X, 2 vrijheidsgr. (Az. & El.); 1 S/X Medium GA antenna (vast); 2 Low GA s voor omnidirectionele communicatie ; 2 zonnepanelen, 1 vrijheidsgraad ~180 gr.; centrale structuur, 2 brandstoftanks ~ 2x 1108 l.; Voortstuwing 2x12 10 N bipropellant thrusters ; 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 12

13 De Standregeling Rosetta is hoofdzakelijk 3-assen gestabiliseerd; > 4.5 AU wellicht spin - gestabiliseerd, ~ 2.5 jaar; Sensors: 2 navigatiecamera s, 2 sterrenkijkers, 4 zon acquisitie sensors, 3x3 gyro s (ring laser); actuatoren: 4 reactiewielen, 2x12 thrusters; standregeling: fijn: reactiewielen, grof: thrusters; baancorrecties: per set van 4 thrusters; zeer complexe software met 10-tal modes ; extreem complexe FDIR software (Failure Detection, Isolation & Recovery, ~1000 parameters) 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 13

14 De Standregeling: onderdelen 4 reactiewielen: ~5kg, tot 4000 rpm, versnelling & vertraging wielen -> 3 stuurkoppels op sat. absorberen storingskoppels en variëren de stand, (tbv voor camera s, telescopen); verzadigen, moeten regelmatig ontladen worden bij middel van raketmotortjes; Gyroscopen: 3 sets van 3 ring laser gyroscopen, 5 voor rotatiemeting + foutdetectie + correctie; worden beschouwd als kwetsbaar, daarom 9 in totaal, 3 eenheden van 3 stuks (IMP), Honeywell: niet parallel geörienteerd. 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 14

15 De Standregeling: onderdelen 2 autonome startrackers: CCD camera s, kunnen 9 sterren volgen, bepalen positie & intensiteit, vergelijken met sterrencataloog ~3000 sterren: bepalen stand van startracker in de ruimte in de vorm van quaternion: q0, q1, q2, q3 ipv Euler hoeken; 1843 Hamilton: hypercomplex getal J.B. Kuipers: Quaternions and Rotation Sequences, 1999, wikipedia On-board software startracker quaternion -> satelliet quaternion, -> input voor standregeling; 2 navigatiecamera s: CCD camera s, om multi- pixel objecten waar te nemen; hoofdsensor voor fly-by planeten, asteroïden, rendez-vous komeet. 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 15

16 De Standregeling Ontwikkeling regelkringen vrij klassiek; SVF s, realistische simulatie, manoeuvres testen; Simulaties met gesimuleerde en echte o/b software, voor verificatie kwaliteit v/d standregeling en bepaling van de FDIR parameters, keuze specifieke simulaties voor satelliet systeem testen; talloze Monte-Carlo simulaties; statistische analyses voor FDIR parameters; vele maanden testen op echte satelliet met gesimuleerde dynamica, sensoren en actuatoren; 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 16

17 De uitgestelde missie 11 dec. 2002: verlies eerste Ariane 5 ECA (10 ton ); 13 jan : beslissing: alle AR 5 lanceringen on hold, ook de basisversie AR5 voor Rosetta; volgende lancering naar Wirtanen ~ 4 à 5 jaar later; Zoektocht alternatieve komeet voor Rosetta: enige kans uit ~40: Churyumov-Gerasimenko ( P) lanceervenster, feb.-maart 2004 ( 2 maart 2004 ); Consequencies: langere missie: 12 jaar, 3de aardse fly-by (totaal 4, mars), dichter bij de zon, dus marges op temperaturen, energievoorziening, brandstofbudget succesrate gereduceerd; 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 17

18 De uitgestelde missie nieuwe asteroïden: Steins & Lutetia; Churyumov-Gerasimenko (C-G) of 67P wellicht diam. x ~3, ( ~ 2 km straal ), zwaartekracht x ~ 30; zware impact op de lander, vluchtduur & impactsnelheid, sterkte landingsgestel, nieuw landingstraject? invloed op actief worden komeet, intensiteit gas en stof productie; ~ 3 Au? 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 18

19 Lancering en ~10.5 jaar vlucht Lancering 2 maart 2004, na uitstel 27 feb. (weer); Volledige perfecte lancering. Verloop eerste 10.5 jaar volgens nieuwe planning, wel met aantal ernstige problemen; aanpassing sterrenkijker software ( komeetstof ); mei 2004: 1ste groot manoeuvre: 150 m/s, 165 kg; ESTEC projectgroep aanwezig in ESOC. Vele maanden testen van alle systeemonderdelen, wetenschappelijke instrumenten en operationele modes. Gedurende hele missie -> 10 test periodes. 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 19

20 Overzicht nieuwe missie Churyumov-Gerasimenko. 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 20

21 Interplanetaire navigatie optimisatie baan met gravity-assist expertise kleine groep in ESOC ~5 10 pers., speciale s/w programma s: gebruik in ontwerp phase, trade-off elektrische propulsie en gedurende volledige missie na uitstel jan 2003 nieuwe optimisatie voor 67P; Rosetta missie naar 67P realiseerbaar??? 3 de aardse fly-by nodig -> missie jaar langer, marges kleiner, periode 67P 20% langer dan Wirtanen. realisatie baan vrij eenvoudig: banen planeten en satelliet zeer goed gekend; uitvoeren correcties onnauwkeurigheden om optimale baan te volgen. 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 21

22 Interplanetaire navigatie voor ESB3 Earth Swing By 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 22

23 Interplanetaire navigatie voor ESB3 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 23

24 Interplanetaire navigatie navigatie voor rendez-vous met 67P uiterst complex; baan 67P min of meer gekend, maar positie slecht, observatiecampagne telescopen vanaf zichtbaar, coma bemoeilijkt observaties; noodzaak observaties Osiris en Navcam, gecalibreerd met startrackers en in combinatie met baan en stand Rosetta, cfr. Giotto-pathfinder proj., complexe, langdurige plaats/baanbepaling 67P. opeenvolging baanbepaling Rosetta, dan 67P, baancorrecties Rosetta: RDVM2 apr-mei 2014, RVD man. besloeg ~10 opeenvolgende stappen. 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 24

25 4 delta-v gravity assists: 3x Aarde, 1x Mars Eerste swing-by langs de aarde (ESB1) Baancorrecties: 10/05/ m/s 16/05/ m/s 24/11/ cm/s 5/12/ cm/s ESB1 op 17/02/ cm/s h09, hoogte: 1954 km; : test asteroïde fly-by, navcam en maan, voor passage Steinz (2008) en Lutetia (2010); 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 25

26 4 delta-v gravity assists: swing-by langs Mars; baancorrecties: 29/09/ m/s (blind, HGA gedraaid) 13/11/ cm/s 9/02/ cm/s Mars swing-by: : hoogte: km, zon-eclips: 25 min, aardoccultatie 15 min, Phobos tracking met Navcam; 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 26

27 4 delta-v gravity assists Tweede swing-by langs de aarde; baancorrectie: : 3.4 cm/s, ca 5297 km; ESB 2: : hoogte 5295 km, ~40000 km/h, asteroid hazard warning ~ 5600 km hoogte. 13/ : Son of Rosetta : asteroïde op km van Rosetta en km v/d aarde; 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 27

28 Navcam foto van Mars op km nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 28

29 NAVCAM beeld van de aarde bij ESB2 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 29

30 NAVCAM beeld van de aarde bij ESB2 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 30

31 4 delta-v gravity assists Derde swing-by langs de aarde; mrt. sept 09: voorbereiding ESB 3; : ESB 3: hoogte 5800 km, 38.7 km/s; aphelion: 5.33 Au, perihelion 23-11: Au; Verdere planning: 1 TCM: 58 cm/s & 2 grote DSM s: jan 2011 & mei 2014: elk ~800 m/s; 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 31

32 Osiris beeld van de aarde gedurende ESB3 op km van de aarde. 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 32

33 Navcam beelden van de aarde gedurende ESB3 afstand km respectievelijk km. 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 33

34 2 asteroïde fly-by s Bijzonder manoeuver voor Steins fly-by; realistische simulatie uitgevoerd op ; 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 34

35 Steins fly-by Osiris opnames. (802 km, 8.6 km/s) 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 35

36 Laatste baancorrectie vóór Lutetia fly-by, -3 wk. 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 36

37 Opeenvolgende baanbepalingen vóór Lutetia fly-by. 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 37

38 Lutetia fly-by op nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 38

39 Lutetia fly-by op nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 39

40 Osiris beeld van Lutetia (36000km) & Saturnus. 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 40

41 Deep space hibernation mode. (DSHM) Doel: overbruggen deel laatste omloop voorbij ~4.5 Au met onvoldoende elektrische energie om alle normale functies in werking te houden. Duur: ~2.5 jaar, juni 2011 jan. 2014; Methode: passieve stabilisatie door rotatie, vlak van de zonnepanelen +/- loodrecht op de zon: afwijking 10 à 20, ~2/3 toeren per minuut. Minimale functies aan : ontvanger, thermische controle, elektronica voor gegevensopslag en 4 wekkers voor tijdig ontwaken en opstarten. 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 41

42 Deep space hibernation mode. (DSHM) Beschouwd: uiterst risicovol maar onvermijdelijk, Uitgebreide, minutieuze en realistische test; 20/ op 1.34 AU, rot. snelheid: 3.93 /s, vertraging ~0.2 mdeg/s/dag stralingsdruk v/d zon, acceptabel i.v.m echte afstand ~>4.5 Au; andere kritieke functies OK, 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 42

43 Spin-up gedurende DSHM test 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 43

44 Nutatie demping en richten HGAntenne 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 44

45 DSS-14 HGA pulsen test DSHM entry 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 45

46 DSS-43 HGA pulsen echte DSHM entry 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 46

47 Near sun hibernation mode ontworpen voor 1. kalme periodes 2. voor conjuncties waar communicatie zwaar verstoord wordt door de zon nabij lijn aarde - Rosetta; bedoeling: beperking gebruik v/d reactiewielen en gyroscopen, kost iets meer brandstof, 2 bandbreedtes (deadband): +/- 5 en +/-1 (communicatie); brandstofverbruik respectievelijk: ~5 & 15 gr/dag; eerste test 11/ : test startrackers, thrusters duurtest 25-04/12-05: verbruik: ~ 3 & 5-7 gr/dag; 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 47

48 Observatie NASA Deep Space ontmoeting Temple impact Deep Space probe met Temple-1; tot Rosetta volgt/observeert Deep Space, wetenschappelijke instrumenten: Alice, Miro, Osiris en Virtis; data ~ 60 Mbytes/dag; NASA beelden op apod.nl; 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 48

49 Rendez-vous met Churyumov-Gerasimenko (67P) jan/feb-11: RDVM1 man.: in 6 stappen ~ 790 m/s; zware problemen met thrusters; eindresultaat OK: voorspelling: 67P miss-distance: ~50000 km; : spin-up Rosetta ~0.7 rpm, DSHM; : 10h07m12s Rosetta ontwaakt uit DSHM, na 957d totale radiostilte; uitgebreide testen: HGA X-band communicatie, zonnepanelen: 643 W op 4.5 Au, dehibernatie 4 reactiewielen, alle 4 OK en in regelkring; baanbepaling: fout ~ 200 km; 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 49

50 9/02/14 16/02/14 23/02/14 2/03/14 9/03/14 16/03/14 23/03/14 30/03/14 6/04/14 13/04/14 20/04/14 27/04/14 4/05/14 11/05/14 18/05/14 25/05/14 1/06/14 8/06/14 15/06/14 22/06/14 29/06/14 6/07/14 13/07/14 20/07/14 miljoen km Rendez-vous met Churyumow-Gerasimenko komeet grootste dimensie ~5 km, badeend, zwaartekracht van de komeet reeds voelbaar, Om de 3 à 4 dagen kleine baancorrecties, banen ~100km tot ~10km tot ~30 km tvb. landing Philae. 9/2/14 op 7.8 milj.km van 67P 7,8 2/3/14 op 6.36 milj na reis van 7 miljard km Afstand 67P 6,4 5,4 29/4/14 op 2.4 milj voorbereiding RDVM-2 fase ~ 780 m/s in -10 stappen 4,1 Afstand 67P 2,4 0,825 7/8/14 op 89 km snelheid 0.44 m/s 7/8/14 op 89 km Snelheid 0.44 m/s 0,137 0, nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 50

51 Osiris eerste foto van de komeet 67P 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 51

52 Churyumov Gerasimenko (Osiris) 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 52

53 Rosetta & Churyumov Gerasimenko: wk37 (Philae) 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 53

54 Landing op Churyumov-Gerasimenko wk 39: plan landing Philae: : wk 46; site J: 22,507km: 08h35m >15h30m; problemen bij het landen: Komeeet draait 1/ ~12.5h, - baan Rosetta ~ 9 d.: synchronisatie??, (baan 12.5h onmogelijk? 3.25 km straal??), dus baan op ~22 km, snelh:17.3cm/s; Rosetta stand ~ parallel verticale site J; Philae reactiewiel op snelheid; lander ontkoppeld, pyro s, lander op spindels afgeschoven, precieze relatieve snelheid, snelheid tov. komeet zeer laag; 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 54

55 Landing op Churyumov - Gerasimenko Philae valt naar komeetoppervlak; transfer Rosetta naar relay baan om Philae te volgen; Zwaartekrachtveld komeet zeer onregelmatig; verstoring door zon niet verwaarloosbaar?? Tijdsverschil Rosetta aarde ~28 min; eigen UTC, sterke nood aan autonomie aan boord Rosetta; Landing Philae: koud gas thruster en harpoenen functioneerden niet; Philae stuiterde 2x; landde ver van site J; heeft vrij veel wetensch. gegevens doorgestuurd; batterijen leeg na~2.5 dagen; later?? 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 55

56 Rosetta & Churyumov-Gerasimenko 7/10/2014 (Philae) 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 56

57 Dank u voor uw aandacht! Meer weten? Science/Rosetta 29 nov 2014 KVIV OVl - VSRUG 57

Rosetta: De uitdagingen van een gedurfd project. Fred Jansen Rosetta Mission Manager KNAW minisymposium 27 Mei 2014

Rosetta: De uitdagingen van een gedurfd project. Fred Jansen Rosetta Mission Manager KNAW minisymposium 27 Mei 2014 Rosetta: De uitdagingen van een gedurfd project Fred Jansen Rosetta Mission Manager KNAW minisymposium 27 Mei 2014 INTRODUCTIE Korte Inhoud: Van idee tot realiteit Hoe bereik je een komeet Landen op een

Nadere informatie

Introductie Ruimtemissie Rosetta

Introductie Ruimtemissie Rosetta Introductie Ruimtemissie Rosetta klas 1-2 Tien jaar kostte het ruimtesonde Rosetta om op de plaats van bestemming te komen: komeet 67P/Churyumov-Gerasimenko: een reis van bijna 6,4 miljard kilometer. Rosetta

Nadere informatie

TENTAMEN PLANETENSTELSELS 30 MEI 2016, UUR

TENTAMEN PLANETENSTELSELS 30 MEI 2016, UUR TENTAMEN PLANETENSTELSELS 30 MEI 2016, 14.00-17.00 UUR LEES ONDERSTAANDE GOED DOOR: DIT TENTAMEN OMVAT DRIE OPGAVES. OPGAVE 1: 3.5 PUNTEN OPGAVE 2: 2.5PUNTEN OPGAVE 3: 2.0PUNTEN HET EINDCIJFER IS DE SOM

Nadere informatie

115mm F/7 APO. Jupiter waarnemen

115mm F/7 APO. Jupiter waarnemen 115mm F/7 APO Jupiter waarnemen Jupiter waarnemen Jupiter waarnemen Jupiter waarnemen Jupiter waarnemen Jupiter Diameter 142.984 km Afstand tot de Zon 778 miljoen km Omlooptijd om Zon 11 jaar en 10 maanden

Nadere informatie

Inleiding Astrofysica College 5 17 oktober Ignas Snellen

Inleiding Astrofysica College 5 17 oktober Ignas Snellen Inleiding Astrofysica College 5 17 oktober 2014 13.45 15.30 Ignas Snellen Ons zonnestelsel Planetoiden, kometen en dwergplaneten Pluto en de Kuipergordel NASA s New Horizon Mission naar Pluto Ons zonnestelsel

Nadere informatie

Werkstuk ANW Ruimtevaart-projecten

Werkstuk ANW Ruimtevaart-projecten Werkstuk ANW Ruimtevaart-projecten Werkstuk door een scholier 1884 woorden 23 mei 2003 5,6 37 keer beoordeeld Vak ANW Welke belangrijke projecten heeft de NASA uitgevoerd? De NASA heeft al veel projecten

Nadere informatie

Opdracht 1: Introductie Python

Opdracht 1: Introductie Python PLANETENSTELSELS - WERKCOLLEGE 1 EN 2 Opdracht 1: Introductie Python Tijdens dit werkcollege en tijdens je verdere studie zul je vaak gebruik willen maken van natuurkundige constanten en veel voorkomende

Nadere informatie

Inleiding Astrofysica College 4 17 oktober

Inleiding Astrofysica College 4 17 oktober Inleiding Astrofysica College 4 17 oktober 2016 15.45 17.30 Ignas Snellen Ons Zonnestelsel Mercurius De rotsachtige planeten Iets groter dan onze Maan, hoge dichtheid! grote ijzerkern Elliptische baan!

Nadere informatie

Hoofdstuk 8 Hemelmechanica. Gemaakt als toevoeging op methode Natuurkunde Overal

Hoofdstuk 8 Hemelmechanica. Gemaakt als toevoeging op methode Natuurkunde Overal Hoofdstuk 8 Hemelmechanica Gemaakt als toevoeging op methode Natuurkunde Overal 8.1 Gravitatie Geocentrisch wereldbeeld - Aarde middelpunt van heelal - Sterren bewegen om de aarde Heliocentrisch wereldbeeld

Nadere informatie

Ruimteweer: de impact van zonnestormen op aarde

Ruimteweer: de impact van zonnestormen op aarde Ruimteweer: de impact van zonnestormen op aarde Cis Verbeeck Koninklijke Sterrenwacht van België Open Deur Dagen Koninklijke Sterrenwacht van België, 11-12 oktober 2014 Feb 08, 2008 Space Weather: international

Nadere informatie

Kleine satellieten made in Belgium

Kleine satellieten made in Belgium Kleine satellieten made in Belgium Is de trend in de satellietindustrie vergelijkbaar met deze in de elektronica : is miniaturisatie de toekomst? Hoewel er wereldwijd activiteiten lopen om steeds kleinere

Nadere informatie

Clusters van sterrenstelsels

Clusters van sterrenstelsels Nederlandse samenvatting In dit proefschrift worden radiowaarnemingen en computer simulaties van samensmeltende clusters van sterrenstelsels besproken. Om dit beter te begrijpen wordt eerst uitgelegd wat

Nadere informatie

Tentamen Planetenstelsels met oplossingen 19 april 2012 Docent: Dr. Michiel Hogerheijde

Tentamen Planetenstelsels met oplossingen 19 april 2012 Docent: Dr. Michiel Hogerheijde Tentamen Planetenstelsels met oplossingen 19 april 2012 Docent: Dr. Michiel Hogerheijde Dit tentamen bestaat uit 3 bladzijden (inclusief dit voorblad) met vier opgaven, waarvan er voor de eerste drie ieder

Nadere informatie

Leven in ons Zonnestelsel?

Leven in ons Zonnestelsel? Leven in ons Zonnestelsel? GVWS, t Vinkhuys Vrijdag 20 oktober 2017 Jan de Boer Inhoud Iets over de chemische samenstelling van leven Intelligent buitenaards leven zoeken of het kleine? Bewoonbare zone

Nadere informatie

RUIMTEVAART: QUO VADIS?

RUIMTEVAART: QUO VADIS? RUIMTEVAART: QUO VADIS? Symposium 50 jaar NVR 21 december 2001 Dr. A.G.M. Driedonks, Algemeen Directeur NIVR RUIMTEVAART: QUO VADIS? Onderwerpen Heroriëntatie Nederlands ruimtevaartbeleid 2001 ESA Ministers

Nadere informatie

Inleiding Astrofysica college 5

Inleiding Astrofysica college 5 Inleiding Astrofysica college 5 Methoden Afstanden tot de dichtstbijzijnde sterren zijn >100,000x groter dan tot planeten in ons zonnestelsel Stralen zelf nauwlijks licht uit à miljoenen/miljarden keren

Nadere informatie

Jagen op kometen, gluren naar de maan

Jagen op kometen, gluren naar de maan 21 e eeuw Sterrenkunde Ruimte Groep 7-8 Sterrenkundig nieuws als inspiratiebron voor onderzoekend leren Jagen op kometen, gluren naar de maan Michaela onderzoekt dag, nacht en de schijngestalten van de

Nadere informatie

OP ZOEK NAAR AARDE 2.0 & BUITENAARDS LEVEN

OP ZOEK NAAR AARDE 2.0 & BUITENAARDS LEVEN OP ZOEK NAAR AARDE 2.0 & BUITENAARDS LEVEN Prof. Dr. Conny Aerts, KU Leuven (B) & Universiteit Nijmegen (NL) Kinderlezing @ Technopolis,11 januari 2015 S TERREN STRALEN PLANETEN STRALEN NIET ZELF MAAR

Nadere informatie

KOMETEN EN HET ONTSTAAN VAN LEVEN

KOMETEN EN HET ONTSTAAN VAN LEVEN KOMETEN EN HET ONTSTAAN VAN LEVEN Van het laboratorium tot Hawaii en Antarctica Vincent Kofman Hidde Jense, Inge Loes ten Kate en Harold Linnartz OVERZICHT Kometen Wat zijn kometen? Onderzoek naar kometen

Nadere informatie

PLANETENSTELSELS - COMPUTER PRACTICUM 1 EN 2. Inleveren opdrachten en eisen verslag

PLANETENSTELSELS - COMPUTER PRACTICUM 1 EN 2. Inleveren opdrachten en eisen verslag PLANETENSTELSELS - COMPUTER PRACTICUM 1 EN 2 Inleveren opdrachten en eisen verslag Integraal onderdeel van het college Planetenstelsels zijn de computer practica en werkcolleges. In deze korte handleiding

Nadere informatie

2: vermindering van koolmonoxide, kooldioxide, zwaveldioxide en stikstofoxide en dat is erg goed om het broeikaseffect tegen te houden.

2: vermindering van koolmonoxide, kooldioxide, zwaveldioxide en stikstofoxide en dat is erg goed om het broeikaseffect tegen te houden. Stelling door T. 1429 woorden 12 juni 2014 7,8 2 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar Stelling 1: openbaar vervoer moet gratis worden 1: km autorijden levert dan per passagier gemiddeld zeven keer

Nadere informatie

De Flex Counter kan voor verschillende doeleinden in de landbouw gebruikt worden en kan het volgende op meten

De Flex Counter kan voor verschillende doeleinden in de landbouw gebruikt worden en kan het volgende op meten FLEX COUNTE 1.Functie overzicht De Flex Counter kan voor verschillende doeleinden in de landbouw gebruikt worden en kan het volgende op meten F.1 snelheidsmeter F.2 hectaren teller F.3 aantal teller F.4

Nadere informatie

Dit moet u weten voordat u een LED scherm gaat aanschaffen

Dit moet u weten voordat u een LED scherm gaat aanschaffen Dit moet u weten voordat u een LED scherm gaat aanschaffen Zijn alle LED schermen hetzelfde? - Het antwoord is nee! Er zijn zeer grote verschillen tussen de diverse LED schermen en modules. Door onwetendheid

Nadere informatie

UW PARTNER VOOR VACUÜM- EN PRECISIE- TECHNOLOGIE, VAN IDEE TOT REALISATIE.

UW PARTNER VOOR VACUÜM- EN PRECISIE- TECHNOLOGIE, VAN IDEE TOT REALISATIE. UW PARTNER VOOR VACUÜM- EN PRECISIE- TECHNOLOGIE, VAN IDEE TOT REALISATIE. Dat is onze belofte. DeRoovers heeft een brede ervaring op het gebied van product ontwikkeling. Een rode draad in deze ervaring

Nadere informatie

Vreemde gedragingen van ruimtevaartuigen. Zwaartekracht en mogelijke onbekende interacties (1)

Vreemde gedragingen van ruimtevaartuigen. Zwaartekracht en mogelijke onbekende interacties (1) 1. Ruimtesonde Rosetta scheert langs de aarde op 4 maart 2005 (artist s impression: ESA). In totaal zal Rosetta drie keer een zwaartekrachtslinger langs de aarde en één keer langs Mars maken voordat hij

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/38874 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Martinez-Barbosa, Carmen Adriana Title: Tracing the journey of the sun and the

Nadere informatie

One small step for machine

One small step for machine One small step for machine door Jody van den Tillaart leestijd: 5 min 2014 bracht ons eindelijk weer eens ruimtevaarthistorie. De Rosetta-missie naar en landing op komeet 67P/Churyumov-Gerasimenko. Rosetta's

Nadere informatie

Sterrenkundig Practicum 2 3 maart Proef 3, deel1: De massa van het zwarte gat in M87

Sterrenkundig Practicum 2 3 maart Proef 3, deel1: De massa van het zwarte gat in M87 Proef 3, deel1: De massa van het zwarte gat in M87 Sterrenkundig Practicum 2 3 maart 2005 Vele sterrenstelsels vertonen zogenaamde nucleaire activiteit: grote hoeveelheden straling komen uit het centrum.

Nadere informatie

Dit moet u weten voordat u een LED scherm gaat aanschaffen

Dit moet u weten voordat u een LED scherm gaat aanschaffen Dit moet u weten voordat u een LED scherm gaat aanschaffen Zijn alle LED schermen hetzelfde? - Het antwoord is nee! Er zijn zeer grote verschillen tussen de diverse LED schermen. Door onwetendheid kan

Nadere informatie

Overzicht. Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014

Overzicht. Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014 Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014 De aarde en de maan Boek: hoofdstuk 2.6 Overzicht Halley en de maan meting afstand van de Maan en verandering erin getijden: koppeling tussen lengte van

Nadere informatie

Test je kennis! De heelalquiz

Test je kennis! De heelalquiz Test je kennis! heelalquiz Introductie les 3 Planeten, sterren, manen, de oerknal. Het zijn termen die leerlingen vast wel eens voorbij hebben horen komen. Maar wat weten de leerlingen eigenlijk al van

Nadere informatie

Agenda. De uitdaging. Euro normen ENVIRONMENTAL VEHICLE STRATEGY. De uitdaging. Dubbele strategie. Hybride techniek & potentieel

Agenda. De uitdaging. Euro normen ENVIRONMENTAL VEHICLE STRATEGY. De uitdaging. Dubbele strategie. Hybride techniek & potentieel Agenda De uitdaging Dubbele strategie Hybride techniek & potentieel Methaan-diesel techniek & potentieel ENVIRONMENTAL VEHICLE STRATEGY p2 De uitdaging Euro normen Wettelijk kader Opwarming van de aarde

Nadere informatie

Eye tracking analyse van de visuele impact van windturbines in het landschap

Eye tracking analyse van de visuele impact van windturbines in het landschap Eye tracking analyse van de visuele impact van windturbines in het landschap Fanny Van den Haute Veerle Van Eetvelde Lien Dupont 27 februari 2014 Project Windkracht 13 Faculteit Wetenschappen Vakgroep

Nadere informatie

Titel lezing. Energie-transfer van vliegwiel naar generator nader bekeken.

Titel lezing. Energie-transfer van vliegwiel naar generator nader bekeken. Titel lezing Energie-transfer van vliegwiel naar generator nader bekeken. Deze lezing wordt u aangeboden door: Wie is Elinex? Elinex Power Solutions is dé specialist en innovatieve partner op het gebied

Nadere informatie

Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden

Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden 22 oktober 2010 STERREWACHT LEIDEN ASTROCHEMIEGROEP Prof. Ewine van Dishoeck Prof. Xander Tielens Prof. Harold Linnartz Dr. Michiel Hogerheijde 10 postdocs 12 promovendi

Nadere informatie

PLANNEN VAN HET GEBOUW

PLANNEN VAN HET GEBOUW PLANNEN VAN HET GEBOUW BEREKENINGEN Energie Prestatieregelgeving voor de Bouw Het luchtdichtheidsniveau van het gebouw moet in het lastenboek geïmponeerd worden en moet door een Blower Door test gecontroleerd

Nadere informatie

Topic: Fysica. Dr. Pieter Neyskens Monitoraat Wetenschappen Assistent: Erik Lambrechts

Topic: Fysica. Dr. Pieter Neyskens Monitoraat Wetenschappen Assistent: Erik Lambrechts Introductieweek Faculteit Bewegings- en Revalidatiewetenschappen 25 29 Augustus 2014 Topic: Fysica Dr. Pieter Neyskens Monitoraat Wetenschappen pieter.neyskens@wet.kuleuven.be Assistent: Erik Lambrechts

Nadere informatie

Inleiding. Ik heb hiervoor gekozen omdat ik het heel interessant vind en ik had een onderwerp nodig.

Inleiding. Ik heb hiervoor gekozen omdat ik het heel interessant vind en ik had een onderwerp nodig. Het heelal Inleiding Ik heb hiervoor gekozen omdat ik het heel interessant vind en ik had een onderwerp nodig. Hoofdstukken Hoofdstuk 1 Het Heelal. blz. 3 Hoofdstuk 2 Het Zonnestelsel. blz. 4 Hoofdstuk

Nadere informatie

Mkv Dynamica. 1. Bereken de versnelling van het wagentje in de volgende figuur. Wrijving is te verwaarlozen. 10 kg

Mkv Dynamica. 1. Bereken de versnelling van het wagentje in de volgende figuur. Wrijving is te verwaarlozen. 10 kg Mkv Dynamica 1. Bereken de versnelling van het wagentje in de volgende figuur. Wrijving is te verwaarlozen. 10 kg 2 /3 g 5 /6 g 1 /6 g 1 /5 g 2 kg 2. Variant1: Een wagentje met massa m1

Nadere informatie

Gravitatiegolven & Technology Transfer

Gravitatiegolven & Technology Transfer Gravitatiegolven & Technology Transfer Nikhef onderzoekers spelen een leidende rol in het onderzoek naar gravitatiegolven. Deze minuscule rimpelingen in ruimte-tijd vereisen naast complexe data analyse

Nadere informatie

Opdracht 3: Baanintegratie: Planeet in een dubbelstersysteem

Opdracht 3: Baanintegratie: Planeet in een dubbelstersysteem PLANETENSTELSELS - WERKCOLLEGE 3 EN 4 Opdracht 3: Baanintegratie: Planeet in een dubbelstersysteem In de vorige werkcolleges heb je je pythonkennis opgefrist. Je hebt een aantal fysische constanten ingelezen,

Nadere informatie

Matthias Van Wonterghem, Pieter Vanhulsel Aluminium en hoge snelheid, een mooie toekomst?

Matthias Van Wonterghem, Pieter Vanhulsel Aluminium en hoge snelheid, een mooie toekomst? Matthias Van Wonterghem, Pieter Vanhulsel Aluminium en hoge snelheid, een mooie toekomst? Milieu is een hot topic. En terecht. Het is nu dat er moet gediscussieerd worden om onze huidige levenskwaliteit

Nadere informatie

Over astronauten, raketten en satellieten

Over astronauten, raketten en satellieten REIS NAAR DE STERREN Over astronauten, raketten en satellieten AngEliquE Van OMbErgEn & Stijn IlsEn MEt illustraties van Katinka VandErSandE Voor Moeke. Voor Meme. Voor nonkel. Voor Femke. Angelique Voor

Nadere informatie

Flowserve Corporation. Innovatie Event Ki< MPi - 7 december 2016 Nieuw, on-line diagnose systeem voor meertraps pompen Jan Verhoeven

Flowserve Corporation. Innovatie Event Ki< MPi - 7 december 2016 Nieuw, on-line diagnose systeem voor meertraps pompen Jan Verhoeven Flowserve Corporation Innovatie Event Ki< MPi - 7 december 2016 Nieuw, on-line diagnose systeem voor meertraps pompen Jan Verhoeven 1 Innovatie bij Flowserve Flowserve, wereldwijd leverancier van centrifugaal

Nadere informatie

RES GESTA PAR EXCELLENTIAM

RES GESTA PAR EXCELLENTIAM Mission Control RES GESTA PAR EXCELLENTIAM Panama-conferentie 2018 Door: Jorien Klaver, Coen Stoop, Eva van der Velden, Hajo Degeling, Karin Leliveld en Wim Koersen Hogeschool Inholland (Alkmaar) 0 Mission

Nadere informatie

Het draait allemaal om de Zon!

Het draait allemaal om de Zon! Het draait allemaal om de Zon! De zon: een doodgewone ster Henny J.G.L.M. Lamers Sterrenkundig Instituut Universiteit Utrecht lamers@astro.uu.nl astro.uu.nl Een reusachtige gloeiend hete gasbol De zon

Nadere informatie

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/36145 holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/36145 holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/36145 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Turner, Monica L. Title: Metals in the diffuse gas around high-redshift galaxies

Nadere informatie

OVERAL, variatie vanuit de kern. LES- BRIEF 3v/4hv. De zonne-energiecentrale van Fuentes de Andalucía

OVERAL, variatie vanuit de kern. LES- BRIEF 3v/4hv. De zonne-energiecentrale van Fuentes de Andalucía OVERAL, variatie vanuit de kern LES- BRIEF 3v/4hv De zonne-energiecentrale van 1 Zonne-energie is in overvloed beschikbaar maar het is nog niet zo eenvoudig om die om te zetten naar elektrische energie.

Nadere informatie

Ruimtetoerisme Binnenkort realiteit? Lore De Brabander

Ruimtetoerisme Binnenkort realiteit? Lore De Brabander Ruimtetoerisme Binnenkort realiteit? Lore De Brabander Hogent - Vastgoed Landmeten Wat is ruimtetoerisme? Ruimte toerisme is het reizen naar de ruimte, maar niet om op onderzoek te gaan. Eerder mensen

Nadere informatie

Profiteert uw zaak reeds van warmteterugwinning?

Profiteert uw zaak reeds van warmteterugwinning? Heat Recovery Pipes 2 Heat Recovery Pipes Profiteert uw zaak reeds van warmteterugwinning? Onze droogtrommels zijn ontworpen met het oog op een maximaal rendement. Algemeen gesproken zijn de droogtrommels

Nadere informatie

HeatMaster 25 C 25 TC 35 TC 45 TC 70 TC 85 TC 120 TC

HeatMaster 25 C 25 TC 35 TC 45 TC 70 TC 85 TC 120 TC made in Belgium With the future in mind HeatMaster 25 C 25 TC 35 TC 45 TC 70 TC 85 TC 120 TC Condenserende gasketel met dubbele functie HeatMaster condensatie op CV HeatMaster condensatie op CV en sanitair

Nadere informatie

Inleiding Astrofysica College 4 12 oktober 2015 13.45 15.30. Ignas Snellen

Inleiding Astrofysica College 4 12 oktober 2015 13.45 15.30. Ignas Snellen Inleiding Astrofysica College 4 12 oktober 2015 13.45 15.30 Ignas Snellen Ons Zonnestelsel De Aarde als een planeet De rotsachtige planeten dubbelplaneet systeem (Aarde-Maan). Vloeibaar water! oceanen

Nadere informatie

FMCW radar Een radar revolutie?

FMCW radar Een radar revolutie? FMCW radar Een radar revolutie? Navigatie Symposium, 25 nov 2011 Egenolf van Stein Callenfels De Riddle Aluminium Atlantic 36 Dick Zaal Verlengd van 11.00 tot 13,60 m Uitgerust voor lange tochten Broadband

Nadere informatie

Hoofdstuk 8 Hemelmechanica. Gemaakt als toevoeging op methode Natuurkunde Overal

Hoofdstuk 8 Hemelmechanica. Gemaakt als toevoeging op methode Natuurkunde Overal Hoofdstuk 8 Hemelmechanica Gemaakt als toevoeging op methode Natuurkunde Overal 8.4 Toepassingen in de ruimtevaart Open banen - E tot = E g + E k 0 - Komen soms voor bij kometen die langs de zon scheren

Nadere informatie

10 Materie en warmte. Onderwerpen. 3.2 Temperatuur en warmte.

10 Materie en warmte. Onderwerpen. 3.2 Temperatuur en warmte. 1 Materie en warmte Onderwerpen - Temperatuur en warmte. - Verschillende temperatuurschalen - Berekening hoeveelheid warmte t.o.v. bepaalde temperatuur. - Thermische geleidbaarheid van een stof. - Warmteweerstand

Nadere informatie

Samenvatting NaSk 1, 2 en 3

Samenvatting NaSk 1, 2 en 3 Samenvatting NaSk 1, 2 en 3 Samenvatting door een scholier 586 woorden 28 september 2016 2,9 3 keer beoordeeld Vak NaSk Overal is Nask 1.1 Zonder Nask -> andere wereld Natuurkunde en Scheikunde Natuurkunde:

Nadere informatie

Renault Zoe. Twee stapjes naar voren, een stapje terug

Renault Zoe. Twee stapjes naar voren, een stapje terug Renault Zoe Twee stapjes naar voren, een stapje terug Rij-impressie Eind 2016 onderging de Renault Zoe een facelift. De compacte elektrische auto van Renault kreeg een zuinigere motor en een grotere batterij.

Nadere informatie

Werkstuk Natuurkunde Negen planeten

Werkstuk Natuurkunde Negen planeten Werkstuk Natuurkunde Negen planeten Werkstuk door een scholier 1608 woorden 3 januari 2005 5,7 93 keer beoordeeld Vak Natuurkunde Planeten Ontstaan van het zonnestelsel Vlak na een explosie, de Big Bang

Nadere informatie

GASGESTOOKTE LUCHTVERHITTERS BLONDEAU INDUSTRIAL HEATING

GASGESTOOKTE LUCHTVERHITTERS BLONDEAU INDUSTRIAL HEATING GASGESTOOKTE LUCHTVERHITTERS De gasgestookte luchtverhitters SOLARONICS zijn toestellen geschikt voor verwarming van industriële en tertiaire gebouwen, goed geïsoleerd, met een geringe hoogte, die volledig

Nadere informatie

PLANETENSTELSELS - WERKCOLLEGE 1. Opdracht 1a: Introductie Python

PLANETENSTELSELS - WERKCOLLEGE 1. Opdracht 1a: Introductie Python PLANETENSTELSELS - WERKCOLLEGE 1 Opdracht 1a: Introductie Python Tijdens dit werkcollege en tijdens je verdere studie zul je vaak gebruik willen maken van natuurkundige constanten en veel voorkomende natuurkundige

Nadere informatie

LogTag Recorders. Praxas B.V. www.praxas.com info@praxas.com +31 (0)76 5040 268 7

LogTag Recorders. Praxas B.V. www.praxas.com info@praxas.com +31 (0)76 5040 268 7 7 staat voor levering van hoge prestaties, hoge kwaliteit en scherpgeprijsde elektronische recorders. is ontworpen om aan de wereldwijde vraag naar hoog presterende recorders te voldoen. Het combineren

Nadere informatie

NATIONALE NATUURKUNDE OLYMPIADE. Tweede ronde - theorie toets. 21 juni beschikbare tijd : 2 x 2 uur

NATIONALE NATUURKUNDE OLYMPIADE. Tweede ronde - theorie toets. 21 juni beschikbare tijd : 2 x 2 uur NATIONALE NATUURKUNDE OLYMPIADE Tweede ronde - theorie toets 21 juni 2000 beschikbare tijd : 2 x 2 uur 52 --- 12 de tweede ronde DEEL I 1. Eugenia. Onlangs is met een telescoop vanaf de Aarde de ongeveer

Nadere informatie

Waarom zou ik kiezen voor noodstroom met een vliegwiel in plaats van batterijen? Eigen logo

Waarom zou ik kiezen voor noodstroom met een vliegwiel in plaats van batterijen? Eigen logo Waarom zou ik kiezen voor noodstroom met een vliegwiel in plaats van batterijen? . Waarom een UPS? Hoe slaan we energie op? Wat is het alternatief? Hoe ziet de Power Container eruit Vragen De uitdaging

Nadere informatie

Hoe de (very) near-field test methode bijdraagt aan optimale antenne performance

Hoe de (very) near-field test methode bijdraagt aan optimale antenne performance Hoe de (very) near-field test methode bijdraagt aan optimale antenne performance Dirk Faber Test and Measurement specialist meer informatie: dirk.faber@acalbfi.nl uitdagingen ontwerpen IoT applicatie Product

Nadere informatie

Tentamen Mechanica ( )

Tentamen Mechanica ( ) Tentamen Mechanica (20-12-2006) Achter iedere opgave is een indicatie van de tijdsbesteding in minuten gegeven. correspondeert ook met de te behalen punten, in totaal 150. Gebruik van rekenapparaat en

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/28464 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Jeroen Bédorf Title: The gravitational billion body problem / Het miljard deeltjes

Nadere informatie

Je weet dat hoe verder je van een lamp verwijderd bent hoe minder licht je ontvangt. Een

Je weet dat hoe verder je van een lamp verwijderd bent hoe minder licht je ontvangt. Een Inhoud Het heelal... 2 Sterren... 3 Herzsprung-Russel-diagram... 4 Het spectrum van sterren... 5 Opgave: Spectraallijnen van een ster... 5 Verschuiving van spectraallijnen... 6 Opgave: dopplerverschuiving...

Nadere informatie

Stormvloedwaarschuwing in New Orleans

Stormvloedwaarschuwing in New Orleans Stormvloedwaarschuwing in New Orleans Lessen voor de lage landen Ir. Marten Hillen Coastal engineer Deze presentatie Ervaringen in New Orleans Lessen voor de Lage Landen Vragen/Discussie? 2 New Orleans

Nadere informatie

Prognostics en Health Monitoring (PHM) als ontwerp-input. Bert Stek, Dopple B.V.

Prognostics en Health Monitoring (PHM) als ontwerp-input. Bert Stek, Dopple B.V. Prognostics en Health Monitoring (PHM) als ontwerp-input Bert Stek, Dopple B.V. Agenda 1. Introductie Dopple en producten 2. Ontwerp en gebruik 3. Prognostics monitoring 4. Health monitoring 5. Conclusie

Nadere informatie

Een overzicht van de Gaia missie

Een overzicht van de Gaia missie Verslag vergadering Vendelinus van 9 juni 2018 We danken de jarigen voor hun gulle tractatie: Marcelline, Roland en Joseph. Ik hou er ook aan Rosa, Marcelline en Jeanine te bedanken voor hun gewaardeerde

Nadere informatie

Verticaal gekoppelde microringresonatoren gefabriceerd met waferbonding

Verticaal gekoppelde microringresonatoren gefabriceerd met waferbonding Verticaal gekoppelde microringresonatoren gefabriceerd met waferbonding Ilse Christiaens Overzicht - Inleiding - Breedbandverbindingen - Optische netwerken - Optische chips - Ringresonatoren - Metingen

Nadere informatie

HOE VIND JE EXOPLANETEN?

HOE VIND JE EXOPLANETEN? LESBRIEF GEEF STERRENKUNDE DE RUIMTE! ZOEKTOCHT EXOPLANETEN Deze NOVAlab-oefening gaat over een van de manieren om planeten buiten ons zonnestelsel op te sporen. De oefening is geschikt voor de bovenbouw

Nadere informatie

PLANETENSTELSELS IN ONZE MELKWEG. Opgaven

PLANETENSTELSELS IN ONZE MELKWEG. Opgaven VOLKSSTERRENWACHT BEISBROEK VZW Zeeweg 96, 8200 Brugge - Tel. 050 39 05 66 www.beisbroek.be - E-mail: info@beisbroek.be PLANETENSTELSELS IN ONZE MELKWEG Opgaven Frank Tamsin en Jelle Dhaene De ster HR

Nadere informatie

Oefenopgaven havo 5 et-4: Warmte en Magnetisme 2010-2011 Doorgestreepte vraagnummers (Bijvoorbeeld opgave 2 vraag 7) zijn niet van toepassing.

Oefenopgaven havo 5 et-4: Warmte en Magnetisme 2010-2011 Doorgestreepte vraagnummers (Bijvoorbeeld opgave 2 vraag 7) zijn niet van toepassing. Oefenopgaven havo 5 et-4: Warmte en Magnetisme 2010-2011 Doorgestreepte vraagnummers (Bijvoorbeeld opgave 2 vraag 7) zijn niet van toepassing. Opgave 2 Aardwarmte N2-2002-I -----------------------------------------------------------------

Nadere informatie

Status Roadmap 2.0 28.10.2011 Nico van Putten / Luc Boumans

Status Roadmap 2.0 28.10.2011 Nico van Putten / Luc Boumans Status Roadmap 2.0 28.10.2011 Nico van Putten / Luc Boumans Roadmap 2.0 Aanleiding en context Status Roadmaps 2.0 Evaluatie Hoe verder? Waarom Roadmap 2.0; het budget Consequenties van het beleid en in

Nadere informatie

Ruimteweer: de impact van zonnestormen op aarde

Ruimteweer: de impact van zonnestormen op aarde Ruimteweer: de impact van zonnestormen op aarde Cis Verbeeck, Eva Robbrecht, Jan Janssens Koninklijke Sterrenwacht van België Open Deur Dagen Koninklijke Sterrenwacht van België, 25-26 mei 2013 Feb 08,

Nadere informatie

Nederlands. Handleiding. Inhoud :

Nederlands. Handleiding. Inhoud : Nederlands Transmitter Speed 19350 Handleiding Inhoud : Kenmerken Plaatsen van de batterij HotShoe connector Gebruikshandleinding Frequenties Ontspanmodus Geïntegreerd sync contact Elinchrom RX functies

Nadere informatie

Wat is een robot? Artificiële Intelligentie 1. Robots. Soorten robots. Sensoren. Afstandsensoren. Beeldvorming. Hoofdstuk 25 uit Russell & Norvig

Wat is een robot? Artificiële Intelligentie 1. Robots. Soorten robots. Sensoren. Afstandsensoren. Beeldvorming. Hoofdstuk 25 uit Russell & Norvig Wat is een robot? Een robot is een fysisch systeem wat in staat is zijn waar te nemen en te manipuleren. Artificiële Intelligentie 1 Robots Hoofdstuk 25 uit Russell & Norvig Soorten robots Manipulators.

Nadere informatie

Eindexamen natuurkunde 1 havo 2003-I

Eindexamen natuurkunde 1 havo 2003-I Eindexamen natuurkunde havo 2003-I 4 Antwoordmodel Opgave Verwarmingslint Maximumscore 2 voorbeeld van een antwoord: Ook bij hoge buitentemperaturen (waarbij geen gevaar voor bevriezing is) geeft het lint

Nadere informatie

Lage temperatuur verwarming. Low-H2O DBE t.o.v. Vloerverwarming

Lage temperatuur verwarming. Low-H2O DBE t.o.v. Vloerverwarming Lage temperatuur verwarming Live test 13-03-2007 Vloerverwarming Low-H2O DBE t.o.v. Live test Lage temperatuur verwarming - Visualisatie van de energieprestatie van Low-H2O - Vergelijking met vloerverwarming.

Nadere informatie

Het perfecte klimaat. NBD / Edgar Hoogakker /

Het perfecte klimaat. NBD / Edgar Hoogakker / NBD / Edgar Hoogakker / 2018 1 Topics: Warmte Waarom schakelkastklimaatbeheersing Methoden: Eigenconvectie Natuurlijk ventilatie Ventilatoren Lucht/lucht warmtewisselaar Koelaggregaat Thermo Electric

Nadere informatie

Reduceren van energie in bestaande magazijnen

Reduceren van energie in bestaande magazijnen Reduceren van energie in bestaande magazijnen Arjen Lagerweij 06 2191 7307 a.lagerweij@evo.nl https://www.linkedin.com/in/arjenlagerweij EVO Warehousing Verhogen rendement van magazijnen 19 miljoen m 2

Nadere informatie

Hoofdstuk 8. Samenvatting. 8.1 Sterren en sterrenhopen

Hoofdstuk 8. Samenvatting. 8.1 Sterren en sterrenhopen Hoofdstuk 8 Samenvatting Een verlaten strand en een onbewolkte lucht, zoals op de voorkant van dit proefschrift, zijn ideaal om te genieten van de sterren: overdag van de Zon de dichtstbijzijnde ster en

Nadere informatie

Maatschappelijke relevantie van de Dwingeloo Telescoop. Mark Bentum ASTRON/LOFAR/CAMRAS

Maatschappelijke relevantie van de Dwingeloo Telescoop. Mark Bentum ASTRON/LOFAR/CAMRAS Maatschappelijke relevantie van de Dwingeloo Telescoop Mark Bentum ASTRON/LOFAR/CAMRAS Maatschappelijke relevantie Waarom moeten we iets doen? Is sterrenkunde en zendamateurisme maatschappelijk relevant?

Nadere informatie

Gravitatie en kosmologie

Gravitatie en kosmologie Gravitatie en kosmologie FEW cursus Jo van den Brand Sferische oplossingen: 10 november 2009 Ontsnappingssnelheid Mitchell (1787); Laplace (± 1800) Licht kan niet ontsnappen van een voldoend zwaar lichaam

Nadere informatie

Kennissessie: CO 2 neutraal het echte verhaal

Kennissessie: CO 2 neutraal het echte verhaal Ing. Vincent Keppel Accountmanager Vabi Kennissessie: CO 2 neutraal het echte verhaal TIP: Houd pen en papier bij de hand!!!! Ir. Roy Zold Directeur PVM welke data & welk doel Vraagstelling corporaties

Nadere informatie

Efficiëntie ontmoet performance. MAN TGX met nieuwe D38-motoren.

Efficiëntie ontmoet performance. MAN TGX met nieuwe D38-motoren. Efficiëntie ontmoet performance. MAN TGX met nieuwe D38-motoren. Performance in een nieuwe dimensie. In deze brochure zijn deels uitvoeringen afgebeeld die niet tot de standaarduitvoering behoren. 2. Fahrerhaus

Nadere informatie

Zonnevlekken en breedtegraadsnelheden

Zonnevlekken en breedtegraadsnelheden Zonnevlekken en breedtegraadsnelheden Samenvatting (abstract) Aan de hand van observaties van zonnevlekken de verschillende rotatiesnelheden berekenen en aantonen dat hoe dichter bij de solaire evenaar,

Nadere informatie

Het interventievoertuig voor elektrische wagens. De VAB EV-Poly. Auto-Technisch Adviseur

Het interventievoertuig voor elektrische wagens. De VAB EV-Poly. Auto-Technisch Adviseur Het interventievoertuig voor elektrische wagens De VAB EV-Poly Koen Vanderheyden Auto-Technisch Adviseur VAB snellader EV Poly: Pechverhelping voor elektrische wagens 11 september 2012 De Elektrische wagen

Nadere informatie

BusVision. Is Nederland klaar voor elektrisch busvervoer? Nico van Egmond 15 april 2014

BusVision. Is Nederland klaar voor elektrisch busvervoer? Nico van Egmond 15 april 2014 BusVision Is Nederland klaar voor elektrisch busvervoer? Nico van Egmond 15 april 2014 Wie is Alliander, Liandon, Alliander Mobility Services De rol van Alliander Opportunity Laden Laadmethoden Opportunity

Nadere informatie

5.6. Boekverslag door K woorden 22 december keer beoordeeld

5.6. Boekverslag door K woorden 22 december keer beoordeeld Boekverslag door K. 1768 woorden 22 december 2011 5.6 56 keer beoordeeld Vak NLT 1. De straal van de aarde is 637800000 cm. Als deze afneemt tot 0.5 cm, dan is deze in verhouding 0.5/637800000 keer de

Nadere informatie

KOMETEN! wat zijn het? waar komen kometen vandaan? en waar gaan ze naar toe? Henny Lamers Universiteit van Amsterdam h.j.g.l.m.lamers@uu.

KOMETEN! wat zijn het? waar komen kometen vandaan? en waar gaan ze naar toe? Henny Lamers Universiteit van Amsterdam h.j.g.l.m.lamers@uu. KOMETEN! wat zijn het? waar komen kometen vandaan? en waar gaan ze naar toe? Henny Lamers Universiteit van Amsterdam h.j.g.l.m.lamers@uu.nl ESERO 8 oct 2014 Komeet Hartley 2010 r Komeet ISON 2013 Komeet

Nadere informatie

HOE MAAK JE EEN BEWOONBARE PLANEET? Wat is nodig voor life as we know it?

HOE MAAK JE EEN BEWOONBARE PLANEET? Wat is nodig voor life as we know it? HOE MAAK JE EEN BEWOONBARE PLANEET? Wat is nodig voor life as we know it? Leidse Winterlezing 050217 Dr. Bernd Andeweg Aardwetenschappen VU Amsterdam Bernd.andeweg@vu.nl IETS SPECIAALS LEVEN Op Mars niet!

Nadere informatie

DE ONTDEKKING VAN DE AARDE

DE ONTDEKKING VAN DE AARDE DE ONTDEKKING VAN DE AARDE Lezing Ledenavond Galileo, 25 januari 2019 In de kerstnacht van 1968 werd de aarde ontdekt Vijftig jaar geleden zagen mensenogen de aarde voor het eerst zoals ze werkelijk is

Nadere informatie

Zonnevlekken en breedtegraadsnelheden

Zonnevlekken en breedtegraadsnelheden Zonnevlekken en breedtegraadsnelheden Samenvatting (abstract) Aan de hand van observaties van zonnevlekken de verschillende rotatiesnelheden berekenen en aantonen dat hoe dichter bij de solaire evenaar,

Nadere informatie

3.3 Straddle Carriers

3.3 Straddle Carriers 3.3 Straddle Carriers 3.3.1 Inleiding Straddle carriers worden aangedreven door dieselmotoren (6 of 8 cilindermotoren). Deze motoren voldoen allen aan de Tier 3 standaard, de nieuwere uitvoeringen aan

Nadere informatie

Hoe beheersen we de kwaliteit van de 3D-geprinte producten

Hoe beheersen we de kwaliteit van de 3D-geprinte producten Hoe beheersen we de kwaliteit van de 3D-geprinte producten Innovatie Event Ki< MPi, NLR MAMTeC, Terneuzen 2 mei 2017 Gerrit Kool: gerrit.kool@nlr.nl Marc de Smit: marc.de.smit@nlr.nl Inhoud Korte inleiding

Nadere informatie

Stroomtekort in België

Stroomtekort in België Stroomtekort in België Zal de stroom ook in uw gemeente uitgeschakeld worden? Dan : - Werkt uw verwarming niet meer (uw verwarming heeft spanning nodig voor de circulatiepomp) - Koelt uw ijskast en diepvriezer

Nadere informatie

Vergroening in de binnenvaart en de Europese regelgeving

Vergroening in de binnenvaart en de Europese regelgeving Vergroening in de binnenvaart en de Europese regelgeving Boudewijn Hoogvelt Expertise en InnovatieCentrum Binnenvaart (EICB) Kenniscentrum Binnenvaart Vlaanderen Berchem, 10 oktober 2015 Onderwerpen Expertise

Nadere informatie

PROFESSIONAL HEATERS 2011 / 2012

PROFESSIONAL HEATERS 2011 / 2012 PROFESSIONAL HEATERS 2011 / 2012 INHOUDSOPGAVE OMSCHRIJVING PAGINA BRANDSTOF OMSCHRIJVING PAGINA BRANDSTOF Bouwdrogers Olie Infrarood 16 Olie Direct Gestookt 4 Elektrisch Fan 18 Olie Indirect gestookt

Nadere informatie