Een pad ontstaat door er over te lopen Zen wijsheid

Transcriptie

1 Een pad ontstaat door er over te lopen Zen wijsheid

2 Bestaat gratis? Over het besturen en managen van open source software en open standaarden binnen de overheid Tekst: Wim Goudriaan Uitgave: Associate Network Partners

3 Voorwoord Wat is open source en wat zijn open standaarden? En wat moet je er mee als bestuurder of manager in de publieke sector? Waarom moeten we als overheden zelfs overgaan op open standaarden als het kan? Dit soort vragen staan centraal in deze handige Wegwijzer. Het is een hulpmiddel bij het vinden van de juiste antwoorden. Dat is buitengewoon nuttig en noodzakelijk. Want hoewel open source en open standaarden onmiskenbaar veel voordelen hebben is de materie niet altijd even eenvoudig. Ook leven er veel mythes die we moeten doorprikken. We lopen daar regelmatig tegenaan bij de uitvoering van ons Actieplan Nederland Open in Verbinding, dat als doel heeft het gebruik van open source en open 4 standaarden in Nederland een forse impuls te geven 5 ( Met deze handzame gids leveren Wim Goudriaan en Associate Network Partners een belangrijke bijdrage aan het verhelderen van tal van zaken en geven ze het gebruik van open source en open standaarden een stevige impuls. En dat is goed, want de vruchten van open source en open standaarden moeten we plukken. Dat leidt immers tot betere informatie-uitwisseling en tal van andere voordelen. Ik beveel deze gids van harte aan, Frank Heemskerk Staatssecretaris van Economische Zaken

4 Inhoud 1. Inleiding 9 2. In t kort Over open source software (OSS) Over open standaarden Het krachtenveld: Wie wil Wat en Waarom? Conclusies en aanbevelingen Van een afstand 79 Bijlagen a Referenties 85 b Gesprekspartners 88 c Manifest Open Overheden 89 Colofon

5 1 ~ Inleiding Introductie Open Source zou een merknaam kunnen zijn die is ontworpen door één van de beste reclame bureaus ter wereld. Open is op zich al positief, zowel in het Nederlands als in het Engels en Source is Engels, dus modern. Bij het woord Source zie je in gedachten al een fontein met koel helder water opspuiten. Je zou er dorst van krijgen. En omdat het Open is mag je er natuurlijk zoveel van drinken als je wilt. Gratis uiteraard. Natuurlijk heeft Open Source niets met bron water te maken maar met computers, met software zelfs. Het klinkt positief maar het is tegelijk verhullend. Het is ongetwijfeld iets heel moois, wàt het ook betekent. Maar wat betekent het eigenlijk en is het wel zo mooi? 9 In de media die schrijven over ICT, is veel te doen over open source software en de elektronische Overheid (eoverheid). Open source software is een sexy onderwerp voor de pers, want misschien is het wel het begin van alweer een wereldrevolutie op ICT-gebied. Een stap dichter naar de Open Samenleving, wat dat dan ook zijn moge. Over open source software (OSS) zijn boeken, artikelen, websites en wat al niet meer geschreven, maar het meeste is nogal technisch van aard en bereikt bestuurders en beslissers niet. Voor- en tegenstanders bestrijden elkaar met afkortingen en technische argumenten waardoor de discussie zich ver boven de hoofden van niet-ingewijden dreigt af te spelen.

6 Over standaarden lees je nooit zo veel. Want standaarden zijn taai en saai, of ze nou open zijn of niet. De ontwikkelingen op dit gebied zijn voornamelijk interessant voor insiders. Daarom lees je er weinig over, hoewel het effect van open standaarden op de samenleving op termijn veel groter zal zijn dan dat van open source software. Hoe komt het dat zoveel mensen open source software en open standaarden in één adem noemen? Waarom zijn er zulke tegenstrijdige meningen over? Wie wil het eigenlijk en waarom? Wat zijn de voor- en nadelen? Is het weer een kostbare hype, zoals er al zoveel geweest zijn in automati seringsland, waardoor de organisatie uiteindelijk zit opgescheept met hoge kosten en tegenvallende prestaties? Is het iets waar je kosten mee kunt besparen of op een andere manier je voordeel 10 mee kunt doen? 11 Kortom wat is het eigenlijk en wat moet je met open source software en open standaarden als bestuurder of manager? Dit boekje is een hulpmiddel bij het vinden van het antwoord op die vragen. Het is geschreven voor bestuurders en managers binnen de (semi)overheid. Het geeft in klare taal een overzicht van het Wat, Waarom en Hoe en inzicht in het krachtenveld waarin de ontwikkelingen zich afspelen.

7 2 ~ In t kort Problematiek De problematiek rond het openmaken van software speelt het meest binnen de overheid. De groei ende complexiteit van de samenleving heeft geleid tot toegenomen complexiteit van de overheid. De overheidorganisatie bestaat uit 1600 min of meer zelfstandige organisaties - met informatie-systemen - die op vele terreinen met elkaar te ma ken hebben. Organisaties moeten nu in toenemen de mate gaan opereren in netwerken. Daarvoor is het nodig dat ze meer open worden. Maar dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan. De noodzaak om beleidsterreinen (zoals Veiligheid, 12 Jeugdzorg, Zorg en vele andere) aan te pakken over 13 de organisatiegrenzen heen, is overduidelijk, maar de bestaande organisaties en informatiesystemen blijken dat nog onvoldoende te kunnen. De overheid wil ook de dienstverlening aan burgers en bedrijven verbeteren. Een belangrijk aspect daarvan is administratieve lastenverlichting. Om die te bereiken streeft de overheid naar eenmalige verstrekking van gegevens en meervoudig gebruik daarvan. Eenmalige verstrekking gaat over het aanleveren van gegevens door burgers, bedrijven en overheidsorganisaties. Hergebruik van die gegevens levert tegelijk een belangrijke bijdrage aan het doelmatig functioneren de overheid.

8 Maar het met elkaar laten praten van informatiesystemen is geen technisch probleem, al lijkt het daar wel eens op, het is in de eerste plaats een bestuurlijk probleem. Om resultaten te bereiken is het o.a. nodig dat: - organisatorische verkokering wordt doorbroken - horizontale en verticale samenwerking tot stand komt - er compromissen worden gesloten - uitvoeringsprocessen opnieuw worden ingericht - begrippen in wet en regelgeving worden geharmoniseerd Zonder bestuurlijke actie zal zelfs het voorschrijven van open standaarden en het toepassen van open source software op zichzelf de problematiek niet op kunnen lossen. Open source software in het kort Open source software heeft als belangrijkste eigenschap dat ze vrij gebruikt mag worden, in tegenstelling tot de traditionele programmatuur, die gesloten is. Vrij gebruik betekent hier zonder kosten die te maken hebben met het recht van gebruik. Open source software gaat over de broncode; de basis van het programma. Het zegt hoe de maker zijn licentie voor het gebruik van die code heeft samengesteld. Bij veel producten is dat niet toegankelijk, maar soms kiest de maker ervoor om zijn kennis te delen. Als een programmeur een programma schrijft, doet hij dat in één of andere programmeertaal. Dat is de 'broncode'. Die broncode moet eerst door een ander computerprogramma (een 'compiler') worden 14 Het ene open is het andere niet vertaald in machinetaal voordat de software kan 15 Om maar met de deur in huis te vallen: Open source software en open standaarden hebben weinig met elkaar gemeen, ook al is in beide gevallen het woord Open volkomen terecht. Het zijn twee totaal verschillende onderwerpen. Het in één adem noemen draagt niet bij tot duidelijkheid. Hoe los beide begrippen van elkaar staan blijkt wel uit het feit dat open source software vaak gebruik maakt van open standaarden, maar niet altijd. Om het nog wat erger te maken: Omgekeerd kunnen open standaarden voorkomen bij zowel open als gesloten software! Gelukkig is de werkelijkheid een stuk minder ingewikkeld dan het hier lijkt. De begrippen open source software en open standaarden verschillen hemelsbreed. werken. Dat vertalen noemt men compileren. Een programma dat 'draait' op een computer is dus niet de oorspronkelijke versie maar de in machinetaal vertaalde (gecompileerde) versie van de broncode: de machinecode. Om software te laten werken is de broncode niet nodig, alleen de machinecode. Machinecode kan je niet aanpassen, een programma aanpassen kan alleen in de broncode. Daarna wordt de broncode opnieuw gecompileerd. Om een programma te kunnen aanpassen moet je dus over de broncode kunnen en mogen beschikken. Open source software heeft als kenmerken: - De broncode is vrij beschikbaar - Er is geregeld dat de broncode mag worden gebruikt, verbeterd, aangevuld en gedistribueerd.

9 Op dit moment is verreweg de meeste zakelijk gebruikte software nog gesloten source software. Software is gesloten als de eigenaar van de programmatuur 1 de broncode niet kosteloos vrijgeeft en/of 2 via licenties de licentienemer (gebruiker) beperkt met betrekking tot verbeteren, aanvullen of vrij distribueren. Bij veel mensen roept open source software (OSS) eerder een gevoelsreactie op dan dat er rationeel naar gekeken wordt. Aan de ene kant zijn er mensen die vinden dat OSS moet omdat het open is, bij anderen roept het weerstand op door onbekendheid en vooroordelen. Voor open programmatuur op zichzelf hoeft niet te worden betaald, er zijn dus in die zin geen licentiekosten, maar voor andere diensten, die bij gesloten software gewoonlijk binnen de licentiekosten vallen (zoals support) moet wel worden betaald. Open standaarden in het kort De standaarden die hier worden bedoeld hebben betrekking op gegevensstromen: het zijn afspraken over de vorm en inhoud ervan. Door in verschillende De term open source software (OSS) is in kringen computer programma s dezelfde standaarden van de voorvechters ervan nauwkeurig gedefinieerd: te gebruiken kunnen gegevens tussen informatie- OSS dient aan een aantal helder geformusystemen worden uitgewisseld zonder tussenkomst. 16 leerde eisen te voldoen. Die zijn vastgelegd in een Dat noemt men interoperabiliteit. 17 aantal gestandaardiseerde licentieovereenkomsten die internationaal worden gebruikt. De bekendste en belangrijkste is de GPL (General Public Licence). Alles wat onder GPL is uitgebracht voldoet volledig aan de definitie open source software. Maar helaas rust er op de term Open Source geen merkenrecht. De term open source software wordt ook gebruikt voor software die niet volledig voldoet aan de eisen die de GPL stelt. Dat is op z n minst verwarrend. Het verschil zit dan voornamelijk in licentierechten en gebruiksbepalingen. De discussie heeft vaak een formeel of juridisch karakter. Door de variatie die er kan bestaan is OSS soms minder open dan de term suggereert. Standaarden kunnen open zijn of gesloten. Gesloten standaarden zijn leveranciers gebonden, er rust intellectueel eigendomsrecht op. Gebruik door anderen is niet toegestaan of aan beperkingen gebonden. Open standaarden zijn in tegenstelling daarmee door iedereen vrij te gebruiken. Gesloten source software kan met open standaarden omgaan en omgekeerd. Open standaarden moeten eenmalig door de leveran cier van de software worden ingebouwd. In dat geval zijn de inspanningen en kosten voor de af nemende organisaties gering of inbegrepen bij de licentieprijs. Een andere mogelijkheid is het maken van een tussenprogramma die de open standaard vertaalt, zodat een bestaand systeem er mee om kan gaan. De voordelen zijn groot.

10 Het aantal voldoende uitgewerkte standaarden is nog beperkt. Leveranciers van gesloten standaarden strijden (vaak fel) voor het behoud daarvan om hun marktpositie te beschermen. Open standaarden maken programmatuur koppelbaar, zodat systemen van verschillende leveranciers en in verschillende organisaties zonder tussenkomst gegevens kunnen uitwisselen. Dat is essentieel voor de samenwerking op verschillende beleidsterreinen en het verminderen van administratieve lasten

11 3 ~ Over open source software (oss) OSS: ideologie, pragmatisme of filosofie? Ideologie Voor sommigen is OSS een ideologie vanuit idealistisch maatschappelijke motieven, een overtuiging die grenst aan geloof. Zo is destijds de beweging voor vrije software begonnen. In die opvatting is het verbieden van het vrije gebruik van software door leveranciers antisociaal en onethisch. Later is daar de open source software beweging uit ontstaan. Vanuit die filosofie wordt krachtig en actief stelling genomen ten gunste van OSS. Zoals elke ideologie kent deze ook stroming gematigde en extreme voorvechters. 20 Invoeringskosten en organisatorische beperkingen 21 van OSS wegen in deze opvatting minder zwaar. OPEN is het motto. Het grotere, lange termijn belang: een samenleving die zoveel mogelijk open is, gaat boven alles. Vooral de voordelen van het gebruik van OSS in de discussie krijgen de nadruk, beperkingen komen minder aan de orde. Voorbeelden van succes op het ene gebied worden gebruikt om aan te tonen dat OSS ook op andere terreinen een volwaardig alternatief kan bieden, ook al is OSS op die terreinen (veel) minder ver. Pragmatisme Bestuurders en managers kijken voornamelijk pragmatisch en dus bedrijfs economisch naar OSS, los van ideologie. Dat is ook hun taak. Zij stellen zich de vraag: Open source of open sores? Daar waar de voordelen op langere termijn groter lijken te zijn dan de nadelen, lijkt pas het moment aangebroken om er toe over te gaan. Bij deze benadering ligt het accent vooral op kosten en bedrijfszekerheid, niet op OPEN.

12 In de eerste plaats spelen daarbij de eisen een rol die altijd aan een informatiesysteem moeten worden gesteld zoals kwaliteit, onderhoudbaarheid en continuïteit. Andere criteria zijn: volwassenheid, bewezen toepasbaarheid ( proven technology ), de inschatting van de inspanningen en kosten van de migratie en de inschatting van de risico s van invoering ( big bang ). Als dat allemaal goed lijkt te zitten vormt de TCO (Total Cost of Ownership) meestal het doorslaggevend criterium. Organisatorisch-maatschappelijke filosofie Tussen beide stromingen in staat de opvatting dat de samenleving zo complex is geworden dat er zo snel mogelijk meer samenwerking nodig is op de bestaande beleidsterreinen. De samenleving is verkokerd. De samenhang van informatie beperkt van open source software meewegen vanuit de maatschappelijke verantwoordelijkheid die iedere beslisser draagt. Het is een tussenvorm tussen focussen op kosten en focussen op OPEN. Het open wordt voornamelijk bevorderd door open standaarden, meer dan door open source software. Er is grote behoefte aan samenhangende informatie. Informatiesystemen kunnen daar een oplossing voor bieden, behalve als het ontbreekt aan bestuurlijke en organisatorische samenwerkingsbereidheid. Informatiesystemen dienen de organisatie te volgen en niet omgekeerd. De anti OSS-filosofie Diametraal tegenover de OSS-beweging staat de filosofie van leveranciers van gesloten software en zich niet meer tot de eigen organisatie, maar strekt hun medestanders. Leveranciers hebben in software 22 zich uit tot ver over de grenzen daarvan. Ook geïnvesteerd, moeten die kosten terugverdienen en 23 letter lijk. De gevolgen van het gebrek aan afstemming binnen de Zorgsector, Gezondheidszorg en Rampenbestrijding spreken regelmatig voor zich. Dat vraagt om nieuwe wegen om die problemen het hoofd te kunnen bieden. De visie van de Tweede Kamer en van het Actieplan Nederland Open in Verbinding gaan uit van een economischmaatschappelijk effect en de taak van de overheid op dit punt. In grote organisaties is mede daardoor een beweging gaande van taken naar processen en van processen naar samenwerking. Die beweging is deels ingezet onder druk van de omstandigheden, maar daarnaast is het inzicht bij burgers en bestuurders gegroeid dat er integratie nodig is met processen buiten de eigen organisatie. In deze opvatting moet men niet louter afgaan op de TCO, maar ook het maatschappelijk belang winst maken. Hun verdienmodel (businessmodel) gaat uit van het verkopen van licenties van hun producten en het afsluiten van onderhoudscontracten. Wereldwijde invoering van open source software zou in theorie het einde van hun bestaan zijn, in ieder geval van het verdienmodel dat ze hanteren. Zij hebben dus groot belang bij laten voortduren van de bestaande situatie. Daarom bestrijden ze vaak vurig de open-source-beweging. Het argument dat de kwaliteit van open software minder is (soms waar soms niet waar) wordt daarbij gretig gebruikt. Gratis bestaat niet De gedachte dat open source software gratis is, wordt veroorzaakt doordat er geen licentiekosten zijn voor OSS. Dus lijkt het gratis. Maar bij de licentiekosten van gesloten software is bijna altijd het onderhoud inbegrepen en dat is niet het geval bij de licentiekosten van OSS.

13 Dat betekent dat de ene betekenis van licentiekosten is niet gelijk aan de andere. Dus ja, er zijn geen licentiekosten en nee, OSS is vergeleken met gesloten software niet gratis. Dat neemt niet weg dat door het gebruiken van OSS soms belangrijke kostenbesparingen mogelijk zijn. Het ene begrip licentiekosten is niet gelijk aan het andere. Dat geeft misverstanden en het compliceert de discussie. Wat is het verschil met gesloten software? Traditioneel stellen leveranciers hun programma s beschikbaar in machinetaal, als zogenaamde EXE bestanden, maar niet de broncode waar die van is gemaakt, die blijft geheim of gesloten. De gebruiker koopt of huurt een programma en gebruikt dat. Dat heeft als gevolg dat men terug moet naar de leverancier van de originele software om fouten te herstellen of de functionaliteit te laten aanpassen. Op Internet is voor vrijwel elke taak een reeks Organisaties zijn daardoor afhankelijk geworden aan gratis programma s te vinden, of het nu om van hun leverancier. Bij de aanschaf van andere kantoorfuncties, virusbestrijding of fotobewerking programma s kan men vaak moeilijk ergens anders gaat. Er zullen weinig mensen zijn die dergelijke terecht dan bij de leverancier die men al heeft. programma s niet op hun privé-pc hebben staan, Die leverancier krijgt dan een monopoliepositie bij allemaal gratis en legaal gedownload van internet. die organisatie, men kan er niet of moeilijk vanaf. 24 Dat kunnen programma s zijn die een open source Dat is een vendor lock-in. 25 software licentie hebben (een GPL-licentie), maar veel gratis programma s hebben dat niet. Die zijn wel gratis ( freeware ) maar het is nog steeds traditioneel gesloten software. Het verschil is voor de gebruiker niet gemakkelijk te zien. Hooguit bij de licentievoorwaarden die - vaak in t Engels - worden getoond aan het begin van de installatie. Waarvan men dan zo snel mogelijk - en zelden naar waarheid - aanklikt dat die gelezen en begrepen zijn. Maar ook gratis programma s hebben tijd, inspanning en geld gekost. Op een klein gedeelte na, dat is gemaakt door en voor hobbyisten, is het natuurlijk de bedoeling om die kosten linksom of rechtsom terug te verdienen. Dat gebeurt o.a. door reclame te plaatsen, onderhouds contracten af te sluiten, of consultancyopdrachten in de wacht te slepen. De schoorsteen moet blijven immers blijven roken. Open source software is dus niet gelijk aan niet commercieel. Open Source Software kan leiden tot kostenbesparing, maar is zeker niet synoniem aan gratis! OSS geeft de vrijheid om zonder tussenkomst van een leverancier de programmatuur aan te passen. Ook anderen kunnen dat en daardoor wordt men onafhankelijk van een bepaalde leverancier. De vrije marktwerking wordt daardoor bevorderd, het valt te verwachten dat er meer concurrentie zal ontstaan. Concurrentie bevordert betere producten, lagere prijzen en keuzevrijheid voor organisaties. Overigens is afhankelijkheid van een leverancier op zich niet altijd schadelijk of verwerpelijk. Niets heeft immers alleen maar nadelen. Dat kan anders worden als er geen alternatief is. De enorme vlucht van Internet is één van de belangrijkste katalysatoren van de ontwikkeling

14 van OSS geweest. Omdat er geen eigendomsgedoe is, kunnen belanghebbenden samen de software verbeteren of uitbreiden. Dat doen ze in internetgemeenschappen die men communities noemt. Ruime verspreiding van een bepaalde open source product, gekoppeld aan een actieve internetcommunity zijn voorwaarde voor volwassen en gezonde open source software. De ene software is de andere niet Er is software in soorten. In grote lijnen kan software in drie categorieën worden verdeeld. De stand van zaken met betrekking tot open source software is bij elke categorie programmatuur verschillend. Technische software Het initiatief voor OSS komt oorspronkelijk uit kringen van programmeurs. Het is dus niet verwonderlijk dat de ontwikkeling van OSS het Een community betekent hier een los/vast samenwerkingsverband. sterkst is de technische software. Daar is ook de Het is een groep mensen die meeste ervaring mee. Hieronder behoren o.a.: samen een computerprogramma maken of informatie programmeerhulpmiddelen (PHP, Javascript), uitwisselen via internet, in plaats van elkaar besturingssystemen (Linux en software voor de in levende lijve te ontmoeten. Communities zijn technische kant van communicatie zoals Apache. een voorwaarde voor OSS. Hoe groter en actiever OSS heeft zich voor deze doeleinden ruimschoots de community is, des te hoger kwaliteit en snelheid bewezen: Apache draait bijvoorbeeld op 60% van 26 van ontwikkelingen van de betreffende software. de webservers in de wereld. De wereldwijde schaal 27 De eerste OSS en daarmee de eerste communities, zijn ontstaan in kringen van softwareontwikkelaars. De programmeerhulpmiddelen die door ontwikkelaars wordt gebruikt lenen zich bij uitstek voor het samen met andere ontwikkelaars verbeteren ervan. Op dat gebied zijn de grootste en meest actieve communities. Daarnaast zijn er talrijke communities voor ongeveer alle mogelijke programma s voor thuisgebruik. Het is aannemelijk om te veronderstellen dat open source software zonder commerciële ondersteuning een natuurlijke grens heeft wat de omvang betreft. Praktisch alle open source pakket ten zijn relatief klein. De paar grotere pakketten (miljoenen regels programmacode) die er zijn (Linux, Open Office) worden mede ondersteund door bedrijven als IBM en SUN. waarop dergelijke software wordt ingezet, vormt een impliciete garantie op continuïteit. Alle kernsoftware waarmee u gebruik maakt van internet is open source software. Zonder open source software zou internet helemaal niet bestaan. Dat geldt ondermeer voor de verwijzingen naar websites, voor de software om te versturen en op te halen en om bestanden over het net te ver plaatsen. Alle supercomputers in de wereld draaien vrijwel zonder uitzondering op het open besturings systeem Linux. Elke discussie over de invoering van open source software, zonder expliciet aan te geven over welke categorie software het gaat is verwarrend, vruchteloos en contraproductief.

15 Werkpleksoftware Het succes van open source software bij werkpleksoftware is minder groot dan op technisch gebied. Hoewel er open source software bestaat voor vrijwel elke kantoorfunctie. Het meest uitgebreide en vaak genoemde OSS pakket is Open Office dat globaal overeenkomstige toepassingen aan boord heeft als Microsoft Office, hoewel Microsoft Office volgens onafhankelijke vergelijkende onderzoeken aanzienlijk meer functionaliteit heeft. Maar het is de vraag of die constatering relevant is voor alle organisaties, want veel kantoorwerkers gebruiken maar een deel van de mogelijkheden die software heeft. Eigen onderzoek van Microsoft bevestigt dat, al blijken dat per groep van werkers steeds verschillende subsets te zijn. Tekstschrijvers, accountants in de aanbestedings procedure. Die in een eerder stadium zodanig zijn geformuleerd dat open source software praktisch werd uitgesloten. Maar de problematiek is ingewikkelder dan dat. Een veel gebruikt voorbeeld van hoe het blijkbaar kan, is de invoering van OSS door de Franse Gendarmerie. Daar is het besluit genomen dat de Gendarmerie in totaliteit overschakelt op de OSS van Open Office en Linux/Ubuntu. Dat zou in een periode van enkele jaren worden ingevoerd bij de medewerkers over het hele land. Maar ondanks het feit dat de Gendarmerie een militaire organisatie is - waar bepaald niet wordt gepolderd - lijkt de werkelijkheid te zijn dat de OSS-pakketten tot nu toe pas op enkele duizenden en presentatiemakers zullen per beroepsgroep werkplekken is uitgerold. Over de achtergrond 28 verschillende functies gebruiken. Dus hoewel een daarvan is men jammer genoeg weinig mededeelzaam. 29 individuele werker slechts een deel van de functies gebruikt vraagt multidisciplinair gebruik om een uitgebreidere functionaliteit. Voor internetgebruik ('webbrowsers') wordt Mozilla's Firefox als een volwaardige, volwassen en gratis open source software oplossing gezien. En zo zijn er veel andere pakketten te noemen. Het toepassen van OSS op één PC is relatief eenvoudig. Complexer blijkt het te worden bij het gebruik ervan door grote groepen kantoormedewerkers. Dat is niet in de eerste plaats gevolg van technische problemen maar van het grote aantal beslissers en de relatie met niet-werkplek toepassingen. Dat het ingewikkeld is en dat het gevoelig ligt, is o.a. af te leiden uit het feit dat ontwikkelen van een uniforme werkplek bij de rijksoverheid (de Rijks werkplek, DWR) een moeizaam en langdurig traject is. Er is heel wat commotie over de eisen Software voor bedrijfstoepassingen Het breed toepassen van open source software op de werkplekken blijkt al niet eenvoudig - anders was het immers wel op grotere schaal gebeurd - maar OSS inzetten voor bedrijfsapplicaties is onvergelijkbaar complexer! Men lijkt er in veel gevallen van uit te gaan dat de ontwikkelingen rond open source software die zich hebben voorgedaan bij technische programmatuur onverkort gelden voor werk plekken en bedrijfsapplicaties. Dat is een onjuiste en gevaarlijke veronderstelling. Dat zijn niet dezelfde problemen maar dan iets groter, het zijn totaal verschillende problemen die weinig anders gemeen hebben dan de term open source software.

16 De software voor bedrijfsapplicaties is ingewikkeld en omvangrijk. Er is wel open source software voor bedrijfstoepassingen zoals Open-ERP en Hippo, maar de processen in organisaties zijn vaak complex en de ontwikkelingen zijn recent. De meeste OSS is er voor specifieke branches, wetenschappelijke en speciale toepassingen (niches). Als vuistregel geldt, hoe groter het (internationale) toepassingsgebied is, des te eerder zal er OSS voor zijn. Bedrijfszekerheid en continuïteit zijn vitaal voor de organisatie. Men gaat terecht niet over één nacht ijs. Er is in het verleden veel leergeld betaald en alternatieven moeten zich eerst ruimschoots hebben bewezen. De processen in een organisatie kunnen worden verdeeld in primaire processen en ondersteunende Het heeft tientallen jaren geduurd voordat de gesloten commerciële ERP-pakketten tot redelijke voldoening functioneerden. Het zal naar verwachting ook nog een lange weg zijn voordat er open ERP-pakketten beschikbaar komen die kunnen wedijveren met de gesloten software. Er beginnen open kleinschaliger ERP-pakketten te ontstaan maar het zal waarschijnlijk nog vele jaren duren voordat de functionaliteit van open pakketten gelijkwaardig is aan gesloten pakketten. Simpel gesteld: Hoe complexer een informatiesysteem is, des te minder open source software er beschikbaar is en hoe meer behoefte er is aan open standaarden. processen. Voor informatiesystemen geldt hetzelfde Waarom open source software 30 onderscheid al is dat soms minder scherp te trekken. 31 Ondersteunende systemen zijn systemen als De voordelen van open source software worden personeelsinformatiesystemen, financiële informatie door de voorstanders ervan vaak hoog opgehe- systemen en interne informatiesystemen zoals meld (en vervolgens door de tegenstanders ervan intranet etc. Primaire processen zijn branchespecifiek nog harder bestreden). De punten die het meest of zelfs organisatiespecifiek. In deze categorie worden genoemd zijn: zijn de minste open oplossingen. De behoefte aan - Doorbreken van het leveranciersmonopolie functionaliteit van programmatuur neemt toe naarmate - Terugdringen van kosten de organisatie groter en complexer is. Maar is dat wel zo? Veel informatiesystemen binnen één organisatie maken gebruik van dezelfde gegevens. In de afgelopen jaren zijn binnen organisaties om die reden juist veel systemen geïntegreerd om duplicering van gegevens te voorkomen. Dat heeft geleid tot ver wevenheid van processen en dat beperkt de veranderbaarheid van informatiesystemen. Op grote schaal wordt er in grote organisaties gebruik gemaakt van ERP-pakketten (Enterprise Resource Planning) zoals Oracle en SAP. Doorbreken leveranciersmonopolie (de vendor lock-in ) Monopolie klinkt als onwenselijk. Sociaal en economisch is dat in een vrije markt economie ook zo, maar het paradoxale is dat een mono poliepositie juist het resultaat is van het vrije-marktmechanisme. Het is een vaak gebruikt argument, maar de werkelijkheid levert meestal minder bezwaren op dan de theorie. Monopolie betekent in ieder geval

17 niet dat alle commerciële software daarmee onwenselijk is. Het voorlopig hebben en houden van één (commerciële) leverancier kan het resultaat zijn van een bewuste afweging van pro s en contra s. Meest genoemde punten van irritatie door leveranciersafhankelijkheid zijn: de licentiepolitiek, de kosten van de licenties, de kwaliteit van de software, de oplossingstijd van fouten, gebrek aan functionaliteit, gebrek aan aanpassingsmogelijkheden en de gedwongen overschakeling op nieuwe releases omdat de vorige versie niet meer wordt onderhouden. Dan is er nog het risico dat leveranciers soms bestaande functionaliteit in een volgende versie verwijderen of aanpassen. Een andere kanttekening is dat de licentiekosten maar een klein deel vormen van de totale kosten (TCO) van een informatiesysteem; een informatiesysteem bestaat immers uit veel meer dan alleen software. Een van de belangrijke kostenposten is vaak de migratie naar de nieuwe situatie, het herinrichten van het nieuwe systeem en het opleiden of omscholen van de medewerkers. Soms is het verschil in functionaliteit tussen open en gesloten software gering. Want bij gesloten software zal de leverancier, als er voldoende vraag is naar een bepaalde functionaliteit uit welbegrepen eigenbelang ook die wensen in de volgende versie inpassen. De kosten daarvan worden dan omgeslagen over alle gebruikers of zijn begrepen in het Het verantwoord overschakelen op OSS zal onderhoudscontract. waarschijnlijk een aantal van de genoemde problemen oplossen of verminderen, maar zeker is dat Grotere flexibiliteit niet. Het is geen tovermiddel, niets heeft alleen maar voordelen! Wel is het zo dat een gebruiker van open source software niet meer afhankelijk is van één leverancier. Als men niet tevreden is met de service van zijn leverancier kan men de software in principe door een andere partij door laten ontwikkelen of beheren. Al is dat in de praktijk heel wat minder eenvoudig dan het hier staat. Betere prijs/prestatie verhouding Zoals al gezegd: open source software oplossingen zijn niet gratis. Open source software kan naar keuze worden aangepast. Dat kan bij veel gesloten software ook, maar maatwerk wil daar nogal eens problemen opleveren bij het uitbrengen van nieuwe versies (releases) door de leverancier. Omdat u bij OSS de broncode tot uw beschikking heeft, kunt u op elk moment en door iedere ontwikkelaar het programma naar eigen inzicht laten uitbreiden of aanpassen. U bent niet afhankelijk van uw oorspronkelijke leverancier, maar ook in dat geval kan de beperkte beschikbaarheid van programmeurs een belemmerende factor vormen. Het vermeende voordeel van open source software kan (aanzienlijk) kleiner zijn dan bij voorbaat wordt aangenomen, want naast migratiekosten zijn er ook kosten voor ondersteuning (supportkosten). Bij gesloten software zijn de kosten voor support nogal eens opgenomen in de licentiekosten. Daar staat tegenover dat u ofwel afhankelijk bent van de community (gratis) of de kosten van aanpassingen voor uw eigen rekening moet nemen. Als er een grote en actieve community is, vormt dat in de praktijk een minder probleem. Communities kunnen veel groter zijn en daardoor sneller werken dan de onderhoudsploeg van de leveranciers.

18 Ook kan een groep organisaties (bijvoorbeeld gemeenten) zo meer controle over hun programmatuur uitoefenen. Terzijde: de meeste grote leveranciers van gesloten software laten die in een ver buitenland ontwikkelen ( off shore ) zoals India, Rusland, China. Betrouwbaarheid/volwassenheid Gebruikersinvloed De ontwikkeling van open source software wordt sterk beïnvloed door de wensen van de gebruikers. Gebruikers staan via de communities in direct contact met de ontwikkelaars. Het resultaat is een beter op de gebruikers gericht product dan bij gesloten software. Open source software is niet per definitie meer of minder betrouwbaar dan gesloten source. Soms is dat zo, soms niet, maar kosten en juridische status van de licentie zeggen weinig tot niets over de kwaliteit. Voor alle software geldt: hoe jeugdiger en complexer die is, des te meer fouten die zal bevatten. In programmeurskringen wordt daarom wel eens gezegd dat commerciële software pas vanaf Een andere reden om een open source software oplossing te gebruiken kan zijn dat men voordelen ziet in de snelle aanpassingen die vaak het gevolg zijn van de werkmethode. Samenwerking en Interoperabiliteit Een veel minder genoemd voordeel is van macroeconomische versie drie bruikbaar is. aard. Samenwerking compenseert 34 verkokering en leidt tot een hoger niveau van 35 besluitvorming. Dat is onverkort van toepassing op de kwaliteit van software en informatiesystemen. Er is weinig reden om aan te nemen dat het voor OSS principieel anders ligt. Wel is het zo dat in OSS met een grote en actieve community serieuze fouten vaak sneller worden opgelost, omdat veel ontwikkelaars over de hele wereld er aan werken. Maar hoe complexer de software, des te langer het duurt, ook bij OSS. Er zijn voorbeelden bekend dat ook in communities problemen niet altijd even snel worden opgepikt. Als de community maar uit een beperkt aantal ontwikkelaars bestaat, dan moet u soms zelf maatregelen nemen (en betalen!) die anders door uw leverancier van gesloten software binnen de licentie- of onderhoudsovereenkomst worden opgelost. Elke keer doorvoeren van incidentele wijzigingen is overigens niet aan te bevelen. Het is lastig voor gebruikers en beheerders. Daarom kennen alle volwassen pakketten - gesloten en open - een versiebeleid waarbij de wijzigingen worden opgespaard. Dat noemt men release-beleid. Omdat in OSS in veel gevallen open standaarden worden toegepast, neemt de interoperabiliteit meer dan evenredig toe met de toepassing van OSS. Dat is niet onmiddellijk het geval, want de communi cerende informatiesystemen moeten immers ook open worden. Het gebruiken van open standaarden voor bedrijfsapplicaties dient ook een hoger belang. Het compenseert verkokering die een gevolg is van de onvermijdelijke specialisatie van een complexe samenleving.

19 Waar of niet waar? De brochure Fabels en Feiten van OSOSS, de voorloper van het NOiV (Nederland Open in Verbinding) geeft en helder en lezenswaardig overzicht van feiten en onjuistheden over OSS. 1 Enkele stellingen daaruit die zowel waar als niet waar kunnen zijn: - Gesloten source software leidt tot vendor lock in - Zonder gesloten source software is geen bedrijfsvoering mogelijk - Open source software biedt geen professioneel alternatief Een voorbeeld: Vrijwel elke GSM is voorzien van een bridge. Er zijn maar vier verschillende besturings systemen voor GSM-toestellen, toch heeft elk merk een typische eigen bediening (interface). Al die verschillen in grafische vormgeving, functie en bediening (druktoetsen, stiftbedie ning, aanraakscherm) komen voort uit een schil tussen de gebruiker en het besturingssysteem. Elke fabrikant heeft een eigen schil gebouwd, een programma dat de in- en uitvoer tussen de gebruiker en het bestu-ringssysteem onmerkbaar regelt. Dergelijke tussenoplossingen maken het mogelijk Tussenoplossingen dat open source kan communiceren met gesloten software. Voorwaarde is dat het formaat van de In de hitte van de strijd lijkt het net alsof er maar in- en uitvoer van de gesloten software bekend is twee keuzemogelijkheden bestaan: overgaan op en mag worden gebruikt. Schillen kunnen als open 36 open source software of doorgaan met gesloten source software worden ontwikkeld zodat ze ook 37 door anderen kunnen worden gebruikt. software. Geen van beide richtingen is bij voorbaat volledig juist. Niet kijken naar open source software is onverstandig en het grootschalig invoeren is vaak lastig of onmogelijk. Als er voor de gewenste functionaliteit een OSS-oplossing bestaat komt het nogal eens voor dat aanverwante systemen er niet mee overweg kunnen. Dan zijn er tussenoplossingen. Hieronder staan de meest gebruikte. Bouwen van een tussenlaag Een tussenlaag is een vertaal- of conversieprogramma dat gegevens van het ene formaat kan overzetten in een ander formaat. Men noemt ook wel schil, brug of bridge. Het is een relatief simpele en veelvoorkomende oplossing in programmeursland om verschillende systemen met elkaar te laten communiceren of om een gebruiksvriendelijke presentatie op het computerscherm te tonen. Een dergelijk programma grijpt niet in in de bestaande programmatuur en doet z n werk in principe geruisloos op de achtergrond. Hybride toepassingen Tot de meest succesvolle toepassingen van open source software behoren de hybride oplossingen. Daarbij werkt gesloten software broederlijk samen met open software. Als er geen open of gesloten software voor die toepassing is, wordt de software daarvoor ontwikkeld onder een Open Licentie. Daarmee is de toepassing ook voor anderen bruikbaar. Technisch is dat mogelijk omdat de leveranciers van grote bedrijfsapplicaties zoals Oracle en SAP in toenemende mate hun bestandsformaten open maken (gesloten software met open bestandsformaten).

20 Proeftuin De koudwatervrees over open source software is weliswaar in veel gevallen niet terecht, maar dat neemt niet weg dat die er is. Ook onterechte weerstanden zijn weerstanden. De enige manier om er vanaf te komen, is de temperatuur van het water te peilen en te kijken of die bevalt. Dat betekent het opdoen van ervaring met OSS zodat men zeker weet dat het verantwoord is die in te zetten in de eigen organisatie. Daarvoor zijn kleinschalige omgevingen, proeftuinen, belangrijk. Een belangrijk neveneffect van proeftuinen blijkt te zijn dat organisaties die ervaring hebben opgedaan met OSS eerder geneigd zijn om ook op andere terreinen OSS in te zetten. Geleidelijke invoering 38 Sinds het millenniumprobleem en de invoering 39 van de Euro zijn bestuurders en managers huiverig voor massale aanpassingen ineens: de zo gevreesde big bang. Het is altijd verstandig om - voor zover mogelijk - systeemaanpassingen geleidelijk in te voeren. Of software open of gesloten is maakt daarbij geen verschil.

21 4 ~ Over open standaarden De moeizame weg naar een standaard Standaarden zijn er op alle gebied. Zonder standaarden zouden we niet kunnen leven en werken. Doordat er standaarden bestaan is een meter overal een meter, past de schroefdraad van een moer van de ene fabrikant op een bout van een andere fabrikant, kan je met een GSM-toestel van Nokia bellen met een iphone en kunnen we met elkaar internetten. Maar zo is het niet altijd geweest. Een standaard is meestal het resultaat van moeizaam onderhandelen in een langdurig traject. Het is bijna altijd een compromis. Zo ontstaan de formele standaarden, die zijn gecertificeerd door een officieel standaardisatie-instituut De weg naar een internationale standaard is lang. Een extreem voorbeeld is de meterstandaard. Er waren enige eeuwen nodig om te komen tot de standaardisatie van de meter en toen dat eenmaal was gebeurd in 1791, waren er nog weer eeuwen en heftige discussies nodig om het eens te blijven. In die tussentijd is de lengte van de meter met 0,2 millimeter aangepast. Naast afgesproken standaarden (officiële of de jure -standaard), zijn er in de praktijk gegroeide standaarden (feitelijke of de facto -standaard). Daar zijn geen afspraken over gemaakt, zo n standaard is op een natuurlijke manier gegroeid. Een feitelijke standaard ontstaat in de praktijk als er een voldoende kritische massa van gebruikers is. Taal is de meest algemene feitelijke standaard. Zeker, er zijn regels en dus afspraken over taal en grammatica, maar ook woordenboeken en taalregels worden van tijd tot tijd aangepast, ze volgen met enige vertra ging het spraakgebruik.

22 In de ICT-wereld bestaan er nog aardig wat de facto-standaarden, maar de ervaring leert dat die meestal tijdelijk zijn. Ze vormen uiteindelijk vaak de basis voor officiële standaarden. Ook als er ergens een standaard voor is vastgesteld, betekent dat nog niet dat die ook overal wordt gehanteerd. Zo werd er her en der in Nederland tot voor kort nog gecommuniceerd in voeten en roeden en misschien gebeurt dat nog wel. En de invoering van de Euro(standaard) neemt niet weg dat er nog steeds mensen zijn die bedragen in Euro's omrekenen naar guldens. In Frankrijk staan de meeste prijzen nog vermeld in zowel Euro's als in Franse francs en men drukt grote bedragen op het niet-zo-platte-land nog vaak uit in oude Francs, ook al zijn die al sinds 1960 afgeschaft. Dat zijn allemaal technische standaarden, zoals bijna alle andere standaarden in de ICT-wereld. Technische standaard betekent hier dat de standaard gaat over vorm- en volgordeafspraken. Technische standaarden zeggen niets over de inhoud van een bericht. Wanneer is een ICT-standaard open? Een open Standaard is een norm die zonder belemmeringen overal vrij mag worden gebruikt. Doordat iedereen zo n standaard kan toepassen, ontstaat uitwisselbaarheid van gegevens. Een standaard is volgens de Europese Commissie in ieder geval open als: - De standaard is vastgesteld op basis van een open beslissingsprocedure, zoals consensus of meerderheidsbeslissing 42 Over ICT standaarden - Het beheer van de standaard ligt bij een non- 43 De wereld van de ICT hangt van standaarden aan elkaar. Je hoort er weinig over, maar zonder al die standaarden is er geen ICT mogelijk. Vanaf het allereerste moment van de automatisering, begin 60-er jaren, zijn er standaarden. De oudste en belangrijkste standaard is waarschijnlijk de ASCII-standaard, waarin is vastgelegd in welke bits een letter of een cijfer wordt omgezet. ASCII is de Morse -code voor de digitale wereld. Eén van de andere vitale standaarden is die voor het elektronisch berichtenverkeer, de . In werkelijkheid is verkeer alleen mogelijk door een groot aantal op elkaar aansluitende standaarden en protocollen. Daarin is precies vastgelegd uit welke onderdelen een bericht bestaat, op welke wijze de communicatie met de ontvangende computer verloopt en op welke plaats de onder delen van een bericht staan. profit organisatie met een vrij toelatingsbeleid - De standaarden zijn gepubliceerd. - De kosten voor het gebruik geen drempel vormen - Er geen beperkende voorwaarden zijn om de standaard te hergebruiken Bij het toepassen van een open standaard kan er een grotere diversiteit aan aanbieders ontstaan. In dat geval is men niet meer afhankelijk van één leverancier. Gesloten standaarden Gesloten standaarden zijn leveranciersstandaarden waarvan de leverancier het gebruik door andere partijen niet toestaat. In sommige gevallen is het zo dat hierdoor de organisatie niet zonder (betaalde) tussenkomst van de leverancier bij de eigen gegevens kan komen. Geslotener kan het niet. Maar het is lang niet altijd zo extreem. Er zijn ook milde vormen die balanceren tussen gesloten en open standaarden in.

23 Als de definitie die in de vorige paragraaf staat wordt gehanteerd, zijn er veel standaarden in de ICT-branche gesloten. Dat zijn ICT-standaarden die dus niet voldoen aan alle punten die hierboven zijn genoemd. Maar ook als er niet aan alle punten is voldaan, wordt soms toch het woord open gebruikt. Dat is meer dan verwarrend. Er blijkt uit dat het woord open in open standaarden niet is gestandaardiseerd. Het is altijd al lastig om hetzelfde woord te gebruiken voor verschillende begrippen, maar hier is meer aan de hand. De achtergrond van de vrij heftige discussie over open standaarden is een principiële definitiekwestie van het begrip Open Sommige standaarden die zijn gepubliceerd door de grote internationaal erkende organen worden weg. Dat komt o.a. door patenten die de leveranciers en anderen hebben gevestigd. Een andere reden is dat leveranciers ook deel uit maken van de overkoepelende organisaties die de standaarden vaststellen en daar hun invloed uitoefenen. In open standaard kan het woord open verschillende betekenissen hebben. Daardoor is het ene open het andere niet! Er zijn standaarden die door leveranciers open worden genoemd, maar die niet vrij mogen worden gebruikt. Interoperabiliteit en open standaarden Er is grote diversiteit in methoden, technieken en soms wel als open beschouwd, maar er is een licentie programmatuur om informatie in overheidssyste- 44 nodig voordat men toegang krijgt tot de specifimen op te slaan en er weer uit te halen. 45 caties. Dat betekent dat er een vergoeding nodig is De over heid maakt gebruik van een breed assortiment voor de rechten op gebruik Er kunnen dan: van marktpartijen om registraties in te - (relatief hoge) kosten zijn voor het gebruik en/of richten of te raadplegen. Al deze partijen maken - voorwaarden die vrij gebruik beperken daarbij gebruik van eigen platforms en technieken. De ruime mogelijkheden die er in theorie bestaan voor elektronische communicatie, kunnen daardoor niet worden gerealiseerd. Sommige marktleiders beschermen op deze manier hun intellectueel eigendom. Ze vragen aanzienlijke bedragen voor het gebruik van bepaalde standaarden, brengen forse licentiekosten in rekening en behouden zich het recht van gebruik voor andere doeleinden voor. Zo consolideren ze hun positie op de markt met een standaard die alleen in naam open is. De voorvechters van echte open standaarden (onbelemmerd gebruik) zijn hier mordicus tegen. Ze beschuldigen in die gevallen de betrokkenen van misbruik van de term open. Het zal niemand verbazen dat er een krachtig streven is om af te komen van de beperkende bepalingen, maar ook dat blijkt een lange, gecompliceerde en soms doodlopende Die verscheidenheid is het gevolg van een natuurlijk, organisch proces, maar het resultaat daarvan is dat overheidssystemen niet of moeilijk onderling gegevens kunnen uitwisselen. Dat is lastig, kostbaar en het remt de mogelijkheden om de administratieve lasten te verminderen. De toegenomen noodzaak tot samenwerking tussen verschillende overheidsdiensten vraagt om een andere benadering. Dat inzicht is de voorwaarde voor een volgende fase in de ontwikkelingen van overheidsinformatiesystemen.

24 Open standaarden zijn voorwaarde voor onafhankelijke interoperabiliteit (uitwisselbaarheid). Interoperabiliteit betekent het koppelbaar maken van bestaande programmatuur, zodat uiteenlopende systemen zonder tussenkomst met elkaar gegevens kunnen uitwisselen. Om interoperabiliteit te bereiken zijn open standaarden, protocollen en procedures onmisbaar. Interoperabiliteit ontstaat niet louter en alleen door het gebruik van open standaarden. Het bereiken van interoperabiliteit staat helemaal los van het gebruik van open source software. Ook zonder OSS te gebruiken kan interoperabiliteit worden bereikt. Dat wil overigens niet zeggen dat het gebruik van OSS niet belangrijk of nuttig is; OSS bevat vaak open standaarden en kan op die kunnen uitwisselen binnen en tussen organisaties. Interoperabiliteit is een essentiële randvoorwaarde voor een toekomstvaste ontwikkeling van diensten en toepassingen die door en met ICT in brede zin mogelijk worden gemaakt. Interoperabiliteit betekent dat er uniforme koppelvlakken moeten zijn. Een koppelvlak is een pakket standaarden waardoor de uitwisseling van gegevens tussen informatiesystemen mogelijk wordt. Dat gaat veel verder dan technische afspraken. Interoperabiliteit in soorten De meest voorkomende standaarden zijn technische standaarden, zoals de protocollen die er voor zorgen dat en internet werken. Daardoor manier interoperabiliteit bevorderen, maar dat is ontstaat onmisbare technische interoperabiliteit. 46 dan een bijkomend gevolg. Maar om gegevens tussen systemen uit te wisselen 47 Betere interoperabiliteit betekent dat verschillende softwareapplicaties goed en makkelijk met elkaar kunnen samenwerken. Bij toepassing van traditionele software zijn vaak complexe interfaces nodig om deze te kunnen laten samenwerken met software van andere leveranciers. Dit komt omdat de data zoals die uit het ene pakket komen (bijvoorbeeld financiële gegevens uit een ERP-pakket) in een andere taal zijn geschreven dan de taal die de ontvangende applicatie begrijpt (bijvoorbeeld een analyseprogramma). Een open standaard betekent dat verschillende softwareapplicaties dezelfde taal kunnen spreken. Hoe meer software dezelfde taal spreekt, hoe makkelijker het wordt om verschillende applicaties te koppelen. 2 In het Actieplan Nederland Open in Verbinding staat over interoperabiliteit: Het Kabinet spreekt van interoperabiliteit als het vermogen van (informatie)systemen om op elektronische wijze gegevens en informatie te zonder tussenkomst, zijn technische standaarden niet voldoende. Er zijn standaarden op drie niveaus: 1 Technische standaarden (hoe transporteren we een bericht?) 2 Semantische standaarden (wat betekent de inhoud van element uit een bericht?) 3 Organisatorische standaarden (de afgesproken actie na ontvangst van het bericht?) Op de website van het NOiV staat het volgende voorbeeld: Partij A stuurt een elektronische factuur in XML per naar partij B en deze komt aan (technisch interoperabel). Partij B begrijpt dat het genoemde KvK-nummer het nummer van partij A is, het identificatienummer van het bericht de referentie is naar zijn inkooporder, en dat het genoemde totaal bedrag