Colofon. Column. Inhoudsopgave. Personaliseren is HOT; Hype Of Trend? 36 Groene ict levert het onderwijs serieuze besparingen op

Transcriptie

1 November 2013

2 Column Personaliseren is HOT; Hype Of Trend? Als een begrip te vaak gebruikt wordt, when it is learned and how it is learned; this may not indicate unlimited moet je uitkijken. De kans dat die term choice, since learners will still have targets to be met. However, it may sneuvelt is dan levensgroot. De term raakt provide learners the opportunity to learn in ways that suit their oververhit. En roept associaties op die individual learning styles and multiple intelligences. door de een worden omarmd en door een ander worden afgewezen. Er hoeft maar Interessant is ook wat Barbara Bray en Kathleen McClaskey uit iemand te roepen dat hij of zij het een vreselijke term vindt, bij Canada daarover schrijven, voortbordurend op het Amerikaanse voorkeur gestaafd door een (semi-)wetenschappelijk onderzoek, en het rapport, op kn.nu/hot begrip heeft zijn langste tijd gehad. Denk bijvoorbeeld aan het nieuwe leren of aan competentiegericht onderwijs. Begrippen die in zwang waren en op enig moment niet meer mochten. Discussies over onderwijs hebben vaak een onderliggende emotionele stroom. Of een term wordt In dit gedachtegoed van de Amerikanen en de Canadezen wordt gepersonaliseerd leren dus gedefinieerd als de ultieme vorm, de overtreffende Inhoudsopgave geaccepteerd heeft te maken met wat de term tot uitdrukking brengt in relatie tot iemands eigen visie op onderwijs, waarbij eigen ervaringen trap die verder gaat dan individualiseren en differentiëren. Hier gaat het dus om de zuiverste vorm van zelfgestuurd of zelfgeorganiseerd 4 De droom van André de Jong voor het onderwijs 36 Groene ict levert het onderwijs serieuze besparingen op vaak richtinggevend zijn. onderwijs waarbij de regie in belangrijke mate bij de leerling ligt. 8 Ict en de stuurmanskunst van schoolleiders 38 Let s go serious Wat is personaliseren? Als achtergrond even dit. Het begrip is in Amerika en het Verenigd Ikzelf voel me meer aangetrokken tot een andere definitie. Hierin wordt het begrip breed neergezet en niet slechts passend bij één onderwijs- 12 Nieuwe urennorm in het mbo geeft ruimte voor innovatie 40 Tablets in het onderwijs Koninkrijk ontstaan en verdiept als onderdeel van een veel bredere discussie, namelijk de gedachte dat dienstverlening (waaronder het concept. Personaliseren wordt gekenmerkt door het meer centraal stellen van de leerling, het goed monitoren van leerresultaten en het daarop 16 Wie kan programmeren, heeft de toekomst 44 Nieuws onderwijs) in de toekomst meer dient aan te sluiten bij de verschillende behoeftes van afnemers dan te blijven proberen iedereen van uniforme aanpassen van het leerproces; kortom het vergroten van de keuzevrijheid van docent en leerling en het maximaal benutten van de potentie om 18 Learning Analytics als motor van gedifferentieerd onderwijs Deze indruk is digitaal verrijkt. Met behulp van Layar, een diensten gebruik te laten maken. Het one size fits all principe wordt hiermee ten grave gedragen. Aan dit gedachtegoed lag, en ligt, de overtuiging ten grondslag dat indien die omslag niet wordt gemaakt, de legitimatie voor het toekomstig handelen en bestaan van dienstverleners wordt ondergraven. Zo zijn er allerlei burgerinitiatieven die hun oorsprong vinden in onderwijs gevarieerd uit te serveren. Daarin neem je alle aspecten van iemands persoonlijkheid en competenties mee om na te gaan op welke wijze iemand het beste tot een eindresultaat komt. Je laat dus volstrekt het idee los dat iedereen vanuit dezelfde methode en eenzelfde didactiek (de leer van het onderwijzen) les krijgt zonder die methode of didactiek te verbannen. Want als dat toevallig voor een individu of groep goed werkt, is dat de doorslaggevende factor. Iemands profiel is bepalend hoe 21 Digitaal toetsen (verder) in balans 24 LeerKRACHT doorbreekt gewoontes, leren van elkaar wordt norm 26 Proeftuin voor examens vo met als doel onderwijs op maat app voor uw smartphone, kunt u bij sommige artikelen extra filmpjes of digitaal voorbeeld materiaal bekijken. U herkent deze pagina s aan het Layar-logo. 1 Download de gratis Layar-app in de App Store of Android Market ontevredenheid over het huidig aanbod; het oprichten van een eigen bank, een eigen energiemaatschappij of een eigen verzekeringsmaatschappij. In het onderwijs is het initiatief van Maurice de Hond hier een uiting van. De technologie van vandaag maakt het mogelijk om dit soort initiatieven te starten en dwingt organisaties om de dienstverlening op maat aan te leveren. Van broadcasting van diensten naar narrow- hij of zij onderwijs krijgt en welke middelen daar het beste bij passen. In de Nederlandse onderwijscontext zal het woord personaliseren snel van het toneel verdwijnen als we de eerste stroming teveel de definitie van het begrip laten bepalen. Ik schaar me achter de tweede waarbij de regie prima bij de docent kan liggen en het begrip personaliseren meer 29 Wat we weten over praktijkvoorbeelden 30 Aan de slag met digitaal lesmateriaal, een praktijkverhaal 34 Kwaliteit leveren betekent regie pakken 2 Open de app en richt uw smartphone op de pagina met het Layar-logo 3 Klik op Tap to view 4 Het filmpje verschijnt op uw telefoon casting van diensten. Het meer op individuele behoeften en talenten toegesneden onderwijs maakt onderdeel uit van die bredere discussie. Wat is gepersonaliseerd onderwijs? Als het dan gaat om personaliseren in het onderwijs is het duidelijk dat de definities over elkaar heen buitelen. Het Amerikaanse Ministerie van Onderwijs schrijft in het National Educational Technology Plan (2010): Personalization is broader than just individualization or differentiation in that it affords the learner a degree of choice about what is learned, een koepelbegrip is voor élke onderwijsvorm, mits die het maximaal ontplooien van het individueel talent (niet te verwarren met individueel onderwijs) als aangrijpingspunt neemt. Dan wordt het een trend. Een trend die zich niet alleen in het onderwijs manifesteert. Het wordt dan een breder maatschappelijk fenomeen waarbij het onderwijs niet kan achterblijven. Toine Maes Colofon Kennisnet indruk is een gratis blad voor docenten, managers en schoolleiders in het basisonderwijs, voortgezet onderwijs en middelbaar beroepsonderwijs. Het blad is ook digitaal beschikbaar op Indruk.kennisnet.nl Uit deze uitgave mag niks worden verveelvoudigd (waaronder het opslaan in een geautomatiseerd gegevensbestand) of openbaar gemaakt, op welke wijze dan ook, behoudens in geval de verveelvoudiging van de inhoud plaatsvindt onder de licentie naamsvermelding, niet-commercieel, geen afgeleide werken als gehanteerd door Creative Commons. Hoofdredactie: Evita Nort Eindredactie: Gemma Steeman (Comm.On) Tekstbijdragen: Leo Bakker, Petra Balk, Alfons ten Brummelhuis, Sandra ter Horst, Mieke van Keulen, Patricia van der Linden, Bram Litjens, Kathleen Loods, Henk Nijstad, Evita Nort, Toine Maes, Sabine Peterink, Frans Schouwenburg, Gemma Steeman, Peter Teffer, Margreet Vermeer, Erik Woning, Chris Zintel Fotografie: Kennisnet Vormgeving: Tappan Communicatie, Den Haag Druk: Zijlstra Drukwerk, Woerden Reacties: indruk@kennisnet.nl Op reportages en interviews, foto s en illustraties berusten auteursrechten. 2 - indruk november 2013 indruk november

3 De droom van André de Jong voor het onderwijs Op de kamer van André de Jong hangt een grote foto van Martin Luther King junior, met daaronder de tekst die de Amerikaanse burgerrechtenactivist vijftig jaar geleden uitsprak in Washington: I have a dream today! Hoewel de missie van De Jong een stuk bescheidener is dan die van King, heeft ook hij een duidelijk doel. André de Jong, sinds april 2012 directeur-generaal Primair en Voortgezet Onderwijs op het Ministerie van Onderwijs, is ervan overtuigd dat de kwaliteit van het onderwijs omhoog kan en dat leraren zich nog meer moeten kunnen concentreren op het lesgeven. Hij heeft zich de laatste tijd ook ingezet om de Lerarenagenda op te stellen die in oktober jl. gelanceerd is. ber publiceerde in De Volkskrant, waarin hij schreef dat toptalenten op de basis- en middelbare school meer moeten worden uitgedaagd. Net zoals met adaptief testen, waarbij je verschillende levels hebt, zo kan het ook met leren. Als sommige leerlingen harder gaan, dan kunnen ze naar een hoger level. Met ict kan dat ontzettend makkelijk, aldus De Jong. André de Jong was voorheen bestuursvoorzitter van twee stichtingen in het primair en voortgezet onderwijs, de Stichting Protestants- Christelijk Onderwijs Utrecht en de Willibrord Stichting. Kennisnet bezocht hem onlangs in Den Haag om met hem te praten over de rol die ict heeft in het onderwijs. Over gepersonaliseerd leren en de rol van ict wordt gezegd dat het de kwaliteit van het onderwijs verbetert. Denkt u dat ook? Ik denk dat het de moeite waard is om het goed te verkennen. Ik ben nu een boek aan het lezen van Amanda Ripley, The Smartest Kids in the World: And How They Got That Way. Dat boek gaat over drie Amerikaanse kinderen die een jaar lang in Finland, in Polen en Als het gaat om ict in het onderwijs waarschuwt hij dat scholen en in Singapore hebben rondgelopen. Polen heeft in zes jaar tijd de leraren geen top-downmodel van de overheid moeten verwachten. PISA-score met dertig punten verhoogd, door centrale examens en Hij wil vooral dat scholen zelf met ict experimenteren. Innovaties een centraal curriculum in te voeren. Daar is geen ict aan te pas zijn mogelijk, aldus de directeur-generaal. Daarbij moet dan goed gekomen. Dus het is niet per definitie zo dat je ict of gepersonali- worden gedocumenteerd wat de effecten zijn: Het is belangrijk om seerd leren nodig hebt om tot betere onderwijsresultaten te komen. te kijken of het daadwerkelijk helpt. Dat is net als bij medicijnen, je Maar de Nederlandse situatie is anders. Wij hebben die zaken al moet onderzoeken of het effectief is. Het is toch zo dat je leerlingen ingevoerd en staan voor nieuwe ontwikkelingen. van maken, waarbij een voorwaarde is dat dit goed geëvalueerd Hierbij vind ik van belang dat het eigenaarschap echt gevoeld wordt het beste mee wilt geven, voor henzelf én voor de samenleving is dat wordt. door scholen zelf en door de leraren. Zij moeten de methode intro- van belang. Je moet ze alleen blootstellen aan dingen die daadwerke- Daarbij ben ik ervan overtuigd dat ict net als in het bedrijfs- duceren, ouders en leerlingen daarin meenemen en laten zien dat het lijk bijdragen aan hun ontwikkeling. Het gaat hem overigens niet leven mogelijkheden biedt die tot nu toe vaak onbenut zijn ge- Wie gaat die evaluaties doen, de inspectie? daadwerkelijk kan. Wij moeten dat wel faciliteren, ruimte bieden en alleen om de kwaliteit van het onderwijs. Ict moet het onderwijs ook bleven. Mijn intuïtie is dat ict het onderwijs beter en efficiënter Niet alleen de inspectie, ook wetenschappers, onderzoeksinstel- beperkende wetten en regels aanpassen. We moeten het niet in de leuker kunnen maken voor kinderen. kan maken. Het is daarom nodig om hier onderzoek naar te doen en lingen. Je wilt het zoveel mogelijk wetenschappelijk aanpakken. Dit weg zitten. We kunnen er ook voor zorgen dat het goed gemonitord de evidentie te verzamelen over wat werkt. Er zijn natuurlijk al veel vergt een situatie waarin twee instellingen vergeleken kunnen en geëvalueerd word. Maar het is niet zo dat OCW dat op kan leggen. Hij is ervan overtuigd dat de invoering van ict-middelen de adminis- experimenten geweest, maar de bewijsvoering is niet altijd even worden: een school (of een klas) die een innovatie invoert en een Zo gaat dat niet werken. De evaluaties moeten inzicht geven in hoe tratieve lasten van leraren vermindert en hen meer tijd geeft om hard. Voor veel schoolleiders is daardoor niet altijd duidelijk of ze school die dat niet doet. Met een voor- en een nameting. Hoe ont- we naar ict en onderwijs kunnen kijken. Dat illustreert de kracht van aandacht te geven aan individuele leerlingen. Dat sluit aan bij het daar nu echt voor moeten gaan of niet. Over de ipad-scholen van wikkelt zich dat dan in de tijd? opinieartikel dat staatssecretaris Sander Dekker afgelopen septem- Maurice de Hond hebben we gezegd: daar gaan we een experiment 4 - indruk november 2013 indruk november

4 ons systeem. Scholen in Nederland zijn erg autonoom. Er is veel ruimte om het te doen zoals een schoolbestuur, schoolleiding en leraren goed dunkt. Er zijn ook wettelijke grenzen. Die zijn bedoeld om goed onderwijs te garanderen. Zo nu en dan is het nodig om te kijken of, door wat meer ruimte te bieden, de dingen waar het echt om gaat daadwerkelijk vooruit geholpen kunnen worden. Het gaat er uiteindelijk om of je betere leerresultaten krijgt. Volgens een recent rapport van Kennisnet heeft ongeveer eenderde van de leraren het idee dat er geen ruimte is om te experi menteren met ict. We gaan een regiegroep oprichten samen met de PO-Raad en de VO-raad. De PO-Raad en de VO-raad zetten het dus ook op de agenda in hun eigen vereniging. Op die manier krijgt het weer meer aandacht. Als wij nog een paar van die experimenten gezamenlijk inrichten, dan zal het ongetwijfeld helpen om alle leraren duidelijk te maken dat er meer ruimte is. Het kan zijn dat er in de perceptie van schoolbesturen of leraren minder ruimte is dan er in de praktijk bestaat. Maar ik heb wel het idee dat schoolbesturen ons in de regel weten te vinden. Er komen heel veel brieven binnen met verzoeken, telefoontjes, direct maar ook via de PO-Raad, VO-raad. Dat is geen knelpunt naar mijn gevoel. Wat vindt u van het onderwijsconcept dat stichting O4NT heeft ontwikkeld? Dat zijn de experimenten die we moeten hebben, die worden gedragen door de school, door het bestuur en waarbij van buiten hulp wordt geboden. Dat is hart stikke belangrijk om dat leerproces, dat we met zijn allen door moeten maken, van de grond te tillen. Mits we dat dan ook goed begeleiden en evalueren. Op die manier kan het helpen om de dingen die goed lopen ook echt verder te verspreiden. Het belang van goed onderwijs aan leerlingen staat daarbij voorop. Als het Wetsvoorstel afschaffing gratis schoolboeken wordt aangenomen, mogen de kosten voor elektronische informatiedragers straks ook worden opgenomen onder de kosten voor lesmateriaal. Was dat dan nog niet mogelijk? Ook hier speelt weer de perceptie. We moeten als OCW niet alleen ruimte scheppen en regels aanpassen, maar dit ook uitdragen. Ik hoor heel veel positieve voorbeelden in mijn oude bestuur hebben we op een gegeven moment ook gezegd: we gaan een pilot doen met ipads. Dus dat is nu inderdaad al mogelijk. Sommige mensen denken nog dat het niet kan. Door dat expliciet in zo n tekst op te nemen, laat je aan de wereld weten: hier kan je ook aan denken, dit is ook een optie. Denkt u dat scholen zullen kiezen tussen volledig digitaal of alleen de schoolboeken? Laten we met elkaar de komende jaren de voordelen die ict biedt helder in beeld krijgen Ik denk dat ze vaak een mix zullen kiezen. Dat ze denken: nou, laten we misschien eens bij één vak, of bij een paar groepen, beginnen om te kijken hoe het werkt. Dat is misschien ook wel wijs, om klein te beginnen. Ik denk dat ik het ook een grote gok zou vinden om integraal van het ene op het andere jaar over te schakelen, nog even afgezien van de financiën. Ik vind het daarom extra interessant om samen met de PO-Raad en de VO-raad op iets grotere schaal te kijken wat de ervaringen zijn, die te bundelen en dan te kijken: wat is nu een goede koers om extra stappen te zetten op dit terrein. Kunt u ons wat meer vertellen over de lerarenagenda? Eigenlijk volgt dat het hele proces van lerarenopleiding tot zittende leraar en welke punten verbeterd moeten worden. Dat gaat onder meer over de kwaliteit van de lerarenopleiding. Daar komen natuurlijk ook de kwaliteiten op het terrein van ict aan de orde en het leren differentiëren. Kinderen die achterblijven en kinderen die voorop lopen, daar moet je apart aandacht voor hebben. Via die mogelijkheden van ict kun je adaptieve leermethodes aanbieden. De opleidingen voor docenten op dit moment missen dus het een en ander? Ja. De aandacht op dit moment in de lerarenopleiding is heel erg op het aanscherpen van de eisen op het terrein van kennis. Dat heeft te maken met de kritiek van een aantal jaren geleden. Veel leerkrachten, in ieder geval op de pabo s, zouden rekenen en spelling onvoldoende beheersen. Er is heel erg ingezet op het verbeteren van het kennisniveau. De komende jaren komen ook die andere vaardigheden in beeld: het gaat erom dat je een taakgerichte sfeer kan creëren in de klas, dat je kunt differentiëren en dat je ook in staat bent om opbrengstgericht te werken. Dat raakt natuurlijk weer aan vaardigheden; ben je in staat om data-analyses te maken? Waar staat je groep nou precies? Daar heb je natuurlijk de hulp van ict voor, maar dan moet je ook met ict kunnen omgaan. Dit zijn dan ook dingen die in de nascholing moeten gebeuren voor de al werkende docenten? Ja. Voor de zittende leerkrachten moet dat aan de orde komen. Daarin zie je dat po verder is dan vo met differentiëren. Hoe komt dat? Ik denk dat een belangrijke factor is dat een leerkracht in het po kinderen van allerlei niveaus in de klas krijgt. Een leraar in het vo krijgt te maken met kinderen die gedetermineerd zijn voor een bepaalde richting. Als ze niet goed kunnen meekomen, dan zal die leerkracht gauw denken: die is verkeerd gedetermineerd en moet afstromen of opstromen. Die zit niet goed bij mij in de klas. Terwijl een leerkracht in het po dat niet kan zeggen. Dat kindje is zoals het kindje is en je moet proberen om daar passend onderwijs aan te bieden. Die po-docent wordt als vanzelf gedwongen, veel meer dan in het vo, om na te denken over differentiatie. Heeft u een vergezicht over hoe het onderwijs er in 2020 uit moet zien? Waar we dan precies staan, dat vind ik heel erg moeilijk om precies te zeggen. Laten we met elkaar de komende jaren de voordelen die ict biedt helder in beeld krijgen. Zodat scholen, met de ondersteuning die wij kunnen bieden, die kansen steeds meer gaan grijpen. Leraren worden dan meer ontlast en kunnen zich meer richten op de potentie van de leerlingen. Leerlingen zijn meer gemotiveerd, hebben meer plezier in het leren. 6 - indruk november 2013 indruk november

5 Ict en de stuurmanskunst van schoolleiders De kwaliteit van het onderwijs is in hoge mate afhankelijk van de kwaliteit van de leraar. Dit geldt ook voor de opbrengsten van ict: een bekwame leraar kan er meer mee. Maar hij kan het niet alleen. Ook de schoolleiders spelen een belangrijke rol, een wellicht nog belangrijkere rol dan zij op dit moment beseffen. Ook kunnen specia listen, bijvoorbeeld uit het bedrijfsleven, gastlessen geven zonder dat ze naar school hoeven te komen. Weerstand Kortom: beide strategieën sorteren te weinig effect. De aanpak vanuit de technische mogelijkheden maakt scholen wel bewust van wat er allemaal kan met ict, maar leraren gebruiken deze mogelijkheden in de praktijk weinig. De aanpak vanuit de Nederlandse scholen zijn goed uitgerust met ict. Laptops, digi- Waar zit het probleem? In de meeste landen is met beide invoeringsstrategieën ervaring onderwijs behoefte leidt wel tot daadwerkelijk gebruik, maar is borden, draadloos internet en digitaal leermateriaal behoren Een blik op het verleden kan hierbij helpen. Bij de invoering van opgedaan. Hierbij blijkt dat schoolleiders een hard nekkige mis- een erg traag proces. Het resultaat van beide benaderingen is meestal tot de standaarduitrusting, zowel in het basis-, voort- ict hebben schoolleiders in de afgelopen jaren grofweg twee vatting koesteren: de gedachte dat meer computers, meer digi- dat ict onderbenut blijft. Dit is de kern van het probleem. Een gezet als middelbaar beroepsonderwijs. De Vier in balans strategieën gevolgd. De ene neemt de technische mogelijkheden taal lesmateriaal en snellere verbindingen de leraren vanzelf probleem waarvan de ernst toeneemt omdat het er vanuit ver- moni tor 2013 laat zien dat veel schoolleiders en leraren vinden van ict als vertrekpunt, de andere gaat uit van de behoeften van stimuleren om ict te gebruiken. Dat is niet zo. Betere materiële schillende invalshoeken een groeiende noodzaak is voor meer dat ict een positieve invloed heeft op het onderwijs. De belang- het onderwijs. We omschrijven beide benaderingen en schetsen randvoorwaarden hebben niet geleid tot meer computergebruik. gebruik van ict het onderwijs: sociaal, economisch en onderwijs- rijkste daarvan zijn: daarna de beperkingen. Als leraren niet overtuigd zijn van het nut van ict voor hun kundig. Dit roept de vraag op of het niet sneller kan. leerlingen zijn meer gemotiveerd en presteren beter onder wijs, heeft deze strategie maar weinig kans van slagen. leraren besparen tijd Technologie als bron van inspiratie Sterker nog: als een school sterk gericht is op getting wired Op dit punt aangekomen kunnen schoolleiders baat hebben bij schoolleider heeft meer inzicht in prestaties en onderwijs Wie voor deze aanpak kiest, verkent systematisch de kansen die zonder aandacht voor het onderwijskundige nut, ontstaat bij de inzichten die onderzoek tot nu toe heeft opgeleverd. Kort behoeften van leerlingen nieuwe technologie het onderwijs biedt. Actuele voorbeelden die leraren zelfs weerstand. samengevat zijn het er drie: veel inspiratie bieden, zijn games, learning analytics, mobiele 1. Er gaapt een kloof tussen de voor- en de achterhoede Desondanks blijft het ict-gebruik in de praktijk achter bij de apparaten, cloud computing en persoonlijke leeromgevingen. De beste en meest blijvende resultaten van ict zien we vooral bij 2. Vooral de achterhoede verdient aandacht ambi ties van veel leraren en schoolleiders. En dat terwijl vanuit de aanpak vanuit de onderwijsbehoefte. Geen wonder eigenlijk: 3. Stap voor stap leidt tot blijvende verandering onderzoek de bewijskracht groeit dat bij goed, gericht en ge- Onderwijsbehoefte als vertrekpunt de bereidheid om ict te gebruiken hangt nauw samen met de op- doseerd gebruik de motivatie van leerlingen voor leren toe- Wie voor deze aanpak kiest, gebruikt ict als een hulpmiddel om vattingen van leraren over goed onderwijs. Ict-toepassingen die Dit werken we nader uit. neemt en hun prestaties verbeteren. Ict kan het leren aantrek- een manifest probleem op te lossen. Dit kan didactisch, organisa- indruisen tegen hun onderwijsprincipes zullen zij niet gauw in- kelijker maken, waardoor leerlingen bereid zijn er meer tijd aan torisch of financieel van aard zijn. Op scholen waar de leerling- voeren. Ook een good practice draagt dan nog zelden bij aan hun 1. De ict-kloof te be steden. Ict kan de instructie effectiever maken. Een aantallen teruglopen, kan ict helpen financieel-organisatorische bereidwilligheid. Leraren willen een toepassing alleen gebruiken Analyse van invoeringstrajecten laat zien waarom het zo lang computer programma kan een leerling immers continu onder- problemen op te lossen. Ook bij beroepsopleidingen, of scholen als duidelijk is of en hoe de prestaties van hun eigen leerlingen duurt voordat een hele school ict gebruikt. Het zijn vaak enke- steunen of corrigeren intensiever dan een leraar ooit kan voor voortgezet onderwijs die kampen met hoge arbeids kosten verbeteren. Daarom gaat het zo langzaam. Opvattingen van leraren lingen die als pionier enthousiast zijn om iets nieuws met ict te opbrengen. Maar toch blijven veel mogelijkheden van ict, die voor kleine groepen leerlingen, komt ict de schoolleiding te hulp. over de inrichting van onderwijs zijn deel van hun identiteit en proberen. Meestal krijgen zij een kleine groep mee die relatief kunnen bijdragen aan de opbrengsten van onderwijs, onbenut. Met videoconferencing kan een leraar via een computer verbinding professionele stabiliteit. Deze kunnen wel veranderen, maar dat is makkelijk is te overtuigen van de waarde ervan. Samen vormen zij Waarom is dat zo? En kunnen schoolleiders daar wat aan doen? op meerdere locaties tegelijk lesgeven. Of hij neemt een les op en een heel geleidelijk proces. de voorhoede, maar die bestaat uit hooguit 15% van alle leraren. stelt die beschikbaar aan zijn leer lingen. 8 - indruk november 2013 indruk november

6 Daarachter wacht een grote groep waarvoor het nut van een icttoepassing niet vanzelfsprekend is. Zij sluiten pas aan als niet alleen de opbrengsten maar ook de meerwaarde daadwerkelijk zijn aangetoond. Dit is de ict-kloof die verbreding en versnelling van ict in de weg staat. Soms lukt het deze kloof te overbruggen. De analyse van zo n geslaagd proces laat zien dat de achterhoede behoefte heeft aan andere onder steuning dan de voorhoede. Waar de voorhoede genoeg heeft aan ruimte om uit te proberen en beschikbaarheid van technologische hulpmiddelen, laat de achterhoede zich voor het merendeel leiden door praktische en economische overwegingen. Ze zijn tevreden met het onderwijs zoals ze het geven en zijn niet zonder meer gemotiveerd om ict in te zetten of om hun onder wijs te veranderen. Zij willen eerst zien dat een ict-toepassing aansluit bij hun opvattingen over goed onderwijs en ook meerwaarde biedt voor de prestaties van leerlingen. 2. Besteed ook aandacht aan de achterhoede De Vier in balans monitor 2013 laat zien dat schoolleiders bij de invoering van ict wel ondersteuning bieden, maar dat die vooral bestaat uit het geven van ruimte om te experimenteren. Veel schoolleiders stellen ook tijd en ict-middelen beschikbaar. Helaas is deze ondersteuning (faciliteiten en laissez faire) bij uitstek geschikt voor de voorhoede. Het merendeel van de leraren heeft er weinig baat bij. En zelfs de voorhoede, die aanvankelijk enthousiast was en verheugd over de steun van de schoolleiding, raakt teleurgesteld schoolbrede veranderingen waarbij ict in het spel is, stelt daarom Stuurmanskunst Meer informatie: wanneer blijkt dat collega s niet aanhaken op een experiment. hoge eisen aan leiderschap. Schoolleiders staan voor de uitdaging Dit stelt specifieke eisen aan de kennis en vaardigheden van school- Meer lezen over de rol van bestuurders in de kwaliteit van het om een breed gedragen visie op inrichting en organisatie van het leiders. Het vraagt stuurmanskunst om binnen een schoolteam de onderwijs? In het Jaarboek ICT en Samenleving 2012 De Succesvolle veranderingen, waarbij de hardnekkige ict-kloof is over- onderwijs te formuleren. Zo n visie is niet het werk van een indi- verbinding te leggen tussen menselijke en materiële rand- transformerende kracht van ICT staat de publicatie ICT, brugd, hebben ons wijzer gemaakt. Het blijkt dat minder innovatieve vidu maar het resultaat van samenwerking en overleg in het hele voorwaarden. Kiezen voor ict-voorzieningen die aansluiten bij het onder wijs en kenniseconomie van Alfons ten Brummelhuis. toepassingen, die meer aansluiten bij de reguliere praktijk van de schoolteam. Ook de keuze van ict-toepassingen die deze visie maxi- denken van leraren over de inrichting en organisatie van onderwijs Ook het artikel De Pionier als bruggenbouwer van J. Fransen achterhoede, eerder worden geaccepteerd dan toepassingen die ver maal ondersteunen, vragen om inzicht in wat werkt met ict en wat is een goed vertrekpunt voor duurzame verbetering van de kwaliteit is een aanrader. Het verscheen in 4W, het wetenschappelijke afstaan van hun dagelijkse doen en denken. Schoolbrede transfor- niet. Willen leraren zich in de beoogde richting kunnen ont wikkelen, en opbrengsten van onderwijs. Om daarna op koers te blijven zijn tijdschrift van Kennisnet en is te lezen via 4w.kennisnet.nl. matie is bij succesvolle scholen het resultaat van een reeks kleine moeten zij niet de balans kwijtraken tussen wat ze met ict doen en het enthousiasme van leerlingen en vermindering van werkdruk bij veranderingen. Zo behouden leraren hun zelfvertrouwen en krijgen hoe ze denken over goed onderwijs. Onderweg struikelen betekent leraren een bruikbaar kompas. ze de kans om niet alleen hun praktische vaardigheden maar ook investeringsverlies van de eerdere stappen. Falende techniek en hun denken over onderwijs en ict te ontwikkelen. onzekerheid bij docenten over de aard en bedoelingen van ict- Naam: Alfons ten Brummelhuis toepassingen hebben een remmende werking op het gebruik van a.tenbrummelhuis@kennisnet.nl 3. Samenwerking ict. De schoolleider heeft daarbij een even cruciale als verant- Onderwijsveranderingen zijn complexe processen en kosten meer woordelijke taak. tijd dan het aanleren van een ict-vaardigheid. Sturing geven aan 10 - indruk november 2013 indruk november

7 Nieuwe urennorm in het mbo geeft ruimte voor innovatie Elke manager of bestuurder in het middelbaar beroepsonderwijs heeft te maken met de vraag: Hoe realiseer ik voldoende onderwijstijd? Na een periode waarin de kwaliteit van het onderwijs te vaak onder de maat was en veel lessen uitvielen, besloot de Onderwijsinspectie actief op onderwijstijd te controleren. Als niet aan de norm werd voldaan, deelde het ministerie van OCW boetes uit. Inmiddels waait er een andere wind uit Den Haag. Maar wat betekent dit voor de onderwijstijd? En welke mogelijkheden biedt ict hierbij? naar onderwijstijd gekeken in relatie tot de kwaliteit van het onder wijs. Dit betekent dat de Inspectie alleen in het uiterste geval als de kwaliteit van de opleiding en de resultaten niet op orde zijn en de deelnemersraad geen toestemming heeft gegeven om van de urennorm af te wijken over zal gaan tot het tellen van begeleide uren. Het doel hiervan is om de mogelijke oorzaken van het onderpresteren van de opleiding in kaart te brengen. Op deze manier brengt de Inspectie toezicht op basis van verdiend vertrouwen in de praktijk. Ook is ze erg benieuwd naar nieuwe voorbeelden van kwalitatief goede benutting van de onderwijstijd. Kwaliteit en organisatie van onderwijstijd: hoe realiseer je dat? meeste scholen al boven de norm. De invulling van deze onderwijstijd is een interessant vraagstuk. Centrale vraag is: Op welke manier kun je als school onderwijstijd effectiever en efficiënter vormgeven? Ict kan daarbij een belangrijke rol spelen. Hoe en op welke manier illustreren we aan de hand van twee praktijkvoorbeelden. Ict in een rekencentrum zorgt voor maatwerk Op AOC Oost in Doetinchem ervaart men de verandering van de regels niet zozeer als een organisatorische uitdaging, maar vooral als een inhoudelijk vraagstuk. Daarom is verbetering van het rekenonderwijs aangegrepen om een nieuw onderwijsconcept te ontwikkelen. Met hetzelfde aantal docenten en doelmatige inzet van computers en soft- Met het aantreden van Jet Bussemaker als minister van Onderwijs is De nieuwe urennorm Het feit dat er enerzijds meer uren begeleide onderwijstijd ver- ware kan rekenonderwijs op maat worden aangeboden, aldus AOC de toon in de discussie over onderwijstijd veranderd. De geplande Een belangrijk onderdeel van Focus op Vakmanschap is zorgd moeten worden, maar dat er anderzijds meer ruimte is voor Oost. Ze verwachten daarmee een verbetering van zowel de kwaliteit intensivering en verhoging van de urennorm blijven staan, maar de intensivering van het onderwijs, vooral in het eerste de invulling hiervan, dwingt scholen na te denken over de manier van het onderwijs als het leerrendement. minister stelt dat kwalitatief goed onderwijs het startpunt moet leerjaar. De nieuwe situatie ziet er als volgt uit: waarop ze dat gaan realiseren. Het aantal extra uren is meestal zijn bij het ontwikkelen en realiseren van onderwijsprogramma s. Alle opleidingen (m.u.v. entreeopleiding) bieden in het geen probleem. Om de huidige urennorm te halen programmeren de Het concept gaat uit van de behoefte van de student en niet van Een onderwijsinstelling die kan aantonen dat het kwalitatief goed eerste jaar minimaal 700 begeleide onderwijsuren. onderwijs levert op grond van behaalde resultaten en de tevreden- Overige normen gelden voor de gehele duur van de heid van studenten en hun toekomstige werkgevers hoeft dan niet opleiding (en dus niet per leerjaar). langer aan de minimale begeleide urennorm te voldoen. Entreeopleiding: ten minste 1000 klokuren waarvan De minister geeft aan dat er andere manieren dan traditionele, ten minste 600 begeleide onderwijsuren; klassikale lessen zijn om goed onderwijs aan te bieden. Het is hier- 1-jarige basisberoepsopleiding en voor de bij de verantwoordelijkheid van de school om op basis van een specialistenopleiding: ten minste 1000 klokuren, duidelijke onderwijsvisie een programma aan te bieden dat vol- waarvan ten minste 700 begeleide onderwijsuren en doende intensief is en waarmee goede resultaten worden behaald. ten minste 250 klokuren BPV; Als ook de deelnemersraad daarmee heeft ingestemd, hoeft men 2-jarige basisberoepsopleiding en 2-jarige niet langer te voldoen aan de vastgestelde urennorm. Hierover moet vakopleiding: ten minste 2000 klokuren, waarvan wel worden gerapporteerd in het Geïntegreerd Jaardocument van ten minste 1250 begeleide onderwijsuren en ten minste de instelling. 450 klokuren BPV; Deze maatregel heeft echter meer positieve gevolgen. De admini- 3-jarige vakopleiding en de middenkaderopleiding: stratieve druk van scholen wordt verminderd omdat scholen niet meer ten minste 3000 klokuren, waarvan ten minste 1800 uitsluitend naar onderwijstijd kijken. Het is immers geen bekostigings- begeleide onderwijsuren en ten minste 900 klokuren BPV; voorwaarde meer. Daarnaast wordt scholen expliciet meer ruimte ge- 4-jarige opleidingen: ten minste 4000 klokuren, boden om te innoveren. Kwaliteit gaat boven kwantiteit. waarvan ten minste 2350 begeleide onderwijsuren en ten minste 1350 klokuren BPV; Toezicht op basis van vertrouwen BBL: 850 per leerjaar, minimaal 200 begeleide onderwijs- Wat betekent deze verandering voor het toezicht door de Inspectie tijd en 610 BPV. van het Onderwijs? In de eerste plaats zullen er door het wegvallen van de bekostigingsvoorwaarde geen themaonderzoeken naar onderwijs tijd meer plaatsvinden. Er wordt in het mbo alleen nog 12 - indruk november 2013 indruk november

8 Benut onderwijstijd effectiever met ict! Kennisnet.nl/onderwijstijd net zo goed is als wanneer studenten direct contact hebben met hun docent. Maar het kan wel een oplossing zijn voor het probleem van krimp. En het heeft zelfs een aspect dat positief is ten opzichte van regulier onderwijs; de les blijft online beschikbaar. Daarmee hoeven studenten die ziek, of om een andere reden afwezig zijn, weinig te missen. Prettig voor zowel student als docent. Uit onderzoek blijkt ook dat docenten zich beter voorbereiden. Dat is nodig vanwege de techniek, maar ook omdat de docenten werken met klassen die ze minder goed kennen; ze overleggen onderling meer. Voor de didactiek is belangrijk in hoeverre de docent al gebruik maakt van videomateriaal, smartboards, digitale presentaties, et cetera. Een docent die met boek en schrift door de klas loopt, is natuurlijk niet geschikt voor videolessen, denkt Dijselinck. Adviespunt Onderwijstijd Omdat scholen blijken behoefte te hebben aan een sparringpartner als het gaat om de invulling van kwalitatief goed onderwijs binnen onderwijstijd, hebben Kennisnet en sambo-ict het online Adviespunt Onderwijstijd opgezet. Hier wordt antwoord gegeven op vragen en wordt kennis gedeeld. Het adviespunt evalueert onderwijskundige concepten en voorziet ze van advies. Deze concepten en voorbeelden worden ingediend door de onderwijspraktijk en gedeeld op de site. Zowel het ministerie van OCW als de Onderwijsinspectie zijn betrokken geweest bij de totstandkoming van het Adviespunt Onderwijstijd. Te weinig interactie in de klas bleek geen probleem vanwege de terug zijn te vinden bij het Adviespunt Onderwijstijd van Kennisnet mogelijkheden van het systeem dat speciaal voor de videolessen is en sambo-ict. Hier kun je ook vragen stellen en je onderwijs- aangeschaft. Het systeem analyseert de geluiden. Als er iemand concepten indienen. Kennisnet daagt scholen uit om deze kans te logistiek of de organisatie. Op basis van het rekenniveau en de leer- hogeschool in de regio gebruik zullen gaan maken van het reken- praat, en dat wordt als zodanig herkend, dan krijgen de anderen pakken en te laten zien hoe zij met ict zorgen voor hogere kwaliteit behoefte worden studenten ingedeeld in groepen. Deze staan los van centrum. Of bijvoorbeeld vmbo-leerlingen die extra rekenoefeningen deze persoon op het scherm te zien. De digiborden zijn gekoppeld binnen de onderwijstijd. de studierichting van de student. In een speciaal voor dit doel op- nodig hebben om hun eindexamen te halen. Zo kunnen studenten waardoor studenten op afstand de aantekeningen op het digibord gericht fysiek rekencentrum werken studenten zelfstandig aan reken- optimaal van elkaar leren. in hun eigen klas zien verschijnen. Ook de verwachte orde problemen opdrachten. De voortgang wordt bijgehouden in de elektronische bleven uit. Onderzoek wijst uit dat de leeropbrengsten van de klas op leeromgeving waar ook leermateriaal, instructies en nuttige web- Leren op afstand zorgt voor efficiënt onderwijs afstand niet zijn toe- of afgenomen. De invulling van de onderwijs- Meer informatie: sites zijn te vinden. De docent is coach en instructeur: hij coacht de De gevolgen van de demografische krimp in Zeeland zijn voor de tijd is daarmee efficiënter georganiseerd terwijl de kwaliteit gelijk Meer over deze en andere voorbeelden zijn te vinden studenten tijdens het individueel werken achter de computer en Zeeuwse mbo-scholen duidelijk merkbaar. Om die problemen het gebleven is. op de website van het Adviespunt Onderwijstijd: geeft instructies aan diegenen die zich daarvoor inschrijven. Omdat hoofd te bieden besloten ROC Zeeland en het ROC Westerschelde kennisnet.nl/onderwijstijd. de activiteiten onder verantwoordelijkheid van een rekendocent (inmiddels gefuseerd tot Scalda) tot een experiment met afstands- Aan de slag plaatsvinden, wordt dit gezien als onderwijstijd. Het rekencentrum leren. Door het inzetten van videoconferencing kunnen mensen De nieuwe benadering van onderwijstijd biedt scholen dus de kans wordt niet gekoppeld aan de studierichting en er kan naast een elkaar horen én zien terwijl zij zich op afstand van elkaar bevinden. om kwalitatief goed onderwijs aan te bieden volgens hun eigen docent ook een onderwijsassistent worden ingezet. Deze slim ge- Zo kun je een klas op afstand lesgeven. Deze manier van lesgeven visie. Binnen de kaders van onderwijstijd en de urennorm is veel Naam: Mieke van Keulen kozen opzet biedt de school de kans om ruimere openings tijden te wordt al succesvol ingezet bij een tekort aan docenten voor bepaalde meer mogelijk dan vaak wordt gedacht. Dit geeft opleidings- hanteren en tegelijkertijd maatwerk te bieden. vakken of wanneer een school vakken geeft waar maar een klein managers de opdracht om volle verantwoordelijkheid te nemen Gerben Kleine Haar, teamleider van de opleiding veehouderij op aantal studenten in is geïnteresseerd. Ook in krimpgebieden kan voor de kwaliteit van hun onderwijs. Ga aan de slag vanuit je eigen het AOC, is betrokken bij de ontwikkeling van het rekencentrum. Hij deze technologie uitkomst bieden. onderwijsvisie en innoveer met nieuwe ict-toepassingen. Er zijn vertelt dat het een uitdaging is om met de huidige financiering de volop kansen om het leren van de student centraal te stellen en het Naam: Chris Zintel kwaliteit van het onderwijs gelijk te houden of liever nog te ver- Laat er geen misverstand over bestaan: afstandsleren is niet te onderwijs hieromheen te organiseren, in plaats van andersom. beteren. Dit kan alleen door efficiënter te werken: In de ideale prefereren boven regulier onderwijs, vindt Erik Dijselijnck, Maak hiervoor gebruik van de kennis en ervaringen van anderen die situatie is het rekencentrum op AOC Oost altijd open. Het zou mooi project leider van het videoconferencingproject en tevens docent zijn als in de toekomst ook studenten van andere mbo-scholen en de aan het ROC Zeeland. Je moet het niet verkopen als een concept dat 14 - indruk november 2013 indruk november

9 Wie kan programmeren, heeft de toekomst De wereld verandert snel. Niemand weet hoe de beroepen van de toekomst eruit zien. Welk werk we doen en hoe we ons onderwijs daarop moeten aanpassen. Wat we wel weten is dat de maatschappij nog meer gebruik gaat maken van technologie. Deskundigen voorspellen dat de technologiesector over 15 jaar met ruim 30% is gegroeid. Wie het verband kan leggen tussen technologie en haar toepasbaarheid voor toekomst, heeft straks de banen voor het uitkiezen. Technologie bepaalt een groot deel van ons leven. Het zal een nog uit andere landen vaak beter en goedkoper, het zijn de technolo- Google, bol.com, Layar en Spil Games. Daarmee erkennen zij het taal en aardrijkskunde op de basisschool ook hun eerste stappen groter deel van het leven van onze kinderen bepalen. Maar wanneer gische en sociale inzichten waarmee ze ict onderdeel zullen maken belang van digitale talentontwikkeling. De kinderen van vandaag zijn moeten zetten op het gebied van computertaal. In de toekomst is het je kinderen vraagt waar software of apps vandaar komen, moeten ze van ons onderwijs, onze zorg, ons bestuur. immers de gedreven, geschoolde arbeidskrachten van de toekomst. waarschijnlijk net zo belangrijk om te kunnen programmeren als om je het antwoord schuldig blijven. Ze zijn er gewoon. Directeur van goed Engels te kunnen spreken. Wie de technologie in de vingers stichting Mijn Kind Online Remco Pijpers: Op school leren kinderen Creëren in plaats van consumeren Hoe zien kinderen de rol van technologie in onze samenleving in heeft, heeft de toekomst in handen. de basisvakken en is er aandacht voor creativiteit en sport. Wat we Nederland staat niet alleen. In Engeland wil de overheid vanaf 2025? De 12-jarige David verzon een TomTom-bril: De bril weet niet vaak zien, is aandacht voor digitale talentontwikkeling. Terwijl september 2014 programmeertalen opnemen in het curriculum via je zicht waar je bent, hij ziet de weg. Je hebt dus geen sensor de toekomstige werkgevers van onze kinderen juist dáár behoefte van alle basisscholen. Ook in Estland is programmeren inmiddels nodig. Hij heeft wel verbinding met een centrale satelliet en hij Recent onderzoek Stimulating Europe s App Economy schat in aan hebben. een verplicht vak voor kinderen tussen de 7 en 19 jaar. Waarom? houdt rekening met files en veranderingen in de wegen. Een klas- dat in Europa meer dan mensen fulltime werken in Ave Lauringson, initiatiefneemster van het Estlandse project zegt genoot van David vult aan: In 2025 gebruiken we internet overal. de productie van apps. Nog eens mensen hebben Frans Schouwenburg, strategisch adviseur bij Kennisnet : We kunnen hierover: We want to change thinking that computers and Om deuren te openen, lampen aan te doen, water bij te vullen. En indirect hun baan te danken aan apps. Daarmee heeft Europa onze kinderen niet meer onderwijzen zoals 50 jaar geleden. De programs are just things as they are. There is an opportunity to ik denk dat er beroepen verdwijnen. Wat ik zelf wil worden weet ik een kwart van de app-markt in handen. Bij de presentatie onzeker heid over hun toekomst is daarvoor te groot. Wanneer wij create something, and be a smart user of technology. Ook in de nog niet precies, maar ik weet wel dat ik iets met ontwerpen wil noemde eurocommissaris Neelie Kroes dit rapport een wake- vragen aan bedrijven, aan universiteiten, aan opleidingsinstituten Verenigde Staten wordt actief campagne gevoerd om kinderen al doen. Dan kan ik gebouwen, bruggen en torens ontwerpen om de up call. Ze benadrukte daarbij de economische belangen wat ze belangrijk vinden, is het antwoord niet kennis maar vaardig- op jonge leeftijd in contact te brengen met de basisprincipes van wereld leefbaarder te maken. voor Europa en waarschuwt voor het dreigende tekort aan heden. Vaardigheden om kritisch te denken, creatief te ondernemen programmeren. Bill Gates, Steve Jobs, Mark Zuckerberg en andere technisch geschoold personeel. en op die manier een positie te verwerven in de maatschappij van de persoonlijkheden verschenen onlangs in een videoboodschap De toepasbaarheid van technologie toekomst. Die vaardigheden noemen we 21st century skills. Een waarin zij vertellen hoe belangrijk die vaardigheden zijn geweest Dat is precies de visie die Kennisnet onderstreept: Als je weet hoe onder deel daarvan is ict-geletterdheid. voor hun ontwikkeling. Zij pleiten ervoor de jeugd te stimuleren iets werkt, kun je het aanpassen. Zo kun je invloed uitoefenen op de Meer informatie: om technologie te creëren in plaats van alleen te consumeren. manier waarop technologie werkt en wordt gebruikt. Uiteindelijk Meer informatie over het project Codekinderen vindt u op Leren programmeren vanaf groep 3 Programmeurs zijn de popsterren van de toekomst. gaat het dus niet om de vraag of technologie wel of niet thuishoort en Daarom ontwikkelden Kennisnet en Mijn Kind Online het lespakket in het onderwijs, maar om de vraag welke vaardigheden onze kin- Meer informatie over het project Internet in 2025 vindt u op Codekinderen, waarmee kinderen op basisscholen in Nederland en Internet in 2025 deren nodig hebben om te slagen in de maatschappij waarin ze België spelenderwijs kennismaken met de basisprincipes van co- Ook het project Internet in 2025 richt zich op de rol van technologie wonen. In Mali vraagt dat om andere vaardigheden dan in Nederland. deren. De vaardigheden die daarvoor nodig zijn, zoals creatief en in de toekomstige samenleving. Hoe zien kinderen de toekomst? Met Nederlandse kinderen moeten onderwezen worden in het leggen van logisch denken, helpen vooral inzicht te krijgen in de achterkant welke technologie kunnen zij hun dromen verwezenlijken? Kinderen verbanden tussen technologie en de toepasbaarheid voor de branche van de apparaten die deze jonge generatie dagelijks gebruikt. Het van groep 6, 7 en 8 mogen hun antwoord tekenen, gewoon met waarin ze later werkzaam zullen zijn. Naam: Remco Pijpers project is dus niet zozeer bedoeld om van alle kinderen program- kleurpotloden en papier. remco@mijnkindonline.nl meurs te maken, maar om kinderen een gezonde band te laten Het lijkt dus niet meer dan logisch dat we programmeren een grotere opbouwen met technologie, internet en computers. Immers, Deze tekeningen zijn het begin van een gesprek over internet, rol laten spelen in het Nederlandse onderwijs. In een maatschappij stelt Schouwenburg, het is niet zozeer het programmeren zelf techniek en innovatie tussen kinderen en het bedrijfsleven. waarin computers centraal staan, zouden leerlingen naast rekenen, waar werkgevers naar op zoek zijn, dat kunnen arbeidskrachten En niet de minsten hebben toegezegd; de CEO s van bedrijven als 16 - indruk november 2013 indruk november

10 Learning Analytics als motor van gedifferentieerd onderwijs Grote bedrijven en marketingbureaus doen het al langer: met behulp van internet proberen om zoveel mogelijk te weten te komen over je klanten door hun (online) gedrag vast te leggen en te analyseren. Hiermee bouwen ze klantprofielen op, houden trends en ontwikkelingen bij en doen voorspellingen over het gedrag van hun klanten. Het doel van deze bedrijven is om hun aanbod beter te laten aansluiten op de behoeften en wensen van hun klanten. Nu er ook binnen het onderwijs steeds vaker digitaal wordt gewerkt, is het mogelijk meer onderwijswinst te behalen door allerlei data van de klant op te slaan, te meten en te analyseren. De effectieve inzet van deze data en analyses gaat er de komende jaren voor zorgen dat het onderwijs gedifferentieerder, persoonlijker en meer op maat wordt, maar er zijn ook kanttekeningen. Tijd voor wat uitleg, duiding en aandachtspunten. Learning Analytics is het meten, verzamelen, analyseren en rapporteren van en over data van leerlingen en hun context. Het doel hiervan mogelijke rol van Learning Analytics in het onderwijs. Learning Analytics is een veelbelovende technologische ontwikkeling, maar er moet nog veel gebeuren voordat het grootschalig ingezet kan worden. Learning Analytics: Op weg naar meer gedifferentieerd onderwijs Om meer gedifferentieerd en gepersonaliseerd onderwijs te kunnen geven is het allereerst belangrijk om zicht te hebben op de verschillen tussen individuele leerlingen. In grote klassen, of bij de vele leerlingen die een leraar in het vo wekelijks ziet, is het een uitdaging om op individueel niveau Het grootste voordeel ten opzichte van een (papieren) traditionele lesmethode is dat je eenvoudig overzicht houdt in de verschillen tussen leerlingen. Bij de inzet van Learning Analytics-systemen kan de focus daarmee verschuiven van (gestandaardiseerd) toetsen naar meer aandacht voor de doorlopende ontwikkeling van een leerling. Learning Analytics: In de praktijk Kennisnet heeft, in samenwerking met de ontwikkelaars van Taalzee, Rekentuin, PulseOn en Khan Academy, het afgelopen jaar een aantal pilots gedaan. Taalzee en Rekentuin worden vooral gebruikt als adaptief oefenmateriaal; deze is om het leren en de omgeving waarin dit plaatsvindt te begrijpen en optimaliseren. 1 Learning Analytics is geen op zichzelf staande technologie, maar is bijvoorbeeld een onderdeel van een digitaal leerplatform of lesmethode die de interactie van leerlingen met de stof opslaat en analyseert. De terugkoppeling van deze analyses kan Leerlingen te zien hoe een leerling het doet. Nu steeds meer leermateriaal digitaal beschikbaar is, wordt het makkelijker om de voort- De ontwikkeling van de individuele leerling komt centraal te staan in het onderwijs Docent basisonderwijs over werken met Rekentuin en Taalzee programma s bieden verdiepende oefeningen die qua niveau en onderwerp worden aangepast aan de leerling. PulseOn is een leiden tot effectiever handelen door de leerling, de leraar of de gang van alle leerlingen platform dat zich meer richt schoolleider. Maar bijvoorbeeld ook de ontwikkelaar van het ge- Interventies Data vast te leggen en te analyseren. Een voorbeeld van Learning Analytics op het faciliteren van een persoonlijke leerlijn. Het tempo en niveau bruikte lesmateriaal kan er zijn voordeel mee doen. in zijn meest eenvoudige vorm is een dashboard, voor zowel leraar worden per leerling bepaald op basis van de interactie die hij of zij Learning Analytics kun je het beste beschouwen als een cyclus (zie als leerling, waarin wordt zichtbaar gemaakt hoe een leerling er heeft met het leer materiaal. Khan Academy biedt heel veel (Engels- figuur 1). De interactie van leerlingen met (digitaal) leermateriaal voor staat. Dit kan de basis vormen voor een meer geavanceerde talig) oefenmateriaal en bevat een dashboard waarin aanbevelingen, levert data op. Bijvoorbeeld: hoe lang is een leerling bezig geweest analyse waarbij combinaties van indicatoren leiden tot adviezen en leerdoelen en overzichten, gebaseerd op Learning Analytics, een cen- met een bepaalde opgave, welke oplossingsstrategie heeft hij ge- Analyses voorspellingen. Het niveau en de volgorde van het geboden materiaal trale plek innemen. bruikt, was het antwoord goed of fout, bleek de opgave makkelijk of kan vervolgens op basis hiervan worden aangepast. We spreken dan moeilijk et cetera. Deze data worden verzameld en op geslagen. van adaptief lesmateriaal. Tijdens deze pilots omschreven deelnemende leraren het ideale Samen met data die al bekend zijn over de leerling kan een analyse Stel je voor dat iedere leerling met zo n intelligent digitaal platform onder wijs als onderwijs waarbij leerlingen veel meer regie hebben uitgevoerd worden aan de hand van bepaalde algoritmes. Deze ana- Figuur 1. Learning Analytics Cyclus Doug Clow In Proceedings of the werkt. Hiermee creëer je een persoonlijke mentor die altijd beschik- over hun eigen leerproces. De ontwikkeling van het individu zou lyse resulteert in een interventie. Die kan variëren van een melding 2nd International Conference on Learning Analytics and Knowledge, LAK 12 baar is, precies weet hoe en op welk niveau de leerling het best leert. centraal moeten staan. Elke leerling zou op zijn of haar eigen niveau naar de docent, een update van een dashboard, het opschroeven van Zover zijn we nog niet, maar op dit moment zijn er online platformen en tempo naar persoonlijke doelen moeten toewerken en een leraar de moeilijkheidsgraad of het veranderen van de volgende opdracht. worden gedaan worden op het gebied van het toekomstige studie- die hier wel een begin mee hebben gemaakt. Voorbeelden hiervan zou deze doelen moeten kunnen managen. Anders dan bij een tradi- Als de leerling verder gaat, begint de cyclus opnieuw. Op den duur succes van de leerling. zijn Taalzee, Rekentuin, PulseOn, Leswijs en het Amerikaanse Khan tionele methode wordt er dan van leerkrachten meer kennis verwacht kunnen er op basis van de verzamelde data zelfs voorspellingen Op dit moment is Learning Analytics een hype. Dat concludeert onder Academy en Knewton. Deze systemen bieden real time inzicht in de over referentieniveaus en leerlijnen. andere onderzoeks- en adviesbureau Gartner. Zo voert de onderzoeks- voortgang van leerlingen waardoor zowel leerling als leraar altijd 1 LAK11, Learning Analytics and Knowledge Conference 2011, gemeenschap veel studies en projecten uit op dit gebied en besteden weten hoe het gaat. uitgeverijen en ontwikkelaars van lesmateriaal veel aandacht aan de 18 - indruk november 2013 indruk november

11 Learning Analytics: Voor beter leermateriaal Behalve dat deze data en analyses zinvol kunnen zijn voor de leerling of de leraar tijdens het onderwijsproces kan het ook waardevol potentie van Learning Analytics en verwachten zij dat deze ontwikkeling een brug kan slaan tussen hun huidige en hun ideale onderwijssituatie. zijn buiten het onderwijsproces. Zo kan de ontwikkelaar van het materiaal de effectiviteit van een bepaalde opdracht binnen een methode bekijken. In figuur 2 is te zien waar onderwijsdata een rol spelen binnen de keten die loopt van de auteur van lesmateriaal tot de leerling. In de oude fysieke keten (de blauwe lijnen) legt het materiaal een lange weg af voor het bij de leerling aankomt. Iedereen De komende jaren zal de markt worden overspoeld door adaptief lesmateriaal, Learning Analytics-dashboards en gepersonaliseerd leermateriaal. Het is aan leraren, schoolleiders en managers om verantwoordelijkheid te nemen en na te denken over de plek die zij dit materiaal willen geven in relatie tot hun visie op onderwijs. binnen de keten voegt waarde toe, maar er komen weinig data terug de keten in. In de nieuwe digitale keten (de oranje en groene lijnen) is dit wel het geval. Data over het gebruik en het succes van de leerling kunnen nu eenvoudig (anoniem) terug komen bij de distributeur, uitgever en de auteur. Op basis van deze data kan de ontwikkelaar het materiaal aanpassen en verbeteren waar nodig. Meer informatie: Kijk op innovatie.kennisnet.nl/learninganalytics voor meer informatie over Learning Analytics. Als bijlage bij deze indruk Learning Analytics: Nog een weg te gaan is een infographic over Learning Analytics toegevoegd. Een belangrijk knelpunt van Learning Analytics is dat adaptieve leersystemen nog erg in ontwikkeling zijn. De Amerikaanse voor lopers sluiten vaak niet aan bij het Nederlandse onderwijs. Daarnaast zijn er veel vragen op het gebied van het kwantificeren van leren, privacy en data-eigenaarschap en over de gevolgen van een sterke focus op Naam: Erik Woning e.woning@kennisnet.nl data. Desalniettemin zijn vroege gebruikers erg enthousiast over de ook data terug Auteur Uitgever Distributeur School Leerling digitaal Figuur 2. onderwijsketen leermateriaal Digitaal toetsen (verder) in balans Digitaal toetsen kan een hoop tijd besparen en de mogelijkheid bieden om leerlingen tussentijds beter bij te sturen. Leerlingen die de stof lastig vinden, krijgen extra hulp, terwijl leerlingen die het makkelijk vinden extra worden uitgedaagd met moeilijkere opdrachten. Deze kwaliteitsimpuls is voor scholen vaak de aanleiding om zich te gaan oriënteren op de mogelijkheden van digitaal toetsen. Om vervolgens te ontdekken dat er veel meer voordelen zijn. Denk aan de motiverende werking van deze manier van feedback op leerlingen, het niet hoeven nakijken van steeds dezelfde toetsen, de waarde van een database vol (gegevens over) toetsen en, niet onbelangrijk, de kostenbesparing op papier- en vervoerskosten. In die oriëntatiefase komt er een enorme hoeveelheid informatie op je af. Waar moet je beginnen, welke vragen moet je stellen? Welke stappen neem je als school om digitaal toetsen succesvol in te voeren? In dit artikel nemen we je in vogelvlucht mee langs een aantal praktische zaken. Stap 1. Visie en leiderschap (Digitaal) toetsen moet aansluiten bij de onderwijsvisie van de school. Denk bijvoorbeeld aan het streven naar evenwicht in leermiddelen door toepassing van blended learning of een toets als hulpmiddel bij differentiatie om leerlingen gerichte feedback te kunnen geven. Verwoord je onderwijskundige uitgangspunt daarom in een toetsbeleidsplan en zorg voor de juiste randvoorwaarden. Stap 2. Deskundigheid Docenten moeten beschikken over de vaardigheden om toetsprogramma s te laten werken. Zij moeten de mogelijkheden van digitaal toetsen inzien en deze in hun lespraktijk kunnen verweven. Deze vaardigheid hebben ze ook nodig om de toetsen en toetsitems valide, betrouwbaar en transparant te maken. Er zal immers een gedegen database met toetsen moeten worden gemaakt. Schets1 Op het Eifelcollege maken de leerlingen een toets. De leraar deelt toetsblaadjes en -opgaven uit. De tafels gaan uit elkaar, alleen een pen op je bank. Drie leerlingen zijn hun pen vergeten. Na wat geharrewar kan de toets beginnen. Alle leerlingen maken dezelfde toets. De blaadjes worden in genomen en de leraar kijkt na. Tijdens zijn correctie vallen hem dingen op. Vraag 4 wordt door alle leerlingen fout gemaakt. Vraag 6 en 7 gaan juist bij iedereen goed. Bij vraag 10 had hij bij een aantal leerlingen veel betere antwoorden verwacht. Over het algemeen is hij tevreden en het vooraf bedachte correctiemodel blijft geldig. Na een week krijgen de leerlingen hun toetsen terug, de cijfers zijn dan in gevoerd in het administratiesysteem van de school en de leraar bespreekt de toets na met de klas. Schets2 Maandagmorgen, het derde uur op het Allard Piersoncollege. De helft van de klas maakt een toets. Ook hier gaan de tafels uit elkaar. De leerlingen leggen hun tablet op tafel en loggen in. De docent zet de toets open voor de leerlingen die hun toets vandaag willen maken. De rest van de klas gaat aan de slag met een onderwerp dat ze tijdens de oefentoets niet voldoende bleken te beheersen. Na een snelle analyse van de proeftoets zagen docent en leerlingen dat met name één onderwerp veel fouten opleverde. De docent heeft daarom extra opdrachten klaargezet in de elektronische leeromgeving waarmee de leerlingen kunnen oefenen. De leerlingen kunnen in de komende twee weken zelf een moment kiezen om hun toets te maken. Er zijn genoeg items in de toetsenbank aanwezig om ook voor hen weer een betrouwbare toets samen te stellen indruk november 2013 indruk november

12 Germien Kamphorst, rector Ichthus college: We zien bij onze docenten een grotere vraag naar scholing. We worstelen nog met de vraag wat een efficiënte manier is; individueel of op vakgroepniveau. We kiezen nu voor een mix. Elke docent volgt 40 uur scholing, naar keuze, binnen het thema digitale didactiek/digitaal toetsen. Daarnaast wordt 24 uur ingevuld door de school: Een knoppencursus om goed met de systemen te leren werken. Het Train de trainerprincipe werkt hierbij erg goed, de kennis komt echt de school in. De I-coaches kunnen op termijn ook deze trainingen gaan geven. Een inhoudelijk didactische cursus. We trainen bijvoorbeeld komend schooljaar op RTTI, een methode om vier cognitieve niveaus van leren te onderscheiden (Reproductie, Toepassen in bekende situatie, Toepassen in onbekende situatie, Inzicht). Stap 3. Inhoud en toepassing In deze stap gaat het erom die toetsinhoud te vinden die aansluit bij hetgeen je wilt toetsen. Is het doel formatief of diagnosatief of heeft de toets een summatief, op eindmeting gericht, doel? Daarbij spelen een aantal factoren een rol: Wat zijn gangbare toetsvormen op school en is het wenselijk daar verandering in te brengen? Welke uitbreidingen zijn er mogelijk? Wordt er zelf inhoud gemaakt en wat is het huidige en gewenste niveau hiervan? Welke expertise heeft u hiervoor in huis, moet elke docent toetsitems kunnen maken? Met digitaal toetsen ontstaan er andere vraagtypen. Welke consequenties heeft dat en wat levert het op? Er is de laatste tijd veel aandacht voor het metadateren van toetsen op cognitieve niveaus. Twee methodes die veel voorkomen zijn OBIT en RTTI. Hierdoor ontstaan mogelijkheden om vooraf een evenwichtige toets samen te stellen en achteraf beter te analyseren op de verschillende onderdelen. Verder is van belang om te kijken naar de mogelijkheden die er zijn op het gebied van toetsanalyse en welke wensen hieromtrent zijn. Stap 4. Infrastructuur Voordat je als school overgaat op de aanschaf van een digitaal toetssysteem, zet je een duidelijk programma van eisen op papier en spreek je dit door met eventuele leverancier(s). Het school netwerk moet kunnen omgaan met pieken. Wanneer veel leerlingen tegelijkertijd een toets maken, moet zowel het netwerk als de internetverbinding sterk zijn. Bij het inrichten van de infrastructuur is het verder van belang te bepalen in hoeverre het digitale toetssysteem gegevens moet kunnen uitwisselen met het school administratiesysteem of de elektronische leeromgeving (de interoperabiliteit). Denk ook na over het vullen van de toetsomgeving. Hoe ga je om met de items uit bestaande toetsen? Hoe worden die gedigitaliseerd? Welke toetsvragen zijn beschikbaar via uitgeverijen en vakverenigingen? Wie maakt daarin een schifting? En wie zet ze op een efficiënte manier in het digitale systeem? Stap 5. Implementatie Tot slot stelt ook de laatste fase, de implementatie, de school voor een aantal vragen. Implementeer je digitaal toetsen op bovenschools niveau of op schoollocatie? Is het mogelijk de krachten met andere scholen te bundelen? Welke personen in de school moeten zeker betrokken worden bij de implementatie? Meer informatie: Om scholen te helpen gefundeerde keuzes te maken bij de overstap naar digitaal toetsen ontwikkelde Kennisnet de brochure Digitaal Toetsen. De brochure biedt inzicht en helpt je met een gedegen stappenplan. Waar staat jouw school op het gebied van digitaal toetsen? Download de brochure op kennisnet.nl/digitaaltoetsen en zet de volgende stap. Naam: Sandra ter Horst s.terhorst@kennisnet.nl 22 - indruk november 2013 indruk november

13 LeerKRACHT doorbreekt gewoontes Succesvolle interventies van goed naar excellent richten zich leren van elkaar wordt norm op de professionalisering van leraren en schoolleiding Een groot internationaal onderzoek van McKinsey deed enkele jaren geleden veel stof opwaaien in onderwijsland. Twintig landen werden met elkaar vergeleken en een spraakmakend rapport verscheen: How the world s most improved school systems keep getting better (2010). Pilot In 2012 begonnen zestien scholen, begeleid door externe coaches, aan een cultuuromslag onder het motto elke dag samen een beetje beter. Op deze pilotscholen (vijf uit het primair onderwijs, vijf digitale leermiddelen gebruiken en daar zowel de voor- als nadelen van ondervinden. Ook in een breder perspectief is Kennisnet een logische partner van LeerKRACHT. Veel scholen met wie wij samenwerken zitten in immers een verandertraject. Uit het genoemde onderzoek bleek dat landen die in staat waren om Het doel van LeerKRACHT is om een praktische, getoetste en vmbo-scholen en zes havo/vwo-scholen) worden sinds vorig jaar de kwaliteit van hun onderwijs in redelijk korte tijd te verbeteren, kopieer bare aanpak te ontwikkelen waarmee scholen de kwaliteit september nieuwe processen geïntroduceerd en ingebed in het Planmatig werken gelijkenissen vertonen in de manier waarop ze dit realiseerden. van hun onderwijs sterk kunnen verbeteren. Hierbij staat de leer- onderwijs. Ervaren coaches, beschikbaar gesteld door de De kracht van LeerKRACHT, volgens de scholen die tot nu toe deelna- Succesvolle interventies van goed naar excellent bleken zich vooral kracht centraal. Leerkrachten worden uitgedaagd om verantwoor- Onderwijs coöperatie, begeleiden de cultuurverandering op de men, zit hem erin dat iedereen bijdraagt aan verbeteringen en er te richten op de professionalisering van leraren en schoolleiding delijkheid nemen voor hun professionele ontwikkeling en worden scholen. De processen in deze aanpak zijn een combinatie van zeer planmatig gewerkt wordt. Leraren brengen zelf verbeterpunten door hen van elkaar te laten leren. Deze uitkomst inspireerde Jaap hierbij ondersteund door de schoolleiding. Kennisnet levert veldwerk op de scholen, forumbijeenkomsten met docenten, het in. Deze worden op een planbord geschreven en, door elke week de Versfelt, tot voor kort partner bij McKinsey, om scholen te helpen bij binnen LeerKRACHT de expertise op het gebied van multimediale verbeteren van leermateriaal en sessies met de betrokken besturen. vorderingen te bespreken aan de hand van dat planbord, houden ze het zetten van stappen naar excellent onderwijs. Het leidde tot een leermiddelen. In 2013/2014 hoopt LeerKRACHT het aantal deelnemende scholen uit elkaar aan gemaakte afspraken. Er wordt zeer consequent en volgens uniek initiatief: Stichting LeerKRACHT. te breiden naar 75. Daarna zijn alle scholen in Nederland kandidaat. een planning gewerkt. De eerste deelnemers praten met veel enthousiasme over de veranderende cultuur Open deur Een belangrijk element uit de werkwijze van LeerKRACHT is het bij elkaar in de les kijken, het praten over elkaars lesmateriaal en uiteindelijk het Het Nederlandse onderwijs is beter dan we denken maar niet zo goed als we zouden willen McKinsey and Company op hun school. Binnen zo n verandertraject willen scholen vaak ook de kracht van ict benutten. Kennisnet deelt op dat vlak kennis en vaardigheden met deelnemers. De leerkracht staat centraal, maar bij juist gebruik samen voorbereiden van lessen. Hiermee wordt de les niet langer zal ict zeker bijdragen aan een hogere onderwijskwaliteit. gepositioneerd als een bijna persoonlijk geheim van de leraar, zich afspelend achter gesloten deuren, maar wordt het juist inzet voor een gesprek. De wekelijkse bordsessies, waarin de groep leraren zich verzamelt om het whiteboard en verbeteracties afspreekt, zorgt voor de structuur die nodig is om tot duurzame verbeteringen te komen. Het lijkt een open deur, maar op welke school gebeurt Meer informatie: Bent u geïnteresseerd in deelname? Dat is mogelijk. In januari zal een nieuwe groep scholen starten. Kijk voor meer informatie op zoiets spontaan? Samen met Groep Educatieve Uitgeverijen (GEU), de Digitale Steden Naam: Frans Schouwenburg f.schouwenburg@kennisnet.nl Agenda (DSA), TNO en de grote distributeurs, is Kennisnet verantwoordelijk voor de themagroep multimediale leermiddelen. Een logische keuze, gezien de ruime ervaring op het gebied van digitale leermiddelen. Dagelijks komt Kennisnet in aanraking met scholen die 24 - indruk november 2013 indruk november

14 Proeftuin voor examens vo met als doel onderwijs op maat Scholen willen graag weten welke onderdelen van hun lesmateriaal goed aansluiten op de eindexamens. Ze willen graag weten op welke onderdelen van examens goed is gescoord, en of juist op die onderdelen specifiek lesmateriaal beschikbaar was. Zij willen weten welke leerling welk lesmateriaal nodig heeft om het lesprogramma succesvol te doorlopen. En ze zouden individuele leerlingen meer op maat willen bedienen met lesmateriaal dat ze echt nodig hebben. Op dit moment maken scholen deze inschatting nog op basis van inzicht en ervaring van leerkrachten; ze hebben geen enkel hulpmiddel om dat inzicht feitelijk te onderbouwen en de complexe puzzel in te vullen. Technologie kan allerlei verbanden leggen die voor ons mensen te ingewikkeld en uitgebreid zijn om te overzien. Technologie kan op detailniveau relaties vinden tussen examenvragen, paragrafen uit lesmethoden en de opbouw van het lessenprogramma. Inzicht in deze relatie is de grondstof voor adaptief leren. In de Proeftuin Examens 2.0 onderzoeken SLO en Kennisnet de (on)mogelijkheden van deze technologie. Daarvoor gingen de initiatiefnemers eerst op zoek naar de gemene examenonderdelen, hoe verhouden ze zich ten opzichte van elkaar, deler: De examens en de manier waarop deze worden geregistreerd hoe verhouden de scores zich tot het curriculum, waar zitten de door het Centraal Schriftelijk Eindexamen (CSE). Eindexamenresultaten zijn een zeer rijke bron van onderwijskundige informatie, bruikte lesmateriaal? Deze informatie is tot op heden echter nog valkuilen in de examenstof en hoe relateert zich dat tot het ge- zowel individueel als op groepsniveau. Het kan antwoord geven op maar mondjesmaat ontsloten. Voor de proeftuin is in eerste instantie alleen gekeken naar het vak Economie voor de vragen als: Hoe hebben leerlingen gepresteerd op de verschillende havo. Wat willen we bereiken? Docenten die een analyse willen maken van de scores van hun leerlingen, kunnen gebruik maken van de WOLF-rapportages van Cito. Maar het onderwijs kan mogelijk flink verbeterd worden wanneer we van elke eindexamenopgave weten wat er precies wordt getoetst en hoe dat relateert aan de door jouw klas gebruikte methode. Nog beter wordt het wanneer docenten die data kunnen opsplitsen naar economie-profiel, geslacht en vraagclassificatie (grafisch, rekenkundig, memoriseren, begrijpen, toepassen) en dit kunnen afzetten tegen landelijke scores. Daarmee krijgen zij een schat aan informatie die inzichtelijk maakt waar de sterktes en zwaktes van hun klas en/of de methode liggen en waar ze dus extra aandacht, uitleg en oefenstof aan moeten wijden. Hoe werkt het? Wanneer we alle eindexamenopgaves, scores, gebruikte methodes, extra leermateriaal en toetsopgaves met elkaar willen verbinden, kunnen we de kernprogramma s van SLO gebruiken. Deze kernprogramma s, in feite het detailcurriculum voor alle vakken, vormen de centrale ruggengraat van Proeftuin Examens 2.0. In de proeftuin wordt gebruik gemaakt van zogenaamde Linked Open Data, een technologie waarbij data (in dit geval het curriculum) op een zo zuiver mogelijke manier beschikbaar wordt gesteld. Dat betekent dat de data leesbaar is voor alle applicaties en bovendien openbaar is, meestal via internet. Vervolgens moet deze data met elkaar worden verbonden zodat alle systemen dezelfde taal spreken en het onderwijs de gewenste informatie krijgt. Hoe laten we informatiesystemen dezelfde taal spreken? Bij het creëren van deze gemeenschappelijke taal speelt het Onderwijs BegrippenKader (OBK) een belangrijke rol. Het OBK is een gestandaardiseerde manier om het onderwijs te beschrijven; een database waarin alle onderwijsbegrippen zijn ondergebracht. Doel van het OBK is ervoor zorgen dat alle informatiesystemen in het Nederlandse onderwijs, zoals elektronische leeromgevingen, adap- tieve leersystemen, zoekmachines als Wikiwijs en de systemen van educatieve uitgevers, dezelfde taal spreken. Zoek op Nederlands en je krijgt ook de resultaten behorende bij taal of Nederlandse taal of competentieniveau Taal en Rekenen. Niet alleen alle begrippen zijn opgenomen in het OBK, maar ook hun onderlinge relaties. Dat betekent dat je het OBK vragen kunt stellen als: Geef me een lijst met alle vakken van vmbo-t, een lijst met alle kwalificatiedossiers waarin competentie X aan de orde komt en een lijst met vakken op het vwo waar het onderwerp duurzaamheid aan de orde komt. Daarmee zou je het OBK kunnen beschouwen als modelmatige weergave van het Nederlandse onderwijs. De applicatie zelf Voor de proeftuin-applicatie hebben Kennisnet en SLO een aantal informatiebronnen ontsloten. Behalve de examengegevens van CITO voor havo Economie zijn ook de methodes Percent van Thieme Meulenhoff, Praktische Economie van Malmberg en de LWEO-lesbrieven in de proeftuin opgenomen. In elk van deze lesboeken is per paragraaf de link gelegd met de vakbegrippen van het kernprogramma voor Economie. Zo gaat 3.2 van Percent ( Hoe werken perfecte markten ) over de vakbegrippen volledige mededinging en veranderingsfactoren van vraag en aanbod. Ook zijn relaties gelegd met de kernprogramma s rekenen en taal. Daarnaast heeft eindexamensite.nl, een onderdeel van VO-content, zijn oefenopgaves per subvraag gerelateerd aan de vakbegrippen van hetzelfde kernprogramma. Met bovengenoemde informatiebronnen is vervolgens een applicatie ontwikkeld voor docenten en leerlingen: 1. Evaluatie-instrument voor de bovenbouw Een koppeling van de resultaten van het eindexamen met het kernprogramma en de op school gebruikte lesmethode. Deze koppeling maakt per onderdeel van het kernprogramma en per hoofdstuk/ 26 - indruk november 2013 indruk november

15 Wat we weten over praktijkvoorbeelden paragraaf/lesbrief zichtbaar op welke onderdelen de leerlingen goed en minder goed scoren. 2. Diagnostisch instrument voor leerlingen Leerlingen kunnen vervolgens gericht oefenopgaven maken en hun eigen resultaten afzetten tegen die van andere leerlingen. In een volgende stap kunnen ook adaptieve leersystemen koppelen, zodat leerlingen en docenten direct beter inzicht krijgen hoe de leerling vordert in het leerproces en hoe hij/zij kan worden bijgestuurd ter voorbereiding op het eindexamen. De vervolgstappen Door deze verbindingen te realiseren, kan ict een belangrijke rol gaan spelen in het hart van het onderwijsproces: Het volgen en sturen van leerprocessen van leerlingen. Zo zijn in september 2013 een twintigtal docenten van zogenaamde LOOT-scholen, scholen die toptalenten in sport ondersteunen, gestart met het gebruik van de proeftuin. Door data van leerlingen en hun leeromgeving te verzamelen, te analyseren en te rapporteren, krijgen leraren meer zicht op de vorderingen en kunnen ze gerichter actie ondernemen om het talent van de leerlingen tot hun recht te laten komen. Enkele kanttekeningen Hoewel de geschetste mogelijkheden veelbelovend zijn, staan ze nog in de kinderschoenen. Er moet nog veel uitgeprobeerd, uitgezocht en onderzocht worden om deze systematiek voldoende stevig te maken en om te komen tot een infrastructuur waar het onderwijs echt gebruik van kan maken. Kortom, de kernprogramma s van SLO in combinatie met Linked Open data kunnen het antwoord zijn waarmee we binnen het onderwijs kunnen differentiëren op maat. De veelbelovende mogelijkheden worden erkend door OCW. Om dat te onderstrepen heeft zij SLO en Kennisnet gevraagd om de proeftuin op korte termijn uit te breiden met een flink aantal vakken voor havo bovenbouw, zoals biologie, scheikunde, wiskunde en Engels. De vorderingen worden bij gehouden op proeftuinexamens.kennisnet.nl. Meer informatie: Meer informatie over het OBK vindt u op onderwijsbegrippenkader.nl Meer informatie: Zelf een kijkje nemen in de proeftuin? Op proeftuinexamens.kennisnet.nl kunt u inloggen met PLDdocent en wachtwoord Welkom01. Naam: Henk Nijstad h.nijstad@kennisnet.nl Goede praktijkvoorbeelden van nieuwe ict-toepassingen kunnen een verandering in het professioneel handelen en denken van leraren teweeg brengen. Hiervoor moet een praktijkvoorbeeld aan drie belangrijke voorwaarden voldoen: het moet een concrete, vernieuwende ict-praktijk presenteren (voorbeeld), laten zien wat er daadwerkelijk gebeurt (beschrijvend) en waarom het op die wijze gebeurt (verklarend). Leraren gewoon laten kijken naar praktijkvoorbeelden van ict-toepassingen volstaat niet. Om de vertaalslag te kunnen maken naar de eigen praktijk moeten ze het voorbeeld kunnen (her)interpreteren naar de eigen onderwijssituatie. Weten waarom dat werkt? Lees het hele artikel Praktijkvoorbeelden als bron voor professionalisering in de nieuwe 4W op 4w.kennisnet.nl. 4W: Weten Wat Werkt en Waarom 4W is een wetenschappelijke uitgave van Kennisnet. 4W staat voor Weten Wat Werkt en Waarom en publiceert artikelen over opbrengsten en werking van ict-toepassingen in het onderwijs. Het gaat niet alleen om toepassingen van ict bij didactisch handelen, maar ook om toepassingen in de schoolorganisatie en voor professionalisering. De artikelen helpen professionals in het onderwijs een onderbouwde afweging te maken of inzet van een ict-toepassing adequaat en kansrijk is. Jaargang 2, nummer 3 september 2013 Weten Wat Werkt en Waarom? 4W is het wetenschappelijke tijdschrift van Kennisnet over opbrengsten en werking van ict in het onderwijs. Jaargang 2, nummer 3 oktober 2013 Weten Wat Werkt en Waarom Jaargang 2, nummer 3 september 2013 In dit nummer: Schrijven versus typen: wat zegt de neurowetenschap? Jolien Francken De pionier als bruggenbouwer Jos Fransen Praktijkvoorbeelden als bron voor professionalisering Jo Tondeur, Natalie Pareja Roblin, Johan van Braak, Petra Fisser & Joke Voogt Helpen virtuele tutors leerlingen met leren leren? Inge Molenaar Wetenschappelijk tijdschrift over opbrengsten en werking van ict in het onderwijs 28 - indruk november 2013 indruk november

16 Aan de slag met digitaal lesmateriaal, een praktijkverhaal Het is een veel gehoord probleem: Leraren willen graag meer gebruik maken van digitaal lesmateriaal maar het aanbod is óf niet makkelijk vindbaar óf ze vinden het niet bruikbaar. En dat terwijl er wel steeds meer materiaal beschikbaar is om direct te gebruiken of om zelf lessen te maken. In dit artikel vragen wij een aantal leraren naar hun ervaringen met lesmateriaal van Kennisnet en naar de reden dat zij wél gebruik maken van digitaal lesmateriaal. Ze vertellen hoe ze het hebben gevonden, hoe ze het inzetten en waar het beschikbaar is voor collega s. Als je aan de slag wil gaan met mediawijsheid in de klas, is het aanbod groot. Maar ook vaak gefragmenteerd of soms zelfs ingewikkeld. Voor leerkrachten die op zoek zijn naar een omgeving waar leerlingen zelfstandig mediawijzer kunnen worden, kan Kennisnet Kids uitkomst bieden. Het bestaat uit vier omgevingen waarin media wijsheid en mediavaardigheden vanuit een unieke invals hoek worden behandeld. Kennisnet Kids Juf Wieke geeft les op De Rank in Alphen aan den Rijn. Voor haar groep 5 is Kennisnet Kids een vast onderdeel in het dagprogramma. Ze vertelt: Elke ochtend mogen er 2 kinderen 10 à 15 minuten op kids.kennisnet.nl/watnou. Hoofdzakelijk zelfstandig. Ik bekijk de items van te voren en geef een korte toelichting. Nadat zij er op Twitter over had gelezen, zocht ze de educatieve kinderwebsite van Kennisnet op. Eerst zelf uitproberen, daarna waren de kinderen aan de beurt: De icoontjes maken het makkelijk om leerlingen zelfstandig te laten werken. Niet verwonderlijk dus dat ze enthousiast zijn. De website WatNou? spreekt basisschoolleerlingen enorm aan, vooral door de vormgeving en de navigatie. Het lezen, spelen en filmpjes zijn favoriet, vertelt Wieke. Ze is ook blij met thema s als Kinderboekenweek, Internet en de wisselende opdrachten. Vooral het feit dat de kinderen nu zelf keuzes kunnen maken uit verschillende werkvormen en opdrachten looft ze: Een omgeving als Kennisnet Kids miste ik nog. Iets waarmee kinderen zelfstandig kunnen werken op de computer. Als je aan kinderen vraagt wat ze graag willen leren op school, komen ze volgens Wieke met heel andere onderwerpen dan die worden aangeboden door de bekende methodes. Daarmee vergeleken is Kennisnet Kids een enorme opsteker: het is eigentijds én aantrekkelijk. Het maakt zelfs de verplich- Kennisnet Kids bestaat uit WatNou?, Kenny, Diploma Veilig Internet en Davindi. De inhoud wordt zorgvuldig samen gesteld en kan worden gebruikt als aanvulling op bestaand lesmateriaal. WatNou? richt zich op leerlingen en leerkrachten van groep 4 t/m 8 van het basisonderwijs en haakt aan op actuele thema s, zoals kinderboekenweek, lente en aarde & heelal. Acadin is voor leerlingen met cognitief talent. Het is van belang dat zij de ruimte krijgen om dat talent te ontwikkelen. Acadin levert hieraan een bijdrage door het bieden van een digitale leeromgeving, uitdagende leeractiviteiten en ondersteuning voor leerkrachten. Wikiwijsleermiddelenplein is in oktober 2013 ontstaan uit Wikiwijs en het leermiddelenplein van SLO. Samen vormen zij nu het Wikiwijsleermiddelenplein, een mix van open en gesloten lesmateriaal, informatie over lesmethodes en professionaliseringsmateriaal. Alle leermiddelen uit Wikiwijs en door gebruikers gemaakte lessen blijven ook op de vertrouwde manier beschikbaar. Teleblik is een website met duizenden uren televisie- en radiomateriaal, rechtstreeks uit de archieven van Beeld en Geluid. In Teleblik worden televisie-uitzendingen van o.a. de publieke omroepen en Polygoon via internet toegankelijk gemaakt voor het onderwijs. Het is mogelijk om zelf fragmenten uit programma s snijden of eenvoudige montages maken indruk november 2013 indruk november

17 te thema s leuker door de spelletjes en filmpjes. Leerzaam voor de leerlingen en handig voor de leerkracht. Online leren Los van de educatieve filmpjes en spelletjes kunnen kinderen ook zelfstandig onderdelen van lessen uitvoeren op de site. Zo staan op WatNou? internet lessen van Codekinderen. Dit lespakket leert kinderen spelenderwijs programmeren. Ook krijgen leerlingen via WatNou? toegang tot de MOOC (Massive Open Online Courses) van 3FM Serious Request in samenwerking met Kennisnet, het Rode Kruis en NTR. In deze online leeromgeving leren ze door middel van opdrachten, beeldmateriaal en quizzen meer over kindersterfte door (de gevolgen van) diarree. aan het maken van wereldoriëntatielessen voor de groepen 3 tot en met 8. En met succes, ondertussen zijn er 25 verschillende lessen beschikbaar, de onderwerpen uiteenlopend van de maan en bijen tot dinosaurussen en mythen. Kinderen vinden het geweldig. Omdat ik veel gebruik maak van videofragmenten en korte leesteksten nemen ze de informatie veel makkelijker tot zich. Ik merk dat leerlingen zelfstandiger worden doordat ze zelf bezig zijn, daarnaast heb je als leerkracht verschillende opties om je les in te delen. Eerst klassikaal bespreken en dan de leerlingen individueel of in tweetallen aan de slag laten gaan achter de computer of juist andersom. Het is goed voor onderwijs op maat. Je kan veel beter differentiëren als je dit soort lessen gebruikt. Alhoewel Kennisnet Kids voor basisscholieren bedoeld is, maakt Julie Kuijpers er ook graag gebruik van in haar klas. Zij is leerkracht op het Bonhoeffer College in Enschede. Begin dit jaar zag ze op de site van Kennisnet dat er een nieuw onderdeel op Kennisnet Kids was gelanceerd en nam een kijkje. Julie geeft les in het praktijkonderwijs en vindt de site WatNou? uitermate geschikt voor haar leerlingen: Leerlingen op het praktijkonderwijs hebben veel begeleiding nodig. Voor de maandtaken gebruik ik WatNou? om ze enthousiast te maken over een onderwerp. En dit werkt, want de kinderen zijn erg gemotiveerd om mee te doen. Ze vinden de site er niet kinderachtig uitzien, maar juist stoer. De manier waarop de inhoud wordt getoond, sluit goed aan bij de behoefte van deze leerlingen. Het is duidelijk en overzichtelijk. Zelf lessen maken in Wikiwijs Conny de Bont is ict-coördinator en leerkracht van groep vier bij de Paulusschool in Hilversum. De school is onderdeel van de Verenigde Scholen J.A. Alberdingk Thijm (AT-scholen). Vanuit deze scholengroep is een aantal jaren geleden een stichting opgezet waarbinnen digitaal lesmateriaal wordt gemaakt voor het voortgezet onder wijs. Het was de projectleider van dat project die haar wees op Wikiwijs en de mogelijkheid om daar zelf lessen voor het primair onderwijs in te maken. Om de mogelijkheden optimaal te kunnen ontdekken, werd zij een dag per week vrij geroosterd en begon ze Toetsvragen een uitkomst Nieuw in het maken van een Wikiwijs is de uitbreiding van interactieve vraagvormen. Naast de meerkeuze- en combinatievragen worden nu ook de volgende vraagtypes ondersteund: Sleepwoordvragen waarbij je een woord naar een plek in de tekst kunt slepen Een omgeving als Kennisnet Kids miste ik nog Woord-invulvragen waarbij je een woord in de tekst kunt invoeren Selecteer-woord-vragen waarbij je een woord in een zin kunt aanklikken (bijv. bij een oefening als zoek de persoonsvorm ) Ook oefeningen en toetsen kunnen sinds kort worden toegevoegd. Bij een oefening worden verschillende vragen tot een set gecombineerd. De leerling werkt de volledige oefening af en krijgt direct te zien of het antwoord goed of fout is. Alle vraagtypes kunnen worden gecombineerd. Het is bij de meeste vraagvormen mogelijk om, bij zowel een goed als een fout antwoord, feedback op te nemen. Ook bij toetsen wordt een set van vragen samengesteld, alleen krijgt de leerling nu geen directe feedback maar krijgen zij pas aan het eind van de (D)-toets te horen of het resultaat voldoende was. Steeds een stapje verder Ook de collega s van Conny reageren positief op de lessen die inmidddels zijn gemaakt. Regelmatig krijg ik de vraag of er al nieuwe lessen zijn. Het kost best veel tijd om kwalitatief goede lessen te maken, als ik niet was vrij geroosterd, waren we nog niet zo ver geweest, aldus Conny. Wat we wel regelmatig toevoegen aan de bestaande arrangementen zijn speciale pagina s voor de leerkracht. Daarop kunnen zij zien welke kerndoelen er in de les worden behandeld en waar ze aanvullende informatie over de les kan vinden. Als vervolg op dit succesvolle project zijn vier collega s van de ATscholen onlangs begonnen met het ontwikkelen van een complete leerlijn voor natuuronderwijs. Conny: Dat was altijd een beetje een ondergeschoven kindje, maar we hebben goed gekeken wat het curriculum voorschrijft en hoe we het geheel dekkend kunnen maken. Daarom worden ook de leerdoelen, zoals die worden voorgeschreven door SLO, aan de leerlijn toegevoegd. Teleblik bij het maken van lessen Tot slot heeft Conny nog een tip voor vakgenoten die ook zelf in Wikiwijs lessen willen maken. Zorg bij het maken van een les voor goede bronnen. Niet alleen belangrijk voor de kwaliteit, maar het is erg vervelend als de links naar bepaalde video s bijvoorbeeld ineens niet meer blijken te werken. Ik maak veel gebruik van video s van Teleblik; de toegang is voor scholen gratis en Teleblik heeft kwalitatief goed materiaal. Je kunt de video s ook makkelijk opknippen wanneer je een kort stukje video nodig hebt. Zo blijft je les lang bruikbaar. Voor het hele onderwijs bruikbaar De lessen rond wereldoriëntatie zijn voor iedereen beschikbaar. Kijk voor een voorproefje op kn.nu/wereldorientatie. Het gehele lesoverzicht krijg je door de zoekterm AT Digilessen in te voeren op kn.nu/wikiwijs. Naam: Martijn Andela m.andela@kennisnet.nl 32 - indruk november 2013 indruk november

18 Kwaliteit leveren betekent regie pakken Een pleidooi voor informatiemanagement Wat heeft het regisseren van een film te maken met het besturen van een school? Meer dan u op het eerste gezicht denkt. Leidinggeven aan een school betekent dat u overzicht moet hebben over steeds meer aspecten. Daar waar een filmregisseur verantwoordelijk is voor de totale uitvoering van een film project, bent u dat voor het reilen en zeilen van een of meerdere scholen. Hoe zorgt u er voor dat u die regie ook daadwerkelijk heeft? Daar leest u in dit artikel meer over. gebied van ict en internet. Nieuwe onderwijs- en leervormen vragen om andere informatiestromen en om een andere ondersteuning van ict. Tegelijkertijd maken nieuwe technische ontwikkelingen meer moge lijk in het onderwijs. Het is de rol van de informatiemanager daar regie op te voeren door goed te luisteren naar wat de onderwijsorganisatie wil en gedoseerde voorstellen te doen om innovaties zo goed mogelijk aan te pakken. Informatiemanagement in de praktijk In de Hoe?Zo!-publicatie van Kennisnet wordt de rol van de der data, die alle koppelingen naar verschillende leveranciers beheert. Daarnaast hebben we een nieuwe data architectuur opgesteld. Ook voer ik nauw overleg met de kwaliteitsmanager die over de uiteindelijke rap porten gaat. De verandering naar regieorganisatie wordt met name zichtbaar nu we midden in het keuzeproces voor een elo zitten. De contracten lopen binnenkort af en we oriënteren ons op de opties. We kijken nu waar onze vraag ligt. We hebben een stuurgroep waarin schooldirecteuren zijn vertegenwoordigd en werkgroepen waarin onze wensen en eisen binnen verschillende thema s worden geformuleerd. De werkgroepen beoordelen ook de functio naliteiten. Het mooie was dat we in deze werkwijze Scholen worden steeds complexere organisaties waarvan steeds De informatiemanager formuleert beleid op het snijvlak van onder- informatiemanager en zijn taken uitgebreid beschreven. ontdekten dat we uiteindelijk veel dezelfde wensen bleken te meer wordt gevraagd. Denk bijvoorbeeld aan informatie die wordt wijs en ict en bewaakt de uitvoering ervan. Om de regie te houden U kunt deze brochure gratis downloaden op hebben. De verschillen zijn niet zo groot als we in eerste instantie gebruikt voor verantwoording; u moet voor de inspectie inzichtelijk is het belangrijk dat de verantwoordelijkheid voor informatie- kn.nu/hoezoinformatiemanagement. dachten. We zijn nu zo ver dat we een marktconsultatie houden. We maken wat de kwaliteit van uw school is, hoe u passend onderwijs en management bij het bestuur ligt. Wat belangrijk is, maar in de hebben drie partijen uitgenodigd die laten zien in hoeverre ze aan opbrengstgericht werken hebt georganiseerd. Ook ouders worden praktijk vaak lastig wordt gevonden, is dat het formuleren van Gonda Peters is informatiemanager bij Quadraam, een bestuur van onze specificaties voldoen. Maar we zorgen dat we zelf regisseur steeds belangrijker; zij vragen de school steeds vaker om verant- beleid moet beginnen bij het formuleren van een integrale visie dertien vo-scholen in Gelderland, en vertelt over informatie- van onze eigen film blijven! woording af te leggen over de gang van zaken. Scholen zijn pakhuizen op onderwijs en ict. Een hulpmiddel daarbij is het 9-vlaksmodel. management binnen haar organisatie. We zijn binnen Quadraam al van informatie maar in de praktijk blijkt dat die informatie vaak Op kn.nu/9vlaksmodel wordt het 9-vlaksmodel uitgelegd. een tijd bezig met informatiemanagement. In eerste instantie waren versnipperd is bij verschillende lagen en dat niemand het overzicht Afhankelijk van de fase van ontwikkeling en de positie die het de scholen zelf verantwoordelijk voor hun ict-voorzieningen; ict- Stuurinformatie is de informatie die nodig is om te heeft. Daarbij hebben verschillende doelgroepen verschillende bestuur kiest, ligt het accent van de werkzaamheden van de coördinatoren gaven aan wat zij nodig hadden. Het bleek lastig om verantwoorden en te sturen op optimale kwaliteit en belangen, hetgeen voor een spanningsveld zorgt. informatie manager op: de kwaliteit van de ict-dienstverlening op peil te houden. Vandaar opbrengsten. Kennisnet heeft voor het po een set van twaalf Nog complexer wordt het op bestuursniveau. Bestuurders moeten dat we een eigen datacenter wilden inrichten. Dit bleek echter te stuurindicatoren opgesteld voor schoolleiders en bestuur- de onderwijsorganisatie verbinden met de wereld van techniek en Huis op orde vragen om specifieke expertise die we niet in huis hadden. Bovendien ders. Die indicatoren zijn te vinden op kn.nu/sturenpo. beheer. Zij moeten informatie van verschillende scholen leren In een situatie waarin er nog veel mis gaat met ict stuurt de was het onvoldoende duidelijk waarvoor we staan en wat we wilden inter preteren om te sturen en te kunnen verantwoorden. Scholen informatie manager vooral aan op een verbetering van de voor- bereiken. We hebben toen besloten meer regie te pakken. Dat viel zijn nu nog gewend om, rondom het primaire en het secundaire zieningen. Hij zorgt dat de organisatie realistische verwachtingen samen met een reorganisatie waarbij we echt konden kijken naar proces, autonoom te opereren en het bestuur zorg te laten dragen heeft van de mogelijkheden, op dat moment, van ict. welke expertise we nodig hadden. Op basis daarvan hebben we be- Meer informatie: voor de randvoorwaarden. Deze verdeling komt steeds meer onder sloten om it te outsourcen. Sinds eind november voer ik, als Op de kn.nu/informatiemanagement legt Margreet Vermeer druk te staan door de toegenomen verantwoordingsplicht en het Verbinden informatie manager, de regie over het traject om de outsourcing meer uit over informatiemanagement. kostenaspect. Versnippering is niet meer te betalen. Dat vraagt Als ict werkt, ligt het accent op het bereiken van meer efficiency. goed te laten verlopen en een nieuwe it-regieorganisatie op te zet- van bestuurders dat zij de onderwijsvisie van de verschillende Doelen formuleren, processen stroomlijnen en op elkaar afstemmen ten. We hebben functieprofielen gemaakt en gekeken naar wie pas- scholen in hun bestuur heel goed moeten kennen en moeten zorgen vormen de basis voor een nieuw informatie- en ict-beleidsplan. send was voor de functie. Een goede samenwerking met de afdeling voor een structuur die recht doet aan die verschillende visies, de Hiermee kan worden toegewerkt naar de juiste applicaties, infor- HR was hierbij onontbeerlijk. Als je voor een bepaalde keuze gaat Naam: Margreet Vermeer verschillende informatiebehoeften én het beschikbare budget. matieprocessen en informatiestromen. moet je daar heel zuiver in zijn. Onze nieuwe regieorganisatie m.vermeer@kennisnet.nl Hier moeten centrale afspraken over worden gemaakt, anders is bestaat uit een informatiemanager voor de strategie en visie, een interpretatie van informatie en het behalen van kostenvoordelen Innoveren school coördinator die schakelt tussen onderwijs en ict, een service- onmogelijk. Daar komt de informatiemanager om de hoek kijken. Er vinden tal van ontwikkelingen plaats, zowel in het onderwijs als op manager die de SLA s opstelt en beheert en een functioneel beheer indruk november 2013 indruk november

19 Groene ict levert het onderwijs serieuze besparingen op Op veel scholen verbruikt ict ongeveer 20% van de totale elektriciteit. Dit aandeel is stijgende. Het terugdringen hiervan kan dus een behoorlijke kostenbesparing opleveren. Scholen kunnen ook flink besparen door juist méér ict in te zetten. Samen met het Rijn IJssel uit Arnhem werkte Kennisnet aan een business case om te onderzoeken hoe een school nou écht kan besparen met behulp van groene ict. Werkplek management Het belangrijkste aspect van werkplekmanagement is power manage ment. Hier heeft Rijn IJssel zich dan ook op geconcentreerd. Daarnaast leverde het vervangen van oude pc s door energiezuinig exemplaren een besparing op. Nieuwe, moderne pc s verbruiken vaak de helft minder energie dan pc s van enkele jaren geleden. Verder stimuleer het Rijn IJssel dat leerlingen hun eigen laptop of tablet mee nemen, Bring Your Own Device (BYOD). Dit levert een, zij het beperkte, energiebesparing op. Een alternatief is om het netwerk op te bouwen uit thin clients, mini-pc s waarmee diverse digitale services in één enkel apparaat worden gebundeld. Thin clients hebben een gunstige uitwerking op zowel portemonnee als milieu na een implementatieperiode van drie jaar. Hierin zijn de eenmalige kosten, o.a. licentiekosten voor power management software en arbeids loon, reeds verrekend. Wanneer ook de besparingen op printers en data-opslag worden meegerekend, is in totaal ruim bespaard op energiekosten. Deze besparingen zijn alleen gerealiseerd door het vergroenen van ict. Daarnaast wordt jaarlijks 170 ton CO₂ minder uitgestoten en versterkt Rijn IJssel het duurzame imago dat zij nastreven. Op alle fronten lijkt de business case Rijn IJssel dus een positief beeld te schetsen van de mogelijkheden van groene ict. Met groene ict bedoelen we het nemen van maatregelen om te klimaatbeheersing, nieuwe productievormen of andere Meer informatie: komen tot een meer efficiënte en milieuvriendelijke inzet van in- manieren van werken. Data opslag en virtualisatie Weten welke besparingen uw school zou kunnen formatie- en communicatietechnologie. In het hoger onderwijs is Er werd veel data opgeslagen op media die energie gebruiken, reali seren? Op het elektriciteitsverbruik van ict berekend op ruim 20%. Op mbo- Power management zoals servers en data storage apparatuur. Rijn IJssel heeft ver- staat een reken model gebaseerd op de business case scholen is dat waarschijnlijk niet veel anders, aangezien ze qua Voor dit artikel concentreren we ons op het vergroenen van ict. ouderde data gearchiveerd op een harde schijf die niet is aan- van Rijn IJssel. Vul de gegevens van uw eigen school infrastructuur veel op elkaar lijken. Daar valt dus flink wat winst Welke mogelijkheden heeft een school? Power management zorgt gesloten op het netwerk, en daardoor minder energie verbruikt. in en bereken wat groene ict uw school kan opleveren. te halen, zowel bij de vergroening van ict als bij het vergroenen er bijvoorbeeld voor dat pc s en monitoren tijdig worden uit- De overige data is opgeslagen op energiezuinige media, o.a. in de Hier kunt u ook de business case Rijn IJssel inzien. door of met ict. geschakeld. Dat kan met behulp van eenvoudige software, maar er cloud. 90% van de computers werkt nu met een virtuele desktop. zijn ook systemen die het volledige netwerk overzien en reguleren. Daardoor kan de software op één centraal systeem draaien en 1. Het vergroenen van ict, dat wil zeggen hardware, software en Hoeveel kan een gemiddelde mbo-school besparen op energiekosten worden minder zware eisen gesteld aan de pc s zelf. Ook daardoor infrastructuur: met behulp van power management? En welke mogelijkheden heeft wordt flink minder energie verbruikt. Meer informatie: fabricage, materialen, productie, transport een school nog meer? Ook Kennisnet heeft het elektriciteitsgebruik van haar ontwerp: gericht of effectiviteit en efficiency Centralisatie van ict eigen infrastructuur verminderd. Vooral door virtualisatie gebruik: hogere efficiency door power management Business case Een ander klimaatregime kan een grote bijdrage leveren. Door ict- is de benuttinggraad van de apparatuur verbeterd en end of life: hergebruik Om op die vragen een antwoord te kunnen geven, heeft Kennisnet, beheer op één locatie onder te brengen en de ruimte waarin servers zijn er minder servers nodig. De daarmee gerealiseerde in samenwerking met het Rijn IJssel in Arnhem, een business case staan te optimaliseren, kan o.a. bespaard worden op airco en koel- energiebesparing zorgt voor een groenere en meer 2. Vergroening door ict gemaakt. We geven hier een korte samenvatting van de activiteiten systemen. Beter gebruik van de luchttoevoer onder verhoogde vloeren, duurzame bedrijfsvoering. reductie van energieverbruik door inzet van ict, bijvoorbeeld waarmee een besparing werd gerealiseerd: het weghalen van obstakels en een efficiëntere verdeling van de venti- efficiënter verbruik van grondstoffen, slimmere logistiek, latieopeningen kunnen zorgen voor een betere circu latie van de luchtstromen bij servers en daardoor een efficiënter energiegebruik. Meer informatie over de business case bij het Rijn IJssel Printers krijgt u op kn.nu/businesscase. Meer over de kosten en Rijn IJssel is van 450 printers overgestapt naar 90 multifunctionals. baten van BYOD leest u in de publicatie Hoe?Zo! BYOD op Daarbij is gekozen eenzelfde type onder één contract. Dit geeft een lagere beheerlast, minder aanschaf- en licentiekosten en lager stroomverbruik. Standaard printen deze apparaten dubbelzijdig waardoor ook papier wordt bespaard. Naam: Leo Bakker Serieuze besparingen l.bakker@kennisnet.nl Van bovengenoemde punten heeft werkplek management verreweg de grootse besparing opgeleverd, in totaal op jaarbasis ruim 36 - indruk november 2013 indruk november

20 Let s go serious Gezocht: vindingrijke klassen die een oplossing bedenken Jaarlijks sterven er kinderen in ontwikkelingslanden aan diarree, vooral door een gebrek aan schoon drinkwater, zeep en toiletten. 3FM en het Rode Kruis vragen via Serious Request aandacht voor dit probleem. In samenwerking met Kennisnet en de NTR betrekken zij daar alle basisscholen in Nederland bij! In december gaan de dj s van 3FM het Glazen Huis weer in en vragen samen met het Rode Kruis aandacht voor een stille ramp. Dit jaar zijn dat de kinderen die jaarlijks sterven aan diarree. Een ongelooflijk aantal kinderen sterft élke dag onnodig: jongens en meisjes per dag, dat zijn samen zo n 70 klassen! Vindingrijke leerlingen Diarree is een groot probleem dat niet even op te lossen is. Als de dj s in het Glazen Huis genoeg geld inzamelen, hoe zouden de kwetsbare kinderen in Burundi dan geholpen kunnen worden? Alle kinderen van Nederland worden opgeroepen om een oplossing voor dit probleem te bedenken. Kennisnet hoopt dat minstens klassen zich aanmelden en daarmee laten zien waar de jeugd van tegenwoordig écht voor staat. Wereldoriëntatie Omdat de onderwerpen van 3FM Serious Request prima passen binnen het vak wereldoriëntatie, hebben Kennisnet en NTR een educatief programma rondom dit thema ontwikkeld voor het basisonderwijs. Het is een online lesprogramma dat klassikaal op het digibord aangeboden kan worden, maar leerlingen kunnen het programma ook op elk moment, zowel op school als thuis, zelfstandig volgen. Het lesprogramma is een tweetrapsraket. Kinderen worden zich bewust om zich vervolgens betrokken te voelen en een oplossing voor het probleem te bedenken. Vervolgens gaan ze bronnen raadplegen om een oplossing voor het probleem te vinden. Op die manier worden ze uitgedaagd om vindingrijk te zijn, gaat hun verbeelding werken en gaan ze aan de slag. Ze praten erover met elkaar, met de leerkracht, met ouders en klasgenoten. Zo komt het onderwerp tot leven en krijgt de kennis een bestemming. Bij de opzet van het lesprogramma is rekening gehouden met veel gebruikte methoden. De 4 lessen komen vanaf 21 november weke lijks 1 voor 1 online op kn.nu/seriousrequest. Een leerkracht kan ervoor kiezen om iedere week een half uur tot een uur te besteden aan het onderwerp van die week, inclusief enkele opdrachten. Het is ook mogelijk om een korte introductie te geven waarna de kinderen zelfstandig op school of thuis, in groepjes of individueel, verder kunnen werken of zelfs om alle 4 de deelonderwerpen in de laatste week te behandelen en zo in een heel korte tijd erg intensief met de leerstof bezig te zijn. Doe mee aan het lesprogramma van Serious Request en bedenk samen met je klas een oplossing! Interactief lesprogramma Het lesprogramma is interactief en is geschikt voor kinderen in de groepen 6, 7 en 8. Het lesprogramma is opgebouwd rond vier deelonderwerpen: Diarree (probleem), slechte hygiëne (oorzaak), kindersterfte (gevolg) en tot slot wat kun je er aan doen? (oplossing). Met aansprekende filmpjes, teksten, quizzen en leerzame opdrachten worden kinderen zich spelenderwijs bewust van de stille ramp en worden ze gemotiveerd om vindingrijk te zijn. Gezocht: vindingrijke klassen. Doe mee met je klas! Per dag sterven kinderen aan de gevolgen van diarree. Wij zoeken daarom klassen die in actie willen komen en een oplossing bedenken. Doe mee aan het lesprogramma van Serious Request en bedenk samen met je klas een oplossing voor deze stille ramp. Het lespakker bestaat uit 4 online lessen met aanvullende opdrachten en spellen. Meld je klas aan op kennisnet.nl/sr indruk november 2013 indruk november