BEDRIJFSECONOMIE DERDE GRAAD TSO HANDEL LEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJS

Transcriptie

1 BEDRIJFSECONOMIE DERDE GRAAD TSO HANDEL LEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJS LICAP BRUSSEL September 2007 (vervangt leerplannen D/1992/0279/055B en D/1998/0279/034 met ingang 1 september 2007 of 1 september 2008) ISBN leerjaar ste leerjaar D/1992/0279/055B en D/1998/0279//034 of 2de leerjaar D/1992/0279/055B en D/1998/0279//034 D/1992/0279/055B en D/1998/0279//034 Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel

2

3 Inhoud Plaats van dit leerplan in de lessentabel Studierichtingsprofiel van de derde graad tso Inleiding Beoogde kennis, vaardigheden en attitudes Doorstromings- en beroepsgerichte context Beginsituatie In het eerste leerjaar van de derde graad In het tweede leerjaar van de derde graad Algemene pedagogisch-didactische wenken Voorbereiding op doorstroming naar professionele bachelor Leerplandoelstellingen, leerinhouden en pedagogisch-didactische wenken...3 DEEL 1: De onderneming en haar omgeving De economische omgeving (15 u) De economische conjunctuur Marktonderzoek en analyse Ondernemend werken als werkgever en werknemer (12 u) Vaardigheden en attitudes van een ondernemer Risico s en opportuniteiten van het ondernemerschap De onderneming en haar stakeholders (14 u) Relatie met klanten en leveranciers Relatie met de overheid Relatie met de financiële instellingen Relatie met andere stakeholders De doelstellingen van de onderneming (20 u) Doelstellingen op korte en lange termijn Doelstellingen volgens ondernemingsvorm Doelstellingen en formaliteiten bij de start van een onderneming Keuze van het product (15 u) Productgroep en assortiment Produceren en productiefactoren Productlevenscyclus...3 3de graad tso - Bedrijfseconomie 3

4 5.4 Kwaliteit, garantie en service Merken Verpakking en productaansprakelijkheid Prijsbepaling (20 u) Het prijsmechanisme Prijszetting bij diverse marktvormen Interventie van de overheid Prijszetting en prijsimago Prijsstrategie Prijselasticiteit Prijsindexatie Plaats: vestiging en distributie (8 u) De distributiekanalen Vestigingsplaats Promotie (10 u) Promotiestrategie Promotievormen Wet op de handelspraktijken in het kader van promotie Presentatie (4 u) Winkelexterieur en winkelinterieur Schapbeheer Personeel (36 u) De arbeidsmarkt De organisatiestructuur en bedrijfscultuur van een onderneming De arbeidsovereenkomst Het sociaal secretariaat...3 DEEL 2: Het werken in een onderneming: commerciële en administratieve verrichtingen Werkplanning en communicatie in een administratieve omgeving (25 u) Werkplanning Administratieve omgeving Efficiënte communicatie Taakomschrijving van een commercieel-administratief bediende de graad tso- Bedrijfseconomie

5 2 Flowcharts en procedures (8 u) Voorraadadministratie (16 u) Btw-reglementering en boekhoudkundige implicaties (16 u) Aankopen en aankoopadministratie (45 u) Verkopen en verkoopadministratie (45 u)...3 DEEL 3: Het beleid van een onderneming Sociale zekerheid en verzekeringen (12 u) Sociale verstandhouding tussen werkgever en werknemer Het sociaal statuut van de zelfstandige SVZ en RSZ De verzekeringen van de onderneming Fiscaliteit (16 u) De rol van de overheid in de economie De begroting van de overheid De belastingen van de overheid De personenbelasting als loontrekkende De vennootschapsbelasting De boekhouding als beleidsinstrument (15 u) Wettelijke bepalingen Rol van de interne en/of externe boekhouder/accountant/bedrijfsrevisor Analyse van de jaarrekening Commercieel beleid (40 u) Aankoopstrategie Kostprijsstrategie Verkoopstrategie Voorraadstrategie Integrale kwaliteitszorg Communicatieplan Buitenlands beleid (18 u) spolitiek binnen de Europese Unie spolitiek op wereldniveau Het internationaal betalingsverkeer Incoterms en documenten bij internationaal goederenverkeer Investeringsbeleid (6 u) Financieel beleid (14 u) Rol van de bank Kredieten voor bedrijven en particulieren...3 3de graad tso - Bedrijfseconomie 5

6 8 Personeelsbeleid human resources (10 u) Human resources (HR) Steun van de overheid Veiligheid en gezondheid op het werk Duurzaam ondernemen (10 u) Duurzaam ondernemen Ontwikkelingssamenwerking Evaluatie Minimale materiële vereisten Bibliografie Marketing Boekhouding Werkvormen Bijlagen DFD van verkoop aan klant...3 Subproces: verkoop Genormaliseerd rekeningenstelsel Een voorbeeld van een geïntegreerde proef gekoppeld aan een stage Een voorbeeld van geïntegreerde proef gekoppeld aan een bedrijf Mogelijke activiteiten bij de opstart van een minionderneming of oefenfirma in het vijfde jaar Vakoverschrijdende samenwerking met Nederlands, Frans, Engels en Duits Een overzicht van de vakoverschrijdende eindtermen die bereikt kunnen worden met het leerplan Bedrijfseconomie de graad tso- Bedrijfseconomie

7 Plaats van dit leerplan in de lessentabel Studierichting Pedagogische vakbenaming Administratieve vakbenaming Specifiek gedeelte Complementaire gedeelte 3de graad tso Bedrijfseconomie TV Toegepaste economie Minimum 9 uur Maximum 5 uur in het 1ste en 6 uur in het 2de leerjaar 3de graad tso - Bedrijfseconomie 7

8

9 1 Studierichtingsprofiel van de derde graad tso 1.1 Inleiding Een studierichtingsprofiel beschrijft de kennis, vaardigheden en attitudes die de jongere op het einde van de studierichting moet bezitten. De derde graad tso is een commerciële studierichting en bereidt voor op verder studeren in hoger onderwijs (professionele bachelor). Daarom is gekozen voor een brede en evenwichtige vorming met drie componenten: een stevige algemene vorming, de talen: Nederlands, Frans, Engels, Duits met specifieke aandacht voor de praktische vaardigheden in een bedrijfseconomische context, een bedrijfsgerichte vorming, bestaande uit: een commercieel gedeelte met aandacht voor marketing en aan- en verkoopactiviteiten op nationaal en internationaal niveau; een administratief gedeelte met de afhandeling van de administratie en het voeren van de boekhouding van een handelsonderneming; een bedrijfseconomisch gedeelte met aandacht voor ondernemersvaardigheden zodat leerlingen zich later kunnen vestigen als zelfstandige. Om de leerlingen voor te bereiden op het hoger onderwijs worden werkvormen ingezet die, naast kennis, ook bijzondere aandacht hebben voor het verwerven van vaardigheden en attitudes. Leerlingen die op het einde van de derde graad niet kiezen voor het hoger onderwijs verhogen hun tewerkstellingskansen door het volgen van een specialisatiejaar. Het fundamenteel gedeelte van de opleiding wordt gerealiseerd in één vak van minimum 9 wekelijkse lestijden: Bedrijfseconomie. Er wordt naar gestreefd het profiel van een studierichting te bereiken binnen de 31 uur (5de jaar) en 30 uur (6de jaar) van de lessentabel. Scholen kunnen bijkomende accenten leggen. Deze accenten kunnen verbredend en/of verdiepend zijn. Op basis van het studierichtingsprofiel worden het leerplan en de lessentabel geconstrueerd. In de derde graad tso doet de jongere een uitgebreide studie over een handelsonderneming. Hij leert de onderneming situeren in haar omgeving; hij leert commerciële en administratieve verrichtingen afhandelen in de commerciële afdeling van de onderneming en hij leert beleidsfacetten van het runnen van de onderneming kennen. In de derde graad tso worden de beoogde kennis, vaardigheden en attitudes op een concrete en praktische wijze verworven. Naast de nodige theoretische kennis wordt er aandacht besteed aan het praktische: via disciplinedoorbrekende opdrachten vanuit bedrijfseconomisch oogpunt verwerft de jongere vaardigheden en attitudes, belangrijk in het hoger onderwijs en het arbeidsveld. De opdrachten kunnen zowel in als buiten de school georganiseerd worden in het kader van oefenfirma, minionderneming, leeronderneming, bedrijfsbezoeken, seminaries, stages, De commerciële leerinhouden zijn geformuleerd op basis van het Beroepsopleidingsprofiel Administratiefcommercieel medewerker Binnendienst (VLOR, 1997) en op basis van de studie Administratief inkoopmedewerker van Cevora. 3de graad tso - Bedrijfseconomie 9

10 1.2 Beoogde kennis, vaardigheden en attitudes De jongere leert denken en handelen op basis van sociale en ethische waarden. Hij verwerft vaardigheden en attitudes om te functioneren in een gediversifieerde samenleving. Hij leert vanuit een ervaringsgerichte invalshoek spiritualiteit in verband brengen met identiteit en zelfwording. Hij leert kwaliteitsgericht handelen en leert de waarde kennen van persoonlijk engagement, een positief zelfbeeld en een gezonde levenshouding. De jongere leert lees-, luister-, spreek- en schrijfvaardigheden De jongere leert zich uitdrukken in de Nederlandse, Franse, Engelse en Duitse taal, zowel in beroepsgerichte als maatschappelijke context. Hij leert informatie afleiden uit zowel schriftelijke als mondelinge communicatie. Hij leert opgedane indrukken, ervaringen, persoonlijke gevoelens en meningen verwoorden en kan deelnemen aan een gesprek. Hij kan een Nederlandse, Franse, Engelse en Duitse algemene schrijfopdracht uitvoeren. Hij kan eenvoudige Nederlandse, Franse en Engelse commerciële gesprekken voeren. Hij kan in- en verkoopcontracten in het Nederlands, Frans en Engels lezen en begrijpen. Hij kan schriftelijke commerciële communicatie in het Nederlands, Frans, Engels en Duits uitvoeren. De jongere leert de onderneming situeren in haar omgeving De jongere leert de vaardigheden en attitudes van een ondernemer kennen vanuit het standpunt van werkgever en werknemer. De jongere leert de stakeholders van de onderneming kennen: klanten, leveranciers, overheid, financiers en andere omgevingsfactoren komen aan bod. De jongere leert de doelstellingen van een onderneming formuleren. In deze context doet hij een studie over de keuze van het product, prijs, plaats, promotie, presentatie en personeel in functie van de start van een onderneming. De jongere voert commerciële en administratieve verrichtingen uit in de context van de commerciële afdeling van een onderneming De jongere leert aspecten van werkplanning en communicatie in een administratieve omgeving. De jongere leert de voorraadadministratie voeren. De jongere leert de btw-reglementering en boekt aankopen en verkopen. De jongere doet aankopen en verkopen. Hij verwerkt de administratieve documenten hierbij. De jongere leert aspecten van bedrijfsbeheer Doorheen het ganse leerplan komen alle aspecten van het minimum leerplan van bedrijfsbeheer aan bod in het kader van de werking van de onderneming. De jongere leert aspecten van het beleid van de onderneming beschrijven De jongere leert aspecten van de sociale zekerheid en verzekeringen kennen en beschrijven. De jongere leert aspecten van fiscaliteit kennen en beschrijven. De jongere leert de boekhouding als beleidsinstrument kennen en beschrijven. De jongere leert aspecten van commercieel beleid, buitenlands beleid, investeringsbeleid, financieel beleid en personeelsbeleid kennen en beschrijven. De jongere leert aspecten van duurzaam ondernemen kennen en beschrijven. 10 3de graad tso - Bedrijfseconomie

11 1.3 Doorstromings- en beroepsgerichte context Deze studierichting maakt deel uit van het studiegebied. De derde graad tso bereidt de jongere voor op een professionele bacheloropleiding in het bijzonder voor het economisch studiegebied. Deze studierichting bereidt de jongere tegelijkertijd voor op het beroep van commercieel-administratief medewerker. Door het volgen van een specialisatiejaar verhoogt de jongere zijn kansen op onmiddellijke tewerkstelling in de sector. Op het einde van het tweede leerjaar van de derde graad tso krijgt de jongere het diploma secundair onderwijs. Hiermee kan de jongere Ofwel verder studeren in het hoger onderwijs De studierichtingen in de derde graad tso binnen het studiegebied zijn gericht op doorstroming naar de professionele bacheloropleidingen in het economisch studiegebied. Ofwel een specialisatiejaar volgen Na de derde graad kan de jongere zich specialiseren en/of zijn vaardigheden verbreden via de 7e specialisatiejaren in het studiegebied. 3de graad tso - Bedrijfseconomie 11

12 2 Beginsituatie 2.1 In het eerste leerjaar van de derde graad De voorkennis van de jongere, die in de derde graad tso begint kan verscheiden zijn. De jongere kan komen uit: de tweede graad tso; de tweede graad -talen tso; de tweede graad aso of uit een tweede graadsstudierichting van een ander studiegebied tso of kso. De jongere uit de tweede graad tso kan probleemloos instromen in de derde graad tso. De jongere uit de tweede graad -talen tso heeft een te smalle commerciële, boekhoudkundige en wiskundige basis gekregen. Van hem wordt een extra inspanning verwacht om via een individueel programma mogelijke achterstanden weg te werken. De jongere uit de tweede graad aso of uit een tweede graadsstudierichting van een ander studiegebied tso heeft geen commerciële en boekhoudkundige vorming en een te smalle informaticavorming gekregen. Van hem wordt een extra inspanning voor bovenvermelde tekorten verwacht tijdens het hele eerste leerjaar van de derde graad tso. De school zal hiervoor een gepast inhaalprogramma opstellen en voor begeleiding zorgen. Ook in de loop van het schooljaar kunnen leerlingen normaliter tot en met 15 januari toegelaten worden. Het spreekt vanzelf dat de school dan sluitende afspraken moet maken om achterstanden weg te werken. 2.2 In het tweede leerjaar van de derde graad Van rechtswege kan niet ingestapt worden in het tweede leerjaar van de derde graad tso vanuit een ander studiegebied. De jongere moet het eerste en het tweede leerjaar van de derde graad in éénzelfde studierichting volgen. Uitzonderingen zijn hierop mogelijk: correcte informatie is beschreven in SO 64, onderdeel Raadpleeg hiervoor de graad tso - Bedrijfseconomie

13 3 Algemene pedagogisch-didactische wenken Het leerplan Bedrijfseconomie is een geïntegreerd leerplan waarin bedrijfseconomische aspecten, boekhoudkundige aspecten, juridische aspecten, zakelijk-communicatieve aspecten, commerciële aspecten en informatica-aspecten aan bod komen in de context van enerzijds het zelfstandig ondernemerschap en de werking van een onderneming en anderzijds het beroep van commercieel-administratief medewerker binnen deze onderneming. De leerplandoelstellingen zijn geïntegreerd geformuleerd. Binnen elk onderdeel van het leerplan kunnen leerplandoelstellingen aan bod komen van bedrijfseconomische aard, commerciële aard, boekhoudkundige aard, zakelijk-communicatieve aard, juridische aard. De informaticaleerplandoelstellingen werken ondersteunend. Het doel is om deze leerplandoelstellingen geïntegreerd te realiseren. De projecten die in bijlage geformuleerd zijn en de specifieke pedagogische didactische wenken, geformuleerd bij de verschillende leerplanonderdelen, bieden hiervoor ruime kansen. Het leerplan Bedrijfseconomie bestaat uit drie delen: Deel 1: De onderneming en haar omgeving Deel 2: Het werken in een onderneming: commerciële en administratieve verrichtingen Deel 3: Het beleid van een onderneming In onderstaande tabel staat de inhoudstafel van dit leerplan met richtinggevende lestijden voor de verschillende onderdelen (25 lesweken x 9 lestijden x 2 schooljaren = 450 lestijden) Onderdeel Aantal lestijden Deel 1 De onderneming en haar omgeving 1 De economische omgeving 15 2 Ondernemend werken als werkgever en werknemer 12 3 De onderneming en haar stakeholders 14 4 Doelstellingen van de onderneming 20 5 Keuze van het product 15 6 Prijsbepaling 20 7 Plaats 8 8 Promotie 10 9 Presentatie 4 10 Personeel 36 3de graad tso - Bedrijfseconomie 13

14 Onderdeel Aantal lestijden Deel 2 Het werken in een onderneming: commerciële en administratieve verrichtingen 1 Werkplanning en communicatie in een administratieve omgeving 25 2 Flowcharts en procedures 8 3 Voorraadadministratie 16 4 Btw-reglementering en boekhoudkundige implicaties 16 5 Aankopen en aankoopadministratie 45 6 Verkopen en verkoopadministratie 45 Onderdeel Aantal lestijden Deel 3 Het beleid van een onderneming 1 Sociale zekerheid en verzekeringen 12 2 Fiscaliteit 16 3 De boekhouding als beleidsinstrument 15 4 Commercieel beleid 40 5 Buitenlands beleid 18 6 Investeringsbeleid 6 7 Financieel beleid 14 8 Personeelsbeleid human resources 10 9 Duurzaam ondernemen 10 Onderdeel Aantal lestijden Geïntegreerde proef(*) 50 (*) In bijlagen 10.3 en 10.4 vind je enkele voorbeelden van geïntegreerde proeven, waarbinnen een reeks leerplandoelstellingen gerealiseerd worden uit deel 1, deel 2 en deel 3. Indien je één van deze voorbeelden van geïntegreerde proef gebruikt, spreekt het voor zich dat het aantal lestijden, dat je hiervoor gebruikt, in mindering dient gebracht te worden van de richtinggevende lestijden van de delen 1, 2 en 3. Uiteraard kan je ook zelf een GIP-opdracht construeren aan de hand van de leerplandoelstellingen. 14 3de graad tso - Bedrijfseconomie

15 Het vak Bedrijfseconomie en de geïntegreerde proef (GIP) De ministeriële omzendbrief SOZ(91)7 van 3 mei 1991 verplicht elke school om in het tweede leerjaar van de derde graad tso een geïntegreerde proef te organiseren. De omzendbrief vermeldt dat de geïntegreerde proef slaat op de vakken en specialiteiten van het fundamenteel optioneel gedeelte. Omdat het vak Bedrijfseconomie een geïntegreerd geheel vormt van bedrijfseconomische aspecten, boekhoudkundige aspecten, commerciële aspecten, juridische aspecten, zakelijk-communicatieve aspecten en informatica-aspecten, ligt het voor de hand dat een aantal leerplandoelstellingen onder de vorm van opdrachten in het kader van de geïntegreerde proef kan behandeld worden. Deze opdrachten kunnen zowel een individueel karakter als een groepskarakter of een combinatie van beiden hebben. In de specifieke pedagogisch-didactische wenken wordt meermaals verwezen naar leerplandoelstellingen die kunnen gerealiseerd worden in het kader van de geïntegreerde proef. Het ligt voor de hand dat de leerlingen hier tijdens de les op regelmatige tijdstippen kunnen aan werken. De leraar moet er bewust naar streven om ook een aantal opdrachten buiten de lestijd door de leerlingen te laten realiseren. Het spreekt voor zich dat de neerslag van de geïntegreerde proef met een tekstverwerkingspakket gebeurt: de aanmaak van een inhoudstafel, het gebruik van sjablonen en opmaakprofielen met koppen, koptekst/voettekst, paginanummering, kunnen in deze context aangeleerd worden. Naast het vak Bedrijfseconomie kunnen ook andere vakken betrokken worden, zoals bijvoorbeeld Nederlands en de vreemde talen. Bovenvermelde kennis, vaardigheden en attitudes kunnen inspirerend werken in de ontwikkeling van de opdrachten voor de leerlingen. Het vak Bedrijfseconomie en de BIN-normen In het vak Bedrijfseconomie zijn de doelstellingen in verband met Toegepaste informatica verweven. Het spreekt voor zich dat bij de verwerving van deze doelstellingen de BIN-normen dienen toegepast te worden. De BINbrochure is een handig instrument. Het vak Bedrijfseconomie en werkvormen Heel wat leerplandoelstellingen moeten projectmatig bereikt worden in dit leerplan. Het is belangrijk om één of meerdere werkvormen te kiezen om de leerplandoelstellingen aan op te hangen (bijvoorbeeld minionderneming, oefenfirma, leeronderneming, bedrijfsspelen, bedrijfssimulaties, bedrijfsbezoeken, ). In de pedagogischdidactische wenken wordt hiernaar regelmatig verwezen. Daarnaast is er volop ruimte om binnen het kader van begeleid zelfstandig leren leerlingen de leerstof te laten verwerken. Het elektronische leerplatform biedt uitstekende mogelijkheden om leerlingen via leerpaden zelfstandig de leerstof te laten verwerken. In combinatie met het elektronische leerplatform kunnen de leerlingen ook in groepjes coöperatief leren door groepsopdrachten uit te werken. In zowel de werkvorm als het begeleid zelfstandig leren is er veel kans om de leerlingen te laten werken aan en te evalueren op bovenstaande vaardigheden en attitudes. Het vak Bedrijfseconomie en stages In de minimumvork lestijden van het vak Bedrijfseconomie is er geen expliciete ruimte voor stages voorzien. Bepaalde leerplandoelstellingen kunnen echter wel via de werkvorm stages bereikt worden. We denken hierbij dan vooral aan leerplandoelstellingen uit deel 2 Het werken in een onderneming: commerciële en administratieve verrichtingen. Voorwaarde hierbij is wel dat de leraar met het bedrijf waar de leerling stage loopt strikte afspraken maakt over de te bereiken doelstellingen. In de maximumvork lestijden van het vak Bedrijfseconomie zijn vanzelfsprekend stages mogelijk. De doelstellingen uit deel 2 Werken in een onderneming: commerciële en administratieve verrichtingen kunnen hierbij een richtsnoer zijn naar de invulling van de stages. Het complementaire karakter van de stages biedt hier ook ruimere mogelijkheden. Een combinatie van de hierboven beschreven opportuniteiten behoort uiteraard ook tot de mogelijkheden. 3de graad tso - Bedrijfseconomie 15

16 Het vak Bedrijfseconomie en websites Informatie opzoeken, filteren en verwerken is een belangrijke vaardigheid die leerlingen moeten bezitten in functie van verder studeren, werken, het privéleven. In dit leerplan is er heel veel ruimte om de leerlingen deze vaardigheid aan te leren. Er worden in een hele reeks pedagogisch-didactische wenken verwezen naar websites waar interessante informatie in verband met de leerplandoelstellingen staat. De leerplancommissie heeft de voorkeur gegeven aan het zoveel mogelijk expliciet weergeven van URL s van websites. Deze keuze heeft als groot voordeel dat de informatie zeer makkelijk bereikbaar is. We leven echter in een voortdurend wijzigende informatiemaatschappij, waarbij websites komen, gaan, migreren. Daardoor is het mogelijk dat na verloop van tijd bepaalde URL s niet correct meer zijn. Via een eenvoudige zoekopdracht door een zoekmachine zal je dan snel weer op het juiste spoor zitten. De samenwerking tussen de verschillende delen van het vak Bedrijfseconomie Het vak Bedrijfseconomie bestaat uit drie delen. In deel 1 krijgen de leerlingen voorbereiding en achtergrond om de commerciële en administratieve activiteiten uit te kunnen voeren. Tijdens de uitvoering van de commerciële en administratieve activiteiten wordt de leerstof uit deel 3 aangereikt als ondersteuning en verdieping. Het spreekt in deze context voor zich dat de drie delen niet los van mekaar mogen gezien worden; er is regelmatig interferentie tussen de verschillende delen. In de specifieke pedagogisch-didactische wenken zal regelmatig naar de samenwerking tussen de delen verwezen worden. Het vak Bedrijfseconomie en het genormaliseerd rekeningenstelsel In het onderdeel 9.2 van dit leerplan vind je het genormaliseerd rekeningenstelsel dat je kan gebruiken om de boekhoudkundige verwerking van de aan- en verkopen uit deel 2 te realiseren. Bij de ontwikkeling van de nieuwe leerplannen Bedrijfseconomie in de verschillende studierichtingen van de 2de graad tso handelsonderwijs en 3de graad tso handelsonderwijs, opteerden de leerplanmakers voor de ontwikkeling van twee rekeningstelsels op niveau van elke graad. Binnen de graad kunnen deze rekeningstelsels gebruikt worden in zowel de studierichtingen op tso-niveau als bso-niveau. Leerlingen die overstappen van bijvoorbeeld 5 tso naar 6 Kantoor bso zullen hetzelfde rekeningenstelsel gebruiken met dezelfde rekeningnummers en dezelfde rekeningbenamingen. Dit rekeningenstelsel bouwt voort op het rekeningenstelsel dat gebruikt wordt in de nieuwe leerplannen Bedrijfseconomie 2de graad tso en 2de graad -talen tso. Het zal gebruikt worden in de 3de graad tso, 3de graad Boekhouden-informatica tso en de 3de graad Kantoor bso. De mogelijke samenwerking tussen het vak Bedrijfseconomie en de vakken Nederlands, Frans, Engels en Duits In de pedagogisch-didactische werkvormen, geformuleerd bij de leerplandoelstellingen, zijn er heel wat verwijzingen rond mogelijke samenwerking tussen het vak Bedrijfseconomie en de vakken Nederlands, Frans, Engels en Duits. In bijlage 7 (zie 9.6 Mogelijke samenwerking tussen de vakken Bedrijfseconomie, Nederlands, Frans, Engels en Duits nog toe te voegen) zijn de leerplandoelstellingen van de vier taalvakken opgenomen die bedrijfseconomisch kunnen gekleurd worden. Hierdoor is er, naast de samenwerking voor de geïntegreerde proef (zie blz. 15 bovenaan) ruimte om nog meer samen te werken. 16 3de graad tso - Bedrijfseconomie

17 4 Voorbereiding op doorstroming naar professionele bachelor De studierichting 3de graad tso is doorstromingsgericht. Ze bereidt voor op professionele bacheloropleidingen op hogeschoolniveau. Bij de realisatie van de leerplandoelstellingen dient er voldoende aandacht te zijn voor specifieke vaardigheden en attitudes die de leerlingen nodig gaan hebben om succesvol een bacheloropleiding te starten. Onderstaande kennis, vaardigheden en attitudes worden algemeen als voorwaarden gesteld om succesvol een bacheloropleiding te volgen: Ten aanzien van algemene kennis en vaardigheden Vermogen tot analyse, synthese en interpretatie Van een tekst een schema maken De elementen van een redenering identificeren Een goede samenvatting maken Goed ontwikkeld geheugen Parate kennis bezitten over specifieke onderwerpen Observatievermogen Verschillen opmerken Communicatievaardigheid Nederlands (mondeling, schriftelijk) Communicatievaardigheid Engels en Frans Opinie formuleren over actuele problemen Een gesprek voeren Een leesbare en coherente tekst schrijven Een presentatie, voordracht geven Nieuws op Franse/Engelse radio/tv-zender volgen Engelse/Franse krant/roman lezen Over actuele thema s een eigen opinie formuleren en weten hoe anderen hierover denken 3de graad tso - Bedrijfseconomie 17

18 Ten aanzien van attitudes Leergierigheid Iets opzoeken in een encyclopedie, op internet en/of woordenboeken Vragen stellen aan deskundigen Creatief op zoek gaan naar nieuwe dingen Kritische ingesteldheid Niet zonder meer accepteren wat ergens gezegd/geschreven wordt Op zoek gaan naar bewijsvoering Fouten in redeneringen detecteren Creatieve ingesteldheid Nieuwe ideeën opperen Alternatieve oplossingen bedenken Een boodschap origineel verpakken Nauwgezetheid Logisch redeneren Nauwgezet afwerken van taken, puntgave weergave van ideeën Betrouwbaar zijn in afspraken Zin voor detail Teksten nalezen op taalfouten Aandacht hebben voor verzorgde lay-out Voetnoten lezen Regelmatige werkgewoontes Opstellen van studieplanning Regelmatig bijhouden van notities Samenwerkingsbereidheid Samen projecten uitwerken Eigen notities doorgeven Ethisch besef Zich vragen stellen bij consequenties van gedragingen en beslissingen De maatschappelijke gevolgen van werkzaamheden en beslissingen correct inschatten Aan bovenstaande algemene kennis, vaardigheden en attitudes kan perfect binnen dit leerplan Bedrijfseconomie gewerkt worden. In de specifieke pedagogisch-didactische wenken bij de leerplandoelstellingen wordt regelmatig verwezen naar werkvormen, waarbij de leerplandoelstellingen kunnen verworven worden met inbegrip van bovenstaande vaardigheden en attitudes. In deze context is het belangrijk om naast de kennis ook vaardigheden en attitudes mee te evalueren. Alleen op deze manier kunnen de leerlingen goed voorbereid worden op de overstap naar het hoger onderwijs. 18 3de graad tso - Bedrijfseconomie

19 5 Leerplandoelstellingen, leerinhouden en pedagogischdidactische wenken DEEL 1: De onderneming en haar omgeving 1 De economische omgeving (15 u) 1.1 De economische conjunctuur 1 Aspecten van het begrip economische conjunctuur toelichten. 2 De economische omgeving indelen in sectoren en van elk een voorbeeld noemen. 3 De evolutie van deze verschillende sectoren binnen België en zijn buurlanden in cijfers weergeven en verklaren door middel van een grafiek. Begrip aan de hand van parameters Vergelijking met wereldeconomie aan de hand van cijfers Cijfers en statistieken verwerken in een rekenblad Primaire, secundaire, tertiaire en quartaire sector Evolutie en verklaring sectoren Op vind je allerlei recente cijfers/grafieken over de economische conjunctuur. Een economische sector kan uitgewerkt worden in het kader van een opdracht van de geïntegreerde proef (GIP), minionderneming, oefenfirma, 3 Deze cijfers worden bij voorkeur weergegeven met een taartdiagram, staafdiagram of lijndiagram. 1.2 Marktonderzoek en analyse 4 Een marktonderzoek voorbereiden aan de hand van een begrippenkader. Reden marktonderzoek: formuleren probleemstelling Kwantitatieve en kwalitatieve informatie Interne en externe informatiebronnen Criteria uitbesteding of zelf opzetten: analyse Onderzoeksmethodes: mondeling, schriftelijk, telefonisch, digitaal, Soorten vragen binnen marktonderzoek: gesloten vragen, open vragen, filtervragen, meerkeuzevragen, identificatievragen 3de graad tso - Bedrijfseconomie 19

20 Belang eenduidigheid vragen Doelgroep 5 Een marktonderzoek opzetten. Enquête opmaken met tekstverwerkingspakket Enquête laten beantwoorden Resultaten enquête verwerken Resultaten enquête analyseren en interpreteren aan de hand van grafieken Resultaten enquête presenteren met presentatiepakket De bedoeling van dit hoofdstuk is een aantal theoretische begrippen rond marktonderzoek aan te reiken. Vervolgens, aan de hand van een gevalstudie binnen de economische omgeving, deze begrippen uitleggen en situeren. In deel 3.4 Commercieel beleid zullen de leerlingen het marktonderzoek als toepassing binnen hun eigen project uitvoeren. Zij zullen dan zelf een onderzoek opstarten en de resultaten analyseren en interpreteren. Dit kan gebeuren binnen de context van bijvoorbeeld de geïntegreerde proef of een werkvorm zoals minionderneming, oefenfirma, De achteruitgang van detailhandel fietsenverkoop in Vlaanderen kan bijvoorbeeld een aanleiding zijn om een marktonderzoek te starten. Dit bedoelen we met probleemstelling. Voorbeelden van interne informatiebronnen die bij een marktonderzoek kunnen worden aangesproken zijn: de marketingafdeling, de verkoopafdeling, de boekhouding, productieplanning/administratie, personeelszaken, overige stafafdelingen. Onder de externe informatiebronnen bevinden zich o.a. overheidsinstanties, kranten en tijdschriften, beroepsverenigingen, vaktijdschriften, eindverhandelingen, een eigen marktonderzoek. Verdere mogelijke links voor externe informatiebronnen binnen de economische omgeving zijn: Ecodata, NIS, lijst van erkende beroepsverenigingen, KMO bibliotheek van het VLAO. Binnen de eigen school zijn er tal van mogelijkheden om de medeleerlingen te bevragen met een enquête rond een bepaald thema zoals bijvoorbeeld mobiliteit, roken, vrijetijdsbesteding,. De opmaak van de bevraging kan met een tekstverwerkingspakket gebeuren (door gebruik te maken van aankruisvakjes). De resultaten van de bevraging kunnen in een rekenblad verwerkt worden met bijvoorbeeld lijndiagram, diverse staafdiagrammen, taartdiagram,. De leerlingen kunnen een presentatie voorbereiden en geven in de klas. 20 3de graad tso - Bedrijfseconomie

21 2 Ondernemend werken als werkgever en werknemer (12 u) 2.1 Vaardigheden en attitudes van een ondernemer 6 Een studie van de verschillende facetten van de vaardigheden en attitudes bij het ondernemerschap maken met behulp van een aantal portretten van ondernemers. 7 Een zelf-confrontatietest rond persoonlijke vaardigheden voor zelfstandig ondernemen afleggen. 8 Resultaten analyseren van een zelf-confrontatietest. 9 Conclusie van de zelf-confrontatietest formuleren met behulp van een tekstverwerkingsprogramma met toepassing van BIN-normen. Ondernemer: vaardigheden en attitudes Zelf-confrontatietest Zelf-confrontatietest: analyse Zakelijke tekst: bladschikking in tekstverwerking De leerlingen kunnen individueel of per twee een zelfstandige ondernemer interviewen. In het gesprek kunnen de facetten vaardigheden en attitudes aan bod komen. Alle resultaten van het gesprek worden bijgehouden voor de schriftelijke verwerking van de zelf-confrontatietest. In het startershandboek van UNIZO vind je een zelf-confrontatietest rond de persoonlijke vaardigheden van een zelfstandige ondernemer. Deze test kan je door de leerlingen laten afleggen en evalueren. De leerlingen zullen zo hun zelfstandigheidsgehalte kunnen meten. De resultaten van hun zelf-confrontatietest kunnen ze vergelijken met de resultaten van het gesprek met de ondernemer. Conclusies hieruit kunnen in een zakelijke tekst geschreven worden, waarbij met het vak Nederlands kan samengewerkt worden. Er wordt vooral aandacht besteed aan de inhoud, bladschikking en het foutloos typen. De resultaten kunnen mondeling door de leerlingen voor hun medeleerlingen toegelicht worden aan de hand van een presentatiepakket. Via kan je onder andere zelf-confrontatietesten en testen voor ondernemingszin bekomen. Het kan niet alleen nuttig zijn dat de leerlingen geconfronteerd worden met zichzelf, maar het kan ook heel verrijkend zijn dat dit gebeurt door een medeleerling, zodat men kan toetsen of het zelfbeeld ook door anderen op dezelfde manier wordt ervaren. Doorheen deze twee studiejaren is het heel nuttig aandacht te besteden aan de evolutie van de competenties (de kennis, vaardigheden en attitudes die iemand nodig heeft om een bepaalde opdracht uit te voeren) van de leerlingen. Kennis, vaardigheden en attitudes kunnen niet alleen bekeken worden vanuit het standpunt van de zelfstandige ondernemer, maar ook vanuit de invalshoek werknemer-leerling in diverse projecten. Daarbij is het belangrijk dat deze competenties niet alleen geëvalueerd worden als een loutere momentopname, maar dat de klemtoon eveneens gelegd wordt op het werken en dus de evolutie van kennis, vaardigheden en attitudes doorheen de twee opeenvolgende schooljaren. 3de graad tso - Bedrijfseconomie 21

22 2.2 Risico s en opportuniteiten van het ondernemerschap 10 Een studie van de verschillende facetten van de risico s en opportuniteiten bij het ondernemerschap maken met behulp van een aantal portretten van ondernemers. 11 Ondernemersvaardigheden en attitudes van een commercieel-administratief bediende toetsen in een concrete situatie. 12 Ondernemersvaardigheden en attitudes, nuttig voor je privéleven, toetsen aan de hand van een concrete situatie. Ondernemer: risico s en opportuniteiten Zelfstandig ondernemen: voor- en nadelen Werkgever-werknemer: juridisch onderscheid Commercieel-administratief bediende: ondernemersvaardigheden en attitudes Privé-leven - balans arbeid-vrije tijd: ondernemersvaardigheden en attitudes 10 De leerlingen kunnen individueel of per twee een zelfstandige ondernemer gaan interviewen (zie ook 2.1 Vaardigheden en attitudes van een ondernemer ). In ditzelfde gesprek kunnen ook de facetten risico s en opportuniteiten aan bod komen. Binnen risico s kan er aandacht zijn voor verantwoorde risico s en onverantwoorde risico s. Ook de voor- en nadelen van het zelfstandig ondernemen kunnen onderwerp van gesprek zijn. Bij het juridisch onderscheid werkgever-werknemer komen alleen de gezagsverhoudingen aan bod. 11 Binnen het Beroepsopleidingsprofiel Administratief-commercieel medewerker binnendienst zijn de volgende vaardigheden van groot belang: klantgerichtheid, zakelijke en commerciële ingesteldheid, accuratesse, zin voor samenwerking, leergierigheid. Een commercieel medewerker dient vrij flexibel te werken. In deze context kunnen de leerlingen nadenken over hun toekomst na het secundair onderwijs: verder studeren of werken. Deze keuzes zullen hun vrije tijd beïnvloeden. Uit de zelf-confrontatietest kun je de leerlingen de ondernemersvaardigheden laten distilleren die je nodig hebt in je privé-leven. Allicht zullen er een aantal overlappend zijn met het beroepsleven. Hier is er vakoverschrijdende samenwerking mogelijk met het vak Nederlands, waarbij de leerlingen een schrijfoefening kunnen maken rond hun toekomst. 22 3de graad tso - Bedrijfseconomie

23 3 De onderneming en haar stakeholders (14 u) 3.1 Relatie met klanten en leveranciers 13 De relatie met klanten en leveranciers beschrijven aan de hand van een begrippenkader. 14 De business to consumer market (B2C: consumentenmarkt) en business to business market (B2B: zakelijke markt) binnen de doelgroep klanten beschrijven. 15 De verschillende criteria bespreken die van belang zijn bij de keuze van de leveranciers. 16 De belangrijkste marktvormen verklaren in functie van klanten en leveranciers. Belang relatie klanten-leveranciers Custom Relationship Management (CRM) Supplier Relationship Management (SRM) Bepalen doelgroep klanten en leveranciers B2C of B2B: verschil Criteria bij consumentenmarkt: leeftijd, geslacht, opleidingsniveau, woonplaats, welstandsklasse, beroep, vrijetijdsbesteding Criteria bij zakelijke markt: bereikbaarheid van de klant, de grootte van onderneming, aantal werknemers, sector, de markt waarbinnen de klant zich bevindt E-commerce: toenemend belang en gebruik in beide segmenten Criteria leverancierskeuze: kostenaspect, graad van automatisatie, vertrouwen in de leverancier, de grootte van de onderneming, aantal werknemers, sector, vestigingsplaats, familiebedrijven of grote bedrijven, verkoopsvoorwaarden Enkele leveranciers voor een specifiek product/dienst zoeken Volledige concurrentie, monopolie, monopolistische concurrentie en oligopolie 13 De leerlingen moeten het CRM-begrip met een eenvoudig voorbeeld kunnen verklaren. Colruyt probeert bijvoorbeeld zijn klanten te binden met de Colruytkaart. De klant krijgt een aantal voordelen (cash geld opnemen, reclamefolders, ). Colruyt krijgt zicht op de aankopen van de klant en zorgt voor gepersonaliseerde reclamefolders. 14 De leerlingen moeten het SRM-begrip met een eenvoudig voorbeeld kunnen verklaren. Colruyt heeft zich bijvoorbeeld bij een Europese aankoopcentrale aangesloten om nog betere prijzen bij de leveranciers te kunnen bedingen. 15 De leerlingen kunnen enkele leveranciers zoeken via onder andere internet, Trends Top 5000, Gouden Gids, Deze zoekopdracht kan gekaderd worden in een project met een oefenfirma of minionderneming. 3de graad tso - Bedrijfseconomie 23

24 3.2 Relatie met de overheid 17 De regulerende en deregulerende werking van de overheid ten aanzien van bedrijven aan de hand van voorbeelden beschrijven. Begrip en voorbeelden Voorbeelden van regulerende werking: vestigingswet, milieuwetgeving, vergunning, Zie hiervoor ook op Een voorbeeld van deregulerende werking is de vormgeving van de Europese Unie (wegvallen van de grenzen, Europese wetgeving,.) 3.3 Relatie met de financiële instellingen 18 De relatie tussen aandeelhouders en banken als financier van de onderneming aan de hand van een begrippenkader beschrijven. 19 De relatie tussen de onderneming en de aandeelhouders in zijn verschillende facetten beschrijven. 20 Het verband aantonen tussen financieren met eigen middelen en rol van de beurs. 21 Aantonen aan de hand van voorbeelden dat de overheid en investeringsmaatschappijen financiële steun verlenen aan diverse bedrijven of sectoren. Aandeelhouders: eigen vermogen Banken: vreemd vermogen Financiering eigen vermogen en vreemd vermogen: voor- en nadelen Relatie met de banken: wederzijds vertrouwen en duurzame samenwerking De onderneming: belang goede relatie met aandeelhouders Bedrijfsleiding en aandeelhouders: gelijke en tegengestelde belangen Informatie aandeelhouders: uitleg beleid, toelichting resultaten, openheid en transparantie De onderneming: financiering eigen middelen beurs De overheid: financiële steun Investeringsmaatschappijen: financiële steun Een concrete toepassing hierop wordt uitgewerkt in hoofdstuk 7 Financieel beleid van deel We verwijzen hier naar Gedragscodes tussen KMO s en banken: Op deze website vind je een presentatie rond de werking van de beurs. Een bankmedewerker kan dit onderwerp ook praktisch toelichten in de klas. Hier wordt de beurs enkel als financieringsinstrument besproken. Bij hoofdstuk 6 Prijsbepaling van Deel 1 wordt de beurs besproken in het kader van de marktvorm volkomen concurrentie. 21 De financieringsmogelijkheden door financiële instellingen en de overheid wordt besproken in hoofdstuk 7 Financieel beleid van deel de graad tso - Bedrijfseconomie

25 3.4 Relatie met andere stakeholders 22 Recente artikels opzoeken en bespreken waarbij de andere stakeholders een belangrijke rol spelen. Andere stakeholders: vakbonden, werkgeversorganisatie, media, consumentenorganisaties, buurt, buitenlandse actoren Stakeholders: belangen Hierbij is het wenselijk dat de leerlingen voorbeelden van de verschillende belanghebbende partijen kunnen opsommen en het belang ervan inzien voor de onderneming. 4 De doelstellingen van de onderneming (20 u) 4.1 Doelstellingen op korte en lange termijn 23 Verschillende facetten van doelstellingen op korte en lange termijn in de onderneming beschrijven. Doelstellingen korte en lange termijn: belang Mission statement: voorbeelden Strategische planning (lange termijn): omschrijving Onderdelen marketingplan (korte termijn): ondernemingssituatie, marketingmix en actieplan Via websites van bedrijven kunnen de leerlingen op zoek gaan naar voorbeelden van mission statement van bedrijven. Het begrip strategische planning kan in het kader van een opdracht voor de geïntegreerde proef (GIP) door de leerlingen uitgewerkt worden. De strategische planning is dynamisch gelinkt aan de evoluerende markt. 4.2 Doelstellingen volgens ondernemingsvorm 24 Het verschil tussen een eenmanszaak en een vennootschap toelichten aan de hand van opgezochte informatie. 25 De kenmerken van de courante vennootschapsvormen toelichten en vergelijken aan de hand van opgezochte informatie. Eenmanszaak of vennootschap: oprichting, aansprakelijkheid, verplichtingen Meest courante vennootschapsvormen: evba, bvba, cvba, nv, cv en cvoka: kenmerken 3de graad tso - Bedrijfseconomie 25

26 26 De kenmerken van een vzw toelichten aan de hand van opgezochte informatie. Vzw: kenmerken De leerlingen moeten deze doelstelling niet als parate kennis bezitten informatie opzoeken en bespreken volstaat. (bijvoorbeeld via 25 Het is belangrijk om de leerling te wijzen op enerzijds veilige vennootschappen (zoals nv en bvba) en anderzijds op onveilige vennootschappen (zoals cv). De wetgever heeft in het burgerlijk wetboek aan nv en bvba veel wetgevend werk besteed bijvoorbeeld bij faillissement zijn er wettelijke veiligheidsclausules ingebouwd. Bij de onveilige vennootschappen is dit niet het geval. Hierdoor zijn de risico s beduidend hoger. 4.3 Doelstellingen en formaliteiten bij de start van een onderneming Opstarten van een onderneming 27 Begrippen, voorwaarden, formaliteiten, instanties, wettelijke verplichtingen, instellingen ter vervulling van de formaliteiten, beroepsuitoefeningsvoorwaarden in verband met het zelfstandig ondernemerschap opzoeken. Begrip ondernemer Vestigingsvoorwaarden Opstarten eigen zaak: instanties voor informatie en hulp Voorafgaande wettelijke verplichtingen: handelsnaam, ondernemingsnummer, btw-inschrijving, financieel rekeningnummer, huwelijksstelsel, aansluiting sociale verzekeringskas en mutualiteit Instellingen voor vervulling formaliteiten Kruispuntbank: doel Ondernemingsloket: doel en werking Beroepsuitoefeningsvoorwaarden: vestigingswet, andere reglementeringen en vergunningen Op kan je hierover uitgebreide informatie vinden. Door de vereenvoudiging van de administratieve last bij de opstart van een onderneming, verandert de reglementering ter zake regelmatig. Raadpleeg daarom steeds actuele informatie, die je kan vinden op diverse websites van middenstandsorganisaties en de Vlaamse overheid. Beperk het opzoekwerk tot twee beroepen. Heel wat van deze doelstellingen kunnen bereikt worden door een goed voorbereid bezoek aan een ondernemingsloket. Leerlingen kunnen heel wat vragen op voorhand bezorgen aan een medewerker van het loket. Deze opdracht kan een deel uitmaken van de geïntegreerde proef. De resultaten kunnen verwerkt worden in een paper. 26 3de graad tso - Bedrijfseconomie

27 4.3.2 Bijzondere reglementeringen 28 De wettelijke verplichtingen inzake milieu en ruimtelijke ordening waaraan een ondernemer moet voldoen opzoeken. 29 Informatie opzoeken over speciale reglementeringen in verband met de openingstijden, wekelijkse rustdag, zondagssluiting, openingsuren, nachtwinkels. 30 Informatie opzoeken over de verplichtingen in verband met de wet op de privacy, de wet op de auteursrechten en sofwarelicenties. Milieu en ruimtelijke ordening: wettelijke verplichtingen stedenbouwkundige vergunning socio-economische vergunning milieuvergunning afvalstoffen milieuheffingen bodemattest Verpakkingsafval: terugnameplicht Elektro: aanvaardingsplicht: (Recupel) Milieuloket: functie Speciale reglementeringen: openingstijden, wekelijkse rustdag, zondagssluiting, openingsuren, nachtwinkels De wet op de privacy Auteursrechten: Sabam en Reprobel Softwarelicenties Op onder andere de website kan je hierover uitgebreide informatie vinden. Heel wat van deze doelstellingen kunnen bereikt worden door een goed voorbereid bezoek aan een ondernemingsloket. Leerlingen kunnen heel wat vragen op voorhand bezorgen aan een medewerker van het loket. Deze opdracht kan een deel uitmaken van de geïntegreerde proef. De resultaten kunnen verwerkt worden in een paper. Het verpakkingsafval wordt verwerkt door verwerkers aangeduid door de overheid. De reglementering in verband met de Wet op de spraktijken komt hier niet aan bod. Dit wordt behandeld in de hoofdstukken 5 Product, 6 Prijs en 8 Promotie van deel Sociaal en fiscaal statuut 31 De belangrijkste sociale rechten en verplichtingen opzoeken van de ondernemer (zelfstandige in hoofd- of bijberoep), helpers, meewerkende echtgeno(o)t(e). 32 Opzoeken welke diensten een sociale verzekeringsmaatschappij kan vervullen. De ondernemer, helper, meewerkende echtgeno(o)t(e): sociale rechten en verplichtingen Sociale verzekeringsmaatschappij: diensten 3de graad tso - Bedrijfseconomie 27

28 33 Het sociaal statuut van een bediende/arbeider opzoeken en situeren ten opzichte van een ondernemer. 34 De belangrijkste fiscale plichten en rechten van een ondernemer (zelfstandige in hoofd- en bijberoep) opzoeken. 35 Opzoeken welke diensten een fiscaal raadgever kan vervullen. Sociaal statuut: bediende/arbeider tegenover ondernemer De ondernemer: fiscale rechten en plichten Fiscaal raadgever: diensten Op de website kan je hierover uitgebreide informatie vinden. 31 Via de websites (BIBF: Beroepsinstituut voor erkende boekhouders en fiscalisten) en (IAB: Instituut van de accountants en belastingconsulenten) kan je uitgebreide info vinden over fiscale diensten. 5 Keuze van het product (15 u) 5.1 Productgroep en assortiment 36 Een aantal begrippen in verband met producten en diensten verklaren aan de hand van voorbeelden. 37 Het begrip productassortiment, assortiment in de breedte, hoogte en diepte omschrijven en illustreren met voorbeelden. 38 Het belang van het assortiment voor de marketingmix omschrijven. 39 De reglementering in verband met gezamenlijk aanbod toelichten en toepassen op concrete voorbeelden. Product en dienst: begrip Materiële en immateriële producten: begrip en verschil Duurzame en niet-duurzame producten: begrip en verschil Consumentenproducten en industriële producten: begrip en verschil Convenience goods, shopping goods en speciality goods, preference goods: begrip Productgroep: begrip Productassortiment: begrip Assortiment in de breedte, lengte en diepte Assortiment: belang Gezamenlijk aanbod: reglementering De leerlingen kunnen individueel of in groepjes het productassortiment bestuderen door een bezoek te brengen aan de onderneming. Een andere mogelijkheid is het bestuderen van de catalogus of de website. Tegelijkertijd met de beschrijving van het assortiment kunnen ook de risico s en de opportuniteiten van een breed en/of een 28 3de graad tso - Bedrijfseconomie

29 diep assortiment aan bod komen. Via de site kun je in het onderdeel Opdrachten de leerlingen verschillende oefeningen laten maken rond het productassortiment van verschillende bedrijven. Ook uit het onderdeel Topics kunnen een aantal oefeningen rond de breedte en diepte van het assortiment gemaakt worden. 5.2 Produceren en productiefactoren 40 Aspecten van productiefactoren in een productieproces verklaren aan de hand van cijfermateriaal. Begrip productiefactoren Evolutie van het belang van verschillende productiefactoren verklaren en weergeven in tabel of grafiek Hierbij is het de bedoeling dat de leerlingen leren inzien dat onze economie meer en meer evolueert naar een economie waar het aanbieden van diensten heel belangrijk wordt. 5.3 Productlevenscyclus 41 Verschillende begrippen in verband met de productlevenscyclus verklaren. 42 De grafiek van de productlevenscyclus van een product in een rekenblad interpreteren. Productlevenscyclus: fasen en kenmerken fasen Productlevenscyclus: belang voor marketingmix Productlevenscyclus: rekenblad Een interessant naslagwerk bij dit onderwerp is het boek Productlevenscyclus van P. Verhaert. 5.4 Kwaliteit, garantie en service 43 De begrippen kwaliteit, garantie en service omschrijven en illustreren met voorbeelden. 44 De reglementering in verband met garantie toelichten en illustreren met voorbeelden. Kwaliteit, garantie en service: begrippen Belang voor marketing-mix Garantie: reglementering Om deze leerplandoelstellingen op een praktijkgerichte wijze te realiseren, kan je garantieboekjes van bepaalde producten bespreken in functie van de leerplandoelstellingen. 3de graad tso - Bedrijfseconomie 29