BOEK 1. TENDENSEN EN DE KERNVRAAG een portie maatschappijkritiek

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "BOEK 1. TENDENSEN EN DE KERNVRAAG een portie maatschappijkritiek"

Transcriptie

1 BOEK 1 TENDENSEN EN DE KERNVRAAG een portie maatschappijkritiek 19

2 BOEK 1 TENDENSEN EN DE KERNVRAAG een portie maatschappijkritiek Het gaat fantastisch met de mens. De afgelopen honderd jaar hebben we ons van analfabeten ontwikkeld tot wezens die naar de maan kunnen vliegen. Dit alles op basis van vertrouwen in onszelf en de droom van rijkdom en geluk: the American Dream. Maar er zijn ook negatieve tendensen. De droom wordt beperkt door de capaciteiten van de aarde en mensen raken verslaafd aan begeerten. We worden asocialer, en er groeit een nieuw soort maffia: de bovenbazen. En de tendensen zetten zich fors door: de internationalisering van de economie is niet meer te stoppen, en waar de welvaart groeit daalt het vertrouwen in het oordeel van de oppergod. Zo ontstaat de vraag: wat houdt mensen naar de toekomst toe nog sociaal? En zijn de negatieve tendensen nog te keren? Tot slot is daar onze economie die geregeerd wordt door multinationals en het aandelenkapitaal. Overheden hebben hierop steeds minder invloed, laat staan de individuele burger. Maar laten we positief beginnen: Al wordt er misschien meer geklaagd dan ooit, de mensheid heeft in het Westen de afgelopen honderd jaar een ongekende sprong voorwaarts gemaakt. Honderd jaar geleden werkten veel mensen nog 72 uur in de fabriek en woonden gezinnen met vier, zes of zelfs acht mensen op één kamer 6. Nu bewonen gemiddeld twee mensen één huis en hebben we ons van boeren, jagers en dommekrachten ontwikkeld tot individuen die zich omgeven hebben met de meest complexe apparaten. We zoeven met een immense snelheid over drukke wegen zonder veel ongelukken te veroorzaken en overbruggen zo binnen enkele uren afstanden, die onze voorouders 21

3 HET TOEKOMST MANIFEST nog meerdere dagen kostten. 7 Vrijwel iedereen in het Westen kan tegenwoordig lezen en schrijven, en ons gevoelsleven heeft zich meer en meer geopend. 8 Bovendien zijn we zo handig geworden dat velen eigenhandig hun huizen opknappen. We maken zelf foto s en films, en hebben de meest ingewikkelde hobby s; we vliegen door de ruimte en ontdekken het ons omringende universum, en de oorsprong van de mens en het heelal. Ons leven is omgeven met elektronica als tv, audio, recorders, magnetrons en elektrische tandenborstels, en vrijwel iedereen kan met een computer overweg. Kleine fabrieken zijn uitgegroeid tot immense hallen vol geprogrammeerde robots, en met steeds minder mensen produceren we steeds meer. De meesten van ons leiden een comfortabel zittend leven. Ze regelen vanachter hun pc de in- en verkoop, en reguleren de productie en ontwikkeling. Voeg hierbij de enorme vooruitgang in de gezondheidszorg, waardoor oud worden niet meer gelijk staat aan pijn lijden, waardoor nog nauwelijks vrouwen in het kraambed sterven en vrijwel alle baby s hun eerste verjaardag halen. Bedenk verder dat artsen vandaag de dag met de meest waanzinnige apparatuur in ons lichaam kunnen kijken. 9 Men kan het netvlies op onze ogen vervangen, knutselen aan onze genen en zelfs dieren klonen. En waren mensen honderd jaar geleden op hun veertigste al oud en versleten 10, tegenwoordig is een vijfenzestigplusser nog vief. We worden ouder en fitter, en sporten heeft een enorme vlucht genomen. Atleten breken wereldrecord op wereldrecord en de gemiddelde levensverwachting is in de VS in de laatste honderd jaar van 45 tot maar liefst 80 jaar gestegen. En in Europa worden mensen nog ouder. 11 Daarnaast is de naoorlogse westerse generatie misschien wel de eerste die niet geconfronteerd is met oorlogen, zware epidemieën en diepe economische crisissen. Ook sociaal hebben we een grote sprong voorwaarts gemaakt. Onze voorouders waren bepaald geen lieverdjes. Veel mensen hielden van moordpartijen, ophanging en verbranding. En denk aan de slavenhandel en de koloniën. De Spanjaarden en Portugezen hebben het overgrote deel van de indianen gemarteld en uitgeroeid, maar liefst zeventig miljoen mensen! 12 Deze vreedzame indianen waren in hun ogen zeden- en schaamteloos omdat ze naakt rondliepen. Ook Joden en zigeuners werden niet als volwaardige mensen beschouwd. Er is heel veel gemoord in de naam van God! Denk aan de Attila de Hun die de Gesel Gods werd genoemd. En we hadden griezels als Caligula en Dzjengis Khan. Meer recent tekenden Hitler, Mao, Stalin en Pol Pot het soms diep trieste relaas van de mensheid... Er is dus heel veel verbeterd. En toch klaagt de westerling veel. Deels terecht omdat we waakzaam moeten blijven; omdat succes niet per definitie 22

4 TENDENSEN EN DE KERNVRAAG betekent dat de toekomst via dezelfde route niet doodloopt. Want elk voordeel heeft zijn nadeel; temeer daar onze wereld in sneltreinvaart verandert. Tot zover het goede nieuws. Laten we eens stevig kritiek gaan spuien. 23

5 HET TOEKOMST MANIFEST 1.1 TENDENSEN TENDENS 1: THE AMERICAN DREAM EN HAAR GRENZEN Het overgrote deel van deze goede ontwikkelingen is een product van de westerse vrije wereld, waarin hard en productief wordt gewerkt; waar een winners-mentaliteit alom geprezen wordt, en waar je iemand moet zijn; waar een wil leidt tot een weg, en waar een krantenjongen miljonair kan worden. Voor zo n instelling is iets te zeggen omdat ze het beste in de mens naar boven kan halen. The American Dream staat aan de basis van de liberale ideologie: hard werken, iets bereiken, rijk worden. Ze is niet binnen de landsgrenzen gebleven. De afgelopen vijftig jaar heeft de westerse economie zich over de hele aarde verspreid. Het begon met overal verkrijgbare Coca-Cola en nu lijkt alles overal te koop. In Beijing zie je dezelfde winkels als in Amsterdam. De basis van deze economie is een andere manier van leven, waarin we vele uren per week produceren om de opbrengst op andere tijdstippen te consumeren. Als we daar tenminste nog aan toe komen Want na aftrek van de tijd die gemoeid is met naar ons werk gaan, inkopen doen, het huishouden, de kinderen, eten, slapen en wat sporten, blijft voor de meesten van ons weinig tijd over. Dat komt omdat we gemiddeld wel minder uren werken dan de meeste van onze voorouders, maar tevens intensiever. Dat komt ook omdat we veel meer willen én moeten. Dat komt ook omdat tegenwoordig zowel man als vrouw werkzaam zijn, zich in lange files naar hun werk begeven, én beiden nog het huishouden moeten runnen en de klusjes moeten doen. Een groot deel van ons leven putten we ons derhalve uit in de hoop op andere momenten te kunnen relaxen. Het contrast met de wereld van onze voorouders is groot, zo niet immens... Het grote voordeel van deze levensstijl is dat ze welvaart en ontwikkeling brengt en dat de mens in theorie vrijer is dan ooit. Maar de levensstijl van de A-dream heeft veel keerzijdes. Het grootste nadeel is misschien wel dat er geen alternatief is. De droom van het socialisme/communisme is in het verleden al onmogelijk gebleken, 24

6 TENDENSEN EN DE KERNVRAAG laat staan in een wereld die in alle opzichten veel complexer is. Ik ben naar China en Cuba geweest in de hoop zo n alternatief te vinden. Maar de wet van het geld heerst in beide landen net als in het Westen. Vooral China, waar een communistisch staatskapitalisme is ontstaan, wordt overwoekerd met westerse reclame. De sfeer in de steden is vergelijkbaar met hier. Chinezen zijn erg gedisciplineerd en werken het overgrote deel van hun leven geconcentreerd en toegewijd; het verschil met het Westen oogt van buitenaf niet meer zo groot. En ook Cuba kan voorlopig niet met een bevredigend alternatief komen. Misschien ook omdat het land door handelsbeperkingen geïsoleerd is. Probleem van het socialisme/communisme is dat het mensen niet erg activeert. Net als overigens in het boeddhisme. In Cuba gebeurt eigenlijk weinig of niets. De stad Havana is van een prachtige stad veranderd in vergane glorie. En niemand pakt een kwast of een hamer. Prachtige oude Amerikaanse auto s zijn vervallen tot (nog steeds prachtige) roestige lijken. En nieuwe komen er niet; voor de eigen valuta is vrijwel niets te koop. Daarom azen alle Cubanen op dollars. Het moge duidelijk zijn dat een zekere mate van welvaart meer dan welkom is. De tijd dat mensen mensonterende handelingen moesten verrichten in fabrieken en mijnen ligt gelukkig ver achter ons. De rest van de wereld moet in dit opzicht nog een inhaalslag maken. Hun leefomstandigheden lopen ver achter bij die van ons. De A-dream heeft haar werk dus bijzonder goed gedaan; maar ze blijkt ook onbevredigbaar. Onder andere omdat de mens bijzonder creatief is in het steeds weer bedenken van nieuwe, betere en meer begerenswaardige producten. Deze tendens is niet te stoppen omdat de kennis en creativiteit van mensen mee lijken te groeien met het welvaartsniveau. Meer creatieve mensen betekent méér nieuwe producten en diensten. Daarmee heeft de oorspronkelijke gedachte achter het liberalisme geen rekening gehouden. Het idee was dat als de welvaart hoog genoeg was en we alles zouden hebben, mensen meer tijd voor elkaar zouden krijgen. Daar is tot op heden weinig van terecht gekomen. Voorlopig blijkt alleen dat hoe méér we hebben, hoe harder we gaan werken. Darin McMahon stelt in zijn boek Geluk dat het stressgevoelig streven naar geluk een typisch Amerikaanse aandoening is. Van daaruit is deze overgenomen door de gehele westerse Cultuur. 13 De A-dream is vanuit een klein ideaal uitgegroeid tot een moeilijk, zo niet onmogelijk te beheersen systeem, dat zich in ijltempo naar andere delen van de wereld heeft verplaatst. Hij blijft groeien en groeien via een sterke productie en via een ver ontwikkelde 25

7 HET TOEKOMST MANIFEST commercie die nieuwe producten aan de man moet brengen. Steeds weer verbeterde en vernieuwde versies van bestaande goederen worden tegen steeds grotere reclamebudgetten in steeds langere reclameblokken aangeprezen. Repareren wordt financieel bijzonder onaantrekkelijk gemaakt en we worden constant verleid om de nieuwste variant te kopen. Dit is een voortdurende cyclus; totaal tegengesteld aan de markt van vijftig jaar geleden. Toen was de productie nog vooral het gevolg van de vraag. 14 Daarnaast komen elke dag nieuwe hebbedingen op de markt. Een turbo wasdroger, nieuw speelgoed, de nieuwste ipod, een nog exotischer vliegreis, of een super toetje. En wat te denken van een reisje buiten de dampkring of (in de toekomst) vakantie op de maan? Omdat je niets kunt kopen als je geen geld hebt is zelfs geld krijgen tot product verheven. Los van casino s en loterijen zijn overal voordelige kredieten te koop. Het resultaat is dat, vooral in de bakermat van deze levensstijl, de VS, ontzettend veel mensen op de pof leven. De A-dream leidt daardoor niet tot de opbouw van welvaart, maar vaak tot het tegenovergestelde: schuld. Want veel producten die mensen kopen verminderen ontzettend snel in waarde. In het land van de vrijheid groeit daardoor de afhankelijkheid. Mensen worden weer slaven, niet meer van een of andere grootgrondbezitter, maar wel van hun eigen begeerte, van hun economisch systeem Grondige grenzen Ik heb acht jaar in het bestuur van de Club voor Rome (NL) gezeten. Dat was de organisatie die in de jaren zeventig aan de bel trok door te stellen dat economische groei haar grenzen kent. 15 Dit, omdat energie en grondstoffen niet onbeperkt voorradig zijn, maar ook omdat grond schaars is. Om ook in de welvaart te kunnen delen, moeten over de hele wereld boeren hun productie opvoeren. Maar landbouwgrond is beperkt en er komen steeds meer kleine boertjes bij. Daarvoor is op het platteland geen plaats meer. Kinderen worden naar de grote steden gestuurd om aldaar hun heil te zoeken. In het prachtige boek Een wankel evenwicht wordt deze ontwikkeling voor een land als India zeer krachtig beschreven. 16 In de tweede plaats is meer landbouwgrond nodig omdat welvaart voor een belangrijk deel in lekkerder eten blijkt te zitten. Daar de meeste mensen dieren lekkerder vinden dan planten, is de vleesconsumptie gigantisch gestegen. Maar vele miljarden varkens, koeien en kippen consumeren tijdens hun uiterst korte leven nog steeds héél veel veevoer. Ook hiervoor is heel veel extra landbouwgrond nodig. 17 Daarnaast geldt dat steeds meer mensen steeds meer ruimte wensen; voor zichzelf en om te ontspannen. Dus grotere huizen, kantoren, fabrie- 26

8 TENDENSEN EN DE KERNVRAAG ken, tweede huizen en recreatieparken. En nog meer asfalt om alles met elkaar te verbinden. Hebben we dus steeds meer grond nodig, door de opwarming van de aarde neemt de beschikbare vruchtbare grond juist verder af. Grote delen van de aarde zullen in woestijnen veranderen, andere zullen overstromen... Het verbruik van de natuurlijk bronnen van de aarde wordt samengevat uitgedrukt in de footprint. En wat blijkt? De VS consumeren en vervuilen niet eens het meeste. De Arabische emiraten zijn nog erger. De Europese landen zitten ergens in de middenmoot, maar hebben een vele malen hogere footprint dan de Derde Wereld. Maar dat zal niemand verbazen, want daar hebben ze voorlopig geen geld om veel producten te kopen. 18 Alleen al hieruit blijkt dat de ideologie van the American Dream geen lang leven beschoren kan zijn. Over enkele decennia kent de aarde negen miljard mensen die allemaal het welvaartsniveau willen van het huidige Westen: een huis, een koelkast, airco of verwarming, een scooter, een auto, een caravan en op vakantie. Volgens vrijwel alle deskundigen is dit volstrekt onmogelijk. Daar komt bij dat wijzelf, de westerlingen, óók nog lang niet bevredigd zijn. Op onze beurt willen wij het welvaartsniveau zoals de rijken in onze landen te pas en te onpas demonstreren: directeuren met topinkomens, voetbalidolen, pop- en filmsterren. Over de hele wereld worden zij in de schijnwerpers gezet en geven ons het voorbeeld hoe je goed, tof en vet moet leven: het geld moet rollen. De A-dream is onbevredigbaar. Maar over niet zóveel jaren lijkt olie, als belangrijkste energiebron en als grondstof voor veel producten, vrijwel aan zijn einde. Het alternatief is het vervaardigen van grondstoffen van planten als rietsuiker en aardappelen. Maar het probleem is dat nú al te weinig grond beschikbaar is om alle monden op aarde te voeden. En als over enkele decennia de bevolking met circa 50 procent is toegenomen en ook deze mensen hamburgers en kipnuggets willen, hebben we ontzettend veel extra landbouwgrond nodig. Die is nergens te vinden... CO2 De opwarming is voor een belangrijk deel het gevolg van de A-dream. De verregaande industrialisatie zorgt voor een steeds groter energieverbruik en onze fabrieken, auto s, airco s en centrale verwarmingsystemen leiden tot veel stof en CO2 in onze atmosfeer. We kunnen de uitstoot van CO2 wellicht verminderen via betere technie- 27

9 HET TOEKOMST MANIFEST ken. We kunnen auto s en machines zuiniger maken. We kunnen bewuster omgaan met het verwarmen en koelen van huizen en kantoren. Technisch zijn veel problemen oplosbaar. Maar je moet via nieuwe technieken wel héél veel bezuinigen om te voorkomen dat méér welvaart uiteindelijk toch niet ook tot méér energieverbruik leidt. Mensen isoleren bijvoorbeeld hun huizen waardoor de energierekening lager wordt. En wat doen ze? Ze zetten de thermostaat hoger, pikken een vliegreisje of gooien de tank vol en gaan met de auto gezellig even naar Frankrijk. Anderen bouwen een stuk aan hun huis of schaffen airco aan. Meer welvaart betekent meer geldelijke middelen. Dat geld wordt uiteindelijk hoe dan ook besteed; en dat kost energie en grondstoffen. Moeten we de milieubeweging serieus nemen? In de jaren zeventig jaren ontstond de milieubeweging. Een aantal jaren daarna twijfelde ik of de problemen wel zo groot waren als men stelde. De aarde zou zich wel aanpassen, dacht ik, en de mens is maar zo klein! Hoe kunnen wij nu zo veel invloed hebben? Tot het moment dat ik in Lesotho, Zuid-Afrika was. Ik zag daar een prachtig landschap, met huizen van palmbladeren die daarin mooi in opgingen. Zo moet het, dacht ik. Maar toen viel me op dat nergens in dat landschap bomen stonden. Nergens konden mensen onder bomen schuilen tegen de hitte en felle zon! Hoe is dat mogelijk, dacht ik verontwaardigd! Het antwoord drong snel tot me door. Ook in Lesotho kan het koud zijn in de bergen. En ook in Lesotho hebben mensen hout nodig als brandstof om hun geitenvlees te braden. Want meer dan geitenvlees had dit landschap niet te bieden. Er woonden daar niet veel mensen, in die heuvels van Lesotho. Dat kon ook niet, want de mensen hadden het landschap compleet gesloopt Later zag ik dit verschijnsel terug op veel andere plekken in de wereld. Overal waar méér mensen wonen dan de natuur aankan, wordt de natuurlijke habitat verwoest. Ooit is de aarde grotendeels bebost geweest. De bomen nemen CO2 op en geven zuurstof terug. Het zijn de longen van de aarde. Maar in de afgelopen eeuwen heeft de mens driekwart van de bomen gekapt en er zijn nauwelijks nieuwe aangeplant. Door de erosie spoelt de vruchtbare aarde weg. Maar ook door woestijnvorming, door verarming en vergiftiging, en door bebouwing neemt de oppervlakte van landbouwgrond gestaag af terwijl de bevolking snel groeit. 19 In slechts twintig jaar is de bevolking van de aarde verdubbeld! In een tijdsbestek van krap een eeuw heeft het Westen vrijwel alle fossiele brandstoffen geconsumeerd. Ik, en velen met mij, hebben met verbazing staan kijken naar de oliebronnen in Irak die ten tijde van de oorlog in brand waren gestoken. Wat een immense warmtebronnen! En wat een rook! Maar dit is helemaal niks vergeleken met wat in de afgelopen eeuw heeft plaatsgevonden. We verbruiken momenteel per jaar net zoveel brandstof als de natuur in een miljoen jaar heeft gevormd! 20 En we hebben zoveel brandstof in warmte omgezet dat dit toch min 28

10 TENDENSEN EN DE KERNVRAAG of meer vergelijkbaar moet zijn met de hele aarde die gelijktijdig in brand heeft gestaan. Hoezo twijfels over de opwarming van de aarde?! Ook zijn steeds grotere delen van de wereld gezegend met elektriciteit. Hierdoor kunnen mensen van licht, een koelkast, tv, of zelfs airco genieten. Maar alle apparaten produceren warmte. Een ouderwetse gloeilamp zelfs 85 procent. Om al die energie te verspreiden ligt over de hele wereld nu een kabelnetwerk en gaat ook nog eens groot deel van die gebruikte elektriciteit tijdens het transport via warmte verloren. 21 Het zal dan ook niemand verbazen dat uit onderzoek blijkt dat de dampkring warmer wordt. 22 In Het geluk in jezelf stelt Deepak Chopra dat we én een eigen lichaam hebben, én een uitgebreid lichaam: de aarde. Hij citeert: Ik heb een persoonlijk en een uitgebreid lichaam, en beiden zijn van mij. Die bomen zijn niet gewoon bomen, ze zijn mijn longen. Die rivieren zijn niet gewoon rivieren, ze zijn mijn bloedsomloop. Deze aarde is mijn lichaam, deze lucht is mijn adem en het vuur in mijn hart is het vuur in de sterren. 23 Concluderend denk ik dat we het milieuprobleem zéér serieus moeten nemen. In het consumeren van de aarde zijn we veel groter dan we denken Andere planeten Het energieprobleem lijkt niet eens het grootste probleem. Als we haar serieus nemen zijn er volgens veel deskundigen voldoende alternatieven. De grootste vraag is waar we meer m 2 -ters aarde vandaan kunnen halen; want volgens veel deskundigen hebben we in de toekomst wel vier maal de aarde nodig. Op zoek naar andere planeten? Misschien leidt de A-dream ons uiteindelijk naar sciencefictionachtige taferelen. Dat zou in mijn ogen geweldig zijn omdat we dan de kosmos zouden kunnen verkennen. Maar voorlopig is dit weinig realistisch en zullen we de oplossing hier op aarde moeten vinden. Voorlopig geldt dat ongebreidelde groei niet kan op een planeet die niet mee groeit. Bovendien, en dat willen veel mensen graag snel vergeten, hebben wij westerlingen een verantwoording naar de rest van de wereld. En niet alleen omdat we alle goedkope brandstoffen hebben geconsumeerd en de grootste vervuilers zijn. Ook mogen we nooit vergeten dat Europa rond 1915 driekwart van de wereld in haar macht had en waar wenselijk benutte. Dat schept verplichtingen 24 De problemen zijn duidelijk en beperken de A-dream. De richting van de oplossing ligt eigenlijk voor de hand. Naar de toekomst zullen we minder het bezige bijtje moeten spelen en meer vrije tijd moeten genieten, minder gericht op het grote en meer op het kleine, minder gericht op consumeren en meer op cultuur, minder bezig zijn met geld verdienen, en meer op zoek 29

11 HET TOEKOMST MANIFEST naar levenswijsheid. Maar hoe bereik je dat? Hoe vertraag je een geoliede machine als de westerse economie? Hoe kun je die sturen naar een langzamer, duurzamer en vooral meer sociaal niveau? Is dat überhaupt nog wel denkbaar? En hoe doe je dat geleidelijk, zonder schokken en diepe crisissen. Want van crisissen zijn altijd de zwakste mensen het meest de dupe. Hoe beheers je een mens die gelukkiger wordt van het consumeren, en die nog lang niet alles heeft wat op zijn oneindige verlanglijstje staat? Hoe voorkom je dat mensen schulden maken en uiteindelijk drie banen nodig hebben om nog te kunnen leven? En hoe krijg je het voor elkaar dat mensen vrijwillig een deel van hun inkomen afstaan ten behoeve van een meer rechtvaardige en evenwichtige wereld? Onze economie vereist dat dingen in een steeds hoger tempo worden versleten, vervangen, verteerd en afgedankt. 25 En onze economie is niet of nauwelijks bezig met de lange termijn TENDENS 2: DOOR MEER WELVAART MOET GOD HET ONDERSPIT DELVEN De A-Dream heeft een enorme groei van de welvaart tot gevolg gehad. Vooral in het Westen, maar meer en meer ook in de Derde Wereld. Mensen leren daardoor het heft beter in eigen hand te nemen en leggen hun lot minder in handen van God. Het grote verschil is dat die God sociaal gedrag predikt als een vorm van collectief geluk, en de A-dream vooral neerkomt op ieder voor zich. Dit is een zéér wezenlijk onderscheid. Beide ontwikkelingen samen, God aan de ene kant en de A-dream aan de andere, vormen een spanningsveld dat de toekomst van de wereld bepaalt. Toekomstvisies Na de val van de Muur zijn enkele belangwekkende toekomstvisies geschreven. Een daarvan kwam van de hand van Francis Fukuyama. In Het einde van de geschiedenis en de laatste mens (1992) stelde deze dat in de toekomst de democratie als staatsvorm steeds dominanter zou worden. De wereld zou zo naar een nieuw evenwicht groeien waarin de werkende en heersende klasse tot elkaar zouden groeien. 26 De ineenstorting van het communisme zou niet leiden tot het einde van de ideologie, maar wel tot een ongenegeerde overwinning van het economisch en politiek liberalisme. Dat zou het 30

12 TENDENSEN EN DE KERNVRAAG einde van de geschiedenis inluiden: het eindpunt van de ideologische evolutie van de menselijke soort en de veralgemening van de westerse democratie als de uiteindelijke vorm van bestuur. Kapitalisme en democratie zijn verstrengeld en zullen uiteindelijk leiden tot een moderne vooruitstrevende samenleving. Elk land had daar volgens Fukuyama recht op. 27 Een zeer belangwekkende reactie hierop was The Clash of Civilisations (1997) van Samuel Huntington. Hierin stelt Huntington dat het beeld van een universele westerse wereld misplaatst, arrogant, onjuist en gevaarlijk is. Te velen willen de wereld veramerikaniseren, maar daartegen is in grote delen van de wereld juist veel weerstand, schrijft hij. Culturen zullen zich eerder vastbijten in hun culturele eigenheid, zoals godsdienst en taal, en langs de grenzen van deze culturele verschillen zullen toekomstige conflicten plaatsvinden. Volgens Huntington zullen samenlevingen die gescheiden zijn door ideologie, maar verbonden door cultuur (zoals de vroegere Duitslanden) elkaar ontmoeten. Daarentegen zullen alle landen die dezelfde ideologie hebben, maar juist gescheiden zijn door cultuur, uit elkaar vallen (zoals de Sovjet-Unie en Joegoslavië). 28 Voorzag dus Fukuyama een nieuw evenwicht, Huntington stelde juist dat de conflicten in de wereld zullen groeien: overal wordt weliswaar cola gedronken, worden spijkerbroeken gedragen en wordt naar MTV gekeken, maar daarmee worden Aziaten nog geen Amerikanen. De aanslagen van 11 september 2001 op het World Trade Center zouden we kunnen opvatten als zo n botsing tussen beschavingen. Maar volgens Fukuyama heeft deze aanslag betrekking op een wanhopige achterhoede die te zijner tijd zal worden overvleugeld. 29 Het is maar hoe je het ziet. Ik ben het met Huntington eens dat er nog een gapende culturele kloof zit tussen de uitbundige Amerikaanse levensstijl en het veel meer ingetogen leven in andere delen van de wereld. Maar de modernisering haalt ook in Azië tal van Amerikaanse ingrediënten in de keuken van het leven. De Aziatische consument zal zich daardoor steeds meer vereenzelvigen met de westerse wereld die deze levensstijl heeft voortgebracht. Bovendien zijn veel westerse producten landseigen geworden; geheel van eigen bodem, omdat ze in het land zélf worden gemaakt; van laptop tot Nike schoenen, van flatscreen tot geavanceerd kinderspeeltje. De weerstand tegen de veramerikanisering is het heftigst waar de armoede het grootst is. Maar het zijn juist de jongere, beter ontwikkelde mensen, vooral woonachtig in de steden, die het sterkst verwesteren. Een deel van hen spreekt goed Engels, heeft gestudeerd in het Westen en wordt in hun land beschouwd als de elite van de toekomst. En elke elite zet de toon 31

13 HET TOEKOMST MANIFEST Welvaart contra God Ik denk dat Fukuyama gelijk heeft waar hij stelt dat de wereld democratiseert en veramerikaniseert. Maar ook Huntington heeft gelijk waar hij grote conflicten voorziet. Misschien hebben beiden gelijk omdat volgens Deepak Chopra, het consumentisme overal destructief is voor tal van waardevolle tradities. 30 Hoe dan ook is de huidige tendens dat via de weg van de welvaart steeds meer mensen hun lot in eigen hand kunnen nemen, waarmee het geloof in God afneemt. Dat is volgens mij logisch, en wel om drie redenen: 1. Van één kant omdat meer geld betekent dat je beter over je eigen lot kunt beslissen en je dus minder afhankelijk bent van het lot dat God voor jou heeft uitgezocht. Dat uit zich al in kleine dingen, zoals bij ziektes. Waar voorheen veel werd gebeden en boze geesten werden verjaagd, leidt meer welvaart tot het alternatief van een dokter en medicijnen. En dat blijkt meestal effectiever dan de goddelijke weg. 2. Maar ook brengt welvaart meer kennis. Door onderwijs over religies in andere delen van de wereld ga je automatisch je eigen geloof relativeren. Meer kennis betekent misschien ook dat je leert over wijsgeren als Plato, Rousseau, Nietzsche en Aristoteles; en dat je leest over Darwin en andere niet-religieuze visies op het leven. Bovendien ontdek je dat de wetenschap talloze religieuze heilige huisjes naar de wereld der fabelen heeft verwezen. 3. Als derde reden geldt dat tegenwoordig driekwart van de wereld, soms in onderkomens bestaande uit niet meer dan een afdak, de televisie heeft omarmd. Dagelijks halen ze daarmee westerse reclame, films, en soaps in hun leven. Hier demonstreren rijke, mooie mensen - die in hun ogen allemaal in het paradijs wonen- het leven zoals dat zóu moeten zijn. Dat willen zij natuurlijk ook! De beschikbaarheid van televisie wordt snel door internet gevolgd, waardoor overal in de wereld taboes doorbroken zullen worden De teloorgang van de religieuze leer gaat gepaard met twijfels of een goed en sociaal leven uiteindelijk daadwerkelijk beloond gaat worden ná de dood; of dat nu in de hemel, of via reïncarnatie op aarde plaatsvindt is om het even. Niet minder belangrijk: de neergang van het geloof betekent eveneens de neergang van de goddelijke rechtvaardigheid. Daarmee verdwijnt een soort rust uit het leven. Of zoals Geert Mak het In de wereld van mijn vader formuleert: Geloof steunde, troostte en gaf ongekende middelen om de slagen van het lot te accepteren. 31 De neergang van de traditionele religies maakt dat het hele toneelstuk van het leven hier en nu op aarde gespeeld moet worden 32

14 TENDENSEN EN DE KERNVRAAG Grote verschillen Natuurlijk, het bovenstaande is bovenal een tendens. In het overgrote deel van de wereld zijn mensen nog zeer gelovig. De ontkerkelijking is groot en lijkt definitief in het noordelijke deel van Europa. Het atheïsme is in een tijdbestek van enkele decennia fors gegroeid. Zo ook in het land van de A-dream. 32 Maar zoals altijd zijn de contrasten in de VS groot. Zo is het kerkbezoek in veel staten relatief hoog. Deels is dit te verklaren omdat de VS een land van immigranten is die vanouds veel waarde hechten aan de cultuur en religie van hun vaderland. Maar ook omdat in de VS alle culturen en religies uit de hele wereld vertegenwoordigd zijn, en de verschillen in welvaart en ontwikkeling bijzonder groot. Richard Dawkins stelt in God als misvatting dat de meest religieuze landen ook de armste zijn. Maar ook in de VS zie je volgens hem dat armoede, tienerzwangerschappen, abortussen en sociale achterstand hand in hand gaan met religie. 33 In Zuid-Amerika, vooral in Bolivia, heeft de fanatieke pinkstergemeente veel aanhang. Maar Bolivia is dan ook het armste land van Zuid-Amerika. Ook tussen landelijke regio s kunnen verschillen groot zijn. In veel dorpjes op het platteland in Europa lijkt de tijd stil te hebben gestaan. Het leven is daar totaal anders dan in steden als Amsterdam, Londen en Parijs. Mensen zijn minder hectisch en komen vriendelijker over. De tendens is wel goed zichtbaar in alle grote steden van de wereld, de derde wereld inclusief. Daar is een mix ontstaan tussen traditionele, gelovige oudere mensen, en moderne jongeren; jongeren die onderwijs hebben genoten en die willen aanhaken bij de westerse ontwikkeling: ze lopen in jeans, pronken met hun nieuwste mobieltje of rijden stoer rond op een scooter. Sommige lópen zelfs als westerlingen! In de grote steden van China is dit fenomeen zó belangrijk dat ouders en grootouders elke cent opzij leggen om van hun kind een MTV-kloon te maken. Jonge ontwikkelde mensen in Peru vinden, zo blijkt uit onderzoek, hun carrière het allerbelangrijkste in hun leven. 34 Maar ook in India, Brazilië, Mexico en Noord- en Zuid-Afrika prefereren jongeren cola boven thee, Nike s boven sandalen, en kipnuggets en hamburgers boven nationale gerechten. Als ze opstaan trekken ze hun Levi s aan en doen de oortelefoons van hun Sony MP3-speler in. MTV staat triomfantelijk centraal in het mondiale tienerfenomeen. 35 Ik sprak in de metro van Shanghai een vrouw over dit onderwerp. Ze stelde dat door het verbieden van religies in het China van Mao vooral onder jongeren een leegte is ontstaan. Die vullen ze op met werken en consumeren, zo stelde ze. Het is een onomkeerbare tendens. Een optocht van consumptie trekt door de spirituele wereld. 33

15 HET TOEKOMST MANIFEST Vanzelfsprekend betreft dit lang niet alle mensen. Velen halen voldoende bevrediging uit hun werk, voelen zich mede verantwoordelijk en hebben een goed ontwikkeld rechtvaardigheidsgevoel. Maar tallozen slagen hier niet in en zoeken hun heil in materie om hun ego op te sieren. TENDENS 3: VAN SOCIAAL TOT ASOCIAAL Aan één kant is de westerse levensstijl een zegen, omdat ze zowel tot meer ontwikkeling leidt als mensen zelfstandiger maakt. Maar deze zegen is in een aantal opzichten tegengesteld aan de zegen van God. Goden zijn meestal barmhartige figuren die garant staan voor rechtvaardigheid ; die braafheid en naastenliefde prediken. Duizenden jaren lang is dit fenomeen omarmd. Ook de oudere generaties zijn nog volgens deze principes opgevoed. Maar nieuwe generaties groeien op met je moet slagen in het leven. Naastenliefde, sociale cohesie en bescheidenheid zijn geen issues meer. De westerse levensstijl leert mensen vooral voor zichzelf opkomen. Sinds de jaren zestig is een verharding opgetreden en is brutaal gedrag populair geworden. 36 Daardoor individualiseren we, en vervagen sociale verbanden. Men is nog wel sociaal naar familie, vrienden, bekenden en mensen op het werk. Maar voor velen houdt het daarbuiten een beetje op. Er is een algehele verharding die ook vooral voortkomt uit de bedrijfscultuur waarin de concurrentie vele malen groter is geworden; net als de onzekerheid. Alles moet efficiënter, ontslagrondes zijn aan de orde van de dag en oudere werknemers vliegen er vaak uit. Bovendien wil iedereen carrière maken. Mensen hebben meer uiteenlopende interesses en hobby s en zoeken naar een passend imago. Waren vroeger de rijke en statige families het grote voorbeeld, tegenwoordig worden pornosterren en rijke patsers bewonderd om hun ik trek me nergens wat van aan mentaliteit. Volgens een vriend, Bas van Stokkum die Wat een hufter schreef, is op deze manier afzeiken, een grote mond en machogedrag tegenwoordig ook een kenmerk van de middenklasse geworden. Men wil niet over zich heen laten lopen en wil van zich afbijten. De verontwaardiging over van alles en nog wat is groot. 37 Martijn Lampert, schrijver van De grenzeloze generatie, schetst eenzelfde beeld. 38 De ik-generatie laat zich door niemand iets vertellen. Ze staat altijd klaar met haar mening, en een gebrek aan kennis is daarbij geen bezwaar. Men heeft bovendien een grondige afkeer van autoriteit en uniform. 34

16 TENDENSEN EN DE KERNVRAAG Uit onderzoek blijkt dat helft van de Nederlanders de politiek wantrouwt. En dat niet alleen. Velen vertrouwen hun eigen buurman niet eens! Men hangt sterk aan het eigen gezin en materieel geluk om lekker te kunnen leven. Maar met de maatschappij in groter verband hebben ze weinig op. Van Lampert stelt dat het basisgevoel onder dit uiterlijk vertoon onzekerheid en soms angst is. Wat men wel wil is sterk leiderschap. 39 Volgens van Stokkom is mede onder invloed van de media, van programmamakers en van sommige cabaretiers de samenleving verhufterd. Nederland loopt daarin voorop. Zeggen wat je denkt is een soort morele deugd geworden. Men hecht grote waarde aan onbelemmerd handelen en spreken. Aan bemoeizucht heeft men hartgrondig de pest: niemand mag zedenmeester spelen en aan individuele vrijheid mag niet worden getornd. In de buitenlandse media wekt dat veel verbazing. 40 Groot voordeel van deze opvatting is de discussie die het oplevert ten aanzien van wat een juiste moraal, normen en waarden nu eigenlijk zijn. Internationaal gezien kent Nederland een naar verhouding grote tolerantie ten opzichte van homo s, prostitutie, zelfdoding, euthanasie en dergelijke. Minder compassie is er echter naar daklozen, psychisch gestoorden en migranten. 41 Het niveau van de discussie is bijzonder laag. De nieuwe generatie is meer cynisch en narcistisch en vindt het normaal dat aan al haar verlangens tegemoet wordt gekomen. Bovendien is die narcistische mens sterk geïndividualiseerd. Iedereen wil iemand zijn; wil een imago kweken middels soms bizarre interesses. Nieuwe sociale structuren van gelijk-geïnteresseerden hebben de oude vervangen. Enige probleem is dat je in de nieuwe groep slechts net zo lang geaccepteerd wordt als je in de gratie valt. Men kent geen lidmaatschap voor onbepaalde tijd, zoals in de kerk en ten tijde van grote families. Dat maakt sociale verbanden onzeker. Een voorbeeld zijn hangjongeren. Je hoort erbij zolang je gedrag en opvattingen correct zijn en je de juiste kleding draagt. Als je teveel gaat afwijken lig je eruit! Zo zijn we binnen een tijdsbestek van een aantal decennia van een wereld bestaande uit sociale structuren zoals het dorp, de parochie, de familie en het gezin, op weg naar een wereld bestaande uit losse individuen. De christelijke religie is goeddeels terzijde geschoven. In mijn ogen terecht, omdat ze betuttelend is en veel bijgeloof bevat. Maar het gevolg is wel dat de moderne mens meer is gaan geloven in een leven waarin je zoveel mogelijk moet doen wat je wilt. Werk wordt steeds meer als een noodzakelijk kwaad gezien; het doel is inkomen verwerven voor het grote genieten. Volgens van Stokkum is daarnaast sprake van moreel verval. In de lagere kringen wordt dit veroorzaakt door uitzichtloosheid en gebrek aan sociale controle. Maar er is meer aan de hand: de verhuftering dringt net zo goed 35

17 HET TOEKOMST MANIFEST door naar de hogere klassen. 42 De reklame, MTV en andere media zenden veelvuldig spots uit van ruw mannelijk vertoon en opgefokt narcisme die tot een ideaalbeeld leiden. 43 Het moreel verval is ook het rechtstreekse gevolg van de w esterse levenstijl: een sociaal-culturele ontwikkeling waarin de verwachtingen almaar hoger worden. Burgers gaan daardoor eerder op hun strepen staan. 44 De ongebreidelde prestatiedrang die tegenwoordig in de meeste kringen de norm is, maakt dat succes is uitgegroeid tot een nieuw soort religie. En de meerderheid doet er klakkeloos aan mee. Succes is norm. En vergeleek de pianist van vroeger zichzelf nog met de pianist uit het dórp, tegenwoordig vergelijken velen zich met de ábsolute wereldtop; allen die daaronder eindigen blijven teleurgesteld. 45 De maatschappelijke druk is enorm. Alain de Botton schreef hierover een mooi boek: Statusangst. In een samenleving waarin onze waarde wordt afgemeten aan onze materie en ons maatschappelijk aanzien, zijn we ons pijnlijk bewust van de noodzaak om te slagen en te presteren. Statusangst is volgens Botton de prijs die we betalen voor erkenning. 46 Het leven van de westerling wordt door competitie beheerst: de strijd om uiterlijk, bezit, status en macht. 47 Het groeiende narcisme wordt ook veroorzaakt door de hedendaagse opvoeding, waarin kinderen op een voetstuk worden geplaatst. 48 Bovendien groeit de onzekerheid. Niet alleen omdat de mens geen goede basis meer heeft waarop haar leven gefundeerd is, ook omdat het werk onzekerder is geworden en mede daardoor de oude dag. Werkte je vroeger bij veel bedrijven (en zeker bij de overheid) tot je pensioen, tegenwoordig zijn de eisen aan werknemers veel hoger. Alles in de samenleving wijst maar in één richting: werken, werken, werken. Een grote groep mensen kan niet meer mee met het tempo van de economie. Ze zijn van nature wat langzamer en kunnen de stress die het werk oplevert niet aan. De onrendabelen worden ze genoemd door Hans van Heijnen en Marcel van Dam. Ze vallen overal buiten de boot en zijn slachtoffer geworden van een samenleving waarin het gaat om geld, tempo, markt en prestatie. De basis hiervan ligt in de opvattingen van Milton Friedman die aan de bakermat van het neoliberale geloof stond. Solidariteit maakt armen alleen maar zwakker, was zijn motto. En ook: hebzucht kun je toch niet bestrijden, want het zit verankerd in de mens. Het resultaat is een sterk groeiende groep onrendabelen die tal van maatschappelijk zinvolle taken zouden kunnen vervullen, maar die in onze snelle wereld armoedig aan de kant moeten toekijken. 49 Is de oude generatie nog religieus opgevoed met naastenliefde, je plicht 36

18 TENDENSEN EN DE KERNVRAAG doen en braaf-zijn, voor de nieuwe generatie geldt slagen in het leven, een goede maatschappelijke positie verwerven en je best doen op school. Kinderen worden steeds meer blootgesteld aan reclame, agressieve videospelletjes en programma s voor volwassenen. Waar jongeren vroeger braaf naar de kerk gingen, gaan te velen zich vandaag de dag te buiten aan alcohol en drugs in de hoop een toffe avond te hebben. Men moet zich indrinken om zichzelf te kunnen zijn; om zich zelfverzekerder, toffer, sneller en belangrijker voor te kunnen doen dan men eigenlijk is. De verwachtingen van het leven zijn hoog en de werkelijkheid kan die verwachtingen niet invullen. Het gevolg is veel mensen met een kort lontje, veel opgeblazen ego s, agressief gedrag en hufterigheid. De westerse mens heeft alles, maar oogt vele malen ontevredener dan eenvoudige hutbewoners in Azië, die niets dan elkaar hebben Ook sociale controle bestaat nauwelijks nog. Een terechtwijzing naar jongeren voor misdragingen leidt tegenwoordig tot boze gezichten en opgeheven vingers: Waar bemoei je je mee? Mensen zien kleine criminaliteit om zich heen: diefstal, vernieling of geweld, maar durven niet meer in te grijpen uit angst zelf het slachtoffer te worden. Daarmee heeft de grote bek gewonnen. In onze vrije westerse democratieën staat de vrijheid centraal. Maar die vrijheid wordt véél te absoluut genomen. Mensen vinden het steeds moeilijker grenzen te accepteren. James Kennedy schrijft in Bezielende Verbanden dat de Nederlandse samenleving de afgelopen decennia onherkenbaar veranderd is. Ook Kennedy noemt de identificatie met roem, rijkdom en glamour, gecombineerd met de roep om harde maatregelen. Daarnaast concludeert hij dat fraude en bedrog een stijgende lijn laten zien. 50 Uit een onderzoek van de EU uit 2012 blijkt dat driekwart van de Europeanen de corruptie in zijn land een groot probleem vindt. Nederland steekt daar (nog?) gunstig bij af. Als de corruptie in de EU al een probleem is, dan kun je je voorstellen hoe dit verschijnsel veel ontwikkelingslanden in zijn greep heeft; daar waar het type met de grootste mond veelvuldig de politiek domineert. 51 Het bovenstaande geldt gelukkig niet voor iedereen. Het emotionele leven van de meeste mensen is redelijk in evenwicht. Maar velen zijn uit balans geraakt, krijgen teveel negatiefs over zich heen en verliezen zichzelf. Depressiviteit is een welvaartsverschijnsel dat zich vanaf de jaren zeventig als een epidemie verspreidt. Begin van dit millennium gebruikte in de VS 10 procent van de mensen het antidepressivum Prozac!! 52 Volgens Darian Leader die hierover Het nieuwe zwart schreef komt depressie voort uit de opkomst van de nieuwe markteconomieën waardoor sociale steun en gemeen- 37

19 HET TOEKOMST MANIFEST schapsgevoel worden afgebroken. Volgens de wereldgezondheidsorganisatie zal binnen afzienbare tijd 25 tot 45 procent van de mensen door depressies worden getroffen. 53 Daarnaast lijden in de VS 15 miljoen mensen (5 procent!) aan enige vorm van ADHV. Zij krijgen het middel Ritalin voorgeschreven dat verwant is aan speed en cocaïne. Heeft Prozac iets van een gelukspil, Ritalin is de rol gaan spelen van een instrument van sociale controle. 54 Beide staan voor geluk in een flesje. De negatieve effecten op de langere termijn zijn nog betrekkelijk onbekend. Francis Fukuyama noemt in De nieuwe mens onder andere gewichtstoename, zenuwtrekken, geheugenverlies, zelfmoord, gewelddadigheid en hersenletsel. 55 Ik kan hieraan toevoegen verslaving, waarbij vooral de farmaceutische industrie garen spint. Het zijn de negatieve consequenties van de wereld conform de A-dream: ieder voor zich, grote welvaartsverschillen en veel onderlinge concurrentie leiden tot meer egoïsme en onstabiliteit. De oplossing zit niet in het bestrijden van de oorzaak maar in de farmacie. En aan de randen van deze wereld verzamelen zich de onrendabelen, de asocialen en de criminelen TENDENS 4: EEN NIEUWE MAFFIA Een van de meest negatieve kanten van de A-dream is dat hij de verschillen in rijkdom enorm uitvergroot. Dat geldt in Europa, en extremer in de VS. In Manhattan bijvoorbeeld is het leven boven de grond vol pracht en praal; maar in vele lagen daaronder leefden nog niet zo lang geleden massa s daklozen als ratten in holen. 56 In de rest van de wereld zijn de contrasten nog groter. Karim Bennamar stelt in Overvloed dat de consumptie bij de allerrijksten steeds opzichtiger wordt: exclusieve mode, grote jachten, raceauto s, het kan niet op. We consumeren volgens Bennamar steeds meer om te pronken. 57 Nederland heeft internationaal gezien kleine welvaartsverschillen. Maar volgens Marcel van Dam is ook in Nederland het verschil tussen het minimumloon en de top schandalig gegroeid. Overal leven vandaag de dag zwervers naast miljonairs. Velen van hen zijn alcohol- of drugsverslaafd. Maar lang niet allemaal. Wat hen bindt is dat ze op de een of ander manier niet meer mee kunnen en aan de onderkant van de samenleving zijn beland. Dat was in de jaren vijftig, toen onze welvaart veel láger was, ondenkbaar. Mensen waren meer solidair, stelt Van Dam. 58 We zijn véél rijker, maar zorgen minder voor elkaar. De westerse economie bracht ons: ieder 38

20 TENDENSEN EN DE KERNVRAAG voor zich en God voor ons allen, een instelling waarvan de zwakken het slachtoffer zijn. In Nederland heeft de minister-president een goed, maar niet overdreven salaris. Maar het huidige management van grote ondernemingen en zelfs van sociale instellingen keert zichzelf daarvan een veelvoud uit. Op hun salarissen is nauwelijks controle. Temeer daar het eigendom van de meeste bedrijven uiteenvalt naar duizenden losse aandeelhouders en het management geen verantwoording hoeft af te leggen aan de overige werknemers. Zo groeide in 2006 het inkomen van directeuren van grote Britse bedrijven met 28 procent, terwijl dat van hun werknemers met 0,4 procent daalde. 59 Hoe verkoop je dat toch? Het is de wet van vraag en aanbod die heeft geleid tot een nieuw soort maffia. De top verdeelt een deel van de winst onder elkaar en kijkt gewoon naar andere bedrijven die hetzelfde doen. Er zijn in Europa zelfs heren die zichzelf een salaris toekennen dat wel duizend maal zo hoog is als dat van hun werknemers, om daarbij als toetje nog eens absurde bonussen op te strijken! 60 Dat zal wel afgekeken zijn van de VS. Want de hele top honderd van bedrijfsdirecteuren verdient in de VS ongeveer duizend maal zoveel als de gemiddelde werknemer. Veertig jaar geleden was dit nog maar 48 maal! 61 In Europa verdienden vóór 1980 president-directeuren gemiddeld 42 keer het loon van de gemiddelde werknemer. Dertig jaar later is dit verschil opgelopen naar 411 maal! 62 Nog extremer is de situatie bij banken, onder andere door de bonuscultuur. Daar is dan ook vólop geld voor beschikbaar! In 2007 bedroeg de winst van de financiële sector in de VS maar liefst 41procent van de totale winst! Dus van alle bedrijven tezamen!! 63 In de managementtop is alle redelijkheid zoek. Iemand die honderd keer meer verdient zou ook honderd keer zoveel moeten bijdragen. Dan moet je wel heel erg arogant zijn om dat van jezelf te vinden. Wat is het verschil tussen een bankrover die een kluis kraakt en een bankdirecteur die er stilletjes mee tussenuit gaat? Het verschil is dat de bankrover de politie achter zich aankrijgt en de bankdirecteur een escorte om zijn geld te beschermen. Om minder zijn revoluties uitgebroken in tijden dat werknemers nog goedgelovig waren en de kerken ervoor zorgde dat ze braaf bleven. Ook in het tot voor kort bescheiden Nederland zijn zelfverrijking, pronkzucht en demonstratieve consumptie geen taboes meer. Alom groeit de overtuiging dat de mens vooral uit is op eigenbelang, ook doordat veel (ex-) politici het voorbeeld geven. Dat creëert een klimaat waarin illegaal handelen wordt aangemoedigd. Al met al dit leidt volgens van Stokkom tot een sterke verrechtsing en verharding

Wat is realiteit? (interactie: vraagstelling wie er niet gelooft en wie wel)

Wat is realiteit? (interactie: vraagstelling wie er niet gelooft en wie wel) Wat is realiteit? De realiteit is de wereld waarin we verblijven met alles wat er is. Deze realiteit is perfect. Iedere mogelijkheid die we als mens hebben wordt door de realiteit bepaald. Is het er, dan

Nadere informatie

Met NLP de kredietcrisis te lijf Duurzaam winst behalen door compassie

Met NLP de kredietcrisis te lijf Duurzaam winst behalen door compassie Steven Smit Voor de mens in organisaties Met NLP de kredietcrisis te lijf Duurzaam winst behalen door compassie Door Steven Smit 2008 Steven Smit BV voor de mens in organisaties Chopinstraat 148 1817 GD

Nadere informatie

Wie wil geen vervuld leven? 7 Een comfortabel leven 11 Een gezond leven 17 Een leven in geluk en liefde 23 Liefde beoefenen 29 Oefen je binnenwereld

Wie wil geen vervuld leven? 7 Een comfortabel leven 11 Een gezond leven 17 Een leven in geluk en liefde 23 Liefde beoefenen 29 Oefen je binnenwereld Wie wil geen vervuld leven? 7 Een comfortabel leven 11 Een gezond leven 17 Een leven in geluk en liefde 23 Liefde beoefenen 29 Oefen je binnenwereld meer liefde 39 Oefen je met de buitenwereld meer evenwicht

Nadere informatie

Jagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten

Jagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten Jagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten Van de oogst van hun land en van hun dieren Jagers & boeren Wat

Nadere informatie

Johannes 6,1-15 - We danken God, want Jezus zorgt voor ons

Johannes 6,1-15 - We danken God, want Jezus zorgt voor ons Johannes 6,1-15 - We danken God, want Jezus zorgt voor ons Dankdag voor gewas en arbeid Liturgie Voorzang LB 448,1.3.4 Stil gebed Votum Groet Zingen: Gez 146,1.2 Gebed Lezen: Johannes 6,1-15 Zingen: Ps

Nadere informatie

Inhoud Slaapkamer 6 Opwarming 8 Een jaar later 10 Genoeg 12 Terrorist 14 Geheim 16 Olie 20 R.O.A. 23 Betty 26 Vertrouwen 29 Feiten 32 G.O.F. 35 Protest 38 Warm 42 Reuzenmachine 44 Een bewaker! 47 Terrorist?

Nadere informatie

Hartstocht voor je financiën

Hartstocht voor je financiën INHOUDSOPGAVE 1. Hartstocht voor je financiën................................ 5 2. Geld!...................................................... 7 3. De wet van de geleidelijke groei............................

Nadere informatie

Onze Vader. Amen. www.bisdomdenbosch.nl

Onze Vader. Amen. www.bisdomdenbosch.nl Onze Vader Onze Vader Onze Vader, die in de hemel zijt, Uw Naam worde geheiligd, Uw Rijk kome, Uw wil geschiede op aarde zoals in de hemel, Geef ons heden ons dagelijks brood, en vergeef ons onze schuld,

Nadere informatie

Je bent jong en je wilt wat!

Je bent jong en je wilt wat! Je bent jong en je wilt wat! Logisch, je voelt je geen sukkel. Je bent jong, je zit vol energie en je wilt eruit halen wat er uit dit leven te halen valt. Plezier maken, feesten en doen waar je zin in

Nadere informatie

Voel je vrij en liefdevol 7 oefeningen

Voel je vrij en liefdevol 7 oefeningen Voel je vrij en liefdevol 7 oefeningen Soms voel je je gevangen door het leven. Vastgezet door de drukte, en beklemd in je eigen hoofd. Je voelt je niet vrij en je voelt geen liefde. Met deze tips breng

Nadere informatie

Dagboek Nederland onder water?! Komt Nederland onder water te staan? En wat kunnen jij en de politiek doen om dit te voorkomen?

Dagboek Nederland onder water?! Komt Nederland onder water te staan? En wat kunnen jij en de politiek doen om dit te voorkomen? Dagboek Dagboek Nederland onder water?! Komt Nederland onder water te staan? En wat kunnen jij en de politiek doen om dit te voorkomen? Dat het klimaat verandert is een feit. Je hoort het overal om je

Nadere informatie

Op weg met Jezus. eerste communieproject. Hoofdstuk 5 Bidden. H. Theobaldusparochie, Overloon

Op weg met Jezus. eerste communieproject. Hoofdstuk 5 Bidden. H. Theobaldusparochie, Overloon Op weg met Jezus eerste communieproject H. Theobaldusparochie, Overloon Hoofdstuk 5 Bidden Eerste communieproject "Op weg met Jezus" hoofdstuk 5 blz. 1 Joris is vader aan het helpen in de tuin. Ze zijn

Nadere informatie

In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen

In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen 14 In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen einde, alleen een voortdurende kringloop van materie

Nadere informatie

Netje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp!

Netje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp! Netje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp! Haring! Verse haring! Wie maakt me los! Ik heb verse haring! Ha... ja, nou heb ik jullie aandacht, hè? Sorry, ik ben uitverkocht. Vandaag geen haring

Nadere informatie

Ik ben de Klomp. Europees landbouwbeleid groep 5-6. De Klomp is een boer. Wel een hele aardige boer. Maar wel met een boer n accent.

Ik ben de Klomp. Europees landbouwbeleid groep 5-6. De Klomp is een boer. Wel een hele aardige boer. Maar wel met een boer n accent. De Klomp is een boer. Wel een hele aardige boer. Maar wel met een boer n accent Zo! Goedemorgen of goedemiddag, wat is t? Ik moet zo de koeien weer melken, dus... Excuus, dat ik wat stink. Ik heb het zo

Nadere informatie

Deze handreiking is van:

Deze handreiking is van: 9 lessen over het volgen van Jezus Deze handreiking is van: Deze cursus is geschreven Beryl Voorhoeve en opgemaakt door Judith Maarsen. Ten behoeve van de kinderstudiegroepen voor de bovenbouw Gebruikte

Nadere informatie

Deze handreiking is van:

Deze handreiking is van: 9 lessen over het volgen van Jezus Deze handreiking is van: Deze lessen zijn geschreven Beryl Voorhoeve en opgemaakt door Judith Maarsen. Ten behoeve van de kinderstudiegroepen voor de bovenbouw Gebruikte

Nadere informatie

Magie voor het verkopen van je huis Leer hoe je in korte tijd je huis kunt verkopen en ook nog voor een gunstige prijs. Desirée

Magie voor het verkopen van je huis Leer hoe je in korte tijd je huis kunt verkopen en ook nog voor een gunstige prijs. Desirée Life Coach Désirée Snelling Berg Magie voor het verkopen van je huis Leer hoe je in korte tijd je huis kunt verkopen en ook nog voor een gunstige prijs. Desirée 2011 Magie voor het verkopen van je huis

Nadere informatie

De Inner Child meditatie

De Inner Child meditatie De Inner Child meditatie copyright Indra T. Preiss volgens Indra Torsten Preiss copyright Indra T. Preiss Het innerlijke kind Veel mensen zitten met onvervulde verlangens die hun oorsprong hebben in hun

Nadere informatie

Ontdek de 14 geheime sleutels tot geluk.

Ontdek de 14 geheime sleutels tot geluk. Ontdek de 14 geheime sleutels tot geluk. Met onderstaande 14 sleutels tot geluk kun je het volgende doen: Doorlezen en denken wat moet ik hier nu weer mee!! Er een notitie van maken en dit gebruiken als

Nadere informatie

Samenvatting Aardrijkskunde hoofdstuk 1 paragraaf 2,3,4,7,8

Samenvatting Aardrijkskunde hoofdstuk 1 paragraaf 2,3,4,7,8 Samenvatting Aardrijkskunde hoofdstuk 1 paragraaf 2,3,4,7,8 Samenvatting door V. 1226 woorden 30 oktober 2016 7,1 21 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Par. 1.2 Er zijn 2 manieren om

Nadere informatie

1 Ben of word jij weleens gepest?

1 Ben of word jij weleens gepest? Onderzoeksresultaten TipHorstaandeMaas.nl Pesten Pesten is van alle generaties. Het kan bijna overal plaatsvinden en is daarom dichterbij dan mensen soms denken 8 1 Ben of word jij weleens gepest? 7 6

Nadere informatie

U schrijft ook dat wij Belgen bang zijn voor elkaar. Hoezo?

U schrijft ook dat wij Belgen bang zijn voor elkaar. Hoezo? Wablieft praat met Paul Verhaeghe De maatschappij maakt mensen ziek Materieel hebben we het nog nooit zo goed gehad. De meesten van ons hebben een inkomen, een dak boven ons hoofd Toch voelen veel mensen

Nadere informatie

Naam : Klas : Datum :

Naam : Klas : Datum : Duurzame ontwikkeling Over duurzame ontwikkeling circuleren inmiddels honderden definities. Vaak wordt de internationaal aanvaarde definitie uit het rapport "Our Common Future" (Brundtland-rapport, 1987)

Nadere informatie

Taboe. Door mijn verhaal te vertellen wil ik graag het taboe verbreken, dat heerst over mensen die getraumatiseerd zijn door hun verleden.

Taboe. Door mijn verhaal te vertellen wil ik graag het taboe verbreken, dat heerst over mensen die getraumatiseerd zijn door hun verleden. Taboe Door mijn verhaal te vertellen wil ik graag het taboe verbreken, dat heerst over mensen die getraumatiseerd zijn door hun verleden. Sommigen hebben er angst-, dwangmatige of psychische stoornissen

Nadere informatie

Samenvatting Economie H 6

Samenvatting Economie H 6 Samenvatting Economie H 6 Samenvatting door een scholier 977 woorden 10 mei 2002 5,8 40 keer beoordeeld Vak Economie Hfst. 6 6.1 - Ideaaltypische omschrijving: omschrijving van het volmaakte model * Vrije

Nadere informatie

Wat is Keuzeloos Gewaarzijn ofwel Meditatie?

Wat is Keuzeloos Gewaarzijn ofwel Meditatie? Wat is Keuzeloos Gewaarzijn ofwel Meditatie? door Nathan Wennegers Trefwoord: zelfkennis / meditatie 2015 Non2.nl Zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever mag niets uit deze uitgave

Nadere informatie

Heilig Jaar van Barmhartigheid

Heilig Jaar van Barmhartigheid Heilig Jaar van Barmhartigheid van 8 december 2015 tot 20 november 2016 Paus Franciscus heeft alle mensen van de hele wereld uitgenodigd voor een heilig Jaar van Barmhartigheid. Dit hele jaar is er extra

Nadere informatie

assie voor het leven Noteer voor jezelf een aantal opmerkingen en kernwoorden Lees de tekst nog eens door en bespreek met elkaar als groep

assie voor het leven Noteer voor jezelf een aantal opmerkingen en kernwoorden Lees de tekst nog eens door en bespreek met elkaar als groep Galaten 5: 13 en 14, 16 en 17, 22 tot 25 Broeders en zusters, u bent geroepen om vrij te zijn. Misbruik die vrijheid niet om uw eigen verlangens te bevredigen, maar dien elkaar in liefde, want de hele

Nadere informatie

Scholen herdenken vermoorde leraar

Scholen herdenken vermoorde leraar ANALYSE MAATSCHAPPELIJK VRAAGSTUK: ZINLOOS GEWELD tekst 26 NOS-nieuws van 16 januari 2004: Scholen herdenken vermoorde leraar Scholen in het hele land hebben om 11.00 uur één minuut stilte in acht genomen

Nadere informatie

Familie aan tafel. Een werkvorm voor individuele coaching of intervisie.

Familie aan tafel. Een werkvorm voor individuele coaching of intervisie. Familie aan tafel. Een werkvorm voor individuele coaching of intervisie. De cliënt krijgt een groot vel papier en kleurkrijt. De opdracht is: Teken je gezin van herkomst rond de etenstafel. Een werkvorm

Nadere informatie

De gelijkenis van de verloren zoon.

De gelijkenis van de verloren zoon. De gelijkenis van de verloren zoon. Eerst lezen. Daarna volgen er vragen en opdrachten. Gelijkenissen Toen de Heere Jezus op aarde was, heeft Hij gelijkenissen verteld om de mensen veel dingen te leren.

Nadere informatie

9 Vader. Vaders kijken anders. Wat doe ik hier vandaag? P Ik leer mijn Vader beter kennen. P Ik weet dat Hij mij geadopteerd

9 Vader. Vaders kijken anders. Wat doe ik hier vandaag? P Ik leer mijn Vader beter kennen. P Ik weet dat Hij mij geadopteerd 53 9 Vader Wat doe ik hier vandaag? P Ik leer mijn Vader beter kennen. P Ik weet dat Hij mij geadopteerd heeft. P Ik begin steeds beter te begrijpen dat het heel bijzonder is dat ik een kind van God, mijn

Nadere informatie

Bijbel voor Kinderen. presenteert DE VERLOREN ZOON

Bijbel voor Kinderen. presenteert DE VERLOREN ZOON Bijbel voor Kinderen presenteert DE VERLOREN ZOON Geschreven door: Edward Hughes Illustraties door: Lazarus Aangepast door: Ruth Klassen en Sarah S. Vertaald door: Arnold Krul Geproduceerd door: Bible

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2005 - II

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2005 - II Meerkeuzevragen Schrijf alleen de hoofdletter van het goede antwoord op. DE KOUDE OORLOG + NEDERLAND EN DE VERENIGDE STATEN NA DE TWEEDE WERELDOORLOG Gebruik bron 1. 1p 1 De bron maakt duidelijk dat de

Nadere informatie

zondagmorgen 14 november 2010 Welkomkerk ds. W.H. Hendriks-Vogelaar

zondagmorgen 14 november 2010 Welkomkerk ds. W.H. Hendriks-Vogelaar Gemeente van de Heer Jezus Christus, Jongeren, ouderen, kinderen van God, Zoals ik voor de lezing al gezegd heb; het gaat vanmorgen niet over trouwen of getrouwd zijn, dat is alleen een voorbeeld verhaal.

Nadere informatie

De gelijkenis van het huis op de rots en op het zand.

De gelijkenis van het huis op de rots en op het zand. De gelijkenis van het huis op de rots en op het zand. Eerst lezen. Daarna volgen er vragen en opdrachten. Gelijkenissen Toen de Heere Jezus op aarde was, heeft Hij gelijkenissen verteld om de mensen veel

Nadere informatie

"De financiële sector is het probleem,

De financiële sector is het probleem, 1 van 5 22-2-2019 07:44 sg.uu.nl "De financiële sector is het probleem, niet de oplossing" 6-8 minuten Investeren in een duurzamere wereld? Als het aan de aandeelhouders ligt, liever niet. Onderzoeker

Nadere informatie

Johannes 20, 1-18 20 april Pasen 2014 Wehl. (ds. A. Oude Kotte-de Boon) Thema: 'Het verhaal van Maria van Magdala ' Gemeente,

Johannes 20, 1-18 20 april Pasen 2014 Wehl. (ds. A. Oude Kotte-de Boon) Thema: 'Het verhaal van Maria van Magdala ' Gemeente, Johannes 20, 1-18 20 april Pasen 2014 Wehl (ds. A. Oude Kotte-de Boon) Thema: 'Het verhaal van Maria van Magdala ' Gemeente, We zijn er doorheen gegaan, Veertig dagen en nachten, Tijd van voorbereiding...

Nadere informatie

WONEN MET EEN GROEN WOONT ENERGIE NEUTRAAL COMFORTABEL WONEN EN TOCH GELD BESPAREN. Lodewijk Hoekstra NIEUW! DE ENERGIE-EXPERT Steeds meer

WONEN MET EEN GROEN WOONT ENERGIE NEUTRAAL COMFORTABEL WONEN EN TOCH GELD BESPAREN. Lodewijk Hoekstra NIEUW! DE ENERGIE-EXPERT Steeds meer ELEKTRISCH RIJDEN ZONNEPANELEN DE ENERGIE-EXPERT 64 39 26 Steeds meer Kosten, opbrengst & Nul-op-de-meter in betaalbare modellen salderingsregeling een jaren 80-woning NIEUW! Lodewijk Hoekstra WOONT ENERGIE

Nadere informatie

Hij had dezelfde soort helm op als in het beeld vooraf...2 Mijn vader was verbaasd dat ik alles wist...3 Ik zat recht overeind in mijn bed te

Hij had dezelfde soort helm op als in het beeld vooraf...2 Mijn vader was verbaasd dat ik alles wist...3 Ik zat recht overeind in mijn bed te Hij had dezelfde soort helm op als in het beeld vooraf...2 Mijn vader was verbaasd dat ik alles wist...3 Ik zat recht overeind in mijn bed te kijken...4 De mensenmenigte opende zich in het midden...5 Toen

Nadere informatie

Uitleg Zing in 19 mei 2013: Dat is verleidelijk!

Uitleg Zing in 19 mei 2013: Dat is verleidelijk! Uitleg Zing in 19 mei 2013: Dat is verleidelijk! In onze vorige Zing In hebben we het gehad over de druk die op jonge mensen wordt gelegd, op de vaak hoge eisen die we aan hen stellen. Maar niemand is

Nadere informatie

Samenvatting Aardrijkskunde Paragraaf 1.1 t/m , 1.8

Samenvatting Aardrijkskunde Paragraaf 1.1 t/m , 1.8 Samenvatting Aardrijkskunde Paragraaf 1.1 t/m 1.4 + 1.7, 1.8 Samenvatting door K. 958 woorden 9 november 2013 6,5 13 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Samenvatting aardrijkskunde paragraaf

Nadere informatie

4,3. Werkstuk door een scholier 2417 woorden 3 november keer beoordeeld. Aardrijkskunde. 1. Wat zijn de kenmerken van onderontwikkeling?

4,3. Werkstuk door een scholier 2417 woorden 3 november keer beoordeeld. Aardrijkskunde. 1. Wat zijn de kenmerken van onderontwikkeling? Werkstuk door een scholier 2417 woorden 3 november 2004 4,3 19 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde 1. Wat zijn de kenmerken van onderontwikkeling? Vaak hebben mensen in een onderontwikkeld land ( of ontwikkelingslanden/de

Nadere informatie

18. Evangelist in eigen land 19. Onder Jezus zegen Een bereide plaats 20. Water 21. Een gebed om de Heilige Geest Doorwaai mijn hof 22.

18. Evangelist in eigen land 19. Onder Jezus zegen Een bereide plaats 20. Water 21. Een gebed om de Heilige Geest Doorwaai mijn hof 22. Inhoudsopgave Voorwoord 1. Een gebed bij het begin van het nieuwe jaar Ik ben met u 2. Gods hand 3. Zegen Vrede met God 4. In de kerk 5. Is Deze niet de Christus? Deze ontvangt zondaars 6. Echte vrienden

Nadere informatie

Argumentenkaart Deeltijdwerken. Werknemers. Wat zijn voor mij als vrouwelijke deeltijder de argumenten voor en tegen meer uren per week werken?

Argumentenkaart Deeltijdwerken. Werknemers. Wat zijn voor mij als vrouwelijke deeltijder de argumenten voor en tegen meer uren per week werken? Wat zijn mij als vrouwelijke deeler de argumenten en tegen meer uren per week werken? Wat zijn mij als vrouwelijke deeler de argumenten en tegen meer uren per week werken? Wat zijn mij als vrouwelijke

Nadere informatie

Geachte lezer, Voor meer uitleg over mijn presentatie Ga kathedralen bouwen! verwijs ik u graag naar de website http://www.quakernaat.nl.

Geachte lezer, Voor meer uitleg over mijn presentatie Ga kathedralen bouwen! verwijs ik u graag naar de website http://www.quakernaat.nl. Geachte lezer, Voor meer uitleg over mijn presentatie Ga kathedralen bouwen! verwijs ik u graag naar de website http://www.quakernaat.nl. Deze presentatie is bedoeld als naslagwerkje voor aanwezigen. Daan

Nadere informatie

De Drievoudige Bottom Line, een noodzakelijke economische innovatie

De Drievoudige Bottom Line, een noodzakelijke economische innovatie De Drievoudige Bottom Line, een noodzakelijke economische innovatie Feike Sijbesma, CEO Royal DSM In de loop der tijd is het effect van bedrijven op de maatschappij enorm veranderd. Vijftig tot honderd

Nadere informatie

Vragenlijst Depressie

Vragenlijst Depressie Vragenlijst Depressie Deze vragenlijst bestaat uit een aantal uitspraken die in groepen bij elkaar staan (A t/m U). Lees iedere groep aandachtig door. Kies dan bij elke groep die uitspraak die het best

Nadere informatie

Openingsgebeden INHOUD

Openingsgebeden INHOUD Openingsgebeden De schuldbelijdenis herzien Openingsgebeden algemeen Openingsgebeden voor kinderen Openingsgebeden voor jongeren INHOUD De schuldbelijdenis herzien De schuldbelijdenis heeft in de openingsritus

Nadere informatie

Speech van commissaris van de koningin Max van den Berg, Bevrijdingsdag, Leek, 5 mei 2010

Speech van commissaris van de koningin Max van den Berg, Bevrijdingsdag, Leek, 5 mei 2010 Speech van commissaris van de koningin Max van den Berg, Bevrijdingsdag, Leek, 5 mei 2010 Dames en heren, [Inleiding] In de zomer van 1946 voer een schip van Thailand naar Nederland. Een kleine Nederlandse

Nadere informatie

Ik ben blij dat ik nu voor u lijd Ik ben blij dat ik voor mijn geloof mag lijden Ik ben blij dat ik mag lijden voor de Kerk van Jezus Christus

Ik ben blij dat ik nu voor u lijd Ik ben blij dat ik voor mijn geloof mag lijden Ik ben blij dat ik mag lijden voor de Kerk van Jezus Christus AVONDMAALSVIERING KONINGSKERK 13-09 - 2009 door ds. L. Krüger Schriftlezing: Koloss. 1: 24-29 (NBV) Ik ben blij dat ik nu voor u lijd Ik ben blij dat ik voor mijn geloof mag lijden Ik ben blij dat ik mag

Nadere informatie

leren omgaan met Diversiteit In je gemeente

leren omgaan met Diversiteit In je gemeente Bijbelstudie 1 Korintiërs Diversiteit in de kerk is van alle tijden. En nu onze cultuur en de kerk minder goed op elkaar aansluiten dan wel eens gedacht, worden we vaker bepaald bij de verschillen tussen

Nadere informatie

wat is dat eigenlijk? Denk mee over acht grote vragen

wat is dat eigenlijk? Denk mee over acht grote vragen Geloven, wat is dat eigenlijk? Denk mee over acht grote vragen pagina 10 Hoe is de wereld ontstaan? pagina 26 Waarom bestaat de mens? pagina 42 Wat is geloven? pagina 58 Wie is God? pagina 74 Waarom heeft

Nadere informatie

Deel het leven Johannes 4:1-30 & 39-42 7 december 2014 Thema 4: Gebroken relaties

Deel het leven Johannes 4:1-30 & 39-42 7 december 2014 Thema 4: Gebroken relaties Preek Gemeente van Christus, Het staat er een beetje verdwaald in dit hoofdstuk De opmerking dat ook Jezus doopte en leerlingen maakte. Het is een soort zwerfkei, je leest er ook snel overheen. Want daarna

Nadere informatie

Samen eenzaam. Frida den Hollander

Samen eenzaam. Frida den Hollander Samen eenzaam Samen eenzaam Frida den Hollander Tweede editie Schrijver: Frida den Hollander Coverontwerp: Koos den Hollander Correctie: Koos den Hollander ISBN:9789402122442 Inhoud Inleiding 1 Ik ben

Nadere informatie

Spreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info

Spreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info Suriname Voorwoord Ik houd mijn werkstuk over het land Suriname. Ik heb het onderwerp gekozen omdat mijn oom uit Suriname komt en ik het daarom ook een heel interessant land vind waar ik graag meer over

Nadere informatie

Liturgie voor de scholendienst 2015

Liturgie voor de scholendienst 2015 Liturgie voor de scholendienst 2015 Kerk van de Nazarener & Christelijke Basisschool De Vliet Klaaswaal Zondag 1 februari Thema: Bestaat God (eigenlijk wel)? Welkomstwoord Uitleg over de kerk Kinderopwekking

Nadere informatie

1. Ouder en beter Inleiding

1. Ouder en beter Inleiding 1. Ouder en beter Inleiding Wat kan er fascinerender zijn dan ons brein? Het produceert de meest fantastische gedachten. Alles wat we weten over werelden zo ver weg als andere zonnestelsels of zo klein

Nadere informatie

HC zd. 3 nr. 32. dia 1

HC zd. 3 nr. 32. dia 1 HC zd. 3 nr. 32 deze zondag verzet zich tegen fatalisme als grondtrek van veel menselijk denken fatalisme wil zeggen dat het gaat zoals de goden besloten hebben jij kunt daar niets aan veranderen dia 1

Nadere informatie

Buitenlandse handel. Europese Schoolagenda De volgende pagina s zijn afkomstig uit de Europese Schoolagenda 2009/2010.

Buitenlandse handel. Europese Schoolagenda De volgende pagina s zijn afkomstig uit de Europese Schoolagenda 2009/2010. Buitenlandse handel Europese Schoolagenda De volgende pagina s zijn afkomstig uit de Europese Schoolagenda 2009/2010. Link naar editie 2008/2009 van de Europese Schoolagenda: www.ec.europa.eu/consumers/empowerment/cons_education_en.htm#diary

Nadere informatie

Enkele vragen aan Kristin Harmel

Enkele vragen aan Kristin Harmel Enkele vragen aan Kristin Harmel Waar gaat Zolang er sterren aan de hemel staan over? Zolang er sterren aan de hemel staan gaat over Hope McKenna- Smith, eigenaresse van een bakkerij in Cape Cod. Ze komt

Nadere informatie

Luisteren naar de Heilige Geest

Luisteren naar de Heilige Geest Luisteren naar de Heilige Geest Johannes 14:16-17 En Ik zal de Vader bidden en Hij zal u een andere Trooster geven om tot in eeuwigheid bij u te zijn, de Geest der waarheid, die de wereld niet kan ontvangen,

Nadere informatie

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen,

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Ik weet niet of het u is opgevallen, maar het trof mij dat de lezingen van vandaag vol tegenstellingen zitten: het begint al bij Jesaja 41: mensen zijn

Nadere informatie

Docentenvel opdracht 19 (campagne voor een duurzame wereld en een samenwerkend Europa)

Docentenvel opdracht 19 (campagne voor een duurzame wereld en een samenwerkend Europa) Docentenvel opdracht 19 (campagne voor een duurzame wereld en een samenwerkend Europa) Lees ter voorbereiding onderstaande teksten. Het milieu De Europese Unie werkt aan de bescherming en verbetering van

Nadere informatie

METHODEN EN THEMA S (1/7)

METHODEN EN THEMA S (1/7) METHODEN EN THEMA S (1/7) DAVINCI Onderbouw DaVinci Lente Onderbouw 35 Leverbaar DaVinci Zomer Onderbouw 35 Leverbaar DaVinci Herfst Onderbouw 35 Leverbaar DaVinci Winter Onderbouw 35 Leverbaar Middenbouw

Nadere informatie

Chr. Geref. Kerk Ontswedde LITURGIE. voor de morgendienst op zondag 2 september 2012. in deze dienst zal. Julia Brugge.

Chr. Geref. Kerk Ontswedde LITURGIE. voor de morgendienst op zondag 2 september 2012. in deze dienst zal. Julia Brugge. Chr. Geref. Kerk Ontswedde LITURGIE voor de morgendienst op zondag 2 september 2012 in deze dienst zal Julia Brugge gedoopt worden thema: Zoals klei in de hand van de pottenbakker Voorganger: ds. J.J.

Nadere informatie

MANIEREN OM MET OUDERPARTICIPATIE OM TE GAAN

MANIEREN OM MET OUDERPARTICIPATIE OM TE GAAN Blijf kalm; Verzeker je ervan dat je de juiste persoon aan de lijn hebt; Zeg duidelijk wie je bent en wat je functie is; Leg uit waarom je belt; Geef duidelijke en nauwkeurige informatie en vertel hoe

Nadere informatie

Zondag 16 december, 3 e advent dienst met HA ds. A.J.Wouda. Filippenzen 4: 4-9. Gemeente van onze Heer Jezus Christus,

Zondag 16 december, 3 e advent dienst met HA ds. A.J.Wouda. Filippenzen 4: 4-9. Gemeente van onze Heer Jezus Christus, Zondag 16 december, 3 e advent dienst met HA ds. A.J.Wouda Filippenzen 4: 4-9 Gemeente van onze Heer Jezus Christus, Een paar verzen uit een brief van Paulus aan de gemeente in Filippi, een klein havenstadje

Nadere informatie

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Het echte geluk is voor mensen die verdriet hebben. Want God zal hen troosten.

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Het echte geluk is voor mensen die verdriet hebben. Want God zal hen troosten. Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Het echte geluk is voor mensen die verdriet hebben. Wat is dat voor uitspraak op een dag als vandaag? We herdenken vandaag onze geliefde doden. Mensen

Nadere informatie

Normen en waarden. Voortgezet onderwijs. Stichting Krant in de Klas

Normen en waarden. Voortgezet onderwijs. Stichting Krant in de Klas Normen en waarden Voortgezet onderwijs Stichting Krant in de Klas Normen en waarden: uitleg In Nederland woedt sinds enige tijd de discussie over normen en waarden. Normen en waarden zijn begrippen die

Nadere informatie

Zaken voor mannen. Verhalen van mannen met epilepsie

Zaken voor mannen. Verhalen van mannen met epilepsie Zaken voor mannen Verhalen van mannen met epilepsie Introductie Niet alle mannen vinden het prettig om over hun gezondheid te praten. Ieder mens is anders. Elke man met epilepsie ervaart zijn epilepsie

Nadere informatie

1 Korintiërs 12 : 27. dia 1

1 Korintiërs 12 : 27. dia 1 1 Korintiërs 12 : 27 kerk in deze (21 e ) eeuw een lastige combinatie? want juist in deze tijd hoor je veel mensen zeggen: ik geloof wel in God maar niet in de kerk kerk zijn lijkt niet meer van deze tijd

Nadere informatie

Johannes 8:12 Jezus is de sleutel tot echt leven

Johannes 8:12 Jezus is de sleutel tot echt leven Johannes 8:12 Jezus is de sleutel tot echt leven In het donker zie je niets. Niet waar je bent, niet hoe de wereld er uit ziet, niet wat je moet doen. In het licht ga je het allemaal begrijpen. Jezus zegt:

Nadere informatie

Susanne Hühn. Het innerlijke kind. angst loslaten

Susanne Hühn. Het innerlijke kind. angst loslaten Susanne Hühn Het innerlijke kind angst loslaten Inhoud Inleiding 7 Hoe ontstaat angst? 11 Wegen uit de angst 19 Het bange innerlijke kind leren kennen 35 Meditatie Het bange innerlijke kind leren kennen

Nadere informatie

HC zd. 42 nr. 31. dia 1

HC zd. 42 nr. 31. dia 1 HC zd. 42 nr. 31 weinig mensen zullen zeggen dat ze leven voor het geld geld maakt niet gelukkig toch zeggen we er graag achteraan: wel handig als je het hebt want waar leef ik voor? een christen mag zeggen:

Nadere informatie

[PILOT] Aan de slag met de Hoofdzaken Ster

[PILOT] Aan de slag met de Hoofdzaken Ster [PILOT] Aan de slag met de Hoofdzaken Ster! Hoofdzaken Ster Copyright EffectenSter BV 2014 Hoofdzaken Ster SOCIALE VAARDIGHEDEN VERSLAVING DOELEN EN MOTIVATIE 10 9 8 10 9 8 7 6 4 3 2 1 7 6 4 3 2 1 10 9

Nadere informatie

Maandblad van het Religieus Genootschap der Vrienden (Quakers) www.quakers.nu 85e jaargang nr. 7 Juli/Augustus 2014

Maandblad van het Religieus Genootschap der Vrienden (Quakers) www.quakers.nu 85e jaargang nr. 7 Juli/Augustus 2014 Maandblad van het Religieus Genootschap der Vrienden (Quakers) www.quakers.nu 85e jaargang nr. 7 Juli/Augustus 2014 Groepsfoto van de Nederlandse Jaarvergadering op zondag 18 mei 14 Kees Nieuwerth vertelt

Nadere informatie

Module 5 Heel je relatie met geld

Module 5 Heel je relatie met geld Module 5 Heel je relatie met geld Inleiding In deze module gaan we nog wat dieper in op jouw relatie met geld. Veel coaches, therapeuten en trainers werken heel hard maar verdienen erg weinig (te weinig!).

Nadere informatie

Gebedsboek. voor dagelijks gebruik. Dinsdag

Gebedsboek. voor dagelijks gebruik. Dinsdag Gebedsboek voor dagelijks gebruik Gemaakt door club 12-14 Marije Hoekstra Indra de Vries Delia Postma Ekyoci Amisi Shabani Jentje Hansma Johan Gjaltema Mendé Bosma Femke Veenhuizen Elzerd Elzinga Gert

Nadere informatie

Voorwoord. Rome en de Romeinen

Voorwoord. Rome en de Romeinen Voorwoord Rome en de Romeinen Dit verhaal speelt in Rome, ongeveer 2000 jaar geleden. Rome was toen een rijke stad, met prachtige gebouwen. Zoals paleizen voor de keizers, voor de Senaat en voor de grote

Nadere informatie

glijden. Ik zie ze zachtjes wegstromen, oplossen en verdwijnen, om nooit meer terug te keren.

glijden. Ik zie ze zachtjes wegstromen, oplossen en verdwijnen, om nooit meer terug te keren. INLEIDING Welkom in de affirmatiewereld. Je hebt ervoor gekozen om gebruik te gaan maken van het gereedschap dat in dit boek beschreven wordt en je hebt daarmee de bewuste beslissing genomen om je leven

Nadere informatie

Boek en workshop over het verlies van een broer of zus. Een broertje dood. Door Corine van Zuthem

Boek en workshop over het verlies van een broer of zus. Een broertje dood. Door Corine van Zuthem Het overlijden van een broer of zus is een ingrijpende gebeurtenis. Toch wordt het onderwerp in de rouwliteratuur doodgezwegen. Tot verbazing van Minke Weggemans. De pastoraal therapeute schreef er daarom

Nadere informatie

Is een klas een veilige omgeving?

Is een klas een veilige omgeving? Is een klas een veilige omgeving? De klas als een vreemde sociale structuur Binnen de discussie dat een school een sociaal veilige omgeving en klimaat voor leerlingen moet bieden, zouden we eerst de vraag

Nadere informatie

De eerste liefde van God

De eerste liefde van God De eerste liefde van God Trouwpreek over 1 Johannes 3:16 (ds. Jos Douma) gehouden in de trouwdienst van Jeroen en Marjoke Wij hebben Gods liefde, die in ons is, leren kennen en vertrouwen daarop. God is

Nadere informatie

Exodus 17,1-7 - Water uit de rots voor mensen met een kort lontje

Exodus 17,1-7 - Water uit de rots voor mensen met een kort lontje Exodus 17,1-7 - Water uit de rots voor mensen met een kort lontje Aangepaste dienst Liturgie Voor de dienst speelt de band drie liederen Opwekking 11 Er is een Heer Opwekking 277 Machtig God, sterke Rots

Nadere informatie

Lesbrief Iedereen betaalt belasting

Lesbrief Iedereen betaalt belasting Lesbrief Iedereen betaalt belasting inleiding Iedereen betaalt belasting» waar komt het geld vandaan?» waar gaat het geld naar toe?» nederland, europa en de wereld» Iedereen betaalt belasting 1 Iedereen

Nadere informatie

VERLIEZEN: De waarde van geven in een wereld van ontvangen

VERLIEZEN: De waarde van geven in een wereld van ontvangen VERLIEZEN: De waarde van geven in een wereld van ontvangen Wees niet bang, al vormen jullie maar een klein groepje. Want jullie Vader is zo goed geweest Zijn koninkrijk voor je open te stellen. Verkoop

Nadere informatie

DE RIJKE MAN, DE ARME MAN

DE RIJKE MAN, DE ARME MAN Bijbel voor Kinderen presenteert DE RIJKE MAN, DE ARME MAN Geschreven door: Edward Hughes Illustraties door: M. Maillot en Lazarus Aangepast door: M. Maillot en Sarah S. Vertaald door: Arnold Krul Geproduceerd

Nadere informatie

Eerste lezing: Habakuk 3:1-3,16-19 Evangelielezing: Lukas 17:1-10

Eerste lezing: Habakuk 3:1-3,16-19 Evangelielezing: Lukas 17:1-10 Eerste lezing: Habakuk 3:1-3,16-19 Evangelielezing: Lukas 17:1-10 Verkondiging Geef me meer geloof God. Het is één van de meest gevaarlijke vragen die je aan God kunt stellen. Ik kan je van te voren zeggen:

Nadere informatie

Wat er ook aan de hand is, de gevolgen zijn hetzelfde. Je bent een aantal lichamelijke functies, die je voorheen als vanzelfsprekend aannam, kwijt.

Wat er ook aan de hand is, de gevolgen zijn hetzelfde. Je bent een aantal lichamelijke functies, die je voorheen als vanzelfsprekend aannam, kwijt. Hoofdstuk 7 Emoties Nu is het tijd om door te gaan. Je hebt je dwarslaesie, je bent hopelijk klaar met al de medische dingen, nu is het tijd om ook je gevoelens aandacht te geven. Dus: ga lekker zitten,

Nadere informatie

Lieve mensen, jong en oud, allen gemeente van Jezus Christus

Lieve mensen, jong en oud, allen gemeente van Jezus Christus Overweging n.a.v. Jesaja 58: 1-9 en Mattheüs 4: 1-11 Lieve mensen, jong en oud, allen gemeente van Jezus Christus Bij de lezingen van vanmorgen over vasten, de verzoeking in de woestijn, het lied dat we

Nadere informatie

Er zijn mensen nodig met nieuwe fantasie

Er zijn mensen nodig met nieuwe fantasie Er zijn mensen nodig met nieuwe fantasie Ervaringen, belevenissen, vragen in woorden gevangen om die woorden weer vrij te laten in nieuwe ervaringen, belevenissen, vragen. Marcel Zagers www.meerstemmig.nl

Nadere informatie

Nadieh Jolyn Siekmans

Nadieh Jolyn Siekmans Vlinder, fladderend in de lucht doe je hen de groeten in jouw vlucht als je ze boven de hoogste bomen wellicht zult tegenkomen Samenkomst voor het afscheid van Nadieh Jolyn Siekmans * 9 mei 1994 17 januari

Nadere informatie

Gal. 5, 13-26 preek NGKO 20-09-2015

Gal. 5, 13-26 preek NGKO 20-09-2015 Gal. 5, 13-26 preek NGKO 20-09-2015 Serie: Mooie mensen zoals Jezus 1. Vrucht van de Geest Idealist? Toen ik klein was dacht ik echt dat kerkmensen alleen maar goed voor elkaar waren. Toen ik een jongere

Nadere informatie

2 Petrus 1. Begin van de brief

2 Petrus 1. Begin van de brief 2 Petrus 1 Begin van de brief Petrus groet alle christenen 1 Dit is een brief van Simon Petrus, een dienaar en apostel van Jezus Christus. Aan alle mensen die zijn gaan geloven. Jullie geloof is net zo

Nadere informatie

Johannes 6,1-15 We danken God, want Jezus zorgt voor ons

Johannes 6,1-15 We danken God, want Jezus zorgt voor ons Johannes 6,1-15 We danken God, want Jezus zorgt voor ons Dankdag voor gewas en arbeid Liturgie Voorzang LB 448,1.3.4 Stil gebed Votum Groet Zingen: Gez 146,1.2 Gebed Lezen: Johannes 6,1-15 Zingen: Ps 33,2

Nadere informatie

Zo licht als een veertje, zweeft ze door de straten. Gedragen door de wind en uitgevaagd door zijn tranen. Sneeuwvlokjes dwarrelen naar beneden, ze

Zo licht als een veertje, zweeft ze door de straten. Gedragen door de wind en uitgevaagd door zijn tranen. Sneeuwvlokjes dwarrelen naar beneden, ze Moeder Natuur Zo licht als een veertje, zweeft ze door de straten. Gedragen door de wind en uitgevaagd door zijn tranen. Sneeuwvlokjes dwarrelen naar beneden, ze laat ze smelten op haar tong. Ze is als

Nadere informatie