Karen Proost. Faculteit Letteren en Wijsbegeerte. Vakgroep Nieuwe Geschiedenis. Academiejaar

Transcriptie

1 Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Vakgroep Nieuwe Geschiedenis Academiejaar In materie van divortie Echtscheiding en huiselijk geweld tijdens de 18 de eeuw. Een analyse van echtscheidingsprocessen in de bisdommen Antwerpen, Gent en Mechelen ( ). Karen Proost Scriptie voorgelegd tot het behalen van de graad Master in de Geschiedenis Promotor: Prof. Dr. Isabelle Devos Commissarissen: Dra. Maja Mechant en Dra. Annelies De Bondt

2

3 Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Vakgroep Nieuwe Geschiedenis Academiejaar In materie van divortie Echtscheiding en huiselijk geweld tijdens de 18 de eeuw. Een analyse van echtscheidingsprocessen in de bisdommen Antwerpen, Gent en Mechelen ( ). Karen Proost Scriptie voorgelegd tot het behalen van de graad Master in de Geschiedenis Promotor: Prof. Dr. Isabelle Devos Commissarissen: Dra. Maja Mechant en Dra. Annelies De Bondt

4 Universiteit Gent Examencommissie Geschiedenis Academiejaar Verklaring in verband met de toegankelijkheid van de scriptie Ondergetekende, Karen Proost afgestudeerd Master in de Geschiedenis aan Universiteit Gent in het academiejaar en auteur van de scriptie met als titel: In materie van divortie Echtscheiding en huiselijk geweld tijdens de 18 de eeuw. Een analyse van echtscheidingsprocessen in de bisdommen Antwerpen, Gent en Mechelen ( ). verklaart hierbij dat zij/hij geopteerd heeft voor de hierna aangestipte mogelijkheid in verband met de consultatie van haar/zijn scriptie: 0 - de scriptie mag steeds ter beschikking worden gesteld van elke aanvrager; 0 - de scriptie mag enkel ter beschikking worden gesteld met uitdrukkelijke, schriftelijke goedkeuring van de auteur (maximumduur van deze beperking: 10 jaar); 0 - de scriptie mag ter beschikking worden gesteld van een aanvrager na een wachttijd van.. jaar (maximum 10 jaar); 0 - de scriptie mag nooit ter beschikking worden gesteld van een aanvrager (maximumduur van het verbod: 10 jaar). Elke gebruiker is te allen tijde verplicht om, wanneer van deze scriptie gebruik wordt gemaakt in het kader van wetenschappelijke en andere publicaties, een correcte en volledige bronverwijzing in de tekst op te nemen. Gent, 24 mei 2011 ( handtekening)

5 Voorwoord Hoe is t met de thesis?. Een vraag die ik niet altijd even graag te horen kreeg tijdens het maken van mijn masterscriptie. Toch wil ik iedereen die het wel gevraagd heeft zeer hartelijk bedanken voor hun aanmoedigingen, interesse, tips, herkenbaar medeleven, en zoveel meer. Een positief antwoord geven op de vraag was mijn drijfveer om door te zetten. De volgende personen verdienen een bijzonder lofwoordje: Eerst en vooral mijn promotor Isabelle Devos: voor haar tijd, deskundige hulp, antwoorden op mijn vragen, feedback en bemoediging. Zonder zou ik er niet geraakt zijn. Van harte bedankt! Mijn ouders, die me zoveel kansen gaven en geven. Geschiedenis studeren waar ik al zolang van droomde-, op kot gaan in Gent, een jaar op Erasmus in Pisa, zijn er slechts enkele. Daarbij komt hun onvoorwaardelijke steun en geloof in mij. Mama en papa, oprecht duizendmaal dank! Mijn broer(tje) Dimitri, voor het nalezen van mijn thesis en schoonbroer in spe Hans, voor het oplossen van de onvermijdelijke lay-out problemen. Dankjewel! Tot slot mijn vriend Geert. Voor zijn mopjes, begrip, geduld, motivering, leuke babbels, houvast, liefde en ga zo maar verder. Liefje, bedankt voor alles! Karen Proost Mei 2011

6 Inhoudstafel Lijst van gebruikte figuren 3 Hoofdstuk 1. Inleiding Probleemstelling Theoretisch kader Status quaestionis Indeling 10 Hoofdstuk 2. Definities, bronnen en methodologie Definities Scheiding van tafel en bed en echtscheiding Boedelscheiding Bronnen Inventaris van De Brouwer Inventaris van Carnier De problematiek rond de bronnen Methodologie 18 Hoofdstuk 3: De officialiteit van de bisdommen Antwerpen, Gent en Mechelen Het ontstaan van de officialiteit De organisatie, werking en bevoegdheden van de officialiteit De organisatie De werking van de officialiteit De bevoegdheden van de officialiteit De echtscheidingsprocedure aan de officialiteit 25 Hoofdstuk 4. De echtscheidingsprocessen uit de officialiteiten van Antwerpen, Gent, Brussel en Mechelen ( ) Inleiding Scheiding van tafel en bed in de 18 de eeuw Analyse per officialiteit en per status De evolutie doorheen de 18 de eeuw De aanvrager Motieven voor echtscheiding Het geslacht van de aanvrager gekoppeld aan het motief Wanneer werd de echtscheiding aangevraagd? De getuigen 50 1

7 4.8 Besluit 56 Hoofdstuk 5. Huiselijk geweld in de 18 de eeuw Definitie Geweld in de vroegmoderne maatschappij De vroegmoderne patriarchale maatschappij De plaats van de getrouwde vrouw Het belang van mannelijke eer en reputatie Charivari Mishandeling binnen het huwelijk Verschillende vormen van mishandeling De oorzaak van mishandeling Wanneer ging mishandeling te ver? Hulpverleners De buren als arbiters Gendersolidariteit Besluit 87 Hoofdstuk 6. Besluit 89 Bijlagen 97 I. Inventaris Jozef De Brouwer 98 II. Inventaris Marc Carnier 111 III. Processtukken uit de Gentse officialiteit 112 Bibliografie 144 Bronnen 144 Onuitgegeven bronnen 144 Uitgegeven bronnen 145 Literatuur 145 Websites 149 2

8 Lijst van gebruikte figuren Fig. 4.1 Aantal echtscheidingsprocessen Fig. 4.2 Echtscheidingsprocessen in de 18 de eeuw ingedeeld per officialiteit en status ( ) 31 Fig. 4.3 Evolutie van het aantal echtscheidingprocessen in de 18 de eeuw ( ) 33 Fig. 4.4 Echtscheidingsprocessen ingedeeld naar geslacht van de aanvrager per officialiteit ( ) 34 Fig. 4.5 Echtscheidingsprocessen verdeeld naar geslacht van de aanvrager ( ) (%) 34 Fig. 4.6 Echtscheidingsprocessen met gekende aanvrager verdeeld naar geslacht ( )(%) Fig. 4.7 Echtscheidingsprocessen ingedeeld naar geslacht van de aanvrager en status van de aanvraag ( ) Fig. 4.8 Beroep uitgeoefend door de man uit inventaris De Brouwer + inventaris Carnier ( ) Fig. 4.9 Absolute waarden van motieven van de echtscheidingsaanvragen ( ) 42 Fig Relatieve waarden van de motieven van de echtscheidingsaanvragen ( ) 42 Fig Echtscheidingsaanvragen met een combinatie van motieven in absolute waarden ( ) 43 Fig Echtscheidingsaanvragen met een combinatie van motieven ( ) (%) 43 Fig Het aantal aangevraagde echtscheidingsprocessen ( ) per motief in absolute waarden Fig Echtscheidingsprocessen ingedeeld naar het geslacht en het motief van de aanvrager in absolute waarden ( ) Fig Echtscheidingsprocessen ingedeeld naar het geslacht en het motief van de aanvrager ( ) Fig Tabel per geslacht, gesorteerd van het meest naar het minst voorkomende motief voor echtscheiding ( ) Fig Aantal jaren gehuwd alvorens start echtscheidingsprocedure ( ) 47 Fig Relatie van de getuigen tot de betrokkenen in absolute waarden uit inventaris van Carnier ( ) 54 3

9 Hoofdstuk 1. Inleiding In materie van divortie. Met deze zin duidde men in de 18 de -eeuwse processtukken aan dat het een zaak rond scheiding van tafel en bed betrof. Met deze zin willen wij aantonen waar het in deze scriptie om draait: het fenomeen echtscheiding en/of scheiding van tafel en bed tijdens de 18 de eeuw in kaart brengen. Deze doelstelling breiden we uit met een tweede fenomeen, namelijk huiselijk geweld. Zoals verder in dit onderzoek zal blijken, hingen deze twee zaken nauw samen. Aan de hand van echtscheidingsprocesstukken opgesteld aan de kerkelijke rechtbanken in de bisdommen Antwerpen, Gent en Mechelen tijdens de periode , pogen we dit doel te bereiken. In dit hoofdstuk bespreken we eerst de probleemstelling en de onderzoeksvragen. Vervolgens wijden we even uit over het theoretisch kader waarbinnen onze analyse valt. Daarna geven we een stand van zaken weer inzake het onderzoek naar echtscheiding en huiselijk geweld. We sluiten af met een overzicht van de opbouw van deze scriptie per hoofdstuk. 1.1 Probleemstelling Zoals blijkt uit de titel van deze scriptie, worden twee zaken onderzocht: echtscheiding en huiselijk geweld. Hoewel deze twee onderwerpen hand in hand gaan in mijn analyse, roepen ze wel andere onderzoeksvragen op. De probleemstelling kan aldus in twee luiken opgedeeld worden. Het eerste luik van onze probleemstelling houdt een analyse in van scheidingen van tafel en bed aangevraagd bij de kerkelijke rechtbank de officialiteit- tijdens de 18 de eeuw. Daartoe wordt een aantal vragen onderzocht. In welke mate kwamen echtscheidingen voor en valt daarin een evolutie te ontdekken? Wie vroeg de scheiding aan en waarom? Zijn er verschillen te ontdekken tussen man en vrouw? Hoe verliep de gerechtelijke procedure aan de officialiteit? Zoals verder zal blijken, is huiselijk geweld het meest voorkomende motief waarom een echtscheiding werd aangevraagd. Dit vormt het tweede luik van de probleemstelling, meer specifiek onderzoeken we geweld en mishandeling binnen het huwelijk. In welke mate kwam huiselijk geweld voor, en onder welke vorm? Wat was de reden van het geweld? Werd dit aanvaard binnen de toenmalige maatschappij en 4

10 waarom? Uit welke hoek kon een slachtoffer van huiselijk geweld hulp verwachten? Dit zijn de hoofdvragen die in deze scriptie worden onderzocht. De chronologische en geografische afbakening van dit onderzoek is de volgende. De bronnen, processtukken rond scheiding van tafel en bed, werden opgesteld aan de kerkelijke rechtbank tussen 1700 en De verantwoording voor deze gekozen periode komt in het volgende hoofdstuk aan bod. Geografisch werd het onderzoeksdomein beperkt tot drie bisdommen, meer bepaald Antwerpen, Gent en Mechelen, waarin vier officialiteiten actief waren gedurende de vroegmoderne periode. In hoofdzaak gaat het in deze scriptie aldus over het fenomeen echtscheiding gedurende de 18 de eeuw in de Zuidelijke Nederlanden. Door de insteek van de situatie elders op basis van literatuur, voornamelijk in de Noordelijke Nederlanden, Engeland en Frankrijk, worden onze bevindingen vergeleken, aangevuld en verrijkt. 1.2 Theoretisch kader Het onderwerp van deze scriptie kadert in een aantal onderzoeksdomeinen, waarover reeds boeiend wetenschappelijk werk is verricht. In eerste instantie werken we in het domein van de historische demografie, meer bepaald de interne demografie. Het huwelijk vormt naast geboorte, sterfte en migratie één van de vier hoofdpijlers van het demografisch onderzoek waardoor menselijke gedragspatronen achterhaald kunnen worden 1. Deze discipline ontstond in de jaren 50 van de 20 ste eeuw en vloeide voort uit het domein van de sociale geschiedenis. In Vlaanderen werd vanaf de jaren 70 baanbrekend werk in de historische demografie verricht door historicus Chris Vandenbroeke, met als doel het leven van het gewone volk te reconstrueren 2. Dankzij deze discipline en haar methodes waren we in staat een beeld te schetsen van het 18 de -eeuwse gedrag omtrent trouwen en scheiden. Ten tweede behandelen we de gelijkenissen, maar vooral de verschillen zoals zal blijken uit dit onderzoek- inzake het scheidingsgedrag tussen man en vrouw. Deze scriptie behoort bijgevolg tot het studiedomein van de gendergeschiedenis. Vanaf de jaren 80 van de 20 ste eeuw werd gendergeschiedenis als een nieuwe discipline binnen de geschiedschrijving gezien, maar vond eigenlijk zijn oorsprong in de vrouwengeschiedenis. Deze vloeide op haar beurt voort uit de feministische beweging in de jaren 60, waar de interesse voor de geschiedenis van vrouwen gewekt 1 I. Devos en C. Vandenbroeke, Historische demografie van de Middeleeuwen en de Nieuwe Tijden, in: J. Art en M. Boone (red.), Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 12 de tot de 18 de eeuw, Gent, Mens en cultuur, 2004, p I. Devos en T. Lambrecht (red.), Bevolking, voeding en levensstandaard in het verleden:verzamelde studies van prof. Dr. Chris Vandenbroeke, Gent, Academia Press, 2004, p. VIII. 5

11 werd. Gendergeschiedenis zet een stap verder en kijkt niet enkel naar de positie van de vrouw, maar naar die van gender. Concreet wilden historici nagaan wat het precies betekende om tot het mannelijke of het vrouwelijke geslacht te behoren in de toenmalige maatschappij 3. Onze aandacht wordt gevestigd op de positie van de vrouw en de man in de toenmalige patriarchale maatschappij, hoe ze omgingen met huiselijk geweld en er al dan niet slachtoffer van waren. Daarbij gaat de belangstelling ook uit naar de relatie tussen man en vrouw, hoe ze beiden moeilijkheden binnen het huwelijk hanteerden en hoe ze daar als omstanders verschillend op reageerden. Ten derde raken we in dit onderzoek ook aan de criminaliteitsgeschiedenis. Deze discipline bestudeert de geschiedenis van het (straf)recht en criminaliteit, en poogt eveneens het leven van de gewone man te achterhalen 4. Vanaf de jaren 70 van de 20 ste eeuw proberen historici dit doel te bereiken met behulp van kwantitatieve en statistische technieken 5. Wij onderzoeken bronnen die afkomstig zijn uit het archief van de officialiteit. Het betreft proceszaken van echtscheidingen, waar in de meeste gevallen geweld en mishandeling aan de basis lag. Volgens Jozef De Brouwer, priester en heemkundige die dit fenomeen uitvoerig bestudeerde, behoorde scheiding van tafel en bed tot de volgende categorie: overtredingen van de seksuele moraal en de huwelijkswetgeving 6. Deze overtreding werd berecht door de officiaal, waarna een vonnis en eventuele bestraffing volgde. Niet alleen de proceszaken, maar ook de juridische instelling waar ze werden opgemaakt worden onder de loep genomen. We hebben echter ook aandacht voor sociale controle en berechting die niet van bovenaf kwam. Zoals verder zal blijken traden buren geregeld op als arbiters wanneer bepaalde heersende normen en waarden overschreden werden. Dit laatste brengt ons tenslotte tot het vierde studiedomein waarin deze scriptie kadert. Sociale controle van buren, vrienden en familie is vandaag de dag veel minder sterk aanwezig dan tijdens de vroegmoderne periode. Zoals we verder zullen zien vond er op het einde van 18 de eeuw een verschuiving plaats van informele naar formele controle. Dit is slechts één van de vele veranderingen die plaatsvonden. Als gevolg van onder meer politieke, sociale, economische en culturele veranderingen, werd ook de mentaliteit van mensen gewijzigd. Deze verandering in het denken vormt het onderwerp van de mentaliteitsgeschiedenis. Mensen ondergingen maatschappelijke veranderingen en pasten zich aan. Dit heeft tot gevolg dat mentaliteit een dynamisch gegeven is, een 3 M.E. Wiesner, Women and gender in Early Modern Europe, Cambridge, Cambridge University Press, 1996, pp C. Leonards, De ontdekking van het onschuldige criminele kind : bestraffing en opvoeding van criminele kinderen in jeugdgevangenis en opvoedingsgesticht, , Hilversum, Verloren, 1995, p A. van Meeteren, Op hoop van akkoord: instrumenteel forumgebruik bij geschilbeslechting in Leiden in de zeventiende eeuw, Hilversum, Verloren, 2006, p J. De Brouwer, De kerkelijke rechtspraak en haar evolutie in de bisdommen Antwerpen, Gent en Mechelen, tussen 1570 en 1795, Tielt, Uitgeverij E. Veys, , vol.1, pp

12 product is van haar tijd en aldus een bepaalde tijdsgeest weergeeft. Enkele belangrijke pioniers tijdens de eerste helft van de 20 ste eeuw waren de historici Johan Huizinga, Lucien Febvre en Marc Bloch en de socioloog Norbert Elias. De discipline werd verder op de kaart hebben gezet onder invloed van de Franse Annales school gedurende de tweede helft van de 20 ste eeuw met behulp van kwantitatieve methoden 7. In deze scriptie komen we in aanraking met een aantal onderwerpen die we onder deze noemer kunnen plaatsen. Onze aandacht gaat uit naar bepaalde aspecten van de toenmalige volkscultuur, het belang van eer, het verschil tussen de private en publieke sfeer, etc. 1.3 Status quaestionis In deze paragraaf wordt de stand van zaken weergegeven in het onderzoek naar echtscheiding en huiselijk geweld. Hiertoe bespreken we de voornaamste geraadpleegde literatuur, waar we verder in deze scriptie onze eigen onderzoeksresultaten geregeld mee zullen vergelijken. Daarna wordt een kort overzicht gegeven van enkele licentiaatverhandelingen en studies die hetzelfde thema bespreken, waardoor we het nut van ons onderzoek kunnen benadrukken. We starten met drie werken van Nederlandstalige historici, namelijk Chris Vandenbroeke, Donald Haks en Dini Helmers, die handelen over het huwelijksleven en het gezin. Vandenbroeke bespreekt in zijn boek hoe mensen, zowel vroeger als nu, omgingen met zaken zoals het huwelijk, liefde, seksualiteit, kinderen, etc. en geeft verklaringen voor dit gedrag 8. Naast de situatie in Vlaanderen heeft hij ook aandacht voor Frankrijk, de Noordelijke Nederlanden en Engeland. Het onderdeel over huwelijksverbrekingen was zeer nuttig voor ons. Donald Haks onderzocht in zijn doctoraat aan de hand van processtukken en moraliserende traktaten het huwelijks- en gezinsleven in het protestantse Holland tijdens de 17 de en de 18 de eeuw 9. Van recentere datum is het werk van de Nederlandse historica Dini Helmers. Zij verrichtte specifiek onderzoek naar gescheurde bedden, meer bepaald scheidingen in het protestantse Amsterdam voor de periode Hun onderzoek naar scheiding van tafel en bed en echtscheiding stelde ons in staat comparatief te werk te gaan met de situatie in de bisdommen Antwerpen, Gent en Mechelen. 7 M. Boone, Historici en hun métier: een inleiding tot de historische kritiek, Gent, Academia Press, 2007, pp C. Vandenbroeke, Vrijen en trouwen van de Middeleeuwen tot heden. Seks, liefde en huwelijk in historisch perspectief, Brussel, Elsevier, 1986, 245 p. 9 D. Haks, Huwelijk en gezin in Holland in de 17 de en 18 de eeuw. Processtukken en moralisten over aspecten van het laat 17 de - en 18 de -eeuwse gezinsleven, Assen, Van Gorcum, 1982, 296 p. 10 D. Helmers, Gescheurde bedden: oplossingen voor gestrande huwelijken, Amsterdam , Hilversum, Verloren, 2002, 426 p. 7

13 Inzake huiselijk geweld en mishandeling hebben we ons vooral moeten richten tot Engelstalige literatuur. Pioniers waren de gebroeder Dobash, die vrouwenmishandeling als een nieuw thema opvoerden binnen de academische wereld in de jaren 70 van de 20 ste eeuw. In het baanbrekend artikel voerden ze onderzoek naar vrouwenmishandeling en hoe de omgeving hierop reageerde in het (vroeg)moderne Engeland 11. In navolging van de Dobashes werden talrijke Engelstalige artikels omtrent het onderwerp gepubliceerd. Julie Hardwick bespreekt in twee artikels hoe scheiding en huiselijk geweld eraan toe ging in het vroegmoderne Frankrijk. Ze besteedt veel aandacht aan genderverschillen. Haar bronnen zijn onder andere getuigenissen en vonnissen uit de wereldlijke rechtbank van Nantes voor de periode Jennine Hurl-Eamon deed een onderzoek naar borgsommen, documenten opgesteld aan het vredegerecht te Westminster in het vroegmoderne Engeland. Vrouwen maakten hier gebruik van om tegen hun gewelddadige echtgenoot in te gaan 13. Leah Leneman bestudeerde huiselijk geweld waarvan vrouwen het slachtoffer waren in het 18 de - en 19 de -eeuwse Schotland. Ze bespreekt onder andere de oorzaak en duur, alsook de verschillende vormen van huiselijk geweld aan de hand van echtscheidingsprocessen 14. Elisabeth Foyster onderzocht noties rond eer en mannelijkheid, die ze daarna koppelde aan het huiselijk geweld dat vele vrouwen ondergingen in het 17 de -eeuwse Engeland. Ze stelt dat een man zijn eer hoog kon houden wanneer hij zijn gezin onder controle had. Dit hing nauw samen met de toenmalige patriarchale maatschappij 15. Het in stand houden van de heersende orde in de patriarchale maatschappij was een gerechtvaardigd excuus voor de uitoefening van geweld, stelt Susan Dwyer Amussen. Ze verwijst hierbij naar de analogie tussen de staat en de familie. Een goede orde in de familie was immers nodig voor een goede orde in de staat, om dat te bereiken mocht men gebruik maken van geweld. Ze stelt vast dat huiselijk geweld in het vroegmoderne Engeland werd aanvaard, tenminste tot op een bepaald niveau. Ging het echter te ver, dan grepen anderen in 16. De hulp die aan vrouwelijke slachtoffers van huiselijk geweld geboden werd, kon verschillen naargelang het 11 R.P. Dobash en R.E. Dobash, Community response to violence against wives: charivari, abstract justice and patriarchy., in: Social problems, 28, 1981, 5, pp J. Hardwick, Seeking separations: Gender, marriages and household economies in early modern France., in: French historical studies, 22, 1998, 1, pp J. Hardwick, Early modern perspectives on the long history of domestic violence: the case of seventeenthcentury France., in: The journal of modern history, 78,2006, pp J. Hurl-Eamon, Domestic violence prosecuted: women binding over their husbands for assault at Westminster quarter sessions, , in: Journal of family history, 26, 2001, pp L. Leneman, A tyrant and tormentor: violence against wives in eighteenth- and early nineteenth-century Scotland., in: Continuity and change, 12, 1997, pp E. Foyster, Male honour, social control and wife beating in late stuart England., in: Transactions of the Royal historical society, 6, 1996, pp S.D. Amussen, Being stirred to much unquitness: violence and domestic violence in early modern England., in: Journal of women s history, 6, 1994,2, pp S.D. Amussen, Punishment, discipline, and power: the social meanings of violence in early modern England., in: Journal of British studies, 34, 1995, pp

14 geslacht van de hulpverlener. Deze gendersolidariteit stelt Roderick Phillips vast in zijn onderzoek in het 18 de -eeuwse Frankrijk 17. Dit was slechts een beknopt overzicht van de geraadpleegde literatuur, verder tijdens het verloop van de scriptie worden de verschillende onderzoeken van deze auteurs en hun resultaten uitgebreider besproken en vergeleken met de eigen bevindingen. Om een historische achtergrond te schetsen van de vroegmoderne wetgeving, rechtsprocedures, etc. hebben we gebruik gemaakt van de volgende werken. Dankzij de werken rond familie- en strafrecht van Jos Monballyu en privaatrecht van Dirk Heirbaut, waren we in staat wetten en vaktermen te definiëren en de juridische context beter te begrijpen 18. De kerkelijke wetgeving, de werking en organisatie van de officialiteit en diens geschiedenis konden we achterhalen via Jozef De Brouwer en Michel Dierickx 19. Tot slot halen we enkele studies en verhandelingen aan omtrent echtscheiding en huiselijk geweld die in eigen land zijn verschenen. Historica Josephine Hoegaerts bestudeerde echtscheidingsprocessen opgemaakt aan de rechtbank van 1 e aanleg te Gent voor de periode In die bronnen verschenen meestal zaken en gebeurtenissen die afweken van wat normaal was. Op basis hiervan was het haar doel om uit de bronnen af te leiden wat nu precies acceptabel huwelijksgedrag was 20. Enkele verhandelingen opgemaakt aan de Universiteit Gent kaarten het onderwerp van echtscheiding aan. Inneke Verbruggen deed onderzoek naar het fenomeen van de zelfechtscheiding in de 15 de eeuw in de Zuidelijke Nederlanden 21. Eva Muys nam 19 de - en 20 ste - eeuwse echtscheidingsprocessen onder de loep, waarbij ze specifiek aandacht had voor de positie van de vrouw 22. Lin Eeckhoudt maakte een analyse van echtscheidingen voor de periode R. Phillips, Women, neighborhood, and family in the late eighteenth century., in: French historical studies, 18, 1993, 1, pp J. Monballyu, Geschiedenis van het familierecht van de late middeleeuwen tot heden, Leuven, Acco, 2006, 223 p. J. Monballyu, Zes eeuwen strafrecht. De geschiedenis van het Belgische strafrecht ( ), Leuven, Acco, 2006, 382 p. D. Heirbaut, Privaatrechtsgeschiedenis van de Romeinen tot heden, Gent, Academia Press, 2005, 416 p. 19 J. De Brouwer, De kerkelijke rechtspraak en haar evolutie in de bisdommen Antwerpen, Gent en Mechelen, tussen 1570 en 1795, Tielt, Uitgeverij E. Veys, , vol.1. M. Dierickx, De oprichting der nieuwe bisdommen in de Nederlanden onder Filips II , Utrecht, Uitgeverij Het Spectrum, 1950, 347 p. 20 J. Hoegaerts, Legal or just? Law, ethics, and the double standard in the nineteenth-century divorce court., in: Law and history review, 26, 2008, 2, pp I. Verbruggen, Het clandestiene huwelijk als basis voor het omzeilen van de onontbindbaarheid van het Middeleeuwse huwelijk: de zelfechtscheiding tijdens de 15de eeuw in de Zuidelijke Nederlanden, Gent (onuitgegeven licentiaatverhandeling Universiteit Gent), 2001, (promotor: M. Van Melkebeek). 22 E. Muys, Vrouw en (echt)scheiding in de 19e-20e eeuw : een socio-juridische studie, met raadpleging van (echt)scheidingsprocesdossiers, Gent (onuitgegeven licentiaatverhandeling), 1994, (promotor: J. Art). 9

15 De focus van zijn verhandeling lag op het verschil tussen stad en platteland 23. Tijdens de lessen Historische praktijk aan de Universiteit Gent, hebben studenten geschiedenis een databank opgemaakt van processen die voor de schepenbank van Gent de wereldlijke rechtbankvoorgekomen zijn in de late 17 de en 18 de eeuw. Daaruit bleek dat er zich tussen de 845 sententies, geen enkele zaak betreffende scheiding van tafel en bed bevond 24. Met deze laatste alinea willen we onze keuze van het onderwerp, de gekozen periode en de bronnen verantwoorden. Echtscheiding werd reeds onderzocht voor verschillende perioden; voor de 18 de eeuw bleek hier echter nog een hiaat te zijn voor onze gekozen regio. Ook huiselijk geweld bleek onderbelicht voor onze gekozen regio en periode, het onderzoek was voornamelijk gericht op de Noordelijke Nederlanden, Frankrijk en Engeland. We weten dat de wereldlijke rechtbank ook bevoegd was om echtscheidingen uit te spreken in de vroegmoderne periode. De databank van de schepenbank te Gent bleek echter geen materiaal te bevatten binnen onze gekozen periode. We hebben gekozen voor bronnen die uitsluitend afkomstig zijn uit de officialiteit. 1.4 Indeling In deze paragraaf bespreken we kort het verloop van deze scriptie alvorens van start te gaan. Hoofdstuk 2 bevat een aantal definities en de historische context omtrent het fenomeen echtscheiding en/of scheiding van tafel en bed in de vroegmoderne periode. Daarna volgt een overzicht van de geraadpleegde bronnen binnen dit onderzoek. Deze kunnen in twee groepen opgedeeld worden. Tenslotte volgt een bespreking van de toegepaste methodologie. In hoofdstuk 3 gaan we dieper in op de instelling waar onze bronnen zijn gemaakt: de officialiteit of kerkelijke rechtbank. Onze bronnen, echtscheidingsprocesstukken, zijn afkomstig uit de officialiteiten van de bisdommen Antwerpen, Gent en Mechelen. We schetsen het ontstaan van de officialiteit, gevolgd door de organisatie, personeelsleden, werking en bevoegdheden. Daarna wordt de echtscheidingsprocedure aan de officialiteit toegelicht. Hoofdstuk 4 vormt de eigenlijke analyse kwantitatief en kwalitatief- van de processtukken van scheiding van tafel en bed. We bekijken de evolutie van het aantal processen doorheen de vroegmoderne periode en gaan daarna dieper in op de situatie in de 18 de eeuw. De volgende zaken 23 L. Eeckhoudt, Comparatieve studie van de huwelijksdissoluties in de stad en het platteland tussen 1796 en 1830, Gent (onuitgegeven licentiaatverhandeling Universiteit Gent), 2010, 185 p., (promotor: I. Devos). 24 Dit onderzoek werd begeleid door dra. Maja Mechant. Er werden twee periodes onderzocht: (399 sententies) en (446 sententies). 10

16 worden onderzocht: Wie vroeg de scheiding aan en waarom? Waren de motieven van mannen en vrouwen dezelfde? Wanneer vroeg met de scheiding aan? Tot slot onderzoeken we wie optrad als getuige in de rechtszaak. Dit hoofdstuk wordt afgesloten met een kort besluit. Hoofdstuk 5 omvat de problematiek van huiselijk geweld. Vooraleer we over gaan tot een bespreking van mishandeling binnen het huwelijk tussen man en vrouw, volgt eerst een algemene situering van geweld in de vroegmoderne maatschappij. Kenmerkend voor deze maatschappij was de patriarchale structuur, waar mannelijke eer en reputatie van bijzonder belang waren, met alle gevolgen van dien. In de laatste paragraaf bekijken we hoe huiselijk geweld er precies aan toe ging binnen het huwelijk. De verschillende vormen van mishandeling worden geanalyseerd, alsook de mogelijke oorzaken. We gaan na tot waar de grens van het toelaatbare liep bij mishandeling binnen het huwelijk. Tenslotte nemen we alle mogelijke hulpverleners onder de loep, die al dan niet tijdens het conflict hulp boden aan het slachtoffer. Dit wordt eveneens gevolgd door een kort besluit. In het algemene besluit, hoofdstuk 6, worden de onderzoeksvragen en resultaten van onze analyse beschouwd. 11

17 Hoofdstuk 2. Definities, bronnen en methodologie In dit hoofdstuk worden enkele definities uitgelegd aangaande de terminologie rond echtscheiding. Verder worden de bronnen besproken die voor dit onderzoek aangewend zijn, alsook de toegepaste methodologie. 2.1 Definities Scheiding van tafel en bed en echtscheiding Tijdens het concilie van Trente ( ) werden de zeven bestaande sacramenten opnieuw bekrachtigd. Het huwelijk was er één van. Dit hield onder andere in dat het kerkelijk huwelijk een onverbreekbaar karakter had volgens het kerkelijk recht. Slechts door het overlijden van één van de partners kon een huwelijk beëindigd worden en had men het recht te hertrouwen 25. In de Bijbel staat immers: Wat God heeft verbonden, moet de mens niet scheiden. 26. Wanneer de situatie binnen het huwelijk echter onhoudbaar werd en wanneer samenleven niet meer mogelijk was, voorzag de kerk wel een oplossing, namelijk een scheiding van tafel en bed. Deze kon aangevraagd worden bij de officialiteit, die optrad als tussenpersoon. Enkele mogelijke gronden waren onder andere overspel, mishandeling en onverenigbaarheid van karakter 27. Het was in bepaalde gevallen mogelijk dat een scheiding slechts een tijdelijk karakter had. De partners werden dan verplicht om na enige tijd weer bij mekaar te wonen, hopelijk na een verzoening. Lukte dit echter niet, dan kreeg een scheiding een definitief karakter. Synoniemen voor scheiding van tafel en bed zijn echtscheiding en divortium 28. Werd dit door de officiaal goedgekeurd, dan werd het huwelijk ontbonden. Hierna een nieuw huwelijk sluiten, werd echter niet toegestaan binnen de kerkelijke wetgeving 29. Althans, dit gold in de katholieke Zuidelijke Nederlanden. De situatie in de protestantse Noordelijke Nederlanden was immers anders. Er heerste een verschil tussen de termen scheiding van tafel en bed en echtscheiding. In het eerste geval werd de plicht tot samenwonen opgeheven, maar bleef de huwelijksband wel intact. Hertrouwen was dus geen optie. Bij een uitgesproken echtscheiding werd 25 J. Monballyu, Geschiedenis van het familierecht van de late middeleeuwen tot heden, Leuven, Acco, 2006, p Nieuwe Testament, evangelie volgens Marcus, hoofdstuk 10, vers J. Monballyu, Geschiedenis van het familierecht van de late middeleeuwen tot heden, p J. De Brouwer, De kerkelijke rechtspraak en haar evolutie in de bisdommen Antwerpen, Gent en Mechelen, tussen 1570 en 1795, Tielt, Uitgeverij E. Veys, , vol.1, pp C. Vandenbroeke, Vrijen en trouwen van de Middeleeuwen tot heden. Seks, liefde en huwelijk in historisch perspectief, Brussel, Elsevier, 1986, p

18 het huwelijk ontbonden en het recht tot hertrouwen verkregen. Dit werd slechts toegestaan in twee gevallen, overspel en kwaadwillige verlating 30. De verklaring hiervoor moet gezocht worden bij de Reformatie. De hervormers Luther en Calvijn pleitten voor een laïcisering van het huwelijk in de 16 de eeuw. Voor hen was het huwelijk geen sacrament, maar een burgerlijke of wereldlijke instelling waar de kerk geen enkele bevoegdheid over had. Daaruit volgde dat alles wat het huwelijk aanbelangde, onder andere ook huwelijksproblemen, geregeld moest worden door de wereldlijke wetgeving 31. Het huwelijk was per definitie geen sacrament en dus verbreekbaar. In de Noordelijke Nederlanden werd vanaf de 16 de eeuw de echtscheiding ingevoerd en kon men in een aantal gevallen wel hertrouwen 32. In de Zuidelijke Nederlanden werd het burgerlijk huwelijk ingevoerd door keizer Jozef II in Onder invloed van de Verlichting werd dit als een uiterst wereldlijke zaak beschouwd. Na het burgerlijk gedeelte diende het huwelijk ook voltrokken te worden voor de kerk. Ondanks deze hervormingen bleef de wetgeving omtrent scheiden dezelfde. Enkel de scheiding van tafel en bed was een optie waardoor hertrouwen onmogelijk was. De echtscheiding werd wel toegestaan voor niet-katholieken 33. Dit zou veranderen ten gevolge van de Franse Revolutie. In 1792 werd bepaald dat het kerkelijke huwelijk geen verplichting meer was. Indien men hier toch voor koos, kon dat pas nadat het burgerlijk huwelijk was afgesloten 34. De Fransen voerden de echtscheiding in voor iedereen, zoals het reeds gangbaar was in de Noordelijke Nederlanden. De scheiding van tafel en bed werd afgeschaft en echtscheiding werd toegestaan in de volgende gevallen: wederzijdse toestemming, onverenigbaarheid van karakter, krankzinnigheid, veroordeling van één van de echtgenoten tot een lijfstraf, mishandeling, immoreel gedrag, familieverlating gedurende twee jaar, afwezigheid gedurende vijf jaar en emigratie naar het buitenland omwille van politieke problemen 35. Na deze versoepelde wetgeving spreekt het voor zich dat er veelvuldig gebruik van werd gemaakt. De gerechtelijke procedure werd eveneens vereenvoudigd; bij een aanvraag tot echtscheiding met onderlinge toestemming moest de rechtbank niet eens tussenkomen 36. Deze wetgeving werd ook in de Zuidelijke Nederlanden toegepast als gevolg van de Franse bezetting vanaf Dit weerspiegelde zich in het aantal echtscheidingsprocessen dat sterk toenam vanaf De versoepeling van de echtscheidingswetgeving was echter van korte duur. In 1804 werd onder Napoleon in de Code civil de scheiding van tafel en bed opnieuw ingevoerd. Dit was een toegeving 30 D. Haks, Huwelijk en gezin in Holland in de 17 de en 18 de eeuw. Processtukken en moralisten over aspecten van het laat 17 de - en 18 de -eeuwse gezinsleven, Assen, Van Gorcum, 1982, p J. Monballyu, Geschiedenis van het familierecht van de late middeleeuwen tot heden, p J. Monballyu, Geschiedenis van het familierecht van de late middeleeuwen tot heden, pp J. Monballyu, Geschiedenis van het familierecht van de late middeleeuwen tot heden, p. 33 en p J. Monballyu, Geschiedenis van het familierecht van de late middeleeuwen tot heden, p J. Monballyu, Geschiedenis van het familierecht van de late middeleeuwen tot heden, p D. Heirbaut, Privaatrechtsgeschiedenis van de Romeinen tot heden, Gent, Academia Press, 2005, pp J.C.H. Blom en E. Lamberts, Geschiedenis van de Nederlanden, Baarn, HB uitgevers, 2001, pp

19 aan de katholieken, een voortvloeisel van het concordaat dat Napoleon met het Vaticaan had gesloten in Als reactie op het hoge aantal echtscheidingen werden de gronden voor een scheiding terug beperkt en gelijkgesteld voor zowel echtscheiding als voor scheiding van tafel en bed. Een voorbeeld van deze beperking is dat een scheidingsaanvraag op basis van overspel enkel werd goedgekeurd indien het overspel door de vrouw werd gepleegd. Het zou tot de 20 e eeuw duren vooraleer de wetgeving rond echtscheiding sterk versoepeld werd, en de discriminatie op basis van geslacht afgeschaft 39. Merk op dat de begrippen scheiding van tafel en bed en echtscheiding niet altijd en overal als synoniemen beschouwd werden in het vroegmoderne Europa. In deze scriptie worden de termen scheiding van tafel en bed en echtscheiding door mij wel als synoniem gebruikt, aangezien de bronnen van dit onderzoek afkomstig zijn uit bisdommen van de Zuidelijke Nederlanden, meer bepaald Antwerpen, Gent en Mechelen. In de periode waarop het onderzoek gericht is, met name 1700 tot en met 1793, werd het onderscheid tussen scheiding van tafel en bed en echtscheiding nog niet toegepast door de (kerkelijke) wetgeving in de Zuidelijke Nederlanden. We beperken ons tot en met 1793, aangezien scheiding vanaf 1794 een wereldlijke bevoegdheid werd in onze gewesten Boedelscheiding Naast de mogelijkheid om een scheiding van tafel en bed aan te vragen bij de kerkelijke rechtbank, bestond er ook de mogelijkheid om een boedelscheiding of scheiding van goederen aan te vragen bij de wereldlijke rechtbank. Hierbij werden de goederen van het koppel gescheiden en kreeg de vrouw het recht om haar eigen goederen te beheren. Tijdens het huwelijk had een vrouw dit recht niet omwille van haar handelingsonbekwaamheid 40. Verder in deze scriptie wordt dit nog toegelicht. Deze vorm van scheiding was een oplossing voor de conflicten die binnen een huwelijk konden ontstaan omtrent geldzaken. Wanneer een vrouw huwde, bracht zij meestal kapitaal mee in de vorm van geld of goederen 41. Haar kapitaal kwam dan onder het bezit van haar man door te trouwen. Conflicten waren mogelijk wanneer de man dit geld of deze goederen niet goed wist te beheren en haar kapitaal verbraste. Door een boedelscheiding aan te gaan bleef een koppel gehuwd en woonden ze 38 R.R. Palmer, J. Colton, e.a., A history of the modern world, Boston, McGraw-Hill, 2002, pp J. Monballyu, Geschiedenis van het familierecht van de late middeleeuwen tot heden, pp D. Heirbaut, Privaatrechtsgeschiedenis van de Romeinen tot heden, p Dit kon ook een bruidsschat zijn. Maar niet alle vroegmoderne Europese landen hadden hier dezelfde wetgeving rond. 14

20 nog samen, maar werd de huwelijksgemeenschap, die bestond uit de goederen van de man, van de vrouw en de gemeenschappelijke goederen, ontbonden Bronnen Het onderzoek naar echtscheiding tijdens de 18 de eeuw gebeurde op basis van juridische bronnen, meer bepaald echtscheidingsprocessen. Dankzij de studies van Jozef De Brouwer en Marc Carnier kunnen we gebruik maken van een inventaris om deze processen op te sporen. De twee respectievelijke inventarissen worden besproken, waarbij de aandacht gelegd wordt op hun inhoud en relevantie voor dit onderzoek. We staan tenslotte even stil bij de problematiek rond de gebruikte bronnen Inventaris van De Brouwer Een eerste aangewende bron voor deze analyse, is de inventaris opgesteld door Jozef De Brouwer 43. Dit lijvige werk werd opgesteld in de jaren 70 van de 20 e eeuw en bestaat uit twee delen. Volume 1 handelt over de kerkelijke rechtspraak in de bisdommen Antwerpen, Gent en Mechelen tussen 1570 en De kerkelijke rechtspraak omvatte onder andere de overtredingen betreffende het religieuze leven, de overtredingen van de seksuele moraal en de huwelijkswetgeving en de overtredingen bij de geestelijkheid. Binnen dit onderzoek is het tweede luik het interessantst. Echtscheiding vormt naast onder meer overspel, incest en andere een onderdeel van de overtredingen van de seksuele moraal en de huwelijkswetgeving waar de kerkelijke wetgeving bevoegd voor was 44. Volume 2 bevat de eigenlijke inventaris. De echtscheidingsprocessen zijn gesorteerd door De Brouwer per officialiteit en per status. Met status wordt bedoeld of de aanvraag tot scheiding uitgesproken, afgewezen, aangevraagd of herroepen werd. Op deze manier was het mogelijk om 261 echtscheidingsprocessen te vinden in de inventaris voor de periode uit de bisdommen Antwerpen, Gent en Mechelen. Onze eerste groep bronnen vormt aldus de 261 beschrijvingen van de 18 de -eeuwse processtukken die De Brouwer opnam in zijn inventaris. Ter controle werden de zaken opgesteld aan de officialiteit van Gent, door mij geconsulteerd in het 42 J. Monballyu, Geschiedenis van het familierecht van de late middeleeuwen tot heden, pp J. De Brouwer, De kerkelijke rechtspraak en haar evolutie in de bisdommen Antwerpen, Gent en Mechelen, tussen 1570 en 1795, Tielt, Uitgeverij E. Veys, , 2 delen. 44 J. De Brouwer, De kerkelijke rechtspraak en haar evolutie, vol. 1., pp

21 Rijksarchief van Gent. Volgens de inventaris van De Brouwer gaat het om 48 processtukken, maar in werkelijkheid zijn er slechts 34 processen effectief terug te vinden in het Rijksarchief. Het gaat om vonnissen van echtscheidingsprocessen die opgesomd staan in volgend register: Registrum sententiarum Curiae Spiritualis Gandavensis in causis spiritualibus, inchoatum et finiens De vonnissen zijn opgesteld in het Latijn, maar De Brouwer heeft deze naar het Nederlands vertaald in zijn beschrijvingen in de inventaris. De 34 zaken werden opgemaakt tussen 10 november 1717 en 23 februari Volgens de inventaris werden er echter nog zaken opgesteld, zowel voor als na deze periode. Deze 14 zaken werden echter niet teruggevonden. We gaan er wel vanuit dat ze hebben plaatsgevonden, ze zijn aldus mee opgenomen in deze analyse. Een poging werd ondernomen om op basis van de inventaris van De Brouwer het archief van het bisdom Antwerpen te consulteren en te controleren. Dit archief bevat onder andere de fondsen van de Antwerpse officialiteit en wordt bewaard in het Universiteitsarchief van de Universiteit Antwerpen. De toegang tot de bronnen werd bemoeilijkt door het feit dat het archief niet vrij toegankelijk is. Na navraag bij de contactpersoon van het archief bleek het zeer moeilijk en tijdsrovend om de nodige documenten terug te vinden. Aangezien dit om praktische redenen niet haalbaar was, werd deze poging stopgezet. Er werd gekozen om De Brouwers Nederlandse vertalingen van de echtscheidingsprocessen te gebruiken als bron voor de analyse Inventaris van Carnier Een tweede inventaris die aangewend werd om bronnen op het spoor te komen is deze van Marc Carnier 45. Deze handelt enkel over het archief van de officialiteit van het bisdom Gent en moet gezien worden als een aanvulling op de inventaris van Maurits Gysseling 46. Het werk van Gysseling omvat het archief van het bisdom Gent en het kathedraal kapittel. Er werd gekozen om een aparte publicatie uit te voeren van de officialiteit omdat deze een zelfstandige archiefvormer was 47. Onder de noemer Rechtspraak in criminele zaken. Geschillen inzake de seksuele moraal en de huwelijkswetgeving vonden we één zaak rond echtscheiding terug. Meer was er terug te vinden onder de categorie Rechtspraak in contentieuze zaken. Zaken met betrekking tot leken, namelijk 14 echtscheidingsprocessen. In tegenstelling tot de zaken die De Brouwer opnam in zijn inventaris, gaat 45 M. Carnier, Inventaris van het archief van de officialiteit van het bisdom Gent (1445) , Brussel, Algemeen Rijksarchief, 2005, 139p. 46 M. Gysseling, Inventaris van het archief van Sint-Baafs en bisdom Gent tot eind 1801, Brussel, Algemeen Rijksarchief, 1997, 7 delen, 505p. 47 M. Carnier, Inventaris van het archief van de officialiteit van het bisdom Gent, p

22 het hier niet om vonnissen maar om verslagen van het eigenlijke proces. De tweede groep bronnen bestaat bijgevolg uit deze 15 procesdossiers opgemaakt aan de Gentse officialiteit in de 18 de eeuw, dewelke ik geconsulteerd heb in het Rijksarchief van Gent. De meeste proceszaken zijn opgesteld in het Nederlands. Een aantal zaken bevatten echter ook Franse en Latijnse stukken tekst. De 15 zaken bevatten onder meer informatie over de beide partijen en de eventuele getuigen. De getuigenissen zelf werden neergeschreven door personeel van de officialiteit, meer bepaald de griffier. In het volgende hoofdstuk wordt dit toegelicht. Over het algemeen was een proceszaak als volgt opgesteld: de aanhef bestond uit de opsomming van de datum of de data waarop de zaak voorkwam, gevolgd door de namen van beide partijen en de verwijzing dat het over een aanvraag tot scheiding van tafel en bed ging; in materie van divortie aan de Gentse officialiteit. Het volgende deel van het dossier bestaat meestal uit getuigenissen. Eerst werden de eventuele gegevens van de getuige weergegeven, waarna de artikelen volgden waarop de getuige diende te antwoorden. Op deze manier kon het verhaal van het koppel en de huwelijksproblemen achterhaald worden. Jammer genoeg waren sommige stukken van de dossiers niet volledig of zeer slecht leesbaar, waardoor het niet altijd mogelijk was om uit elk proces evenveel informatie te destilleren De problematiek rond de bronnen Zoals hoger vermeld bleek na opzoeking in het Rijksarchief dat 14 zaken die De Brouwer opnam in zijn inventaris in de jaren 70, vandaag niet meer teruggevonden werden. Aangezien de proceszaken van Carnier afkomstig zijn uit het archief van de Gentse officialiteit, zouden we deze koppels ook moeten terugvinden bij de vonnissen van De Brouwer. Dit bleek het geval in 10 van de 15 proceszaken. De 5 andere zaken die Carnier opnam, zijn nergens terug te vinden in de inventaris van De Brouwer. Zo stelt er zich een dubbel probleem: enkele bronnen die De Brouwer opnam, zijn vandaag niet meer terug te vinden in het archief en een aantal bronnen die Carnier recent opnam, worden niet vermeld bij De Brouwer. Als gevolg van dit tweeledig probleem, stellen er zich twee vragen op. Waar zijn de bronnen van De Brouwer naartoe? En waarom nam De Brouwer een aantal bronnen niet op in zijn inventaris? Een mogelijke verklaring wordt gegeven door Marc Carnier zelf 48. Het archiefbestand van het bisdom Gent werd overgebracht naar het Rijksarchief vanaf 1952 onder impuls van Gysseling 49. De Brouwer was toen als onderzoeker reeds actief en had als geestelijke toegang tot het volledige archiefbestand, zowel voor als na de overdracht. Carnier acht het niet onmogelijk dat De Brouwer reeds nota s nam voor de overdracht en dat deze later niet aangepast 48 Ik heb Mr. Carnier g d en zijn mening en bevindingen over de inventaris van De Brouwer gevraagd. 49 M. Carnier, Inventaris van het archief van de officialiteit van het bisdom Gent, pp

23 werden aan de nieuwe nummering. Dat verklaart mogelijks waarom verwijzingen van De Brouwer niet terug te vinden zijn in het Rijksarchief. Een tweede verklaring kan gezocht worden in de transfer van de documenten zelf, het archief van de officialiteit is zeer lacuneus overgeleverd en het is denkbaar dat door slordigheid enkele documenten voorgoed verloren zijn geraakt. Volgens Carnier zal het mysterie rond de inventaris wellicht nooit helemaal opgehelderd geraken. Hij had er vaak het raden naar waar De Brouwer bepaalde informatie vandaan had en is er zelf niet in geslaagd om alles perfect te kunnen plaatsen. 2.3 Methodologie Uit de vorige paragraaf bleek dat er gewerkt wordt met twee groepen bronnen, die ik op het spoor gekomen ben door de respectievelijke inventarissen van De Brouwer en Carnier. Groep 1, de 261 echtscheidingsprocessen achterhaald via De Brouwer, wordt weergegeven in een tabel in bijlage 50. Alle processen staan gesorteerd per officialiteit. Uit de titel van deze scriptie blijkt dat er drie bisdommen bestudeerd worden, namelijk Antwerpen, Gent en Mechelen. Hierbij moet echter de opmerking gemaakt worden dat er voor het aartsbisdom Mechelen twee officialiteiten actief waren in de vroegmoderne periode. Naast de kerkelijke rechtbank van Mechelen, was er ook deze van Brabant, die vanaf de 16 de eeuw gevestigd was te Brussel 51. Dit verklaart de vierdelige indeling in bijlage I, namelijk Antwerpen, Gent, Mechelen en Brussel. Per proces wordt volgende informatie gegeven: naam van de vrouw, naam van de man en het jaar waarin de scheiding werd aangevraagd. Indien mogelijk wordt ook de reden voor de aanvraag, het geslacht van de aanvrager en eventuele extra opmerkingen vermeld. Dit kon niet altijd ingevuld worden wegens het ontbreken van deze informatie in de processtukken zelf of in de beschrijvingen van De Brouwer. Op basis van deze tabel wordt een kwantitatieve analyse gevoerd, wat resulteert in het gebruik van allerlei tabellen en grafieken die ons toelaten bepaalde tendensen te ontdekken inzake het gedrag rond scheidingen van tafel en bed in de 18 de eeuw. Om niet enkel veralgemeende vaststellingen te geven in dit onderzoek, werd er tevens gekozen voor een kwalitatieve analyse. Op deze manier is het mogelijk om dieper in te gaan op trends en na te kijken of deze al dan niet opgaan voor enkele specifieke gevallen. Dit gebeurt aan de hand van casussen. De tweede groep bronnen, de 15 proceszaken uit de inventaris van Carnier, leent zich hier 50 Zie bijlage I. 51 J. De Brouwer, De kerkelijke rechtspraak en haar evolutie, vol. 1., p.vi. 18

24 uitstekend toe 52. Dankzij de getuigenverslagen uit deze processtukken kon er naast de algemene gegevens, namelijk naam van de man en vrouw en het jaartal, vooral meer informatie achterhaald worden over de reden die schuil ging achter de echtscheidingsaanvraag. Zo kwam de specifieke situatie van deze koppels met hun huwelijksproblemen aan het licht en kan er door deze kwalitatieve methode gekeken worden naar unieke gevallen. De 15 proceszaken zijn door mij geconsulteerd geweest in het Rijksarchief te Gent. Na de processtukken gefotografeerd te hebben, heb ik ze getranscribeerd en kwam er aldus een paleografische oefening aan te pas. Van elke zaak werd een fiche opgemaakt, waar de belangrijkste informatie op vermeld wordt. Deze fiches bevinden zich in de bijlage achteraan in deze scriptie 53. De opbouw van elke fiche gaat als volgt. Eerst worden de algemene gegevens opgesomd, namelijk de inventarisnummer van het processtuk, de datum of data waarop het proces voorkwam, de plaats en de namen van het personeel van de officialiteit die het document ondertekend hebben. Een tweede luik handelt over de partijen, met name het koppel dat in de echtscheidingsprocedure vervat zit. De namen van de man en de vrouw vinden we terug achter de noemers van eiser of verweerder. De eiser is in alle gevallen de persoon die de scheiding aangevraagd heeft en aldus het proces aan de officialiteit gestart heeft. De andere partij wordt bestempeld als de verweerder, maar dit betekent niet noodzakelijk dat hij of zij niet akkoord ging met de echtscheidingsaanvraag. Indien mogelijk wordt ook de status van de scheiding gegeven, hiermee wordt bedoeld of de aanvraag uiteindelijk goedgekeurd of afgekeurd werd door de officiaal. Andere gegevens van het koppel zijn de woonplaats en het beroep. De leeftijd konden we niet achterhalen. Een derde luik bevat informatie over de getuigen, meer bepaald hun naam, beroep en de taal waarin de getuigenissen opgesteld zijn. Een vierde luik vormt de eigenlijke inhoud van de zaak, die op basis van de getuigenissen afgeleid kon worden. De huwelijkssituatie van het koppel wordt hier samengevat. Een laatste luik zijn eventuele opmerkingen en bedenkingen over het respectievelijke processtuk. De kwantitatieve methodologie en de kwalitatieve methodologie pogen complementair te werken, net als de twee bronnengroepen. Zo wordt getracht om met de resultaten van de ene analyse en bronnengroep die van de andere aan te vullen. Er kan echter niet altijd van beide methodes tegelijkertijd gebruik gemaakt worden, dan reikt de ene hulp waar de andere tekort schiet. Op deze manier hopen we een zo volledig mogelijk beeld te kunnen schetsen van het fenomeen scheiding van tafel en bed in de 18 de eeuw in de bisdommen Antwerpen, Gent en Mechelen. 52 Zie bijlage II. 53 Zie bijlage III. 19