tla NIEUW- EN VERBOUW TWEEDE KAMER DER ST.ATEN-GENERAAL PriJS f. 19,00 echmscbe Un1VElrs1te1t Eindhoven

Transcriptie

1 tla echmscbe Un1VElrs1te1t Eindhoven NEUW- EN VERBOUW TWEEDE KAMER DER ST.ATEN-GENERAAL 1 PriJS f. 19,00 0

2 VOORWOORD Door de grote hoeveelheid aan materiaal was het noodzakelijk dit jaar het collegedictaat t.b.v. het "Projectencollege" 71'641 in twee delen uit te geven. Deel 1. bevat een stukje historie en vooral de belangrijke voorstudie die leidde tot het definitieve programma van eisen en de basis vormt voor het nu gerealiseerde ontwerp voor de "nieuw-/verbouw van de Tweede Kamer der Staten Generaal" door r. P.B. de Bruyn. Deel2. behandelt de "nieuw-/verbouw van de Tweede Kamer der Staten Generaal" zoals deze is gerealiseerd, met name; de opdracht, het architectonisch-stedebouwkundig ontwerp, de constructies, de installaties en de uitvoering. Voor de samenstelling van deze dictaten zijn wij bijzondere dank verschuldigd aan de auteurs voor hun belangeloze medewerking en aan het ministerie van VROM, de Rijksgebouwendienst, de Architekten Cie., Adviesbureau D3BN, aannemingmaatschappij J.P. v. Eesteren B.V. en de firma Zeidier & Wimmei voor het beschikbaar stellen van hun materiaal. r. J.F.G. lanssen P. Avidar TUE

3 PROJECTENCOLLEGE Tf641 NEUWBOUW TWEEDE KAMER DER STATEN GENERAAL 1 DEPRUSVRAAG VOOR HET ONTWERP VAN EEN PALES BESTEMD VOOR DE VERGADERNGEN DER STATEN-GENERAAL VROM/RGD r. J.L. Geluk EEN BOUWSEL VAN WOORDEN VROM/RGD DE GESCHEDENS VAN DE MEERVOUDGE OPDRACHT VOOR DE UTBREDNG EN VERBOUWNG VAN DE TWEEDE KAMEil. Ruud Brouwers 1981 (gedeeltelijk). RESULTAAT VAN HET ONDERZOEK NEUW- EN VERBOUW TWEEDE KAMER DER STATEN GENERAAL 1981 VROM/RGD r. P.B. de Bryun RESULTAAT VAN HET ONDERZOEK NEUW- EN VERBOUW TWEEDE KAMER DER STATEN GENERAAL. PROGRAMMA VAN ESEN 1981 VROM/RGD SAMENBUNDELNG RAPPORTEN MET DANK AAN HET MNSTERE VAN VROM r. J.F.G. Janssen P. Avidar TUE 1993

4 DE PRJSVRAAG VOOR HET ONTWERP VAN EEN PALES bestemd voor de VERGADERNGEN DER STATEN-GENERAAL ,.,... (~ '-~' en de betekenis van het Binnenhof in het licht van de geschiedenis tussen 1579 en 1980.

5 NHOUDSOPGAVE pagina nleiding 1 Voorgeschiedenis 3 Voorbereiding van de prijsvraag 4 Beoordeling concept-programma 6 Het programma van de prijsvraag 8 Rapport van de Jury 9 Meervoudige opdracht aan de programmacommissie 11 Fundamentele kritiek op het programma als nasleep van de prijsvraag 12 De Ridderzaal het centrum van het Binnenhof 15 Bronvermelding 18

6 Eerst is vastgesteld, dat als criterium voor het doorgaan naar de tweede ronde zou gelden, dat die inzenders in aanmerking komen. waarvan op grond van hun ingediende plan mag worden aangenomen. dat zij in de tweede ronde met verwerkmg van de opmerkingen kunnen komen tot een plan. dat voldoet aan de verwachtingen van de prijsvraaguitschrijver. zoals deze in het programma van eisen zijn vastgelegd. Teneinde elkaar bij de eindstemming niet te beïnvloeden is schriftelijk gestemd Het resultaat was, dat de grootst mogelijke meerderheld van de leden en plaatsvervangende leden van de jury de mening bleek toegedaan. dat geen inzenders voor de tweede ronde konden worden aangewezen. Afbeelding 1 Ontleend aan juryrapport pagina 14 van het van de prijsvraag. 0 Ministerie van Volkshulsvesting en Ruimtelijke Ordening Rijksgebouwendienst Cantraio o.,.~eue PJU'- th:ru K&lii'\&Gylit.an 1 l.. lu!;.;,r;oto, 61 42'll Po~ta.CJftho P"'sruus :toos2 2500EZ & Gta~ounh4QO ~ hth:r ir. P.B. Je Hrul]n St.udieupJracht nieu>j- en verbouw Tweede a:&mer t.e -:-Crovfl:nh4tJe Wel'knWD!r a-u.. oo On km:mnerk 11. n. ~~69 s JAN Afbeelding 2 Voorblad van de opdracht voor de huidige ronde aan architect De Bruijn. Als vervol9 op de a.eervoud1.ge <:.pdracl t konlbèrk 11.2~~tUO, d.d. 4 }uli PJ79 voór dtl nieuw"' en verbouw van ~Je '1\teeûè Kat.g,ur.::mt.v!lng:t U hierbij opdracht voor hl\\t ver.. r ichun v.,a.n èt;tn sluch.e aw:t de volqonde inhoudt ta) liet in uvt:rleq fta)t ;Je Tweede tt.:u~~&r en do tkjtrukk,,m dt:jn~i.t'(umchtên levoron va.n b )dt'.scjor <l.hl een.;,nj\!"tl:ot..:k no.~ar UiQ9ulJJke bnporkinqen v~n hut proqrülllak\ van o.1.oen J:.d..J arui 1979, c.{j of vet.t.tqintj van SODD.lq~t onde&dolen J.tt ûo rhuiate omqt~vih'} buj ten het Binuenholcomplex D09Gl1 jk J.s. {b) Uo;L verr.b;htt.::n v.an een ondcrzve:k,,.".;:.1 een opt..lual ttffcctie! qebruik van de beschikbare Cjel.Ouvon en eveht.ue~tl hiur.aan t.oa te vot~qen qobouw~n ronû h&t ihnnenho!. {ç) liet fllegcn van hut nodige ov~jric<j UK- t- de R.i )k:ogobou"'enüicnt>t, de Tweo,Jc lto:t.:dut, :Jo r.cmccntt:> '!>-Gr,f.vcnhaqu, de lhjks h.:rhit voor Je HohURUimten:ûrq en de Provincie Zt..ud Uolland ter n~,jt.trd invulllfi'j eu prccuo""t: iug v,an d~ randvoorv011aftlen.!r.ll ~l~t' nntwtk.kuien V<Jn C:hko;lc Btödeiicn V~l\ n.u.cbtegèlruik~ Wi.Utrih llltll C!(.!U <.>pt.ig!olle :rntd.nnatlc> Vi'ln bcst<laudt:?~bouwen cm üouwbt;.uw t ~t bi)<j~&teltiu ptol]tal&ol van ei~en tunnillh.:e te :":&t.e11en -C!U'ûVOOEwa.~~r\ltrn kdn wor.jén vcrwcuh1ll)kt. ";"even:~ ûii!lll lj een.ln::lc:t l te vcr!ocll.r.ffen 1n relev.lnte.:tspc::ctun.lho kost@'n, u1tvoer1nqsmof.)al1)khede:n. f.1aurt.ng~ ujdehjk te treffen ~voor- tl,.jltjlt!> kvpl 1:! hr tof fiin 1 :;t.tjr -PrJ.~t.ldt1f C d.t.l. <:9-U- '&0 ~ U laden t>t~lraf t.. nût.o ûe orq.,;u;t ~atle c ::.roct:durt.' l!tl het t 1 }dschel'lla.

7 - - nleidin2 De afloop van de prijsvraag voor het ontwerp van een uitbreiding ten behoeve van de Tweede Kamer in 1978 is bekend. De jury meende geen winnaar aan te kunnen wijzen omdat geen enkele inzending kon voldoen aan de door de jury gestelde criteria. Samengevat luidde de beoordeling: onvoldoende inzicht in de gebruikerseisent te weinig architectonische kwaliteit voor dit waardevolle historische gebied. De wijze waarop de besluitvorming in de jury tot stand kwam is hiernaast afgebeeld (afbeelding 1). Wie bij de huidige. voorbereidingen voor de nieuw- en verbouw ten behoeve van de Tweede Kamer betrokken is en kennis neemt van de geschiedenis van de prijsvraag die zich tussen 1863 en 1866 afspeelde, komt tot de ontdekking dat er "weinig nieuws onder de zon" is. Met enige verwondering daarover heb ik het hiernavolgende opgetekend. Zie voor de bronvermelding pagina 18. Bij de vele overeenkomsten tussen toen en nu dringt zich een duidelijk onderscheid op. Dat betreft de waardering van het begrip monumentaliteit. Dat het realiseren van een "waardig, grootach en vorstelijk" gebouw (een "Paleis") ten koste zou mogen gaan van voor ons vaderland zulke essentiële cultuur-historische waarden als toen in het geding waren, is tegenwoordig niet meer denkbaar. Bestudering van de geschiedenis van de bouwplannen voor ons parlement leert dat er ook nog een ander important verschil is tussen verleden en heden. De in 1866 op de onbekroonde prijsvraag volgende meervoudige opdracht aan de 3 architecten die het prijsvraagprogramma hadden opgesteld, leidde evenmin tot het gewenste resultaat. n 1870 bleek dat er geen f 1 miljoen ter beschikking was voor de bouw. Ook in 1922 kwam het niet zover. Geen van de 6 toen uitgenodigde architecten kreeg de opdracht zijn ingediend schetsontwerp nader uit te werken. De geraamde f 4 miljoen konden eveneens niet beschikbaar worden gesteld. Als vervolg op de meervoudige opdracht aan 3 architecten in 1978 heeft de heer ir. P.a. de Bruijn nu als enige architect een opdracht voor de nieuw- en verbouw van de Tweede Kamer ontvangen (afbeelding 2). Dat is nog niet eerder in de geschiedenis voorgekomen. Dit historisch besef maakt het des te boeiender de planvoorbereiding voor de nieuw- en verbouw ten behoeve van de Tweede Kamer van nabij mee te mogen maken. Thans is de onderzoekfase waartoe de Ministerraad op 29 augustus 1980 als vervolg op de recente meervoudige opdracht besloot volop aan de gang. Medio juni 1981 dient deze fase te worden afgerond met de keuze van een "model van ruimtegebruik" en het verstrekken van een opdracht voor het maken van een voorlopig ontwerp aan de architect.

8 .L ;rt'sz/4. '"'. A- ~n fi~~ Afbeelding 3 Door Thorbecke persoonlijk met potlood i aangebrachte correct 1. es n de concept-aanvrage voor machtiging aan de Koning om d wet van afb.s bij de Raad van~ State aanhangig te mogen maken.

9 - 2 - Op langere termijn bezien is hiermee sprake van niet minder dan een doorbraak in de ontwikkeling der gebeurtenissen. Zal er nu wel een plan ontworpen kunnen worden waarvan de kwaliteit het waard is, de voor realisering van dat plan vereiste financiële offers te brengen? n elk geval is het zeer de moeite waard om na te gaan of kennis van de geschiedenis de planvorming van nu verrijken kan. Leiderdorp, februari 1981,.-1,Lr! i~:. <. ~ 1 ~ ir. J.L. Geluk. Afbeelding 4 Een stukje uit de conceptmemorie van toelichting bij de wet van 1 november 1863 zoals Thorbecke die met zijn vaardige potlood schreef.

10 STAATSBLAD \'A.S fle'l' K0\1 \G RJK DER NEDERLANDEN. '129.) J'E'r vat~ det~ lsten November 1863, tot het sticl.tc~t van een paleis voor de Staten-Generaal. Wu WLLE:\1 ll, BJ DE ORA'l'E Gons, Ko~u:-~o DEl:!\'t!JERl.A'SDE'S. PRNS VAN ÜR.i:!'JE-NASS411, Gl\OOT-liElt'l"(Jfl V,, 'S L l:::s:f.liru RG E'SZ. E~7.. F.'SZ. All n, die deze zullen zien of houren e zoo, salut! doen te weten: Alt.oo Wij in overwe:;ing genomen hebben, dat het wenschelijk is, het Groodwetti;; Vcrbond van Ons Stnml1uis met l1et Xcderlantl~cllc Volk, waartoa de gronuslngcn in Norember en DccembeJ 181:1 gelegd zijn, op eeue w;\ardigc wijze te doen herdenken: Zoo i;; het, dar. 'Wij, llcn Unad van!:itato gehoord, en me ::cmeer. o..-erleg der Staten-Genoraal, hebben goedgevonden en 'l'r;wa:-~. gelijk Wij goedvinden en vcrstann bij de2e: Eenij artii:cl. Te '.o;grn\ enhagc wordt voor do Vcrgaderingen \ an de beide 1\nmcr,; der Stntl!n-Gencmal, ecu palei:> mn Stnauwege opgerigt. LnW..'l en bevelen, dat deze iu het Staatsblad zal worden ge plaatst, eu dnt alle 1\linistcricle Departementen, Autoriteitlln, Collogien en Ambtenaren, wicn zulks anngnat, uan de nnnuwkcurigc uitvoea ing de hand zullen houtlen. Gegeven lc 's Gravenhagc. den J sten :'-lovembea 18G:l. De JÏ11isltr van Bi1,1te11lamlsche Zul:til, tutll'li;ï; Voon:itter VM dm Raacl van Jlli1Î$t/!J',;, T l~,orbe Clt E. WiLLE!\!. Uit:,:-egel'en den :et:msien :-Jcvcmber llsgi.l. De Jfillister van Slwtt, Directe U' t:a?l het Kabii!C! tles J.:onÎ11:J$,!lF. ltoc:tl.. Afbeelding 5 De wet van 1 november 1863 gepubliceerd in het Staatsblad.

11 - 3 - Voorgeschiedenis De geschiedenis van de plannen voor de bouw van een nieuw parlementsgebouw is al meer dan 1 eeuw oud. De eerste gedachten daarover stammen uit het jaar Het Koninkrijk der Nederlanden was toen 50 jaar onafhankelijk van de Fransen. Dit jubileumjaar van onze onafhankelijkheid was de feitelijke aanleiding voor de bouwplannen. Er was besloten dat een nationaal gedenkteken ter herinnering aan het jaar 1813 zou worden opgericht. n november en december van dat jaar waren immers de grondslagen voor "de vestiging der hoofdbeginselen onzer Staatsregeling" gelegd ( 1). Ter voorbereiding werden een "Hoofd-commissie" onder voorzitterschap van Z.K.H. Prins Frederik en daarnaast provinciale commissies benoemd. Deze organisatie werd gekozen, omdat de regering de ideeën voor het nationale gedenkteken uit het volk zelf voort wilde laten spruiten. Tot welke resultaten de inspanningen van deze commissies verder ook geleid mochten hebben (zoals de Naald tè Scheveningen en het Gedenkteken in het Willemspark), de gedachte om als nationaal gedenkteken een "Paleis voor de Staten-Generaal" te bouwen was afkomstig van Koning Willem zelf. Minister Thorbecke vroeg in zijn brief d.d. 8 oktober 1863 aan de Koning machtiging een wetsontwerp bij de Raad van State aanhangig te mogen maken, teneinde "overeenkomstig de schoone en groote gedachte van uwe Majesteit een Paleis voor de Staten-Generaal tot gedenkteeken van het grondwettig verbond van Uwer Majesteits Stamhuis met het Nederlandscha Volk te doen oprigten" ( (2) en afbeelding 3 ). n de memorie van toelichting stond dat de onafhankelijkheid op geen gepaster wijze zou kunnen worden herdacht dan door het bouwen van een paleis voor de Staten-Generaal, "de eerste en voornaamste der instellingen, zonder welke Willem t verklaarde het éénhoofdig bestuur niet te willen aanvaarden". n het besluit daartoe zouden "alle nationale overtuigingen een punt van vereentging vinden". Het zou "een waardige vergaderplaats van 's-lands Vertegenwoordiging, tegelijk toewijding aan de algemeene belangen van dat Volk" moeten worden ( (1) en afbeelding 4). Thorbecke bepaalde dat de kosten niet meer dan f 1 miljoen mochten bedragen, hoewel dit bedrag niet op een begroting was gebaseerd. Het wetsontwerp werd op 31 oktober 1863 door de Eerste Kamer met 20 tegen 13 stemmen aangenomen. De wet werd in het Staatsblad van 7 november 1863 gepubliceerd (afbeelding 5). De keuze voor een nieuw paleis t.b.v. de Staten-Generaal als nationaal gedenkteken was dus gebaseerd op de viering van 50 jaar onafhankelijkheid en de verbondenheid van het volk met het Huis van Oranje.

12 l'f -i;{ ~ e-x~.:'''~~ ~ " 1rl' ' '"<, ~ t:ll!..-z. ;...J,; e....,{/. J c Afbeeldinca 6 Ontleend aan het eerste conceptprogramma d.d. 1 maart

13 - 4 - Voorbereiding van de prijsvraag Thorbecke was als Minister van Binnenlandse Zaken verantwoordelijk voor de Landsgebouwen, ressorterende onder de afdeling Waterstaat van zijn ministerie. Hij benoemde een commissie welke de redactie van het "Programma van een Wedstrijd voor een Paleis van de Staten-Generaal" op zich nam. De commissie bestond uit Landsbouwmeester w.n.rose en de architecten A.N.Godefroij te Amsterdam en J.H.Metzelaar te Rotterdam. Op 3 december 1863 zond de commissie al een vragenlijst aan de Minister. Het waren praktische vragen, zoals: op hoeveel Kamerleden maximaal te rekenen; antwoord: 100 Tweede Kamerleden en 39 Eerste Kamerleden; zaal Tweede'Kamer geschikt maken voor gecombineerde vergaderingen; antwoord: ja; hoeveel en hoe groot sectiekamers te maken; antwoord: voor de Tweede Kamer 5 sectiekamers van 20 leden en 1 sectiekamer reserve met het oog op eventuele verdeling in 6 secties, voor de Eerste Kamer 4 sectiekamers van 10 leden; groepering der onderscheidene lokalen; antwoord: bekijk buitenlandse parlementen; en nog meer vragen met betrekking tot de inrichting van het gebouw. Het eerste concept-programma werd op 1 maart 1864 aan de Minister aangeboden (3). De commissie beval de Koekamp als bouwterrein aan, hoewel zij dit liever geheel vrij wilde laten. Daarmee kon vermeden worden "in approximatieve bepaling van de oppervlakte der lokalen te treden" (afbeelding 6A). ndien toch een begrensd terrein zou worden aangewezen, dan dienden de ontwerpers met juistheid over de situatie te worden ingelicht. Tevens was het in dat geval onvermijdelijk dat er minimale oppervlakken alsook het onderlinge verband der lokalen werden aangegeven. Echter achtte de commissie het bezwaarlijk dat daardoor de vrijheid van de ontwerpers zou worden belemmerd, zodat de "kunstwaarde" van de ontwerpen beneden de maat zou blijven. Mocht de Minister niettemin van mening zijn dat er wel getallen in het programma moesten worden opgegeven, dan zou de commissie het nodig vinden om met de gebruikers te overleggen, en om "soortgelijke inrigtingen in het buitenland te gaan opnemen en bezigtigen" (afbeelding 6B). n zijn ontvangst-bevestiging d.d. 3 maart 1864 wenste de Minister het Binnenhof of de grond tussen het Buiten- en Binnenhof aan te wijzen als bouwplaats. Dit was historisch terrein en het nieuwe paleis kon "de kern worden van een reeks nieuwe gebouwen, welke bij verdere verbouwing van het Binnenhof toch aldaar moeten verrijzen" (4). Hij begreep dat de commissie nu een buitenlandse reis wilde maken. Daaraan vooraf zou de commissie het Binnen- en Buitenhof nauwkeurig op moeten laten meten, vooral "het weg te ruimen gedeelte". Na afloop van de reis zou de commissie omtrent bijzonderheden in overleg kunnen treden met de Griffiers van de beide Kamers.

14 Afbeelding 7 De machtiging van de Koning d.d. 7 september 1864 voor de declaratie van de buitenlandse reis. Afbeelding 8 Ontleend aan het aangepaste Concept-programma d.d. 1 augustus A

15 - s - Daarna trad er enige vertraging op in de voorbereiding van het programma, mede wegens ziekte van Rose. Hij ging gedurende 1 maand met ziekteverlof. Op 16 april 1864 kwam de goedkeuring van de Minister voor de buitenlandse reis. De commissie vertrok op 6 mei met brieven van aanbeveling voor de verschillende gezanten. De reis voerde naar Brussel, London, Parijs, Bern, München en Stuttgart en eindigde op 4 juni. De declaratie omvatte een bedrag van f 1.792,27. Voor de betaling ervan werd de Minister op 7 september door de Koning gemachtigd (afbeelding 7). Op 1 augustus 1864 schreef de commissie aan de Minister het concept-programma te hebben aangepast naar aanleiding van diens brief d.d. 3 maart 1864 en als resultaat van de buitenlandse reis (5). De inrichting van de zitplaatsen van de Senaat te Parijs had nu als voorbeeld gediend. Ook was de plaatsing der Ministers gewijzigd en had de commissie inmiddels de oppervlakte zoveel 4oenlijk gepraeciseerd" (afbeelding SA). De terreinkeuze - nu aan het Binnenhof langs de Vijver - was gebaseerd op beschouwingen van technische en lokale aard, "die te uitvoerig en ingewikkeld zijn om schriftelijk te Worden uiteengezet De bouw van de nieuwe vergaderzalen zou mogelijk zijn zonder het bedrijf van de. beide Kamers te storen (afbeelding 8B). Blijkbaar kon de zaal van de Eerste Kamer dus nog juist blijven staan, maar de rest van de bebouwing langs de Vijver inclusief de Tr3veszaal tot aan het torentje van Thorbecke zou moeten worden gesloopt. Zie ook de rechthoek a b c d op de situatieschets (afbeelding 9). Met het nieuwe paleis voor de Staten-Generaal als kern van een reeks nieuwe gebouwen was het mogelijk dat een regelmatig en grootach geheel met der tijd zal kunnen ontstaan (afbeelding SB) ,~~ ~ ~~vy~o ~ ~ ~r----~-,. Afbeelding 9 Situatie van het Binnenhof met het bouwterrein a b c d langs de Hofvijver.

16 Afbeelding 10 Enkele citaten uit de geheime nota d.d.25 augustus 1864 van nspecteur der Waterstaat Conrad. De foto werd eerder gepubliceerd in nterm~diair. A E Q~- ~ry..r~- '~ &. ;:~7... ~..;,_,_--/.,&s:~(l. - k,,,..:-/.o~ -á 7..,.,,.. JJ;Û,~:' u_,,v ~-}:'41'-&~J.à-/.~/-=.l~_"~._, a.e.~~ /. Jr.t c-.1<-4..../ ~ ~Z ""'??... ~. ~ 7':.!-' ~.",6;:.,. ~.l'~z~4-l ~"~1!J'-1!! «.,../,

17 - 6 - Het aangepaste concept-programma werd op het ministerie niet met gejuich ontvan gen. De ambtenaar Bogaards signaleerde aan de Minister dat de commissie de gebouwen langs de Vijver tot aan het torentje wilde laten afbreken. Daardoor zou het Ministerie van Binnenlandse Zaken ten gerieve van de Staten-Generaal moeten verhuizen (6). Verder noemde hij als bezwaar dat de afmetingen "bepaald" waren voorgeschreven. Deze zouden ook te groot voorgesteld zijn, want van de 4200 vierkante Nederlandse ellen (m2) op de begane grond waren al 3010 vierkante ellen bestemd voor gangen, vestibules e.d. Door deze omvang was de door Thorbecke gewenste bouwplaats tussen Binnenhof en Buitenhof niet mogelijk. Verder ontbraken er een kamer voor de Ministerraad (er waren wel 2 kamers voor de Ministers voorzien) en een publieke tribune. De Minister werd aanbevolen het programma ter beoordeling voor te leggen aan F.w.conrad, nspecteur in Algemene Dienst van de Waterstaat (afbeelding 10), met welk voorstel Thorbecke accoord ging. Op 25 augustus 1864 bracht Conrad zijn geheime rapport aan de Minister uit (7). Hij toonde zich "niet zeer ingenomen met het uitschrijven van prijsvragen voor aanzienlijke gebouwen, aangezien deze "dikwijls beantwoord worden door meer beginnenden" (afbeelding 10A). Liever zag hij een "als bekwaam erkend architect" aangewezen (afbeelding 10B). Evenwel accepteerde hij de beslissing van de Minister om een prijsvraag uit te schrijven, alsook om het Binnenhof als bouwplaats aan te wijzen. Conrad achtte het programma niet geschikt voor het verkrijgen van een ontwerp dat de vrucht zou zijn van "vrije en onbelemmerde denkbeelden". Door de aangegeven indeling en opsomming van oppervlaktematen zou het genie van de architect teveel aan banden worden gelegd (afbeelding 10C en 100). Hij veronderstelde dat het programma was gebaseerd op een eigen ontwerp van de commissie. Het programma diende veel eenvoudiger te zijn. Er zou bijvoorbeeld moeten worden volstaan met het opgeven van het aantal personen per lokaal. De rest zouden de architecten er dan wel uit af kunnen leiden. Conrad wilde de ontwerpers ook vrijlaten in de keuze van het terrein: langs de Vijver, tussen het Binnenhof en het Buitenhof of een combinatie van deze beide mogelijkheden. Hij deed ook enkele ontwerpsuggesties. Het Paleis zou bijvoorbeeld, zoals de commissie voorstelde, langs de lange zijde van de Vijver kunnen worden neergezet. Het zou dan kunnen aansluiten aan het Mauritshuis om daarmee één front te vormen, voorzien van een terras over de gehele lengte. De hoofdingang diende daarbij aan de Vijverzijde te liggen, bereik baar via een monumentale brug in de Vijver. Conrad onderkende echter de bezwaren van het opruimen van de Tr3veszaal met zovele geschiedkundige herinneringen, de sloop van de Eerste Kamer en - vooral - de gedwongen verwijdering van het Ministerie van Binnenlandse Zaken. Hij kwam daarom tot de suggestie om het gebouw met het voorfront aan het Buitenhof te plaatsen, met een grote, fraai versierde poort in het midden. Graag zag hij aan de Vijverzijde een pendant van het Mauritshuis verschijnen. Regelmatigheid was daarbij een belangrijk criterium.

18 '.-'./ Afbeelding 11 Situatie van het Binnenhof met de beide varianten voor het bouwterrein: a b c d en A 8 C D <"'1'' '"':"...#':..'K'.JV...".n.~.. / _,e44., ~ a-~ ~/ /n.-v :A/.~r-1 -~d: - t?l?n.,/ -~~~ ~ ~ ~....,..",."...-L-7 A(, ;u;;._,~~~ 6"r,... r _J,;:.. ~~-,.,~ ~~-~.. A':.../_.. ~""; ~p ,..;,_,~.,~ r.. u'u:j';j/.~jifn,.,--t.;t:;/'- /,...-,- ;&;~-~, ~/.. "t;:,1"11l-" ~"(..4..A'H.UA tff;<îhlv-j tlfhrr..é '"'' -.&" tf~, ~-, ~. ~ : """"'7' -4- h.e,/6../_ - ";;...-U'u &,./.,.r~~.&"t ~_,e~ t:-,wu... Ju_, / '...,.../;;;'.,.&" ~J ;:'7/ /.,.;.,.".,.,&.,.n.,vd'.u ""-..;.,-..,.4~ %-."1.-;P'..,.,.,..,..;."."_,.,(" --tn ~7,...;/.,e,~;l/~" /./n/, --~~ 7 ~,_..,{..77 ~, /.# -..d~.41'~,,_" /"'~..-:- -- ~~"_, ,", ~r-,.,~-r/..".4~."4-_"<f!" r-" "/.-«.....? ~ r ---~ C'.v -411-,.,.,.~ _./..~.,._/..,.,-"/".- ;t';.-./ 7 /_.,/..<, "''".,(' ~.6".....w:J#";i>~"',..,4...t.:... <!t/ "" ~"":""'~",.t;_);;:' "-"?"'".",,...,,..,..6/ ;a,.".,.. -~ ""'"'.-./ /(".-,..,..... /:,,/...-,."r.- :?' ~_ ~,.,... ~.4-- 6,,..(',.,",... ;z:.,~ -u;.._/_._.,. eu...,.,../-~ -76#>'?dM-~.,..".., 4_;{._j"~..,...,.,_./~..-,i/~~~?~.,.,.,...,..., -4u&:C,.Ge.,.. ~&v:: -JH-7.../.. Afbeelding 12 Uit de reactie van de voorzitte~ van de commissie voor huisboude lijke aangelegenheden van de Tweede Kamer op de publicatie v. het prijsvraagprogramma.

19 - 7 - Conrad wilde de ontwerpers in de keuze geheel vrijlaten en deze suggesties niet in het programma vermelden. Op een situatieschets zou alleen aangegeven moeten worden wat persé behouden moest blijven en wat gesloopt mocht worden. De uit te loven prijs ad f 2500,-- vond hij voor deze "hoogst belangrijken arbeid" te laag (afbeelding 10E}. n een kennelijke repliek d.d. 26 oktober 1864 op dit commentaar wees de commissie de suggestie voor een ontwerp met een poort in het midden op de plek tussen Binnen- en Buitenhof af (8}. Rijtuigen in de poort zouden teveel lawaai maken en de begane grond zou erdoor in tweeën worden gesplitst. De afmetingen van een gebouw aan het Buitenhof zou-. den overmatig groot worden, terwijl er ook veel gebouwen voor afgebroken moesten worden. Volgens de commissie bestonden deze bezwaren in haar voorstel niet, zoals "uit het ontworpen schetsplan zal kunnen blijken. De drie doelden hier waarschijnlijk op hun eigen gemaakt ontwerp. Zij moesten tenminste een indelingsplan gereed hebben gehad. Wegens de te kleine bouwplaats aan het Buitenhof was het ontwerp langs de Vijver geprojecteerd. De noodzakelijk geachte regelmatigheid van bouw speelde bij deze keuze een belangrijke rol. Het ging immers om een waardige plaatsing. De commissie weerlegde voorts de kritiek op het opsommen van de vereiste afmetingen. De noodzaak ervan kwam voort uit het aanwijzen van een begrensd bouwterrein. Het aanduiden van de groepering der lokalen verdedigde de commissie met een verwijzing naar de onbekendheid met de opgave van de buitenlandse architecten die mee zouden dingen. De prijsvraag zou namelijk een internationaal karakter dragen. De afmetingen van het terrein waren op een situatieschets (zie afbeelding 11) aangegeven door vak a b c d ter grootte van 4200 vierkante Nederlandse ellen (vierkante meters}, waarvan 940 vierkante ellen onbebouwd konden blijven. De bestaande gebouwen aan de noordzijde van het Binnenhof zouden tot en met Binnenhof 19 moeten verdwijnen. De vergaderzaal van de Eerste Kamer zou overigens kunnen blijven staan. De som van de oppervlakten der lokalen op de eerste verdieping zou vierkante ellen bedragen, die van gangen e.d vierkante ellen. Op de situatieschets (zie afbeelding 11) stond ook de bestreden ontwerpsuggestie aangegeven volgens vak A B C D

20 N'.ts. NEDKLANDSCHE NEDER LA l\1 D ~ N. ZO~DAG 45 EN V.HND.\r. 46 JASUlRJ. Bij deze Courant belloort een BûrJoeyael poot... :so... ~ - _".rt&al... Mp/lil-- "':_ lloallllap"f _.._,......". - - oallka.ûw wllolu, OO' doa lijd Aal do....:.-_.....,..._..._ eü , ao r..,... a-. ~ beotuallt., & ~. ~ ,.,- ww:jurdo STAATS-COUim. Dtrl"ii --io --..,., tij... "...,,...,. N.fpiJrlt'4. -u... ~ ~:.o "'"'' on la01penlocaal, 11 ~!:ene bergplaa11 Yoot bradcl offen,. ~..,. 10 r... loc:al n '"' boogios oa -bdj eo..,...ochaf'pd - do Jlt:ntc ialer groo&..,... ~4 borcplnu ooor b,...,dbluoehmiddelea.,..,...,."... a-. EM> -blijf oor daa pordor, pool,,,,,,..., woningooor doo ~. beo&ea11do oil llooodorlij'kon iopng.,. ; FA>D brandnij ""'biel.,., nljaardo 11ûba,., 'Uttr en lampenloeotal Eeno llert!'pl.. te onor brand..,..,,, -r-._... lol...,... _.,.... pr,,..., - de diedit. ieder - Eaao borrp!m ooo' lln.odbl...,iddol, Voorts mooioo in daao oordieping ~o''ori.s... wordoa do'-' lol bol pl.uiho dor inrigünpa oor do o--niim= oo H - oa; alomode do.-peo lol hol.,.._ beo - de..."oira OOO' de wato~clooolt"" oord.,.. waloodlall'lbg&ie._ hl ll"~ le pboow,.., wol ""'' itd... boofrlofcleollas "'-"-liik Wij<loro de naodigo prl 4o.., oordoro... ba -M..._..... r.nte '-'.... Eolla ~""'" oorpderual ooar 89 """"' dar &!rit ~.. - ~... ralloa oao do!.den,,,,,, o b- ooor d011 p,_i<f.. ll, -"ii- bbilleiiml--.,._,10..- ~... Uiolel bbiiio -..."''-' ;riller. eo~~~mil...,ua.-.. z." l[ril8e b!do ooor daa 'b.mabewaaod.., Jr.. bmtr "_ do looda,, kul&j\-.,,,,.,,,,,,, _ pdelallloool4 beoohlll '-1 ~... ; -... d ~... S""'O adebaabro,, ',,,,,,, o t.tbmeroocrr<le... oa...,_.,.._ Eea Obi...,... _...,._.. ftrlt'ol..., de ~ -, Eolla waeluo-,,,,,,, r.. "'... '- OD $ l$ A u 10 ao... ~... 2\oooû.._,...,...., ooor 100 ledod, ea-...,..., lol M._._._ - V~ &i~ YUl do lleido Kuoorn._ fllaaoa..o..-t 110 Dil-... E.a """"... ~~o~uua~mo._...,. - alpdaca...,.dmt1, pitniko '"""" ' = ;.,.,;.;......_......_ltaiiim_ ;..;. ;.;.. ;._;... ~~ ~... -b.m&-. _..... oawooi -... s-----~ bfl\i..._.... '"... "' t...,._...,... P'*' kabiltd Eo._..._...,._.. Beu ,_ v.~ "..._......, _ -~ ~... k..w lt , ao 10

21 --~..._, <tloft!w...._ -... bibllol... _..... lr:.w.d~ ~ '--- ~- boèl _ - m:t YU.. TwfllkJ-... ajc-de &adcilaidbn, - - bbioet -p.nlftobe 00 ~ !).!5 so de ledod,,,,, «O.,.._._ oor e»midioda, lochr!k lt.... oor do <edirale af4oelidc Zoo.._..,. '""' do '""ûoa, iodor rui " -biodoa.s. oor :...,_ ~~ !.. Wbliotbftá.,, UO --.u "_b_ ~ atelliof,., 101' bibliolb-.lo. t6 S r id-. DOl ftn bbiihil aa Wo~l, :S..._..,.. <e.._,bladocllrü n lkhien...., 20,...,..,.._... Q 11.t1. M&nlr:ltlq "" de iarillûoc del' pooto..._....u.t M... "'... u. acht po,... ' Afbeeldin2 13 Het programma van de prijsvraag gepubliceerd in de Staatscourant d.d. 15 en 16 jan De bijlagen A {situatie) en B (tarievenlijst bouwstoffen) ontbreken.

22 .;;;.;;;;;;., SJtiiäborîsplail des neuen Pä.iastes: (iir die Sttzungen.der General staaten des der verta ing van programma incl. tarievenlijst, uitin Wenen.... lil! A ' lllf,,.,.. 1 J at gn Ai..tc..d... Progra11nn zum Dan elnes ralasles l1lr di Sitzungen der Oeneralstaaten des Königreiehes der Niederlande. Da der lilaloter deo loael'll llt. laalcl. atajeollt der M'ec1erlaade d Oetelc oas l. Mo... mber tbu r Autflh raar hrlac n wu, aaelt wtlè!hem nm wwlaea Aadeqlleu iler eontltutloaeuea Verhlûaoc awthma dem "'"'" Ora.~..., dot al lteh llallon ha n l'alut ' lar dl beldea Kamtnero det Oe er l taatea af Kottea c1er Re1Jeraar rlmdl wenlee ton. -o wlrd w...aa Ueber.ta [, lm J.:rdgttelloue. CL Zam O 'hra~:uh r lteld n K.Mamern.. B pr&amta Vetdbute mu VorhaUe aad bede~kter Uaterfa&d flr Wa1ea, de11 lbajlt Elncaaa de Palatt.n Ela Zlmmer ftlr dtn al1gemeluea Portter. ElD Loea\ ltlr.ue JUUlalrwaebe., wee file Kam atl u l *' c1es -~-- allreeelam DotdnaiiDGalft mem nru.mme1t tiad ~ H e1o Coanft aar Autrbtltaq ûr httel'aaded Pl&aa erg'net. EJa Loul fqr Tete,raphendieatl aebat Drl~f~ welell0111 al.,..riiddloehe aad auiiddladoo.l.robl... _...,.. 10 elapla4n rclea~ _ &. For dle erate ltnmmer..bt. t..an.-etse hel'4allit. - lis. ODDeral lila 111"'"''' lor deo Poo11or.. to... \n&ft el x.aa:..., fla wtte..a ale elte, l!lae Wohaanr ntr cjoo Beaehllo:Mr bea~lte cj _... lllro'bhadpa la....,.,.ni!d laoltn, 4oaoa ZhD on beoaadereid li:d~j&"'f lto... ArL. pduillo ~~-...,.... o... Elft fodorleo<or Baam lllr....l.rehl 111 w. Jtuta., ,,1.-~ea n.ro li:lo llaud lat a-,... Oofea L o _ biiid,,._dele & - 4., udeto''..,bd 11:1 Dolapl.... H tolr4 Db LC!è... o - a.. Wiroio dar.tarid lillpadl1l Zwol Oerltl.ok,..--, Jldo 10& :...-Pbead &a..., oatop... d lflole~ulll&' q 41Ó Eln Ra- Air Fnoriprll &er CoaiN lfo.. Mr "ecj Deee Hr 1811 e. t~lr cjle aweue ltamaur. -- a... 4u oladorllldltoch6 Voll MDo Wladorlet """'......bt.. llsspl&b.- Der wg..._wonbeoto Dooplolll ~-.. Bi-abel, oalweder llap du Fl- oder swloebea lo BloilOahoi aad a... Bolt.. bol, Jadoeh adlor 4or llodla l"llo 4au du if<pdwirlll Rtllil... - llea Kommor llan blolk Daa Air doe Baa lopoalltlo Torraio lol aal "' bol ilephod t 1ttae ent a. b. e. cj, 1. f heaejct.net. Die Zat. lea 1, ~ &, ' a, & r*be cjie Paukte ao, 'fod elehea M pholofraphltrlae 4Midleft 18ftOinftUUJ wordjee ''"" lkr Kftolller... F"'lboll, d njoelo u Tholl r." au wll'lleo.... ulaael:ul lrf... hettea ltlottaat l*le Ual.. AD. DO, UF w.. a. w. 'h.-a. lchaea.ue 4aHontt'tl Onuraea fqr du aa wriehteade O.ta.de. bar Dlnut~ahof l'lftd der Ddhea\of -..o... u d:urcb ejh.. 1 : lar Fu"11a1er ad \\' 1ea u \"erbknlunc lt1dben. ()e aft'eotu~ho etrane aebera d~m rrouee 8aal e Diateattof (Nord1rit,.) tilbil elne Orello o 10 O bbd..tri. 3. lcr1o 4 Ueu Leeslltltea. Der l'oleo& ua~ ftjeude Rl.sntUchkabea nthehea: c B Prehl-Analyse pu.a.ctc llt,. phvl*f""pft.ttclu.ajt.. Jit:U.~t. f.l' &ollrifi der Berttllt~ung tltr Kotfeil '""' Bau. et)o., l'alalfu ftlr die G nerallf<1<11tll ;m 1/aag. Kattikmeter afauerwer1t. oa Zievela (tenanut AlM tterdatnn Genl1rataw) la Trutwlnel,.-letter Qtaalttlt t 'V~rtul'*"'"' ftlr l»ttere ~ ~~c d 8. ft.oo Kat.lkta~ter llauerwerk o Zieria (ceuaanl la1t.1t.e lt:unbft) n 'l'ra11m1jrtef.. Qtaalhlt.. ea weoerdldtt 8eMebtea.11 K.at.l1t.mater al aerwerlt: oa Zle~ln (ceunut Ueardtraaow) Sa Truatnllrlet.. Qaalltlt\( au lnaern UAuptmaaem Ut,OO lablkmeter M uuwerk ~oa Zlerel (CP.ftanttl Duet110if'rRU."1) ht 'l"r"asmortel, 4. Quatt lt. aa 8cheldo naaor.- ~ ", ti,&o ltublhtaeter ordlalret PA.ter \"011 rolbeen Zlegeh 4er Y nel Ba ct. a. ad hoc111t.antlr, ht r... mtjrte a. Qd rtat 60 t JCabllunMer nrdlnlree rean.er YOD Zlec"'"'... 'Waal (ren~tamt lakke ltunkert.) fb:eh u:nd _ horlik nfl&t c "C' n rr~m3rtet. 1. Qttentlt 1;10 l Kahlkra r Qatulentela yun Ecat11111lnu tut DtntlltllmHn_ PUndtea. Pc!hwelleo. \VOrfetn mlt Etaaehht de Verttdna. lto,on lalûkmeter (lu4enlela YOft Enuaain.. &a fltapt cetlmten mlt Gl4oderuapa.. Coatolen a. 1 w, latl. VenH!b:ea. 1 KabiflMeler Quadentela o Udelfn.,...:, c l(t.. AaaHta l"8att.eraaceo Eahl1t.meter luid oa Utlelfaac an CoUtolea, Ollelfentot:*n. Oru&l'lleatea a. a. uo.oo Qnedrat.meter r... w "f'oq Martnorplattea 11,00 Qnndratmeter Phater on rellctoa Uartnorlie ea 11,00 Kullilt:tne&er Elrltetthob aa Balkea aud.tndtrelft Zlmmerwer 100,00 Kabi1lftlletar d&llae eleheae Bretter (tnenaiu) ea Tl.chferarbeltea tor ThUreu. Latuhrlt. l~lluua~ PD- tso.oo Knltl1t.mekr J.l~httnhola e Bidken te.. 66,00 1 C11bl1t.metf!r F5t:htee.hola all Tt.l:hlerarbwUen rur Thftrea. Aambrlt 1,1. e. w Kublhmeter 1'tutaeabola ea Balhea etc.. ü,oo Kuhllu. Taanahofe Faultft.Sea. \'.,.b lunraa. lt'l ltl4t lade qm -- let lltea ArbehH to.oo Qaadntm.tter F ube4ea Rolh 'J'.tnaeallnle... 0 OOOj 8llrh 1se1. v...,, 1,1t t Qaadtlllmelttr l'...w.a au Rott.-TaeiMfthole a 0 O o111a.... taal. "... 1,11 Qaedtatme..., Fa hm,au Welu~TaaDeattob tloh,... """-.,....,... Qud..t- Plar.d ~ 01Jtt 8ft... ew.,...,., ~.. -:. ;... t... ~. ~ laat _ "... m,._. ~.t r,llllllrl,_..._, ,.., on u laaf. llolw u...- au!lipt. laol. dh er for.oruehn llolawerleo, 10 Wt. O.. rol nr.lwtea ~ _. ;, Qaadralnaeter Olpt,.la atd htlllent Maaen.. 0.4:0 l[llopm lleltaolad- aa.lab... Z lbladoto, Beaeln n. e... ~ ~. ~.. 1 tm i:-.,... tael. o~n Verlflce.. 0 t t KllocraaUD 8ehwarableef., a.el. VM'1tletu.,en lllottem Biet ea Dar.brlnttea ~tr. o.ae l Kilor Blei för Bnn Rfia.,.,.olra, 'Waue-r~ 1.ttunru ete. 0.4:1 t Qaflldratrnttar r OLaJWittr... al Oe1autrleh 0.16 Quedratmetar \'et~laonl Mt Arhellllobn 1.'7& Qna4ratmeter VerJhtaonc uo l'p1.,.«"'1gl,_., durt>h aellnlttlleh 1#.00 1 Qa drat«d:eler fk-lk:ferbedeehnttl 1.60 Bel dlehn l"rdten ah\d cue Kn1te filr Gt>rlh«t, f,#!û.f b8pat (:hehlon a 0111 luhe«rifr8g. KB. lilt pkoto~:raphlsebru.lttsldrtrll der jelzt bestrhmdi!d eii Gellinde llld bt tltr llbllothel< drr k. 11. Uldrntle drr 1\lnste n \lied,.lnnllpsse, 1u~st~Jit ulld Uolll\u n drn :li~cb ualtrn~ulldeu helllebllrt urrdeo.