Het tekort van het teveel

Transcriptie

1 Het tekort van het teveel over de rijksverantwoordelijkheid voor cultureel erfgoed Advies Erfgoedselectiebeleid deel I en deel II september 2005

2 R.J. Schimmelpennincklaan 3 postbus AE Den Haag telefoon +31(0) fax +31(0) cultuur@cultuur.nl De Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap mevrouw mr. M.C. van der Laan Postbus BJ Den Haag datum: 26 september 2005 ons kenmerk: rc /5 uw brief van: 6 december 2004 uw kenmerk: DCE/04/55460 onderwerp: advies erfgoedselectiebeleid: 'Het tekort van het teveel, over de rijksverantwoordelijkheid voor cultureel erfgoed' Geachte mevrouw van der Laan, Bijgaand treft u aan het volledige advies 'Het tekort van het teveel, over de rijksverantwoordelijkheid voor cultureel erfgoed'. Om dit advies heeft u in december 2004 gevraagd. In april 2005 bood de Raad voor Cultuur u het eerste deel aan, dat inging op de vragen wat cultureel erfgoed is, hoe processen van waardetoekenning verlopen en welke motieven bij erfgoedselectie spelen. Ook werd in deel I uitvoerig aandacht besteed aan de verantwoordelijkheden van de rijksoverheid voor onder meer het waarderingsproces. Door de nu voorliggende nader uitgewerkte adviezen over het selectiebeleid in de sectoren Archieven en Monumenten & Archeologie is het advies voltooid. In deze sectoren is de afgelopen jaren gebleken dat het beleid is gestoeld op verouderde regelgeving en taakverdeling. Met ad-hoemaatregelen is het hoofd geboden aan nijpende uitvoeringsproblemen, waardoor een situatie is ontstaan waarin regelgeving en uitvoeringspraktijk te vaak op gespannen voet staan. Om dat te doorbreken geeft het nu voorliggende advies richting voor fundamentele beleidskeuzes. Het advies over het museaal beleidskader, dat de Raad u onder de titel 'Een vitaal museumbestel' gelijktijdig aanbiedt, is ten dele te beschouwen als de uitwerking van 'Het tekort van het teveel' voor de museumsector.

3 pagma 2 rc /2 Sectorale semantiek De verschillende sectorale uitwerkingen van dit advies lopen gedeeltelijk uiteen qua aard en richting van de aanbevelingen. De Raad hecht er aan de fundamentele verschillen tussen de sectoren en het aanbevolen sectorale beleid expliciet te benoemen en te duiden. De verschillen tussen de benamingen van de sectoren zijn in dit verband veelzeggend. In de museumsector draait het primair om de musea oftewel de instellingen. In de archiefsector gaat het om archieven, waaronder zowel de instellingen als de objecten van erfgoed verstaan kunnen worden. In de sector monumenten staan de monumenten als objecten van erfgoed centraal. Museumbeleid is dus vooral instellingenbeleid. Dat verklaart waarom de sectorale uitwerking van het vraagstuk van de waardering en selectie van roerend erfgoed is opgenomen in het advies over het museumbestel. Ook verklaart het waarom de rijksoverheid veel minder bemoeienis heeft en moet hebben met de waardering en selectie van roerend erfgoed: dat is immers grotendeels collectiebeleid en behoort tot de verantwoordelijkheid van de musea zelf. Archiefbeleid behelst zowel instellineen- als collectiebeleid. Het sectorale adviesdeel over archiefselectie behandelt met name het collectiebeleid en gaat in op de mogelijke oplossingen voor geconstateerde onevenwichtigheden op dat vlak. De verantwoordelijkheid van de (rijks)overheid voor de 'archiefcollectie Nederland' is wezenlijk anders dan die voor de 'museumcollectie Nederland' omdat de overheid direct verantwoordelijkheid draagt voor een belangrijk deel van de Nederlandse archieven, namelijk voor die archieven die zij zelf vormt en beheert. De overheid is dan ook, anders dan in de museumsector, rechtstreeks betrokken bij en verantwoordelijk voor (een deel van) het collectiebeleid in de archiefsector. De oplossing voor vraagstukken rondom de waardering en selectie van archieven ligt echter voor een deel ook in de inrichting van het bestel besloten. De Raad heeft het voornemen later dit jaar in een advies over het archiefbestel die kant van de zaak verder uit te werken. Monumentenbeleid is op een andere manier hybride. Enerzijds is het collectiebeleid, waarvoor de verantwoordelijkheid ligt bij de onderscheiden overheden en private spelers. Anderzijds is het een vorm van archiefbeleid voor zover monumenten fungeren als (toekomstige) kennisbron, wat met name voor archeologische monumenten geldt. Eigenaren beheerders van monumenten zijn allemaal afzonderlijk verantwoordelijk voor hun eigen object; de verantwoordelijkheid voor de kwaliteit en de instandhouding van het totale monumentenbestand is een overheidsverantwoordelijkheid. De generieke verantwoordelijkheid van de (rijks)overheid voor waardering en selectie gaat in deze sector dan ook het verst. Erfgoedbrede lijnen Ondanks de goed te verklaren verschillen in benadering tussen de sectoren, komt uit de sectorale adviezen een aantal gemeenschappelijke lijnen tevoorschijn:

4 pagine rc De grote nadelen van het begrip nationale betekenis als basis voor de afbakening van de rijksverantwoordelijkheid voor erfgoed; de Raad verlegt de nadruk naar het begrip representativiteit. 2. De vaststelling dat het rijk complementair verantwoordelijk is voor het cultureel erfgoed; de primaire verantwoordelijkheid ligt bij de eigenaren. 3. De noodzaak van brede historisch-maatschappelijke kaders waarbinnen waarderingsbeslissingen kunnen worden afgewogen. 4. De noodzaak van een transparante procesinrichting en zorgvuldige verantwoordingsprocedures. Nationale betekenis ofrepresentativiteit? In deel I van dit advies sprak de Raad zich al duidelijk uit over de onwenselijkheid en onmogelijkheid om de rijksverantwoordelijkheid voor cultureel erfgoed te koppelen aan de nationale betekenis van objecten van erfgoed. Er zijn vele antwoorden te geven op de vraag wat we willen bewaren, waarom en vooral waartoe. In het eerste deel van het advies is toegelicht hoe een object erfgoedwaarde krijgt op basis van een complex proces van historische, maatschappelijke, culturele en artistieke factoren. Waardering van erfgoed is een continu en dynamisch proces waarin een tijd-, groeps- en plaatsgebonden gemeenschappelijke betekenis wordt toegekend aan een bepaald object. De Raad heeft bovendien in het eerste deel van het advies aangegeven het gebruik van het begrip 'nationaal' in dit verband riskant te vinden. Het kan aanleiding geven tot misverstanden en roept bedenkelijke associaties op. Onder invloed van de grote migratiestromen worden samenlevingen in toenemende mate heterogeen en dynamisch en verandert het paradigma van 'vaderland', 'thuis' en 'eigen geschiedenis' voortdurend en ingrijpend. Ook grote supranationale verbanden zoals de Europese Unie leiden tot devaluatie van het begrip 'nationaal' als prominent ijkpunt van identiteit. Andere vormen van gedeelde identiteiten zijn juist belangrijker geworden, of het nu gaat om voorkeuren voor leefstijlen of verbondenheid met een woonplaats. Het begrip representativiteit (van een verzameling van erfgoed), een tweede kernbegrip in uw adviesaanvraag, acht de Raad een effectiever hanteerbaar beoordelingscriterium. Hoe dit begrip samenhangt met de rijksverantwoordelijkheid is heel verschillend. Die verschillen vloeien voort uit de hierboven beschreven wezenskenmerken van de onderscheiden sectoren. Een representatieve weergave van het gedeelde verleden is in de museumsector het meest gediend met een pluriform museumbestel Een representatief bestand van bewarenswaardige archieven is enerzijds te bewerkstelligen door een evenwichtig waarderings- en selectiebeleid; anderzijds door herschikking van verantwoordelijkheden in het archiefbestel. Een representatief bestand aan monumenten vergt eigentijdse, contextuele waarderingskaders aan de hand waarvan een fundamentele herijking van het huidige monumentenbestand moet worden uitgevoerd.

5 pagina4 re i2 Complementaire rijksverantwoordelijkheid De generieke beleidsverantwoordelijkheid van het rijk, complementair aan de primaire verantwoordelijkheid van de eigenaren, is gelegen in de zorg voor de infrastructuur, voor overzicht, voor kaders en voor financiële en beheersmatige vangnetten voor wat bedreigd of verwaarloosd wordt. Nadrukkelijk hoeft de rijksoverheid geen verantwoordelijkheid te dragen voor alles wat van representatieve waarde wordt geacht. De Raad onderschrijft uw observatie dat van een samenleving die in toenemende mate hecht aan erfgoed en waarin het algemene welvaartspeil in de laatste decennia flink is toegenomen, verwacht mag worden dat zij mede verantwoordelijkheid draagt voor haar eigen erfgoed. Hij maakt zich echter weinig illusies als het gaat om de ontwikkeling van de beheerlasten die voor rekening van het rijk komen: die zullen, ook al nemen particuliere eigenaren hun volle verantwoordelijkheid, alleen maar groeien. De invulling van de complementaire verantwoordelijkheid van het rijk verschilt per sector. In de archiefsector is de invulling van de complementaire verantwoordelijkheid voor particuliere archieven onderontwikkeld. De Raad doet suggesties hoe daarin beter te voorzien. Wat betreft de overheidsarchieven doet de Raad de aanbeveling om de rijksverantwoordelijkheid nadrukkelijk te beperken tot de bewarenswaardige archieven en het beheer van vernietigbaar archief geheel te beleggen bij de voor dat archief verantwoordelijke bestuurder. De wettelijke kaders en subsidieregelingen in de museumsector en de sector Monumenten & Archeologie kunnen hier gelden als voorbeeld. In de museumsector is de complementaire rol van het rijk al meer ontwikkeld en in beleidsinstrumenten vertaald. Het rijk vat zijn rol in dezen met name op als aanvullend en faciliterend, gericht op het geïnformeerd en verantwoord doen omgaan met hetgeen de gemeenschap van waarde vindt en wil bewaren voor de toekomst. Het is gewenst noch realistisch te streven naar directe rijksverantwoordelijkheid voor alle collecties van nationale betekenis of voor de musea van nationale statuur. Musea en hun collecties zijn bestuurlijk het best op hun plek daar waar zij maatschappelijk zijn ingebed. Het rijk is er dan vooral voor die musea die regionale of lokale gemeenschappen zich niet hebben toegeëigend. Voor de sector als geheel dient het rijk te bevorderen dat musea een stevige band hebben en houden met de samenleving. Daartoe dient de rijksoverheid excellente en vernieuwende uitvoering van cultuuroverdracht en kennisdeling en van beleidsprioriteiten actief te ondersteunen. Bij monumentenzorg bepleit de Raad een afgewogen monumentenbestand waarvoor de verschillende overheden een gezamenlijke verantwoordelijkheid hebben met betrekking tot instandhouding door eigenaren. Binnen dat bestand zal een categorie rijksmonumenten aangewezen moeten worden waarvoor het rijk een specifieke instandhoudingverantwoordelijkheid heeft Net als bij musea geldt hier dat de verantwoordelijkheid moet liggen op het niveau waarop het monument primair

6 pagina 5 raad VOOf CUltUUr re /2 betekenis heeft. Dat zal naar verwachting leiden tot een verkleining van het rijksmonumentenbestand ten opzichte van de gemeentelijke en provinciale bestanden. Afwegingen binnen brede historisch-maatschappelijke kaders Overzicht van en inzicht in (beeld)bepalende historisch-maatschappelijke ontwikkelingen is een belangrijke randvoorwaarde voor een goed waarderings- en selectiebeleid in alle sectoren. Feitelijk: wordt in de verschillende sectoren al met dergelijke waardestellende kaders gewerkt, al zijn ze niet overal even expliciet en transparant en is er te weinig intersectorale uitwisseling op dit punt. De Raad verwacht, zeker voor het erfgoed van de 20 eeuw, dat een historischmaatschappelijke analyse kansen biedt voor de ontwikkeling van een meer samenhangend, erfgoedbreed selectiebeleid. H iermee wordt in de archiefwereld al voorzichtig geëxperimenteerd. Daarom pleit hij voor een Erfgoedbalans, naar analogie van de reeds bestaande Archeologiebalans: een globaal overzicht van die archieven, bestanden, collecties, gebouwen en landschappen die, afgaand op de historisch-maatschappelijke analyse, als (potentieel) waardevol kunnen worden aangemerkt, eventueel met aandacht voor de conditie waarin de objecten in kwestie verkeren. De Erfgoedbalans zou inzicht moeten geven in aard, omvang en conditie van het totale bestand aan (potentieel) erfgoedmateriaal in ons land en daarmee als kompas kunnen fungeren bij de vormgeving en uitvoering van een dynamisch waarderingsbeleid. Transparantie en zorgvuldigheid Aan de waardering en selectie van erfgoed liggen zwaarwegende keuzes ten grondslag die niet zelden onomkeerbare gevolgen hebben. Bovendien wordt hetgeen men als erfgoed ervaart en erkent, ook collectief bezit. Beide aspecten brengen de noodzaak naar voren van een transparant proces van waardering en selectie en van een procesinrichting die de zorgvuldigheid van afwegingen en besluitvorming borgt. In aansluiting op het gestelde in het eerste deel van het advies, klinkt in alle sectorale adviezen een pleidooi voor periodieke herijking van het erfgoedbestand. Uiteraard is ook (en vooral) op die herijkingen de eis van transparantie en adequate verantwoording van toepassing. Waardering en selectie van erfgoed in niet-erfgoedsectoren Uiteraard beperkt het thema erfgoedselectie zich niet tot de klassieke erfgoedsectoren maar speelt het bij vrijwel alle andere sectoren. De praktijk van selectie, behoud en beheer bevindt zich hier echter vaak nog in een eerdere fase, het gaat om zaken van recenter datum en er is sprake van andere en nieuwe informatiedragers die een eigen problematiek met zich meebrengen. Ten aanzien van deze sectoren heeft de Raad zich de vraag gesteld: spelen er problemen die binnen de gegeven infrastructuur van instellingen en regelingen niet zijn op te lossen en waarbij een direct en andersoortie ingrijpen is vereist van de kant van de rijksoverheid? In de Bibliotheeks, Film- en Mediasector gaat het niet zozeer om

7 raad Voor cultuur pagina o re /2 selectie maar is vooral conservering het dringende aandachtspunt, hoewel daaraan natuurlijk altijd waarderingsbeslissingen ten grondslag liggen. Het advies 'Deltaplan voor het filmbehoud', dat u op 1 augustus is toegezonden gaat uitgebreid in op de conserveringsproblematiek in de audiovisuele sector. In de podiumkunsten verrichtte de Raad dit voorjaar gericht onderzoek door het uitzetten van een enquête bij dans-, theater- en muziektheaterproducenten. De uitkomsten daarvan maken duidelijk dat er behoefte is aan begeleiding bij de conservering en archivering van archiefmateriaal. De Raad concludeert dat de erfgoedinstellingen voor de podiumkunsten het onderwerp hoger op de agenda van producenten moeten zien te krijgen. Voor de muzieksector heeft hij in zijn recente Advies ondersteunende instellingen geadviseerd het erfgoed nader te inventariseren. De erfgoedinstellingen dienen voorts, ook in nauwe samenwerking, een voortrekkersrol te vervullen bij beleidsontwikkeling op het gebied van erfgoed in deze sectoren. De aanbeveling van de Raad om in het archiefbeleid meer aandacht te besteden aan de waarde van particuliere archieven voor de representativiteit van het totale bestand van bewarenswaardige archieven biedt perspectief voor de erfgoedbeheerders in andere sectoren. Ook kan het concept van de Erfgoedbalans behulpzaam zijn bij het bepalen van de erfgoedwaarde van collecties en archieven in andere sectoren en bij het verkrijgen van adequate middelen en/of zorg voor allerhande objecten met erfgoedwaarde. Tot slot Vanuit de in deel I van het advies beargumenteerde algemene noties over de selectie van cultureel erfgoed, heeft de Raad de lijnen in deel II doorgetrokken naar de verschillende sectoren. In deze brief is het onderlinge verband weer geëxpliciteerd en is aangegeven waar naar elkaar toegewerkt zou moeten worden teneinde het beleid te optimaliseren. De Raad hoopt dat dit advies ten behoeve van verdere beleidsontwikkeling aanleiding geeft tot een breed debat, binnen en tussen de verschillende sectoren. Vanzelfsprekend levert de Raad hieraan graag een bijdrage. Hoogachtend, mr. W Sorgdrager C.H. Weeda Voorzitter Algemeen secretaris

8 Het tekort van het teveel over de rijksverantwoordelijkheid voor cultureel erfgoed Advies Erfgoedselectiebeleid deel I en deel II september 2005

9 Inhoud 1. Advies Erfgoedselectiebeleid deel I 2. Advies Erfgoedselectiebeleid deel II 15 Archieven 16 Monumenten & Archeologie 34 Bijlagen Adviesaanvraag Reactie Staatssecretaris op deel I Zie ook 'Een vitaal museumbestel, advies over museale strategie' dat de Raad voor Cultuur samen met dit advies heeft uitgebracht

10 pagina1 Het tekort van het teveel over de rijksverantwoordelijkheid voor cultureel erfgoed deel I

11 pagina2 1. Introductie Geschiedenis In 1872 stelde de Tweede Kamer vast dat kunst een 'volksbelang' was en om die reden een regeringszaak behoorde te zijn. Het jaar daarop verscheen het geruchtmakende artikel 'Holland op zijn smalst' van Victor de Stuers. Daarin hekelde hij de onverschilligheid van de regering ten opzichte van archieven, kunstvoorwerpen en monumenten als representanten van 's lands geschiedenis en kunst. Verwijzend naar de misstanden die hij zag, drong hij erop aan dat de rijksoverheid op deze gebieden meer verantwoordelijkheid zou nemen. Mede door De Stuers' publicaties kwam in 1874 een college van rijksadviseurs voor de Monumenten van Geschiedenis en Kunst tot stand, dat zich toelegde op de beginnende monumentenzorg, de zorg voor de (weinige) museale collecties en het onderhoud en de stichting van rijksgebouwen. In 1875 werd bij het departement van Binnenlandse Zaken een afdeling Kunsten en Wetenschappen opgericht waarvan De Stuers aan het hoofd kwam te staan. Daar gaf hij vervolgens uitvoering aan de beleidslijnen die hij in zijn eigen artikelen had uitgezet. Nog steeds is het Nederlandse erfgoedbeleid, tot uitdrukking komend in een complex van praktijken, instellingen en wet- en regelgeving, schatplichtig aan De Stuers. Wettelijke kaders Tegenwoordig zijn de selectie en bescherming van monumenten en archieven in algemene zin geregeld in de Monumentenwet 1988, respectievelijk de Archiefwet In de museumsector wordt niet gewerkt op basis van een specifieke wet. De Wet tot Behoud van Cultuurbezit is ontworpen als aanvulling op het beleid van overheden en (particuliere) musea en ingesteld om te helpen voorkomen dat roerende goederen van bijzondere culturele en wetenschappelijke waarde in particulier bezit zomaar uit Nederland verdwijnen. In de bibliotheeksector, de filmsector en de sector podiumkunsten zijn evenmin specifieke wetten van toepassmg maar zijn selectie, beheer en behoud. al dan niet vanzelfsprekend en al dan niet bevredigend, onderdeel van het instellings- en sectorale beleid. Beleidslijnen De verantwoordelijke bewindslieden concentreerden zich de afgelopen decennia vooral op de selectie- en beheersproblematiek binnen de afzonderlijke erfgoedsectoren. Daaruit kwamen de nodige grote projecten voort. Het Deltaplan voor het Cultuurbehoud van minister d'ancona richtte zich op de infrastructuur van museale depots en conservering, PIVOT op de selectie van archiefbestanden van de rijksoverheid en Metamorfoze op de selectie van te conserveren bibliotheekbezit. Het recent afgeronde Monumenten Inventarisatie- en Selectie Project leidde tot een selectie van jongere bouwkunst en een groot aantal nieuwe rijksmonumenten. Met Belvedère werd een alternatieve, ontwikkelingsgerichte beleidsstrategie geïntroduceerd die zorgde voor een betere aansluiting op het ruimtelijke beleid. De

12 pagina 3 invoering van het Verdrag van Valletta zal de aandacht voor de aanwezige archeologische waarden vergroten; ruimtelijke ingrepen kunnen daarmee niet langer worden uitgevoerd zonder rekening te houden met het bodemarchief. Met de beleidsbrief 'Vermogen om te laten zien' van staatssecretaris Van der Ploeg werd vooral de nadruk gelegd op de zichtbaarheid van collecties. Poging tot integrale beleidsontwikkeling In 2000 werd onder leiding van staatssecretaris Van der Ploeg een poging gewaagd een meer integrale beleidsvisie op de selectie van cultureel erfgoed te ontwikkelen. Dat leidde tot de interne departementale discussienotitie 'Erfgoed in overvloed'. In vervolg daarop trachtte de Raad te komen tot een gemeenschappelijk concept dat tegenstrijdigheden in het selectiebeleid van de verschillende erfgoedsectoren zou reduceren en voor een meer gerichte omgang met de selectieproblematiek en een grotere samenhang in het selectiebeleid zou zorgen. Dit streven bleek onhaalbaar vanwege het te hoge abstractieniveau en onwenselijk vanwege de pluriformiteit die de verschillende sectoren binnen de cultuur kenmerkt. Signalen van de Raad In zijn jaarverslag 2003 meldde de Raad gelukkig te zijn met de prominente plaats die in 'Meer dan de som' is toegekend aan de problematiek van selectie en beheer van cultureel erfgoed. Zowel vanuit zijn beleidsadviserende rol als in zijn rol ten aanzien van de uitvoering van het selectiebeleid signaleerde hij dat de beleidskaders waarmee gewerkt wordt aan heroverweging en herziening toe zijn. Hij pleitte voor kritische reflectie op de doelstellingen van erfgoedselectie en op de effectiviteit en geschiktheid van de instrumenten en procedures. Hoewel de huidige beschermingsregimes van respectievelijk de Archiefwet, de Monumentenwet en de Wet tot Behoud van Cultuurbezit heel verschillend zijn, vond hij het des te opvallender dat in de uitvoering van die drie wetten dezelfde tendensen aan het licht komen: de onontkoombaarheid en complexiteit van het onderhoudsprobleem, het volumeprobleem van het gestaag uitdijende beschermde erfgoed, waarbij soms de vraag rijst of alles wat beschermd wordt dat ook werkelijk verdient of nodig heeft, de ongemakkelijke omgang met erfgoed van recenter datum, problemen ten aanzien van de taakverdeling en -opvatting van betrokken partijen, en de complexiteit en de doorlooptijd van de wettelijke procedures. 2. Probleemstelling De nu voorliggende adviesaanvraag is gebaseerd op de gedachte dat veronachtzaming van historische wortels maatschappelijke desintegratie zou kunnen veroorzaken. De staatssecretaris stelt dat behoud van cultureel erfgoed nodig is om "het verhaal van de Nederlandse geschiedenis" te kunnen blijven vertellen. Vervolgens wordt geconstateerd dat er steeds meer en andersoortig erfgoed bij komt

13 pagina4 en dat de beheersbaarheid van het in omvang en diversiteit steeds groeiende erfgoedbestand problematisch wordt. Daarom is bezinning nodig: op de rol van de rijksoverheid, op de criteria voor selectie van erfgoed en op het vraagstuk van duurzaam behoud. De adviesaanvraag suggereert dat allereerst moet worden gedefinieerd welk erfgoed van nationale betekenis is. Op basis daarvan zou kunnen worden vastgesteld hoe het beleid moet worden herzien en ontwikkeld. De Raad heeft de adviesaanvraag vertaald in een eigen probleemstelling. Nadrukkelijk ligt zijn vertrekpunt niet bij het antwoord dat de staatssecretaris op voorhand al geeft op de vraag wat de legitimatie is van het behoud van cultureel erfgoed, namelijk het voorkomen van maatschappelijke desintegratie. Voor de Raad is het vertrekpunt de vraag welke plaats cultureel erfgoed inneemt in de samenleving en op welke principes de zorg voor het culturele erfgoed moet berusten. Het gaat dan om waardetoekenning in de maatschappelijke context en de gronden waarop de toedeling van verantwoordelijkheden gebaseerd moet zijn. Daarbij komt de vraag aan de orde wat erfgoed van nationale betekenis is. Deze vraag kan echter niet in algemene zin beantwoord worden: op het gebied van monumenten bijvoorbeeld, heeft de Raad een wettelijke taak zich uit te spreken over het nationaal belang en moet hij daar gevolgen aan verbinden. Voor archieven van nationale betekenis daarentegen draagt het rijk niet persé een verantwoordelijkheid. In het tweede deel van het advies over erfgoedselectiebeleid zal daar, in meer uitgewerkte vorm, op worden ingegaan in de context van de verschillende sectoren. 3. Cultureel erfgoed Begripsbepaling Hoewel er veel definities in omloop zijn, is cultureel erfgoed een containerbegrip dat niet sluitend is te objectiveren. In de meest basale vorm is cultureel erfgoed dat wat wordt bewaard en daarmee onderdeel wordt van ons individuele en/of collectieve geheugen. Echter, net zo min als 'het' geheugen bestaat, kan er sprake zijn van 'de' geschiedenis en dus van 'het' erfgoed. Bovendien worden objecten niet op eigen kracht cultureel erfgoed, maar doordat iemand er voor latere generaties een betekenis aan geeft die de oorspronkelijke functie en tijd overstijgt. Hoewel ook individuen generatieoverstijgende betekenissen kunnen toekennen, gaat het bij cultureel erfgoed doorgaans om grotere verbanden: families, verenigingen, etnische groepen, steden en landen. Premisse Ten aanzien van de vraag wat moet worden bewaard en waarop het selectieproces en -beleid gebaseerd moeten zijn, is een belangrijke premisse dat waardering en selectie tijd- en contextgebonden handelingen zijn. Er is sprake van twee benaderingen die in elkaars verlengde liggen. De objectgerichte benadering vertrekt vanuit objecten - documenten, roerende of onroerende goederen - die onmiskenbaar van waarde zijn

14 pagina s omdat zij een authentieke bron zijn, uniek zijn en/of in hun soort een hoge kwaliteit vertegenwoordigen. Deze waardetoekenning is bij uitstek het domein van deskundigen. De contextuele benadering is gebaseerd op het gegeven dat betekenissen en verhalen, of de kwaliteit van het object, tijd- en plaatsgebonden zijn. Niet de authentieke bronwaarde, maar de verhalen bij objecten staan centraal en maken uit wat tot het culturele erfgoed gerekend wordt. Dit is het domein van de betekenis die groepen in de samenleving aan objecten toekennen. Niet alle waarde is blijvend Het voorgaande legt de spanning bloot tussen continuïteit en actualiteit. Selectie vergt maatschappelijke consensus over het generatieoverstijgende belang van (het bewaren van) de erfenissen die ons zijn nagelaten. Daarbij is het van belang om actuele betekenisgeving de ruimte te geven en tegelijkertijd de in het verleden toegekende betekenissen te respecteren. Het resultaat is een erfgoedbestand met een gedeelte waarvan de blijvende waarde onbetwist is, en een gedeelte waarvan de waarde op de langere termijn herzien zou kunnen worden. Het proces van waardetoekenning Een keten van interventies heeft invloed op de levensloop, levensduur en de betekenis van erfgoed: productie, selectie en acquisitie, conservering, intellectueel beheer, beschikbaarstelling en ontzameling of vernietiging. Bij selectie gaat het in de kern om het begrip 'waardering', om het belang, de waarde en kwaliteit die aan iets worden toegekend. Het accent in de selectie is daarbij steeds meer verschoven naar de waardering van objecten in hun context. Het bepalen van de relatieve waarde van objecten in hun cultuur van herkomst en hun cultuur van bestemming behoort, zoals eerder gesteld, in de eerste plaats een waardering te zijn door deskundigen op basis van vakinhoudelijke criteria. De processen van waardetoekenning zijn zodanig dat daarbij vanzelfsprekend maatschappelijke aspecten worden meegewogen. Wie maatschappelijke verantwoordelijkheid draagt moet zich ten opzichte van de maatschappij verantwoorden. Dat geldt zowel voor de overheid als voor de door haar aangestelde deskundigen. Zij bepalen immers mede welke bronnen er zijn, welke verhalen de burger in de toekomst over zijn eigen verleden en groep te horen krijgt, en welke hij (door) kan vertellen. Waardetoekenning in de onderscheiden sectoren In de archiefwereld letten de deskundigen niet louter op cultuurhistorische waarden, maar houden hun selectiebeslissingen mede verband met de bedrijfsvoering van de archiefvormende overheidsinstellingen, de belangen van de recht- en bewijszoekende burger en het functioneren van de democratische rechtsstaat. De regeling voor selectie van overheidsarchieven, die participatie van ahe betrokken partijen en een transparante verslaglegging van het waarderingsproces voorschrijft, is een voorbeeld van hoe professionele verantwoording vorm kan krijgen.

15 raacl VOOT Cultüür pagina 6 In de museumwereld en bij selectie in het kader van de Wet voor Behoud van Cultuurbezit gaan de deskundigen in principe uit van collectieprofielen en begrippen als ijkwaarde (type-exemplaren in specifieke collecties), symboolwaarde (voorwerpen met een belangrijke historische betekenis) en schakelwaarde (voorwerpen die belangrijke ontwikkelingsmomenten documenteren). In de museumsector is de selectie van cultureel erfgoed daarnaast sterk gerelateerd aan het profiel van het museum en de uitvoering van de overige museumtaken zoals presentatie, educatie en onderzoek. Gaat het om monumenten, dan is de Monumentenwet leidend die bepaalt dat de status van rijksmonument is voorbehouden aan door mensen vervaardigde, onroerende objecten die ouder zijn dan vijftig jaar en die van algemeen belang zijn wegens hun schoonheid, hun betekenis voor de wetenschap of hun cultuurhistorische waarde. In andere dan de specifieke erfgoedsectoren bestaat een deel van het cultureel erfgoed veelal uit archieven en museale collecties, voor de selectie waarvan aansluiting wordt gezocht bij de in de archief- en museumsector gebruikelijke selectiecriteria. Voor deze sectoren geldt veelal dat de processen van waardetoekenning niet eenvormig, niet formeel en niet transparant zijn ingericht. Bezinning op waardering is bezinning op de canon Bij het beschouwen van processen van waardetoekenning komt tegenwoordig vrijwel altijd de canon ter sprake. In zijn recent uitgebrachte advies over het belang van het culturele lezen en leesbevordering lichtte de Raad onder meer het belang toe van een canon van culturele kennis: een modern, zich ontwikkelend begrippenkader van chronologische literaire, culturele en historische kennis dat kan fungeren als collectief geheugen. Aangegeven werd dat hernieuwde aandacht voor een dergelijke canon ook van belang is vanuit het oogpunt van cultuurparticipatie. Hetzelfde gaat op voor het culturele erfgoed. De opvattingen in dit advies en het uitgewerkte deel dat erop volgt, zullen ongetwijfeld ook weer aanleiding zijn voor bezinning op de canon, onder meer afhankelijk van de mate waarin 'geobjectiveerde' kwaliteitscriteria in de verschillende sectoren constructief worden geacht. Motieven voor erfgoedselectiebeleid De eerder genoemde departementale discussienota 'Erfgoed in overvloed' benoemde drie motieven voor het bewaren van cultureel erfgoed. Cultureel erfgoed geeft mede vorm en inhoud aan sociale identiteit. Het levert daarnaast, bijvoorbeeld als het gaat om de bewijswaarde van archieven of de cultuurtoeristische attractiewaarde van musea en monumenten, maatschappelijk gewin op. En cultureel erfgoed vertegenwoordigt en genereert geestelijke rijkdom. De eerste twee motieven kunnen worden gekwalificeerd als 'instrumenteel', de laatste als 'intrinsiek'. Al zijn de accenten in de loop van de tijd verschillend gelegd, deze motieven spelen altijd een rol bij de vraag waarom er wordt bewaard en waarom de overheid daarvoor (mede) verantwoordelijk is, moet of wil zijn.

16 pagina7 De adviesaanvraag legt een zwaar accent op het motief van de sociale identiteit: "Een samenleving die haar historische wortels veronachtzaamt, loopt het risico van desintegratie," luidt de eerste zin van de adviesaanvraag. Het gewicht dat aan een dergelijke keuze wordt toegekend zal vervolgens niet alleen invloed hebben op de mate waarin het rijk verantwoordelijk wordt geacht voor de erfgoedzorg, maar ook de hoeveelheid middelen bepalen die aan behoud van cultureel erfgoed wordt besteed. En daarmee dus op de wijze waarop met het selectievraagstuk wordt omgegaan. In deze instrumentele opvatting wordt cultureel erfgoed een politiekideologisch instrument aan de hand waarvan aan onze en toekomstige generaties 'het verhaal van de Nederlandse geschiedenis' verteld kan worden. Hoewel de behoefte aan een gemeenschappelijke sociale identiteit in deze tijden van maatschappelijke onrust begrijpelijk is, vindt de Raad de wijze waarop dit motief hier wordt ingezet ondeugdelijk. Sociale en culturele identiteit zijn een uitvloeisel van een gemeenschappelijke beleving van cultureel erfgoed, maar het mag geen cultuurpolitieke opdracht zijn die eraan wordt opgelegd. Ten aanzien van de begrippen 'nationale betekenis' en 'representativiteit' stelt de Raad dat dit geen a- priorigegevenheden zijn, maar de uitkomsten van zorgvuldig gekozen processen en toebedeelde verantwoordelijkheden. Er is meer dan één verhaal te vertellen over de geschiedenis van Nederland: die pluriformiteit en diversiteit moeten gewaarborgd worden. Mede om die reden is de Raad ook nooit een voorstander geweest van 'het' museum voor nationale geschiedenis. Hij heeft daaraan gerelateerde standpunten in 2002 nog uitgedragen in het advies 'Publieksbereik Hedendaagse Beeldende Kunst en Musea' en het advies 'Presentatie van Nederlandse geschiedenis in museat Bij erfgoedselectiebeleid moet het naar de mening van de Raad vóór alles gaan om beginselen van informatievrijheid, oordeelsvermogen en context, om publiek debat en publieke waardetoekenning, om de mentale toerusting en ontwikkeling waarop iedereen in een democratie recht heeft. Algemeen geldende motieven voor herijking Door het verstrijken van de tijd en uiteenlopende maatschappelijke ontwikkelingen zijn er steeds meer en andersoortige erfenissen waarvoor beroep op zorg wordt gedaan, bijvoorbeeld gedigitaliseerd en digitaal gevormd erfgoed, het erfgoed van culturele minderheden, immaterieel, mobiel en landschappelijk erfgoed. Parallel aan de veranderende samenleving ontwikkelen zich de opvattingen over cultureel erfgoed. De in hoog tempo veranderende maatschappij stelt de bestaande 'voorraden' ter discussie, al was het alleen maar vanwege de altijd onvermijdelijke schaarste aan ruimte, tijd, energie en geld die dwingt tot het maken van keuzes. Tegelijkertijd wordt er sneller en meer afgebroken, weggegooid en geproduceerd. Dat roept de neiging op aan het verleden vast te houden vanuit de reflex dat alles wat oud is van waarde is. Een ieder die verzamelt moet van tijd tot tijd zijn collectie tegen het licht houden. Immers, als gevolg van ad hoc beslissingen die in de praktijk onvermijdelijk zijn, kunnen collecties scheef groeien. Zoveel mogelijk moet daarnaast worden voorkomen

17 pagina s dat we dingen (laten) bewaren die hun absolute waarde hebben verloren (bijvoorbeeld monumenten die 'kapotgerestaureerd' zijn), waarvan de relatieve waarde is afgenomen (bijvoorbeeld omdat er een mooier, gaver of representatiever specimen van een bepaalde categorie voorwerpen is gelokaliseerd) of waarvan de waarderingsparadigma's zijn verschoven. De beste optie is om periodiek de geselecteerde collecties te herijken en de criteria voor (her)selectie te toetsen aan vernieuwde kennis en inzichten. Dat houdt in dat de deskimdigen, die mede namens de gemeenschap waarde toekennen, periodiek moeten kunnen evalueren of het resultaat van selectie en bescherming nog in relatie staat tot de oorspronkelijke doelen. Bewust behouden en beschermen vraagt om het maken van heldere keuzes, die eventueel tot afstoting en zelfs vernietiging kunnen leiden als niemand zich aandient die vanuit een ander perspectief belang ziet en verantwoordelijkheid voelt. Sectorspecifieke motieven voor herijking In de monumentenzorg ontbreekt een uitgesproken visie op collectievorming en zijn behoud en bescherming nog steeds te zeer doelen op zich. Dit heeft een ongebreidelde groei van het monumentenbestand in de hand gewerkt en een bestand dat bovendien onevenwichtig is qua samenstelling. Een opeenvolging van tijdelijke beleidsmaatregelen heeft niet geleid tot meer inzicht, heldere procedures en effectiever beleid. Om duidelijke en gefundeerde keuzes te kunnen maken en periodiek te kunnen herijken is allereerst overzicht van en inzicht in het monumentenbestand noodzakelijk. Toegenomen kennis en veranderde inzichten ten aanzien van het gebouwde erfgoed moeten hun weerslag krijgen in het rijksmonumentenbestand. In de archeologische monumentenzorg is met het opstellen van een Nationale Onderzoeksagenda Archeologie een eerste prijzenswaardige stap gezet om vanuit het huidige overzicht heldere keuzes mogelijk te maken. Bij archiefselectie is een belangrijk knelpunt de afnemende relatieve waarde van de overgedragen overheidsarchieven ten opzichte van andersoortige archieven. Terwijl van overheidsarchieven wellicht teveel wordt bewaard, heeft de overheid nauwelijks greep op minstens zo relevante archieven van bijvoorbeeld non-gouvernementele orgamsaties, bedrijven of personen. Daarnaast is de wijze waarop de selectiecriteria in de praktijk worden toegepast arbitrair, met name vanuit cultuurhistorisch oogpunt. De mogelijkheid tot herselectie, die de Archiefwet 1995 wel biedt, wordt onvoldoende benut. Musea hebben de relatieve vrijheid om zelf te verzamelen en af te stoten; ten aanzien van hun selectiebeleid is de bemoeienis van het rijk secundair. De praktijk dwingt musea tot het maken van keuzes om de kosten van collectiebeheer beheersbaar te houden. Herijking is in de museumwereld idealiter gekoppeld aan een evenwichtige 'presentatie Collectie Nederland'. Er is een evaluatie nodig van de werking van de in 2000 door de Museumvereniging uitgebrachte 'Leidraad voor het afstoten van museale objecten', van de inspanningen die ICN en museale instellingen de afgelopen periode hebben gepleegd rond collectiemobiliteit en van de ervaringen die zij daarmee hebben opgedaan.

18 raginas De lijst van objecten die vallen onder het regime van de Wet tot Behoud van Cultuurbezit wordt elke tien jaar herijkt, om ruimte te geven aan veranderde omstandigheden of inzichten. Knelpunt is dat de wet niet geschikt is als instrument ter bescherming van ensembles. Inmiddels zijn er de nodige adviezen en rapporten verschenen die deze problematiek aankaarten en oplossingen aandragen. Deze hebben echter nog niet geleid tot de dringend gewenste aanvullende regelgeving. Een ander punt van zorg zijn de academische collecties, die door universiteiten worden afgestoten omdat ze niet meer gebruikt worden voor wetenschappelijk onderzoek. 4. Verantwoordelijkheden van de rijksoverheid A lgemene verantwoordelijkheid Het rijk heeft een algemene verantwoordelijkheid voor behoud, beheer, selectie en toegankelijkheid van het Nederlandse culturele erfgoed. Deze verantwoordelijkheid krijg gestalte in wet- en regelgeving, in instellingenbeleid en in het treffen van, al dan niet tijdelijke, aanvullende voorzieningen. Deze algemene verantwoordelijkheid impliceert niet dat het rijk op al die gebieden ook een taak heeft. De taken worden per sector verschillend ingevuld: in een enkel geval is die taak wel aan het rijk, in de meeste gevallen krijgt de verantwoordelijkheid vorm door het faciliteren van andere overheden en organisaties die erfgoedzorg tot hun taak rekenen. Specifieke verantwoordelijkheden Een specifieke verantwoordelijkheid heeft het rijk om te beginnen voor erfgoed dat rijkseigendom is. De rijksoverheid draagt zorg voor de rijksarchieven omdat zij deze heeft gevormd en daarvan eigenaar blijft. Directe verantwoordelijkheid voor het beheer heeft de rijksoverheid voor de monumenten in eigendom. Voorts draagt zij zorg voor de museale rijkscollecties die om uiteenlopende redenen in haar bezit zijn gekomen. Op al deze uiteenlopende verantwoordelijkheden gaat de Raad in het tweede deel van dit advies nader in. Wel stelt hij nu al vast dat deze specifieke verantwoordelijkheden van het rijk niet louter zijn terug te voeren op de 'nationale betekenis' van het erfgoed in kwestie. Voor zaken waarvan het rijk geen eigenaar is, maar waarvan wel is vastgesteld dat zij van nationale, want maatschappelijk en breed erkende en generatieoverstijgende, betekenis zijn, is de specifieke verantwoordelijkheid van het rijk complementair aan de verantwoordelijkheden van de eigenaren en beheerders van dat erfgoed. De verantwoordelijkheid kan gestalte krijgen in een scala van handelingen, variërend van registreren, documenteren, aankopen en restaureren tot (re)contextualiseren, musealiseren en (digitaal) verduurzamen. Dit alles hoeft de rijksoverheid echter niet altijd letterlijk zelf en direct te doen. Zij kan ook stimuleren dat dit door derden en indirect gebeurt. Uiteraard vraagt dit standpunt om nadere concretisering. Dat is echter pas mogelijk vanuit de context van de verschillende sectoren en zal dan ook aan de orde komen in het tweede deel van dit advies.

19 Taad VOOT cultuut pagina 10 De rijksoverheid behoort te streven naar overzicht van het culturele erfgoed. Hoewel dat overzicht in veel gevallen ontbreekt, zelfs ten aanzien van het erfgoed dat onder haar directe verantwoordelijkheid valt, is inmiddels wel duidelijk dat valt af te dingen op de samenstelling van het verworven of beschermde bestand. In zijn archiefwettelijke uitvoeringsadviezen constateert de Raad steeds vaker dat er van overheidsarchieven nodeloos veel wordt bewaard. Anderzijds is een groot aantal van voor 1975 daterende archieven nog niet opgenomen in openbare archiefbewaarplaatsen en dus ook niet toegankelijk voor onderzoekers. Met name de rijksoverheid kampt met grote achterstanden in de overbrenging. Hoewel openbare archiefinstellingen vrij actief zijn in het acquireren van particuliere archieven, zijn er geen sectorbrede afspraken over collectie- en acquisitieprofielen. Overzicht over het particuliere archiefbezit ontbreekt sinds het stopzetten van de registratie daarvan in het Centraal Register van Particuliere Archieven. Bij monumentenzorg ontbreekt een gefundeerd overzicht van en inzicht in de gebouwde objecten met de status van rijksmonument. Hoewel de Actualisatie van het Monumentenregister, gestart in 1999, leidt tot actualisatie van zakelijke monumentengegevens en een zeker inzicht in regionale spreiding van monumenten geeft, ontbreekt een inhoudelijke component. Toegenomen kennis en veranderde inzichten ten aanzien van gebouwd erfgoed krijgen zo geen weerslag in het rijksmonumentenbestand. Hoewel de in 2002 verschenen Archeologiebalans een adequaat instrument voor een totaaloverzicht van het archeologisch erfgoed is gebleken, geeft hij nog geen antwoord op de verhouding tussen kennislacunes, de samenstelling van de lijst van archeologische objecten die als rijksmonument zijn aangewezen en nieuwe beschermingsvoorstellen. De Nationale Onderzoeksagenda Archeologie kan hier verbetering in brengen. Ook een totaaloverzicht van museumcollecties ontbreekt. Wel zijn overzichten van deelcollecties in de maak via het Museum Inventarisatie Project. In de niet-erfgoedsectoren houden met narne ondersteunende instellingen zich bezig met cultureel erfgoed. Veel van het culturele erfgoed in deze sector bevindt zich echter in deelcollecties die op diverse plaatsen worden bewaard, vaak nog als collecties van producerende instellingen. Bij deze 'bedrijfscollecties' is behoefte aan meer expertise ten aanzien van beheer en behoud. Daarin zouden de ondersteunende instellingen een coördinerende rol moeten (kunnen) vervullen. Dat geldt ook voor het verkrijgen van overzicht van voor deze sectoren relevante collecties in overheidsarchieven, musea en andere instellingen. In het advies over de ondersteuningsstructuur in de cultuursector en in het tweede deel van dit advies zal de Raad nader ingaan op de rol van het rijk in verband met de verschillende problemen die er in de niet-erfgoedsectoren zijn rond cultureel erfgoed. De noodzaak van een dynamisch selectiebeleid Van de rijksoverheid mag voorts worden verwacht dat zij zich bewust is van haar generatieoverstijgende verantwoordelijkheid. Elke generatie verhoudt zich weer

20 raad VOOT cultuur pagina H anders tot het culturele erfgoed dan voorgaande generaties. Standpunten en betekenisgeving zijn tijdgebonden, maar de omgang met erfgoed vraagt zowel om kritische distantie als om respect voor wat door de erflaters is nagelaten. Het inbouwen van vertragingsfactoren in selectieprocessen voorkomt dat cultureel erfgoed ten prooi valt aan de waan van de dag en dat collecties en bestanden vooral 'het tekort van het teveel' demonstreren, alle inspanningen en goede bedoelingen ten spijt. De rijksoverheid behoort te onderkennen welke nieuwe onderwerpen in de samenleving spelen en de eventueel noodzakelijke zorg voor het daarbij mogelijk behorende erfgoed in te passen in bestaande structuren en beleid. Relatief nieuw is de aandacht voor categorieën als gedigitaliseerd en digitaal gevormd erfgoed, het erfgoed van culturele minderheden, mobiel en immaterïeel erfgoed. De Raad erkent dat deze categorieën relevant zijn en aandacht verdienen. Structureel en specifiek beleid op deze aandachtsgebieden acht hij echter onnodig en zelfs onwenselijk. Het gaat hier niet om wezenlijk nieuwe categorieën, maar om bijzondere en enigszins onderbelichte, verwaarloosde of niet onderkende soorten van museaal, monumentaal en documentair erfgoed, waarvoor binnen het museumbeleid, het monumentenbeleid en het archiefbeleid in principe voldoende ruimte is. Het rijk moet zich in eerste instantie beperken tot inventarisatie en waardestelling van die categorieën erfgoed die tot op heden stiefmoederlijk werden behandeld. Dergelijke activiteiten heeft het rijk gefaciliteerd voor het kerkelijke erfgoed, het academische erfgoed en het mobiele erfgoed om aan de hand daarvan te bezien welke mogelijkheden voor behoud en bescherming er zijn en/of eventueel gecreëerd moeten worden. Op basis van de uitkomsten van inventariserend onderzoek kan besloten worden tot tijdelijke maatregelen om de sectoren, instellingen, particulieren en decentrale overheden te stimuleren het nodige te doen om het waardevolle erfgoed te beschermen en toegankelijk te maken. Een en ander geldt ook voor de zogenaamde sectoroverschrijdende onderwerpen zoals ensembles, historisch landschappelijke elementen etc. Het is overigens maar zeer de vraag of er naast de bestaande musea voor het mobiele erfgoed zoals Aviodome, het Nederlands Spoorwegmuseum, de scheepvaartmusea en het Nationaal Automobielmuseum, nog aanvullend rijksbeleid noodzakelijk is, gericht op de restauratie en presentatie van mobiel erfgoed. Ook ten aanzien van de zogenoemde nieuwe categorieën gaat de Raad uit van een specifieke verantwoordelijkheid die vooral complementair is. Uitgangspunt is gedeelde verantwoordelijkheid met andere overheden, instellingen, bedrijven en particulieren. Nederlands erfgoed in het buitenland Het Koninkrijk der Nederlanden is groter dan de Staat der Nederlanden, en was in het verleden aanmerkelijk groter dan nu. Dat alleen al impliceert dat het culturele erfgoed waaraan voor Nederland en zijn inwoners betekenis kan worden toegekend zich ook buiten de landsgrenzen kan bevinden. Ook de talrijke buitenlandse