Zorg-geïnduceerde dwangtoepassing in een Penitentiair Psychiatrisch Centrum: de externe en interne rechtspositie van de gedetineerde patiënt

Transcriptie

1 Zorg-geïnduceerde dwangtoepassing in een Penitentiair Psychiatrisch Centrum: de externe en interne rechtspositie van de gedetineerde patiënt Module: Scriptie Nederlands Recht; Open Universiteit (OU) Scriptiebegeleider: Drs. D.H. van Ekelenburg Examinator : Mr. dr. W.H.B. Dreissen Dr. E.D.M. Masthoff, LLB Studentnummer: Datum:

2 Inhoudsopgave Gebruikte afkortingen 3 Voorwoord 5 Inleiding 7 Hoofdstuk 1 Dwangtoepassing binnen een PPC De PPC context Achtergrond van de PPC s Wettelijke basis voor forensische zorgverlening aan gedetineerden De externe rechtspositie van de gedetineerde inzake plaatsing in een PPC De procedure van plaatsing in een PPC Bezwaar- en beroepsmogelijkheden tegen plaatsing in een PPC De interne rechtspositie van de in een PPC verblijvende gedetineerde Het recht van een gedetineerde op goede (medische) zorg Het individuele regime Dwangtoepassing in een PPC Beperking van bewegingsvrijheid Mechanische middelen Gedwongen geneeskundige (be)handeling Klachtrecht van PPC patiënten inzake (gedwongen) zorg Klachtrecht inzake directiebeslissingen Klachtrecht inzake medisch handelen Toekomstige wetgeving: de Wet Forensische Zorg 35 1

3 Hoofdstuk 2 Dwangtoepassing binnen een GGZ instelling Gedwongen opname Voorlopige machtiging Machtiging tot voortgezet verblijf Inbewaringstelling Dwangbehandeling binnen een GGZ instelling Dwangmiddelen en maatregelen Klachtrecht van onvrijwillig opgenomen patiënten Klachtrecht Wet BOPZ Klachtrecht WKCZ Toekomstige wetgeving: de Wet verplichte GGZ 50 Hoofdstuk 3 Kritische beschouwing, aanbevelingen en conclusie Gedwongen opname in een PPC versus GGZ-instelling Voorwaarden voor een gedwongen opname Invloed van belangenbehartigers van de patiënt Duur van de gedwongen opname Verschillen in bezwaar- en beroepsmogelijkheden Zorg-geïnduceerde dwangtoepassing in een PPC Beperking van de bewegingsvrijheid: afzondering Beperking van de bewegingsvrijheid: mechanische middelen Gedwongen geneeskundige (be)handeling Klachtrecht inzake zorg-geïnduceerde dwangtoepassing Toekomstige wetgeving en zorg-geïnduceerde dwang Conclusie 78 Literatuurlijst 80 2

4 Gebruikte afkortingen AWB AWBZ (B)IBA Bjj (Wet) BOPZ BSD Bvt BZA CIZ CPZ CvT DBBC DForZo DJI EZV FOBA GGZ GW HR HvB IBS IFZ IGZ ISD Iso JMC KWZ LH MA M&M MGW MvT NIFP NvT OM OvJ PBW PI PMO PPC PVP RN RSJ Rspog Rv Algemene Wet Bestuursrecht Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (Beveiligde) Individuele Begeleidings Afdeling Beginselenwet justitiële jeugdinrichtingen (Wet) Bijzondere Opnemingen in Psychiatrische Ziekenhuizen Bureau Selectie en Detentiebegeleiding Beginselenwet verpleging ter beschikking gestelden Bijzondere Zorg Afdelingen Centrum Indicatiestelling Zorg Commissie Psychiatrische Zorg Commissie van Toezicht Diagnose behandel- en beveiligingscombinatie Directie Forensische Zorg Dienst Justitiële Inrichtingen Extra Zorg Voorziening Forensische Observatie- en Begeleidings Afdeling Geestelijke Gezondheidszorg (gedoeld wordt op de zorg als zodanig of op instellingen die deze zorg leveren) Gevangeniswezen Hoge Raad Huis van Bewaring Inbewaringstelling Indicatiestelling Forensische Zorg (onderdeel van het NIFP) Inspectie voor de Gezondheidszorg Inrichting voor Stelselmatige Daders Isolatiecel Justitieel Medisch Centrum Kwaliteitswet zorginstellingen Leger des Heils Medisch Adviseur bij het Ministerie van Veiligheid en Justitie Middelen & Maatregelen Modernisering Gevangeniswezen Memorie van Toelichting Nederlands Instituut voor Forensische Psychiatrie en psychologie Nota van Toelichting Openbaar Ministerie Officier van Justitie Penitentiaire Beginselenwet Penitentiaire Inrichting Psycho Medisch Overleg Penitentiair Psychiatrisch Centrum Patiëntenvertrouwenspersoon Reclassering Nederland Raad voor Strafrechttoepassing en Jeugdbescherming Regeling selectie, plaatsing en overplaatsing van gedetineerden Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering 3

5 Sa Sr Stb. Stcrt. Sv SVG VenJ WFZ WGBO WKCZ WVGGZ VWS Zvw ZZP 3RO Sancties Wetboek van Strafrecht Staatsblad Staatscourant Wetboek van Strafvordering Stichting Verslavingsreclassering GGZ Nederland Veiligheid en Justitie Wet Forensische Zorg Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst Wet klachtregeling cliënten zorgsector Wet Verplichte GGZ Volksgezondheid, Welzijn en Sport Zorgverzekeringswet Zorgzwaartepakketten De drie reclasseringsorganisaties 4

6 Voorwoord Eind 2005 begon ik, destijds nog maar net werkzaam bij het Nederlands Instituut voor Forensische Psychiatrie en Psychologie, aan de studie Nederlands Recht bij de Open Universiteit. Ofschoon het gedurende de vier jaren daarna bestuderen van allerhande rechtsgebieden zeer boeiend bleek, was en ben ik hoofdzakelijk geïnteresseerd in het snijvlak tussen psychiatrie en gezondheids-, straf- en detentierecht. Dat zal geen verbazing wekken gelet op mijn beroep van forensisch psychiater en inmiddels Directeur Zorg en Behandeling bij de PI Vught. In 2010 begon ik aan het slotakkoord van mijn studie: de scriptie. Het kiezen van een onderwerp was geen enorme opgave. Immers, met de kwestie dwang en drang hield ik mij al jaren binnen diverse reguliere en forensische psychiatrische zorgcontexten bezig en ook in de prille Penitentiair Psychiatrisch Centra was en is dit een belangrijk topic. Het genoemde slotakkoord de term suggereert min of meer een beperkte tijdsspanne werd een hele symfonie. Enerzijds kregen telkens allerhande zaken bij mij noodgedwongen voorrang. Anderzijds waren er doorlopend ontwikkelingen inzake de wetgeving en uitvoeringspraktijk gelieerd aan het scriptieonderwerp waardoor dat laatste akkoord telkens in het midden van het muziekstuk terecht leek te komen, hetgeen niet goed klonk. Mijn eerste scriptiebegeleider kreeg behoudens het onderzoeksvoorstel nooit een stuk van mij onder ogen. Zij informeerde af en toe heel vriendelijk en begrijpend of ik nog bestond en verliet na enige tijd de OU (een causaal verband is niet aangetoond). Het (nog nieuw ogende) stokje werd overgenomen door Dick van Ekelenburg. Op de een of andere manier wist hij kenner van het detentierecht en enthousiast over de zorggeïnduceerde dwang mijn schrijfproces aan te jagen zodat de eindstreep dan toch eindelijk gepasseerd werd (erg bedankt Dick!). Tevens was er door de jaren heen hulp van een drietal werk-buurvrouw juristen, die mij inhoudelijke input gaven en mij motipuleerden door telkens weer met een strenge glimlach te vragen of die scriptie nu onderhand een keer af was Zo was er tijdens de ouverture Ruth Molmans die mij onder andere betrok bij een van de Querido werkgroepen van waaruit de wetsvoorstellen Wet Forensische Zorg en Wet Verplichte GGZ becommentarieerd werden en die op mijn verzoek binnen de PI Vught een Middelen en Maatregelen commissie leven inblies. Tijdens de lange midden- 5

7 passage waren er de vele inspirerende gesprekken met Adrijana Simic die intussen op landelijke PPC niveau een (Argus look-a-like) registratiesysteem voor dwang en drang opzette en die zich samen met de VU bezighoudt met het uitdenken en implementeren van best practices teneinde de inzet van dwang en drang terug te dringen. Tot slot was er in de finale Denise Kremers die mij op de hoogte hield van de CvT en RSJ uitspraken ter zake dwangbehandeling. Ook helpend waren de discussies die in de Commissie Wet en Regelgeving (CWER) van de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie gevoerd werden over eerder genoemde wetsvoorstellen en de workshops / symposia die wij vanuit deze CWER hierover gaven teneinde onze beroepsgenoot-psychiaters te informeren over de komende ontwikkelingen. Enfin, alea iacta est. Daarmee niet bedoelende dat met de scriptie alles klaar is. Immers, genoemde frase duidt op het onherroepelijk in gang zetten van iets. Het (hopelijk uiteindelijk DJI breed) registreren van (zorg-geïnduceerde) dwang en het (daar waar mogelijk) terugdringen van de toepassing ervan blijft de komende jaren een speerpunt. Sterker nog, de laatste hand aan deze scriptie legde ik in Bosnië waar ik met anderen bij een vrijwilligersproject betrokken ben teneinde de kwaliteit van zorg te verbeteren in een instelling voor verstandelijk gehandicapten (veelal kinderen) en psychiatrische patiënten. Tja, zolang daar vanuit onmacht nog veel patiënten aan de muur vastgebonden worden, valt er nog veel te doen. En als laatste: ook mijn student-zijn bij de OU houdt (gelukkig) niet op. Ik moet mijn master Managementwetenschappen nog afronden en dat is nog een hele kluif. Toen de bijbehorende faculteitsmedewerkers medio 2013 de PI Vught tijdens hun teamdag bezochten kreeg ik van een van mijn docenten een boek met de inhoud waarvan beoogd werd de studievoortgang te bevorderen (dank je wel Max). Sindsdien vernam hij niets meer van mij. Ach ja, NR is af en ik heb weer goede intenties, dus wie weet. Erik Masthoff, mei

8 Inleiding In onderhavige scriptie wordt ingezoomd op het onderwerp zorg-geïnduceerde dwangtoepassing binnen een Penitentiair Psychiatrisch Centrum (PPC), daarbij in acht nemende de kaders van zowel bestaande als veranderende wetgeving en de huidige, innovatieve uitvoeringspraktijk. Met de term zorg-geïnduceerde dwangtoepassing (binnen het kader van forensische zorg) doel ik hier zowel op het tegen hun wil plaatsen van gedetineerden in een PPC als op het jegens hen inzetten van dwangmiddelen en maatregelen, 1 zoals gedwongen toediening van medicatie en plaatsing in afzondering of isolatie. 2 Voorts (nadere beperking) richt ik mij met betrekking tot het onderdeel juridische aspecten op de externe en interne rechtspositie van de gedetineerde patiënt. Met de term extern doel ik hierbij op (gedwongen) opname (plaatsing) en met intern op eerdergenoemde inzet van dwangmiddelen en -maatregelen. Het onderzoeksdoel is om met betrekking tot genoemde dwangtoepassing de externe en interne rechtspositie van de gedetineerde patiënt integraal te evalueren. Hierbij wordt beoogd in beschouwende zin in te gaan op overeenkomsten en verschillen tussen de PPC setting en de reguliere Geestelijke Gezondheidszorg (GGZ) en voorts op het evolueren van de juridische kaders die hierbij van belang zijn. Ofschoon bij het benoemen en analyseren van genoemde overeenkomsten en verschillen de (veranderende) juridische kaders centraal staan, krijgt de daarmee verbonden uitvoeringspraktijk daar waar nodig aandacht, teneinde de context te schetsen waarbinnen een en ander zich afspeelt als ook om bij de evaluatie afdoende rekening te kunnen houden met praktische implicaties en dilemma s. De doelstelling wordt gecompleteerd door het mits van toepassing doen van aanbevelingen ter verbetering van de huidige en/of toekomstige wetgevingspraktijk. 1 Ofschoon de term dwangmiddelen en -maatregelen typisch hoort bij de wet Bijzondere Opnemingen in Psychiatrische Ziekenhuizen (BOPZ), wordt deze hier (en navolgend) ook gebruikt met betrekking tot de PPC setting omdat genoemde term ook aldaar in zwang is. Zo beschikt een PPC bijvoorbeeld ook over een middelen en maatregelen commissie waarin gepraktiseerde middelen en maatregelen zoals plaatsing in afzondering (ordemaatregel) en toediening van dwangmedicatie evaluatief getoetst worden aan de formele criteria daarvoor. 2 Andere beperkingen, zoals de media-, bezoek-, post- en telefoonbeperking laat ik behoudens een korte opmerking daaromtrent in paragraaf buiten beschouwing omdat het opleggen van dergelijke beperkingen in de detentiesetting veelal niet vanuit zorgoverwegingen plaatsvindt maar vanwege redenen met betrekking tot de veiligheid en/of het strafproces waarin de gedetineerde geïnvolveerd is. Voorts laat ik de interventie van het gedwongen toedienen van vocht en voeding buiten beschouwing omdat deze interventie binnen het gevangeniswezen solitair wordt uitgevoerd in het Justitieel Medisch Centrum (JMC) gesitueerd in PI Haaglanden te Scheveningen en niet in de PPC s. 7

9 Bij de eerder genoemde vergelijking tussen de PPC en de GGZ context en praktijk, is het equivalentiebeginsel van belang, waarmee er kort gezegd op gedoeld wordt dat gedetineerden recht hebben op zorg gelijkwaardig aan die welke voorhanden is in de vrije maatschappij, daarbij weliswaar rekening houdend met de beperkingen die de detentiesituatie nu eenmaal meebrengt. Dit recht vloeit voort uit een breed scala van internationale en regionale (mensenrechten)verdragen, resoluties van de Verenigde Naties (VN) en modelnormen en -richtlijnen voor de behandeling van gevangenen zoals aangenomen door de Algemene Vergadering van de VN. 3 Hoewel het principe van equivalentie 4 een brede consensus geniet, is het niet vanzelfsprekend dat dit bereikt wordt in de dagelijkse praktijk. 5 Ten behoeve van dit onderzoek heb ik een centrale onderzoeksvraag geformuleerd en die luidt als volgt: Is gelet op het equivalentiebeginsel en de veranderende juridische kaders de mogelijkheid om zorg-geïnduceerde dwangbehandeling toe te passen binnen een Penitentiair Psychiatrisch Centrum gelijk aan die in een (regulier) psychiatrisch ziekenhuis? Om een antwoord te kunnen geven op deze vraag, zal ik in hoofdstuk 1 het juridisch kader uiteen zetten met betrekking tot zorg-geïnduceerde dwangtoepassing binnen een PPC, waarbij ik de volgende deelvragen wil beantwoorden: - Hoe verloopt (dwang)opname van een gedetineerde in een PPC (juridisch) procedureel? - Welke vormen van zorg-geïnduceerde dwang (M&M) kunnen worden toegepast binnen een PPC? - Hoe is de rechtspositie van de gedetineerde patiënt met betrekking tot zorggeïnduceerde dwangtoepassing binnen een PPC wettelijk geregeld? - Welke wijzigingen in de rechtspositie van de gedetineerde patiënt met betrekking tot zorg-geïnduceerde dwangtoepassing zal toekomstige wetgeving (Wet Forensische Zorg) meebrengen? 3 Lines Vlach & Daniel, 2007; Birmingham, Wilson & Adshead, 2006; Wilson, Lines

10 In hoofdstuk 2 zal ik de rechtspositie van de psychiatrische patiënt met betrekking tot zorg-geïnduceerde dwangtoepassing binnen een reguliere GGZ instelling toelichten, waarbij ik een antwoord zal geven op de volgende vragen: - Hoe verloopt dwangopname van een psychiatrische patiënt in een reguliere GGZ instelling (juridisch) procedureel? - Welke vormen van zorg-geïnduceerde dwang (M&M) kunnen worden toegepast binnen een GGZ instelling? - Hoe is de rechtspositie van de psychiatrische patiënt met betrekking tot zorggeïnduceerde dwangtoepassing binnen een GGZ instelling wettelijk geregeld? - Welke wijzigingen in de rechtspositie van de psychiatrische patiënt met betrekking tot zorg-geïnduceerde dwangtoepassing in een GGZ setting zal toekomstige wetgeving (Wet Verplichte GGZ) meebrengen? In hoofdstuk 3 zal ik de (huidige en toekomstige) externe en interne rechtpositie van de in een PPC verblijvende gedetineerde patiënt inzake zorg-geïnduceerde dwangtoepassing kritisch beschouwen en deze vergelijken met die binnen de GGZ context en ik zal daarbij aanbevelingen formuleren. Tot slot zal ik de centrale onderzoeksvraag in concluderende zin beantwoorden. 9

11 Hoofdstuk 1 Dwangtoepassing binnen een PPC In het onderhavige hoofdstuk worden de externe (paragraaf 2) en interne (paragraaf 3) rechtspositie behandeld van gedetineerden die geplaatst worden dan wel verblijven in een PPC en jegens wie zorg-geïnduceerde dwang wordt toegepast. Daaraan voorafgaand wordt ter verduidelijking de context van de PPC setting beknopt uiteengezet (paragraaf 1). Besloten wordt met een blik op toekomstige wetgeving (WFZ) welke met betrekking tot het voorgaande van belang is (paragraaf 4). 1.1 De PPC context Hieronder zal ik kort schetsen hoe de PPC s een nieuw (zorg)regime binnen het gevangeniswezen (GW) sedert 2009 tot stand gekomen zijn (paragraaf 1.1.1) en wat de wettelijke grondslag is voor het bieden van zorg aan gedetineerden in alle regimes en dus ook in de PPC s (paragraaf 1.1.2) Achtergrond van de PPC s In 2004 constateerde het Eerste Kamerlid Van de Beeten in een motie dat er onvoldoende samenhang was tussen de curatieve en penitentiaire voorzieningen en verzocht hij de regering hiertoe maatregelen te nemen. 6 In 2005 stelde de werkgroep Houtman vast dat het verschil in werkwijze, sturing en financiering tussen het ministerie van Veiligheid en Justitie (VenJ) en het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) belangrijke overgangsproblemen gaf. 7 Als oplossing werd voorgesteld om de financiering van alle forensische zorg via het ministerie van VenJ te laten lopen, met gebruikmaking van begrippen en bekostigingssystematiek uit de GGZ. 8 In 2006 bevestigde de commissie Parlementair onderzoek tbs (commissie Visser) deze bevindingen, 9 waarna het kabinet de voorstellen overnam en een plan van aanpak opstelde. Vervolgens is het programma Vernieuwing Forensische Zorg ingericht, waarbinnen procedures zijn ontwikkeld voor de wijze van indicering, plaatsing, inkoop en bekostiging van zorg. 10 Het AWBZ 11 -budget met betrekking tot justitiabelen werd in 6 Kamerstukken I, , E 7 Kamerstukken II, , en , nr RSJ, Forensische zorg tijdens detentie, 27 september 2012, p. 21, 9 Kamerstukken II, , , nrs Deze procedures zijn inmiddels uitgewerkt in het Handboek Forensische Zorg, Ministerie van Veiligheid en Justitie Zie ook 10

12 2008 overgeheveld van het ministerie van VWS naar het ministerie van VenJ, waarop de Directie Forensische Zorg (DForZo) van de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) een begin maakte met de inkoop van forensische zorg voor justitiabelen. Mede vanuit deze ontwikkelingen is in juni 2010 bij de Tweede Kamer het wetsvoorstel Wet forensische zorg (WFZ) 12 ingediend, inhoudende een brede stelselherziening ten aanzien van de forensische zorg. Zolang deze wet niet in werking is getreden, vormt het Interimbesluit forensische zorg 13 (Algemene Maatregel van Bestuur) de wettelijke basis voor het verlenen van dit type zorg (zie verder bij paragraaf 1.1.2). De commissie Visser verzocht tevens om ( ) te onderzoeken of een penitentiair psychiatrisch ziekenhuis een bijdrage kan leveren aan de huidige capaciteitsproblemen ( ). 14 Samenhangend met deze ontwikkelingen op het terrein van de forensische zorg heeft het ministerie van VenJ sinds 2007 grootschalige verandertrajecten in gang gezet in en rond het GW zoals het programma Modernisering Gevangeniswezen (MGW), 15 het programma nazorg en de inrichting van de veiligheidshuizen. 16 Ter bestrijding van capaciteitsproblemen ten aanzien van zorgbehoevende gedetineerden werd een concentratie en uitbreiding van zorgplaatsen aangekondigd, waarbij voormalige zorgafdelingen binnen het GW te weten de Bijzondere Zorg Afdelingen (BZA), de (Beveiligde) Individuele Begeleidingsafdelingen ([B]IBA), de Forensische Observatieen Begeleidings Afdeling (FOBA) voor crisisinterventie en de forensische schakelunits (FSU) omgevormd en vervangen werden door nieuwe zorgafdelingen, namelijk de Extra Zorg Voorzieningen (EZV; aanwezig in iedere penitentiaire inrichting [PI]) en een vijftal PPC s. Tevens startte DForZo met het jaarlijks inkopen van klinische capaciteit ( forensische bedden ) bij externe zorgaanbieders (onder andere GGZ, verslavingszorg, beschermde woonvormen) met de bedoeling om zorgbehoevende gedetineerden zo veel mogelijk nog tijdens (het laatste deel van) hun detentie onder te brengen bij (zorg)ketenpartners, daarmee beogend de continuïteit van zorg ( doorzorg ) te verbeteren en impliciet bij te dragen aan (delict)recidivevermindering. 11 Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten. 12 Kamerstukken I, , , D. 13 Stb. 2010, 875, gewijzigd op 27 maart 2012, Stb. 2012, Kamerstukken II, , , nrs Kamerstukken II, , , nr

13 De genoemde EZV s lijken het meest op de voormalige BZA s en zijn bedoeld als tussenvoorziening tussen de reguliere regimes waar basiszorg wordt geboden en de PPC s waar wordt voorzien in tweedelijnsgezondheidszorg. Indien een gedetineerde genoemde tweedelijns (klinische) psychiatrische zorg behoeft en plaatsing op een ingekocht forensisch bed bij een externe zorgaanbieder niet mogelijk of (vanuit maatschappelijk oogpunt) niet gewenst is, wordt de gedetineerde in een PPC geplaatst. 17 De vijf PPC s, waarvan er vier in 2009 operationeel werden, zijn gevestigd in de PI s te Amsterdam, Den Haag, Maastricht, Vught en Zwolle, en hebben een cumulatieve capaciteit van 676 plaatsen. 18 Binnen de PPC s wordt gestreefd naar het bieden van verantwoorde en zo mogelijk (rekening houdende met de beperkingen van de detentiesetting) equivalente geestelijke gezondheidszorg aan gedetineerde patiënten, 19 waarbij naast het detentierecht tevens het gezondheidsrecht van toepassing is. Dit uitgangspunt komt tevens terug in de Gezondheidszorgvisie van DJI: DJI draagt in haar inrichtingen zorg voor een doeltreffende, doelmatige en op de patiënt gerichte gezondheidszorg, waarvan de kwaliteit gelijkwaardig is aan de gezondheidszorg in de vrije maatschappij, rekening houdend met de bijzondere situatie van de vrijheidsbeneming Wettelijke basis voor forensische zorgverlening aan gedetineerden De wettelijke basis voor het verlenen van de forensische zorg aan de gedetineerde is te vinden in het Interimbesluit forensische zorg (hierna Interimbesluit), dit zolang de WFZ niet in werking is getreden. 21 Binnen de vigerende praktijk is de bevoegdheid of 17 Forensische zorg tijdens detentie 2012, p Inmiddels is per 01 januari 2014 de capaciteit van de PPC s tot 620 plaatsen teruggebracht, hetgeen samenhangt met verminderde capaciteitsbehoefte en met de huidige bezuinigingen, zoals opgetekend in Masterplan DJI Dit heeft tevens tot gevolg gehad dat PPC locatie Maastricht per 1 juni 2013 is gesloten. 19 Binnen de PPC s wordt zorg verleend met als doelen het verantwoord (en zo mogelijk equivalent aan de mogelijkheden buiten de detentiesetting) behandelen en begeleiden van gedetineerden met (ernstige) psychische problemen en psychiatrische stoornissen (waaronder tevens verslavingsproblematiek en verstandelijke beperkingen), het realiseren van een adequaat nazorgtraject indien geïndiceerd (continuïteit van zorg) en het leveren van een bijdrage aan de vermindering van recidive (delictgedrag). 20 Gezondheidszorgvisie DJI 2006, p Ten tijde van het opmaken van onderhavige scriptie ligt het wetsvoorstel ter behandeling voor aan de Eerste Kamer. Tijdens genoemde behandeling op 01 april 2014 werd de eerste termijn van de zijde van de regering geschorst op verzoek van de Staatsecretaris van VenJ om hem de gelegenheid te geven om een brief naar de Eerste Kamer te sturen over de WFZ en een aantal punten die door de leden zijn opgeworpen. Voorts werd de behandeling op verzoek van de Staatssecretaris aangehouden tot de 12

14 verantwoordelijkheid tot plaatsing of zorgtoeleiding van gedetineerden naar intramurale zorg belegd bij verschillende autoriteiten, onder de verantwoordelijkheid van de Minister van VenJ, die de forensische zorg ook bekostigt. Indien de Minister van VenJ vermoedt dat een gedetineerde (art. 1 sub e Penitentiaire Beginselenwet [PBW]) forensische zorg behoeft, kan hij ten behoeve van de besluitvorming daaromtrent een indicatiestellingsadvies gelasten (art. 5 lid 3 Interimbesluit). De zorgtoeleiding van forensische patiënten naar een zorgaanbieder van forensische zorg geschiedt op grond van een daartoe strekkende beslissing die bij of krachtens de PBW is genomen (art. 6 lid 1 Interimbesluit). Art. 5 van het Interimbesluit regelt de aanspraak op forensische zorg. In het eerste lid is bepaald dat aan de forensische patiënt de forensische zorg wordt verleend, waarop hij blijkens de strafrechtelijke titel is aangewezen en die in de indicatie is opgenomen. De strafrechtelijke titel die in de regel zeer globaal in de aanduiding van de forensische zorg is opgenomen, vestigt de aanspraak op zorg. Art. 2 en 3 van het Interimbesluit bevatten de normering van de forensische zorg. Daarbij is aangesloten bij de zorg die krachtens de AWBZ en de Zorgverzekeringswet (Zvw) wordt verleend. De forensische zorg wordt verleend op grond van 21 strafrechtelijke titels, waaronder zijn begrepen plaatsing in een inrichting voor stelselmatige daders (ISD; art. 38m Sr jo. art. 44 b t/m 44 q PM), 22 een voorwaardelijke ISD-maatregel (art.38p Sr) en interne overplaatsing naar een PPC in het gevangeniswezen (art. 15 PBW). 1.2 De externe rechtspositie van de gedetineerde inzake plaatsing in een PPC Jaarlijks stromen in de PPC s circa 1800 gedetineerde patiënten in en uit. Iets meer dan de helft van hen is preventief gehecht, de rest afgestraft zit een opgelegde gevangenisstraf uit, dan wel wacht op plaatsing in een Forensisch Psychiatrisch Centrum (TBS kliniek) of wordt voorbereid op de extramurale fase van een ISD traject. 23 Een deel van de gedetineerde patiënten is in- en/of extrinsiek gemotiveerd voor het verblijf in het PPC. Een ander (substantieel) deel is dat echter niet (het betreft hier veegwet Verzamelwet Veiligheid en Justitie (welke nog behandeld dient te worden in de Tweede Kamer) er is. 22 De PPC s zijn tevens aangewezen als een Inrichting voor Stelselmatige Daders (ISD). 23 Penitentiair Psychiatrische Centra, Facts & Figures

15 vooral de gedetineerden [meer dan 40% van de populatie] die lijden aan een psychotische stoornis). Dit laatste kan samenhangen met een gebrek aan ziektebesef en/of inzicht, zorgmijding op andere gronden en/of weerstand tegen de (subjectief ervaren) praktische beperkingen welke het PPC regime met zich meebrengt. Zodoende verblijven nogal wat gedetineerden gedwongen in een PPC. Navolgend zal in paragraaf uiteengezet worden hoe de plaatsing van een gedetineerde in een PPC procedureel verloopt. Vervolgens worden in paragraaf de bezwaar- en beroepsmogelijkheden van de gedetineerde tegen een dergelijke plaatsing behandeld De procedure van plaatsing in een PPC Conform het bepaalde in artikel 15 PBW wordt de beslissing tot plaatsing of overplaatsing naar een PPC door het Bureau Selectie Functionarissen (BSF, hierna selectiefunctionaris) bij DJI genomen. De selectiefunctionaris is bij zijn beslissingen tot plaatsing of overplaatsing gebonden aan de Regeling selectie, plaatsing en overplaatsing van gedetineerden (Rspog). 24 In deze Regeling staan de verschillende typen regimes opgesomd die passen bij bepaalde typen inrichtingen en afdelingen voor bijzondere opvang met de daarbij behorende criteria waaraan de gedetineerde moet voldoen om voor een betreffende PI geselecteerd te kunnen worden. De regimes worden onderscheiden naar hun mate van beveiliging en gemeenschap en naar hun bestemming van bijzondere opvang. 25 PPC s zijn inrichtingen met een individueel regime 26 en een normaal beveiligingsniveau. 27 In een individueel regime kunnen gedetineerden worden geplaatst die op grond van hun persoonlijkheid, gedrag of andere persoonlijke omstandigheden, een ernstig beheersrisico vormen voor zichzelf of anderen en ten gevolge daarvan niet in staat zijn in een regime van algehele of beperkte gemeenschap te functioneren of te verblijven. Door de aanwijzing van de PPC s als huis van bewaring (HvB) en gevangenis (art. 9 PBW), bestemd voor de onderbrenging van gedetineerden die forensische zorg behoeven (art. 14 PBW), is voorzien in de juridische basis van de 24 Stcrt. 2000, 176, laatstelijk gewijzigd bij Regeling van 13 december 2012, Stcrt. 2012, Kelk 2008, p. 85. Zie ook art. 11 lid 3 en art. 14 PBW. 26 In art. 19 PBW is bepaald dat de al dan niet onherroepelijk tot gevangenisstraf veroordeelde gedetineerde dient te worden geplaatst in een inrichting met een regime van algehele dan wel beperkte gemeenschap, tenzij plaatsing in een individueel regime noodzakelijk is. 27 Art. 13, lid 1, sub c PBW. 14

16 PPC s. Op grond van art. 20c Rspog kunnen in een PPC gedetineerden worden geplaatst ten aanzien van wie in verband met een psychiatrische stoornis, een persoonlijkheidsstoornis, psychosociale problematiek, verslavingsproblematiek of een verstandelijke beperking, forensische zorg is geïndiceerd (sub a), maar ook gedetineerden ten aanzien van wie, in verband met de vraag of forensische zorg is geïndiceerd, nadere observatie is vereist (sub b). Uitgangspunt bij alle plaatsingen in een PPC is het principe GGZ, tenzij. Dit principe houdt in dat gedetineerden met psychische of psychiatrische problematiek in de GGZ worden geplaatst, tenzij de GGZ de gevraagde zorg niet kan leveren of als plaatsing vanuit veiligheid niet wenselijk is of indien de betreffende gedetineerde niet wil meewerken en een rechterlijke machtiging een te zwaar middel is. 28 In dat geval dient die zorg en behandeling binnen het GW geboden te worden en wordt de gedetineerde in een PPC geplaatst. Toegeleiding naar een PPC kan geschieden vanuit een politiebureau, waarbij het gaat om de eerste plaatsing in een HvB van een voorlopig gehechte gedetineerde die verdacht wordt van het plegen van een delict 29 en in afwachting is van berechting in eerste aanleg. 30 Het betreft personen, die bijvoorbeeld in verwarde toestand worden aangehouden en bij wie in verband met de vraag of forensische zorg is geïndiceerd, nadere observatie is vereist en daartoe tot plaatsing in het PPC wordt overgegaan. Voorts kan toegeleiding naar een PPC geschieden vanuit de GGZ. Er zijn met het Openbaar Ministerie (OM), de politie en de GGZ afspraken gemaakt over het opnemen van patiënten die binnen de GGZ een delict plegen. 31 Tot slot kunnen gedetineerden vanuit een gevangenis of HvB, een ISD of een PPC in een andere regio in een PPC geplaatst worden. Deze overplaatsing wordt geïnduceerd door het Psycho Medisch Overleg (PMO). Het PMO is een multidisciplinair, wekelijks bij elkaar komend, team ten behoeve van specialistische hulpverlening aan individuele gedetineerden die aan een psychiatrische stoornis lijden. Aan dit overleg nemen deel de inrichtingsarts, de inrichtingspsycholoog, de justitieel verpleegkundige en de psychiater van het NIFP. 32 In 28 Penitentiair Psychiatrische Centra, Facts & Figures Waarvoor op grond van art. 67 en 67a SV voorlopige hechtenis is toegelaten. 30 Art. 24 van de Rspog. 31 Jaarbericht PPC , DJI, augustus 2012, p Het Nederlands Instituut voor Forensische Psychiatrie en Psychologie (NIFP) is het kennisinstituut voor forensische psychiatrie en psychologie. Het is een landelijke dienst van het Ministerie van VenJ, 15

17 het PMO vormt het proces van individuele diagnostiek, indicatiestelling, advisering, behandeling en nazorg de rode draad. Zowel de overplaatsing naar interne als naar externe zorgvoorzieningen komt deels via het PMO tot stand. 33 Indien voor een gedetineerde klinische zorg nodig is, dan vraagt het PMO een indicatiestelling aan bij het indicatiestellingsorgaan (Indicatiestelling Forensische Zorg; IFZ) van het NIFP 34 voor plaatsing van de gedetineerde bij een externe zorgaanbieder. Wanneer er echter sprake is van een van de contra-indicaties voor plaatsing in een GGZ instelling (het tenzij van het GGZ tenzij principe), dan geeft het PMO zelf een indicatie af voor plaatsing van de betreffende gedetineerde in een PPC binnen het GW, 35 op grond waarvan de selectiefunctionaris (conform het bepaalde in artikel 15 PBW) tot de plaatsing besluit en deze realiseert. In het laatste geval geldt er geen extra toets. 36 De afdeling van de PI die zich administratief bezig houdt met de selectievoorstellen en - adviezen is het Bureau Selectie- en Detentiebegeleiding (BSD). De directeur van de PI is overigens verantwoordelijk voor een tijdig voorstel tot overplaatsing van een gedetineerde, indien zulks is geïndiceerd. 37 Overplaatsingen kunnen geschieden op voorstel van de PI, maar ook op verzoek van de gedetineerde zelf, waartoe laatstgenoemde een recht heeft ingevolge art. 18 PBW. Hiertoe dient de gedetineerde een met redenen omkleed verzoekschrift bij de selectiefunctionaris in te dienen. De selectiefunctionaris stelt de verzoeker in de gelegenheid om schriftelijk of mondeling zijn verzoekschrift toe te lichten. De gedetineerde wordt binnen zes weken op de hoogte gebracht van de met redenen omklede beslissing van de selectiefunctionaris (art. 18 lid 2 PBW). Indien het ondergebracht bij de DJI. Het NIFP biedt onafhankelijke psychiatrische en psychologische expertise (diagnostiek, zorg en advies) aan justitiële en maatschappelijke ketenpartners. 33 Kelk 2008, p Overplaatsingen kunnen geschieden op voorstel van de inrichting, maar ook van de gedetineerde. Zie art. 18 PBW. 34 Handboek Forensische Zorg, 2012, p. 20; Het IFZ indiceert voor de forensische, klinische zorg (op de titel TBS met dwangverpleging na) en de doorstroming van klinische zorg naar forensische beschermd wonen. Tevens voert zij de hieruit voortvloeiende plaatsingen uit, onder eindverantwoordelijkheid van DForZo ( 35 Ook kan binnen het gevangeniswezen ambulante zorg worden verleend, dit op indicatie van het PMO. Er kan sprake zijn van GGZ-zorg, verstandelijk gehandicaptenzorg of verslavingszorg, welke zorg wordt verleend door externe zorginstellingen (intramurale ambulante zorg). 36 Thans wordt overwogen om de indicatiestelling voor plaatsingen in een PPC ook te beleggen bij het NIFP. Hiertoe loopt momenteel een pilot. 37 Zie art. 15 PBW. 16

18 verzoekschrift wordt afgewezen, kan zes maanden na deze afwijzing opnieuw een dergelijk verzoekschrift worden ingediend (art. 18 lid 3 PBW). 38 Indien de selectiefunctionaris het voorstel tot overplaatsing van de inrichting 39 heeft ontvangen, maakt hij zijn besluit (beschikking) aan de gedetineerde bekend. Deze beslissing dient voldoende gemotiveerd te zijn en gebaseerd te zijn op voldoende feitelijk onderbouwde adviezen Bezwaar- en beroepsmogelijkheden tegen plaatsing in een PPC Inzake alle beslissingen van de selectiefunctionaris betreffende plaatsing en overplaatsing (waaronder die naar een PPC) heeft de betrokken gedetineerde het recht om een met redenen omkleed bezwaarschrift in te dienen. 41 Dit bezwaarschrift dient binnen zeven dagen, nadat de gedetineerde kennis heeft gekregen van de beslissing van de selectiefunctionaris, te worden ingediend. Een na afloop van deze termijn ingediend bezwaarschrift is niettemin ontvankelijk, indien redelijkerwijs niet kan worden geoordeeld dat de gedetineerde in verzuim is geweest (art. 17 lid 2 jo. art. 61 lid 5 PBW). De selectiefunctionaris stelt de gedetineerde in de gelegenheid zijn bezwaarschrift schriftelijk of mondeling toe te lichten, tenzij hij het aanstonds kennelijk niet-ontvankelijk, kennelijk ongegrond of kennelijk gegrond acht (art. 17 lid 3 PBW). De selectiefunctionaris stelt de indiener van het bezwaarschrift binnen zes weken van zijn met redenen omklede beslissing schriftelijk en zoveel mogelijk in een voor deze begrijpelijke taal op de hoogte. Tevens wijst hij hem op de mogelijkheid van het instellen van beroep, alsmede de termijnen waarbinnen en de wijze waarop dit gedaan moet worden. 42 De gedetineerde heeft het recht tegen de beslissing van de selectiefunctionaris op het bezwaar- of verzoekschrift inzake plaatsing en overplaatsing, voor zover dit betreft een gehele of gedeeltelijke ongegrondverklaring, dan wel afwijzing zoals bedoeld in art. 38 Kelk 2008, p Het (her)selectievoorstel van de directeur van de PI is geen beslissing zoals bedoeld in art. 60 PBW en derhalve ook niet vatbaar voor beklag, aldus BC 7 februari 2000, A99/841/GA, Sa 2000, nr BC 20 april 2000, 00/120/GB, Sa 2000, nr. 43. Zie ook Kelk 2008, p De enige uitzondering hierop betreft de beslissing op grond van art. 15 lid 5 PBW, betreffende overplaatsing naar een psychiatrisch ziekenhuis, welke buiten het domein van dit onderzoek valt en verder buiten beschouwing zal worden gelaten. 42 Deze procedure is in overeenstemming met de eisen die de Algemene Wet Bestuursrecht (AWB) stelt, maar deze wet is niet van toepassing op het terrein van het penitentiaire recht, zie art. 1.6 AWB. Zie ook Kelk 2008, p

19 17 en 18 PBW, een met redenen omkleed beroepschrift in te dienen bij de Raad voor Strafrechttoepassing en Jeugdbescherming (RSJ). Het beroep wordt behandeld door een uit de sectie GW van de RSJ samengestelde beroepscommissie, genaamd Beroepscommissie plaatsing en overplaatsing. Ingevolge art. 72 lid 1 PBW kan het beroepschrift van de gedetineerde zich richten tegen de ongegrondverklaring door de selectiefunctionaris van zijn beroepschrift, of tegen diens afwijzing van het verzoekschrift tot overplaatsing. 43 Het beroepsschrift dient met redenen te zijn omkleed en dient uiterlijk op de zevende dag, na die waarop de betrokkene kennis heeft gekregen van de beslissing waartegen hij beroep instelt, ingediend te worden. Een na afloop van deze termijn ingediend beroepschrift zal niet-ontvankelijk worden verklaard door de beroepscommissie, tenzij redelijkerwijs niet kan worden geoordeeld dat de gedetineerde in verzuim is geweest (art. 73 lid 2 PBW). 44 De beroepscommissie kan bepalen dat de betrokkene uitsluitend in de gelegenheid wordt gesteld het beroepschrift schriftelijk toe te lichten, dan wel dat mondelinge opmerkingen ten overstaan van een lid van de beroepscommissie kunnen worden gemaakt. In geval bij een ander persoon mondeling inlichtingen worden ingewonnen, wordt de betrokkene uitsluitend in de gelegenheid gesteld schriftelijk de vragen op te geven die zij aan die persoon gesteld wenst te zien (art. 73 lid 4 PBW). 45 Hangende de uitspraak, kan de voorzitter van de beroepscommissie, op verzoek van degene die het beroep heeft ingesteld, de tenuitvoerlegging van de gewraakte beslissing geheel of gedeeltelijk schorsen (art. 73 lid 4 jo. 66 PBW). Behalve een integrale toetsing aan wettelijke regels en aan de in de Rspog vastgelegde normen, 46 is er voor het overige sprake van een marginale toetsing. Vanwege de specifieke context, namelijk een gedwongen intramuraal verblijf, schroomt de beroepscommissie niet om, anders dan in de bestuursrechtspraak dogmatisch-gebruikelijk is, ook nieuwe feiten bij de beslissing te betrekken. De beroepscommissie verwacht van de gedetineerde enig inzicht in de verdeling van de formele bevoegdheden, ook als het gaat om selectiebeslissingen. Gebrek aan zulk inzicht wordt namelijk doorgaans niet in het 43 Kelk 2008, p Kelk 2008, p Kelk 2008, p De integrale toetsing van de geldende regels en normen betreffende differentiatie en selectie betreft ook de toetsing van de juistheid van de bestemmingen van de PI s. 18

20 voordeel van de gedetineerde in de beoordeling van de klacht meegenomen. 47 Voorts kent de beroepscommissie bij zijn beslissingen een relatief grote betekenis toe aan de persoonlijke omstandigheden van de gedetineerde en aan zijn persoonlijkheid in relatie tot het meest daarbij passende regime. Bovendien hecht de beroepscommissie veel waarde aan de zorgvuldigheid waarmee de benodigde informatie en advisering inzake de plaatsingsbeslissing tot stand zijn gekomen, maar ook de zorgvuldigheid bij de belangenafweging door de selectiefunctionaris, 48 wiens beslissingen voldoende en deugdelijk gemotiveerd dienen te zijn. 49 De beroepscommissie doet zo spoedig mogelijk, doch in ieder geval binnen een termijn van vier weken, te rekenen vanaf de datum waarop het beroepschrift is ontvangen, uitspraak. In bijzondere omstandigheden kan de beroepscommissie deze termijn met ten hoogste vier weken verlengen (art. 73 lid 4 jo. art. 67 PBW). 50 Naast de eerder genoemde optie tot niet-ontvankelijk verklaring van het ingestelde beroep, kan de beroepscommissie het beroep ongegrond of gegrond verklaren. Bij gegrondverklaring wordt de bestreden beslissing van de selectiefunctionaris vernietigd en wordt aan laatstgenoemde door de beroepscommissie opgedragen een nieuwe beslissing te nemen met inachtneming van de uitspraak. 51 Indien de beroepscommissie beslist dat een gedetineerde ten onrechte in een bepaalde PI is geplaatst of juist niet geplaatst, dan kan aan de desbetreffende gedetineerde een beperkt compensatiebedrag per maand worden toegekend gedurende de periode waarin sprake is van het onterechte verblijf. 52 De RSJ heeft een richtlijn opgesteld met betrekking tot tegemoetkoming bij een aantal hoofdonderwerpen, welke bedoeld is als compensatie voor het geleden ongemak. 53 Een dergelijke financiële compensatie heeft niet de aard of hoogte van een schadevergoeding, hetgeen inhoudt dat men voor een volledige schadevergoeding is aangewezen is op de burgerlijke rechter Kelk 2008, p Zo werd een beroep gegrond verklaard, aangezien aan het tot de plaatsing strekkende advies van het Penitentiair Selectie Centrum geen doorslaggevende betekenis kon worden toegekend, aangezien de desbetreffende rapporteur de betrokkene noch gezien, noch gehoord had, aldus BC 3 juni 1991, B 23/ Kelk 2008, p Kelk 2008, p RSJ 12/3270/GB, 7 december ingen. 54 De Jonge & Cremers 2008, p. 277; Kelk 2008, p

21 1.3 De interne rechtspositie van de in een PPC verblijvende gedetineerde De (al dan niet tegen zijn zin) in een PPC verblijvende gedetineerde heeft (net als andere gedetineerden) recht op goede zorg en hij heeft patiëntenrechten, hetgeen wordt uitgewerkt in paragraaf In paragraaf wordt het (in paragraaf reeds aangestipte) individuele PPC regime toegelicht omdat dit een inperking van rechten van de PPC gedetineerde met zich mee kan brengen. Voorts kunnen binnen een PPC setting bij gedetineerde patiënten diverse dwangmiddelen en maatregelen (waaronder dwangbehandeling) worden ingezet. Deze interventiemogelijkheden worden beschreven in paragraaf 1.3.3, waarna in paragraaf de in het kader van het voorgaande relevant zijnde klachtregelingen voor gedetineerden worden behandeld Het recht van een gedetineerde op goede (medische) zorg In art. 42 van de PBW zijn de belangrijkste normen geformuleerd betreffende de medische verzorging van de gedetineerden. Wat het recht op verzorging van de gedetineerde minimaal moet inhouden, wordt uitgedrukt door het internationaal erkende equivalentiebeginsel. 55 Dit houdt in dat de medische zorg voor gedetineerden zoveel mogelijk gelijkwaardig is aan de zorg in de vrije samenleving, waarbij rekening wordt gehouden met de bijzondere omstandigheden van de detentie. 56 Aan deze maatstaf van equivalentie moet minstens zijn voldaan om te kunnen spreken van een goede medische verzorging van gedetineerden. 57 Op grond van art. 42 PBW is het de directeur die als verantwoordelijke voor het beheer van de inrichting ervoor zorg dient te dragen dat deze medische verzorging daadwerkelijk wordt geboden. In lid 3 en 4 wordt een opsomming gegeven van de zorgplichten van de directeur ter zake de medische verzorging. 58 Daarvoor is hij qualitate qua aansprakelijk. 59 Het recht op de psychiatrische of psychologische zorg valt eveneens onder het recht op een goede medische verzorging Internationaal is het recht op medische verzorging van gedetineerden onder andere verankerd in art Standard Minimum Rules for the Treatment of Prisoners en art European Prison Rules. 56 Indien noodzakelijke medische behandeling niet wordt gegeven, kan dat onmenselijke of vernederende behandeling in de zin van art. 3 EVRM opleveren. Zie Leenen, Dute & Kastelein 2008, p. 203, 57 Kelk 2008, p Zie ook Gezondheidszorgvisie DJI 2006 en Equivalente zorg in detentie (interne notitie), In de toekomst kan de grondslag voor zorg- en hulpverlening veranderen door de komst van de Wet forensische zorg, TK , nr Kelk 2008, p Met betrekking tot de verhouding tussen de verantwoordelijkheden van de inrichtingsarts, tandarts, psychiater en de medische staf en de inrichtingsdirecteur zie Kelk 2008, p Kelk 2008, p

22 De hulp van een, ook klinische, psycholoog is geen medische hulp in de zin van art. 42 PBW, maar valt onder de werking van art. 43 PBW: het recht op sociale verzorging en hulpverlening. 61 De aan de inrichting verbonden zorgprofessionals treden, hetzij op eigen initiatief, hetzij op verzoek van de directeur adviserend, dan wel behandelend op. 62 Het spreekt voor zich dat de gedetineerde in de hoedanigheid van een patiënt tevens de patiëntenrechten kan uitoefenen. 63 De net als in reguliere zorginstellingen ook in de PI s geldende Wet inzake de geneeskundige behandelingsovereenkomst (WGBO), 64 is krachtens art. 7:464 BW van overeenkomstige toepassing als geneeskundige handelingen worden verricht zonder dat een (expliciete) behandelingsovereenkomst is gesloten. 65 De directeur van een PI is primair verantwoordelijk voor de afstemming van patiëntenrechten. 66 Hieruit kan worden afgeleid dat er vanuit het oogpunt van zorg- en hulpverlening impliciet een overeenkomst gesloten wordt tussen de gedetineerde patiënt en de penitentiaire inrichting, ook als dat niet expliciet het geval zou zijn. 67 Omdat het al dan niet toepassen van dwang gelieerd is aan de kwaliteit van zorg is het tot slot vermeldenswaard dat de Kwaliteitswet zorginstellingen (KWZ) van toepassing is op alle instellingen die zorg verlenen zoals in de Zvw en de AWBZ is geregeld, ongeacht of die instellingen op grond van die wetten worden gefinancierd. Genoemde KWZ is dus ook van toepassing in de PI s, inbegrepen de PPC s. 68 Deze wet verplicht zorginstellingen om hun eigen kwaliteit te bewaken, te beheersen en te verbeteren. 61 Kelk 2008, p Zo zal een psychiater betrokken worden bij elke bevestiging van een mechanisch middel of plaatsing op het veiligheidsbed. 63 Zie de Nota van toelichting op de Penitentiaire maatregel, Hoofdstuk Wet van 17 november 1994 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek en enige andere wetten in verband met de opneming van bepalingen omtrent de overeenkomst tot het verrichten van handelingen op het gebied van de geneeskunst. 65 Kelk 2008, p. 271 en 303; Leenen, Dute & Kastelein 2008, p. 202; Engberts & Kalkman-Bogerd 2009, p Van Veen & Oltshoorn-Heim 2008, p. 12. Hoewel hierin de organisatie van een ziekenhuis als uitgangspunt is genomen, kan dit mijns inziens, mede gelet op het equivalentiebeginsel, tevens op de PI s van toepassing worden verklaard. Het is immers de directeur van een PI die op grond van de PBW primair verantwoordelijk is voor de te verlenen zorg aan gedetineerden. 67 De directeur is ingevolge art. 3 lid 3 PBW belast met het beheer van een inrichting en afdeling, terwijl het opperbeheer van de inrichtingen bij de Minister van Veiligheid en Justitie berust, zoals voortvloeit uit art. 3 lid 2 PBW. 68 Gezondheidszorgvisie DJI

23 1.3.2 Het individuele regime In paragraaf is vermeld dat in de PPC s een individueel regime geldt. Het is van belang om hier bij dit gegeven nader stil te staan aangezien dit regime ten opzichte van het gemeenschappelijke regime verdergaande beperkingen kent. Het individuele regime, geregeld in art. 22 PBW, is te beschouwen als een vorm van detentie gelegen tussen een verblijf in afzondering en dat in beperkte gemeenschap in. Plaatsing in een individueel regime berust dan ook op overwegingen van noodzaak (art. 19 lid 1 PBW). Het kenmerk van het individuele regime is dat eventueel per dag kan worden bepaald of en in welke mate een gedetineerde aan gemeenschappelijke activiteiten kan deelnemen. Voor zover een (PPC) gedetineerde voor gemeenschappelijke activiteiten ongeschikt wordt geacht, heeft hij wel recht op een individuele deelname hieraan. Een zorgvuldige en regelmatige beoordeling van de noodzaak tot voortzetting van het verblijf in individueel regime is nodig, aangezien het gaat om een vergaande afwijking van de hoofdregel van plaatsing van gedetineerden in een gemeenschapsregime Dwangtoepassing in een PPC De directeur van een PPC is bevoegd tot vergaande ingrepen in de autonomie van de aldaar verblijvende gedetineerden. Zo is bepaald in art. 5 lid 1 PBW dat de directeur aan gedetineerden bevelen kan geven die noodzakelijk zijn voor de handhaving van de orde of veiligheid in de inrichting of de ongestoorde tenuitvoerlegging van de vrijheidsbeneming. 70 De directeur kan diverse (ingrijpende) (orde)maatregelen inzetten jegens gedetineerden, waaronder de beperking van de bewegingsvrijheid, het gebruik van mechanische middelen en dwang(be)handeling. De genoemde interventies worden in de volgende paragrafen behandeld voor zover zij zorg-geïnduceerd zijn Beperking van bewegingsvrijheid Een uitdrukkelijke wettelijke regeling is getroffen ten aanzien van twee soorten ordemaatregelen die regelmatig voorkomen: de uitsluiting van activiteiten ingevolge art. 23 PBW en de plaatsing in afzondering op grond van art. 24 PBW. De gronden waarop 69 Kamerstukken II , , nr. 3, p Kamerstukken II , , nr. 3. p

24 de twee maatregelen kunnen worden getroffen zijn uniform, waarbij het kan gaan om de volgende belangen, zoals vastgelegd in art. 23 lid 1: 71 a. de handhaving van de orde of de veiligheid in de inrichting dan wel de ongestoorde tenuitvoerlegging van de vrijheidsbeneming; b. de bescherming van de betrokken gedetineerde; c. in geval van ziekmelding of ziekte; d. op verzoek van de betrokkene. Met betrekking tot zorg-geïnduceerde dwang is naast sub a vooral sub b van belang. In de memorie van toelichting (MvT) bij de PBW wordt uitgelegd dat de maatregelen een beschermend karakter kunnen hebben, indien de gedetineerde tegen zichzelf, vanwege dreiging van automutilatie, dan wel het verkeren in een toestand van psychische decompensatie, dan wel tegen anderen moet worden beschermd. 72 De beslissing tot het nemen van een maatregel op de gronden onder a en b van artikel 23 lid 1 PBW is in beginsel voorbehouden aan de directeur (zie art. 5 lid 4 PBW). 73 Aan deze beslissingen zijn specifieke procedurele eisen verbonden. De gedetineerde dient tevoren te worden gehoord, dit ingevolge art. 57, lid 1, sub b en c PBW en op grond van art. 58 lid 1 PBW dient aan hem de beslissing schriftelijk te worden meegedeeld. 74 De afzondering onder a en b kan ten hoogste twee weken duren. 75 De directeur kan deze termijn telkens met ten hoogste twee weken verlengen, mits de noodzaak tot afzondering op dezelfde gronden nog onverkort bestaat (art. 24 lid 3 PBW), wat door de directeur dient te worden onderzocht. Het dient steeds een nieuwe en zorgvuldige afweging van de belangen en de omstandigheden van de gedetineerde te betreffen, wat 71 In art. 24 PBW wordt voor de gronden voor het in afzondering plaatsen van een gedetineerde verwezen naar de gronden zoals genoemd in art. 23 lid 1 PBW. 72 Kamerstukken II , , nr. 3. p Het treffen van maatregelen op de andere gronden kan door de directeur zijn overgelaten aan medewerkers. 74 Kamerstukken II , , nr. 3. p Afzondering is te onderscheiden van oplegging van een disciplinaire straf betreffende opsluiting in een strafcel. Genoemde afzondering is een ordemaatregel die duurt voor zolang zij noodzakelijk is en dient te worden beëindigd zodra dit mogelijk en verantwoord is, terwijl een disciplinaire straf qua duur tevoren is bepaald en vastligt. Ook de gronden voor oplegging verschillen. Voor plaatsing in afzondering is niet vereist dat een gedetineerde zich schuldig heeft gemaakt aan feiten die onverenigbaar zijn met de orde of de veiligheid in de inrichting dan wel met de ongestoorde tenuitvoerlegging van de vrijheidsbeneming, terwijl voor oplegging van een disciplinaire straf het vereist is dat de gedetineerde een strafbaar feit in penitentiair-rechtelijke zin heeft begaan, aldus MvT, p