Voorbeeldenboek Voetgangers in de stationsomgeving. Annemieke Molster, Sandra Schuit

Transcriptie

1 Voorbeeldenboek Voegangers in de saionsomgeving Annemieke Molser, Sandra Schui

2 December 2012 Molser Sedenbouw Aueurs: Annemieke Molser, Sandra Schui Me bijdragen van: José Meijer, Henny Pries Afbeeldingen gemaak door of in opdrach van Molser Sedenbouw, enzij anders vermeld Vormgeving: Sjoerd Kulsdom, Onwerpsudio Do by do Voesporen rond he saion Voorbeeldenboek Annemieke Molser Sandra Schui Molser Sedenbouw w: e:

3 Voesporen rond he saion Voorbeeldenboek Inhoudsopgave Inleiding... 7 Deel 1 Achergronden... 8 De voeganger...10 Knooppunonwikkeling...21 Deel 2 Analyse omgevingskenmerken De saionsomgeving in cijfers...25 Reizigers Funcies...31 Dichheid...35 Aanbod openbaar vervoer...41 Openbaar vervoersaanbod en dichheid...45 Analyse sraenparoon me space synax Deel 3 Saionsomgevingen Saionsgebied...53 He spoor als barrière...55 He saionsplein...59 De acherkan...63 Overseken...65 Bebouwing...71 Inriching: ruime Inriching: looplijnen en overseekbaarheid...77 Inriching: groen en sraameubilair Inriching: plaegronden en wegwijzers...81 Inriching: verkeerslichen...83 Inriching: besraing...85 Inriching...87 Deel 4 Mehoden van analyse en onwerp...88 Meen is ween Analyse me PERS...93 Belevingsonderzoek Onwerp...99 Deel 5 Beleid en proces Aandach voor voeganger in beleid Aandach voor verdiching in beleid Visie op voegangers Proces Belangrijke roues

4 Voesporen rond he saion Voorbeeldenboek Inleiding Di is een boek over voegangers in de saionsomgeving. He is gemaak als onderdeel van een onderzoeksprojec in opdrach van Agenschap NL, een agenschap van he miniserie van Economische Zaken, inmiddels deels ondergebrach bij Rijkswaersaa. De opdrach was he bedenken van een manier om he voor- en naranspor bij OV knooppunen e verbeeren. He onderzoek is opgeze vanui een simpel idee: he is he preigs als je helemaal nie hoef over e sappen en gewoon kun lopen van en naar he saion: geen gezoek naar de juise bus, geen wachijd, geen kosen. Lopen van en naar he saion gebeur al, hoewel op sommige plekken meer dan op andere. Waar kom da door? Hoe kunnen we siuaies zo verbeeren da er meer mensen gaan lopen van en naar he saion? Leid di uieindelijk o een preiger reis van deur o deur en dus o meer reinreizigers? Deze vragen sonden cenraal in he onderzoek da besond ui een lierauursudie, he analyseren van 40 saionsgebieden en he esen van een aanal analyse- en onwerpmehoden. Di boek geef een overzich van relevane achergrondkennis, uikomsen van onderzoek, in de prakijk oepasbare analyse- en onwerpmehoden en vooral veel voorbeelden. Voorbeelden die laen zien waar he nie goed gaa, maar ook voorbeelden die als inspiraie kunnen dienen voor besuurders, beleidsmakers en onwerpers. Inleiding 6 Bron: CTC Gazee,

5 Voesporen rond he saion Voorbeeldenboek Deel 1 Achergronden 8 9

6 Deel 1 Achergronden Gemeenenaam % lopen Nuenen 9% De voeganger Deel 1 Achergronden 10 Zwolle 17% Hilversum 18% Leeuwarden 19% Apeldoorn 21% Amersfoor 21% 's-herogenbosch 21% Devener 22% Delf 22% Eindhoven 22% Alkmaar 23% Tilburg 23% Urech 23% Haarlem 23% Leiden 23% Gouda 23% Groningen 24% Arnhem 24% Breda 24% Nijmegen 24% Almere 25% Roerdam 29% Dordrech 29% Maasrich 29% Amserdam 31% 's-gravenhage 32% Vlieland 48% Aandeel voegangersverplaasingen in verschillende gemeenen in Nederland op basis gegevens KPVV (Dashboard duurzame en slimme mobiliei: Voeganger). He aandeel voegangers in voor- en naranspor is nog aanzienlijk hoger, namelijk gemiddeld 36% (NS klanevredenheidsonderzoek 2005) Lopen zi in de nauur van de mens. Iedereen kan he en he is grais. De koms van andere ranspormiddelen doe nies af aan he fei da we dagelijks heel wa meers e voe afleggen, zo n 20 procen van onze dagelijkse verplaasingen. Ook da regisreer he CBS, al gaa men bij de berekening voorbij aan he fei da lopen een vas besanddeel is van élke rip. Wie de fies, bus of rein neem, loop immers naar de salling, de hale of he saion. Laen we di buien beschouwing, dan lopen Nederlanders gemiddeld 660 meer op een dag. De sedeling loop wa verder en langer, evenals volwassen vrouwen en gepensioneerde mannen die respecievelijk 1040 en 950 meer lopen. (1) Voegangers zijn he ondergeschoven kindje van de sedelijke planning. Bus, auo en fies domineren he sraabeeld en de plek voor de voeganger is de ruime die overblijf, ook al is een soep in Nederland een normaal verschijnsel. Buien Nederland, me name in de Verenigde Saen en Canada, is he een pre om als sad hoog e scoren op walkabiliy. Di Engelse begrip laa zich he bes veralen in beloopbaarheid maar omva veel meer dan alleen de fysieke eigenschappen van sraen. He is een sad waar je je graag lopend verplaas en waar belangrijke voorzieningen op loopafsand van huis en werk e vinden zijn. In een beloopbare sad besaa een fijnmazig newerk van comforabele en aanrekkelijke voegangersroues voor mensen mé en zonder gebrek. He belang da men in Angelsaksische landen hech aan een beloopbare sad heef zijn redenen. Zo blijken mensen in sadsdelen die hoog scoren meer e bewegen, gezonder e zijn en een groer sociaal newerk e hebben. Lopende mensen dragen bij aan de leefbaarheid van een sad of sraa. Jan Gehl beschreef he al in zijn boek Leven ussen huizen (2) ; mensen hebben behoefe aan conac me anderen. He is de reden da seden me goede voegangersroues aanrekkelijk gevonden worden. Kinderen zien er de acherbank van de auo wa minder en ouderen kunnen er langer zelfredzaam zijn. De middensand gedij bij mensen die lopen, wan zij passeren nie alleen, ze geven ook geld ui, daar zijn diverse onderzoeken aan gewijd (zie ook p. 14). Een hoge loopscore beeken een beer verhuurbare of verkoopbare woning en een aanrekkelijke werkomgeving. Hoe meer mensen ervoor kiezen e lopen, des e geringer de benodigde ruime voor auo s en de uisoo van CO 2. Zo n loopscore voor Nederlandse seden is en kom er misschien nie. Maar voor seden die me elkaar concurreren om de waardering van hun inwoners, kan aandach voor de voeganger een sleuel vormen o succes. Levendige, veilige, duurzame en gezonde seden zijn populair om e wonen, werken en verblijven. Deze vier sleuelbegrippen komen binnen bereik waar de sedelijke onwikkeling gerich is op groene mobiliei en menselijke schaal. Groene mobiliei wijs op een ransporsyseem da georganiseerd is rond openbaar vervoer, fies en voeganger, en een sad heef een menselijke schaal als sprake is van kore loopafsanden, aanrekkelijke openbare ruimen en een ruime variaie in sedelijke funcies. (3) De geschiedenis laa verschillende ineressane voorbeelden zien. In een reacie op een groe immigraiesroom in de jaren 70 van de vorige eeuw, dalende vasgoedprijzen en leegloop in he hisorisch cenrum, heef Monpellier ervoor gekozen he sadshar voegangersgebied e maken, me behoud van kleine winkels en woningen daarboven. Een groo aaneengesloen gebied van ruim 80 hecare is vanaf de jaren 80 he domein van voegangers geworden. He cenrum is goed bereikbaar gemaak me rein en ram, en voor alle inkomens zijn nieuwe woningen gerealiseerd. De sad is in de afgelopen ien jaar me zo n inwoners gegroeid en kan die groei zonder problemen aan. (4) In Kopenhagen werd in 1962 één van de eerse voegangerssraen van Europa aangelegd. Sindsdien is he voegangersareaal geleidelijk uigebreid, he is nu zeven maal zo groo. Onderzoekers van de plaaselijke Academie van Bouwkuns oonden aan da he aanal verblijfsacivieien op zomerse dagen in de openbare ruime ussen 1962 en 1995 verviervoudigd is. De keuze om in seeds meer sraen de voeganger voorrang e geven kom de levendigheid van de sad en goede. (5) Voegangersgebied in Monpellier Voegangersgebied in Kopenhagen Noo 1 CBS 2010 Noo 2 Gehl, 1971: Life beween buildings, Danish Archiecure Press Noo 3 Gehl, Jan, 2010: Ciies for People, Island Press Noo 4 Volle, Jean-Paul e.a., 2010: La ville invenée, Ediions Parenhèses/GIP Epau Noo 5 Ranger, Bech, Thorson, Orcu, 2009: Make walking coun, benchmarking, undersanding he characerisics, needs and abiliies of walkers, presenaion a Walk 21 11

7 Er zijn allelerlei verschillende voegangers me verschillende redenen om al of nie e lopen. Deel 1 Achergronden 12 De pyramide van Alfonzo me he belang van verschillende behoefen van voegangers.. (Alfonzo, 2005: o walk or no o walk, Environmen and Behavior November 2005 o.a. levendigheid, esheiek, afwisseling AANTREKKELIJKHEID COMFORT o.a. verkeersdruke, voorzieningen VEILIGHEID o.a. aanwezigheid mensen, grondgebruik TOEGANKELIJKHEID o.a. afsand o acivieien, infrasrucuur UITVOERBAARHEID o.a. mobiliei, ijd, veranwoordelijkheden Waarom loop een voeganger? Waarom loop iemand nie? In veel Nederlandse seden val de siuaie voor voegangers e verbeeren. Een kleine 20 procen van de dagelijkse verplaasingen is korer dan één kilomeer. Van de rips ussen 500 en 1000 meer word 15 procen me de auo en maar de helf lopend afgelegd.1 Er zijn genoeg redenen om nie e lopen. Da kunnen prakische bezwaren zijn, zoals condiie, ijdgebrek of boodschappen die meegesjouwd moeen worden. Ook een weinig aanrekkelijke of als onveilig ervaren omgeving weerhoud mensen ervan e lopen. 5 Daarbij kom da he oegenomen auogebruik de seden voor voegangers minder aanrekkelijk heef gemaak. Obsakels onderweg, een sleche verliching of hinder van verkeerslawaai of uilaagassen, waarom zou men zichzelf deze kwelling aandoen? Omgekeerd dragen logische en goede voegangersroues bij aan gebruik van he openbaar vervoer, aan een gezonde leefsijl en aan een sociale en preige omgeving. 6 Da werk posiief ui op de sedelijke economie. De aanrekkingskrach van de sad op oerisen neem oe, vasgoedprijzen sijgen, winkeliers zien hun omze sijgen en bedrijven komen gemakkelijker aan werknemers. 7 De wins die behaald kan worden val eenvoudig ui de CBS- saisieken e herleiden. Wanneer voor afsanden o 2,5 kilomeer he auogebruik me de helf afneem, beeken di een afname van he oaal aanal dagelijkse verplaasingen per auo me 10%. Vergeleken me de kosen van me name gezondheidszorg en auo-infrasrucuur zijn de inveseringen in een openbare ruime me een menselijke schaal zo bescheiden da ze binnen bereik liggen van seden overal op de wereld. Mensen zien er vanaf e lopen als de plekken waar ze heen willen e ver weg liggen en lopen eveel ijd kos. Of beer; als ze dénken da hun besemming nie e belopen is, wan he gaa nie om een raionele keuze. Waar besemmingen op loopafsand van elkaar liggen en e voe bereikbaar zijn, word veel gelopen. In een sadsdeel waar in hoge dichheid gebouwd word zijn de kansen daarop he groos. Een exra voorwaarde is da al die gebouwen een gevarieerd aanbod van publieksrekkende funcies herbergen en he sraenparoon nie dwing o he maken van omwegen. Di zijn de drie mees basale voorwaarden voor een beloopbare sad. Voegangers beoordelen bewus of onbewus of de omgeving geschik is en voldoe aan hun behoefen. Men kijk hierbij nie alleen naar fysieke facoren, maar ook sociale elemenen worden afgewogen. Er zijn heorieën onwikkeld die voegangersbehoefen omschrijven. In de piramide van Alfonzo (zie linkerpagina) worden de omgevingskenmerken verbeeld. Er is een duidelijke hiërarchie e herkennen in de verschillende behoefes van een voeganger. Zo zijn de eerse drie facoren eche basisbehoefen, zoals uivoerbaarheid, oegankelijkheid en veiligheid. De wee overige facoren zijn als he ware de kers op e aar. De elemenen comfor en aanrekkelijkheid maken een wandeling namelijk plezierig. Zoals di model aangeef is he belangrijk da een roue allereers aan de onderliggende basisbehoefen voldoe. Is een roue bijvoorbeeld erg aanrekkelijk, maar is he er onmogelijk om e lopen dan zal een persoon nie geneigd zijn deze roue e nemen. De omgevingskenmerken en persoonlijke facoren die meespelen in de keuze om e lopen zijn samengeva in he schema op de volgende pagina s. Noo 6 Transpor For London, 2008: Walking in London, repor Noo 7 van der Hoeven, Smi, van der Spek, 2009: Sree level desires, discovering he ciy on foo: Pedesrian mobiliy and he regeneraion of he European ciy cenre, TU Delf / Deparmen of Urbanism Noo 8 Liman 2007: Economic Value of Walkabiliy, Vicoria Transpor Policy Insiue Vicoria Noo 9 Loveday, M. 2006: The economic benefis of walking. Paper 7h Inernaional Conference on Walking and Liveable Communiies, Ocober , Melbourne, Ausralia. Noo 10 Price Waerhouse Coopers (PWC) 2010: Esimaing he benefis of walking. Cos benefi mehodology. Sydney. hp:// draf_nsw_walking Noo 11 Sombekke, Kaelaar 2008 via KPVV dashboard duurzame en slimme mobiliei: daar mis exra info over deze bron 13

8 Voordelen van voegangersbeleid Voegangersbeleving Bron: KpVV Dashboard duurzame en slimme mobiliei, waarin verwezen word naar bronnen 8, 9, 10, 11 Theoreisch model invloeden en keuzemomenen People Sociale baen Groere maaschappelijke deelname van mensen die aangewezen zijn op openbaar vervoer, fies en lopen Meer conac ussen mensen (sociale cohesie), me als gevolg afbouwen van barrières en daardoor simulans o sociaal engagemen, me daaraan gerelaeerde economische acivieien Meer mensen op sraa beeken een sociaal veiliger omgeving en minder vandalisme, criminaliei en asociaal gedrag en daaraan gerelaeerde kosen Gezondere en fiere burgers door meer beweging, me als gevolg lagere gezondheidskosen en minder werkuival Verbeering verkeersveiligheid, me als gevolg minder verkeerslachoffers Plane Milieubaen Beere kwaliei van open ruimes Minder energieverbruik Minder geluidsoverlas en minder uisoo van schadelijke soffen Minder ruime nodig voor rijdende en geparkeerde auo s Kosenbesparingen door minder files als mensen oversappen van de auo naar duurzame vervoerwijzen Profi Economische baen Langer verblijf (zowel uren als dagen) in de sad beeken hogere uigaven in winkels, horeca en culurele insellingen Beere exploiaie van he commerciële gebied Toegenomen waarde van onroerend goed Hogere huuropbrengsen Inveseringen in renovaie en verbouwingen Nieuwe handelaren me daardoor groere aanrekkingskrach voor anderen Verbeering van deailhandel-ranking Nieuwe rol voor de openbare ruime om he verblijf van oerisen e simuleren He creëren van een nieuw imago fesival ciy, evening economic hub, café socie om een gebied een duidelijk profiel e geven, wa weer inveseringen uilok Nieuwe en gevarieerde banen Verbeerde leefomgeving help om gekwalificeerde werknemers e vinden en e behouden Gereduceerde ransporkosen (lopen is goedkoper dan andere modi; geld kan anders beseed worden Lagere kosen voor aanleg en onderhoud verkeersinfrasrucuur Lagere kosen voor aanleg en onderhoud van openbare parkeerruime Deel 1 Achergronden 14 15

9 Hale in Hamburg Lopen en openbaar vervoer horen bij elkaar Een duurzame sad is een sad waarin een groo deel van he ranspor kan plaasvinden middels groene mobiliei (reis e voe, per fies of me openbaar vervoer). Veel afsanden die in een slech beloopbare sad me de auo of de bus worden gedaan, kunnen in een voegangersvriendelijke sad e voe afgelegd worden. Ies langere afsanden zijn geschik voor de fies. Lopen of fiesen in combinaie me goed openbaar vervoer maak he mogelijk nog langere afsanden af e leggen. Onderzoek oon aan da openbaar vervoer en voegangersvriendelijkheid elkaar verserken. 12,13 Saions en hales moeen daarom goed e voe bereikbaar zijn. Goede openbare ruime en een goed openbaar vervoer zijn wee kanen van dezelfde medaille. Immers he openbaar vervoer word aanrekkelijker als gebruikers van openbaar vervoer zich veilig voelen en e voe of me de fies een comforabele roue kunnen volgen naar bus, ram of mero. 3 kunnen auo s ijdens he haleren van de ram, de ram nie inhalen. Voegangers kunnen vanaf he verbrede rooir insappen. 14 Treinen, bussen en voegangers op saion Leiden Noo 12 Ryan, Frank, 2009: Pedesrian environmens and ransi ridership, Journal of Public Transporaion, Vol. 12, No. 1, 2009 Noo 13 Deel 1 Achergronden Lopen en fiesen bij saion Hilversum Kaphaleselle in Zürich (bron: wikimedia) Zürich beseed bijzonder veel aandach aan looproues als verlengsuk van he openbaar vervoer. Daar word sinds de jaren zevenig van de vorige eeuw gewerk aan duurzame mobiliei. Eers lag de nadruk op de verbeering van he openbaar vervoer. Sinds 1990 worden de modi OV, fies en voegangers gelijkwaardig behandeld. Er word veel gelopen in deze sad en de ram word door alle lagen in de bevolking gebruik als hé ranspormiddel bij uisek. Openbaar vervoer en voegangers bepalen he sraabeeld. Zürich beperk zich daarbij nie uisluiend o he sadshar. Al vroeg is onderkend da een voegangersvriendelijke inriching van wijken lokale srucuren verserk. Daarom zijn al in de jaren 80 spinnenwebben van lokale wandelroues gemaak. Momeneel heef Zürich voor 34 wijkcenra plannen om de ruime nog voegangersvriendelijker in e richen. Overseken worden verbeerd en OV-halen oegankelijker. Om ongevallen bij he uisappen e vermijden pas Zürich seeds meer Kaphalesellen oe: door een wegversmalling bij ramhales Voegangers en bussen in Madrid (foo ANWB) Voegangers riching saion Nijmegen Schmid, Hüsler, 2003: PROMT inermodaliy synhesis repor, Engineering Office for Traffic Planning, Zürich Noo 14 KpVV Dashboard duurzame en slimme mobiliei 16 17

10 ligheid baarheid arheid mfor kkelijkheid Deel 1 Achergronden 18 radius radius van 1000 van 1000 meer meer me he saions he saions in he in midden he midden van van een leeg een leeg veld veld werkelijk werkelijk voegangersbereik in 12 in minuen 12 minuen lopen lopen via via aanwezige aanwezige voegangersroues Van heoreisch bereik naar mogelijk bereik heoreisch bereik bereik gemeen gemeen bereik bereik beleefd beleefd bereik bereik mogelijk mogelijk bereik bereik heoreisch bereik gemeen bereik radius van 1000 meer me he saions in he midden van een leeg veld beleefd bereik beleefd bereik bereik me gevoelsijd van 12 minuen lopen vanaf/naar he saion via aanwezige voegang- bereik me me gevoelsijd van van ersroues minuen lopen vanaf/naar he he saion via via aanwezige voegangersroues bebouwing barrieres bebouwing barrieres snelheid barrières snelheid snelheid wachijd wachijd wachijd veiligheid vindbaarheid comfor aanrekkelijkheid korer korer veiliger duidelijker comforabeler aanrekkelijker duidelijker comforabeler aanrekkelijker werkelijk voegangersbereik in 12 minuen lopen via aanwezige voegangersroues mogelijk bereik mogelijk bereik haalbaar bereik me gevoelsijd van 12 minuen na verbeering roues haalbaar bereik me me gevoelsijd van van minuen na na verbeering roues veiligheid veiligheid vindbaarheid comfor comfor aanrekkelijkheid He saionsgebied: wa is da eigenlijk? Bij he bepalen van he invloedsgebied van een saion is een veel gebruike werkwijze een korer cirkel om he saion e rekken. He invloedsgebied van he saion voor de veiliger voeganger veiliger is korer he gebied van waarui mensen duidelijker die in di gebied wonen of werken lopend comforabeler naar he saion kunnen gaan. Onwerpers aanrekkelijker en beleidsmakers die me deze benadering werken gaan ui van een vrije veld siuaie me gelijke loopafsanden vanaf ieder pun op de cirkel. We hebben di he heoreische bereik genoemd. In werkelijkheid zal he invloedsgebied veel kleiner zijn. Di kom door de aanwezige bebouwing en andere barrières, wachijden bij verkeerslichen en verschillen in loopsnelheden. gevoelsijd me gevoelsijd He gemeen van 12 van bereik 12 laa he werkelijke bereik bereik me minuen minuen lopen voegangersbereik lopen vanaf/naar vanaf/naar he zien he in 12 minuen wandelen aanwezige via via aanwezige de aanwezige voe- voe- voegangersroues. Ui diverse gangersroues onderzoeken is namelijk gebleken da saion saion via 12 minuen (gemiddeld) de maximale ijd is die mensen bereid zijn e lopen. 15 He kan echer zijn da een roue zo vervelend is, da mensen hier nie graag lopen. Of juis he egenovergeselde, da een roue zo plezierig is da mensen graag langer lopen dan 12 minuen. De veiligheid, snelle vindbaarheid, he comfor en de aanrekkelijkheid van roues hebben effec op he beleefde bereik. He is mogelijk he beleefde bereik e vergroen. Da kan op allerlei manieren; door roues korer e maken me bijvoorbeeld doorseekjes of korere wachijden bij verkeerslichen, door ze veiliger e maken, me duidelijke roueaanwijzingen, een beer loopcomfor en las bu no leas door ze aanrekkelijker e maken. He mogelijke bereik houd rekening me beleving en maaregelen om de roues e verbeeren. duidelijker comforabeler aanrekkelijker haalbaar haalbaar bereik bereik me gevoelsijd me gevoelsijd van 12 van minuen 12 minuen na verbeering na verbeering roues roues Noo 15 Rijkswaersaa Diens Verkeer en Scheepvaar, Mobilieisonderzoek Nederland. Miniserie van Verkeer en waersaa/ Rijkswaersaa 19

11 Deel 1 Achergronden Knooppunonwikkeling Principe van knooppunonwikkeling ui projec Sprinsad, een iniiaief van de Vereniging Delameropool Woningen bij reinsaions kunnen duurder worden verkoch Binnensedelijke heronwikkeling in he algemeen en knooppunonwikkeling in he bijzonder is een ingewikkeld proces en vaak ook duur. Gelukkig zijn er ook hogere opbrengsen e verwachen dan elders. Onderzoek oon aan da Nederlanders bereid zijn meer e bealen voor een woning dichbij een reinsaion. Voor een apparemen binnen een sraal van circa 1 kilomeer o he Cenraal Saion in Amserdam zijn kopers bereid om gemiddeld zo n 5 procen meer e bealen dan voor een zelfde apparemen buien deze sraal. Verder blijk da in de regio Amserdam he nabijheidseffec al na 1 kilomeer wegeb. Een saion in de direce omgeving kan ook overlas veroorzaken. Deze overlas veraal zich in lagere woningprijzen. De nabijheidspremie voor apparemenen binnen een sraal van 400 meer van he saion blijf posiief, maar is 2 procenpun lager. Ofwel: kopers willen gemiddeld slechs 3% meer bealen voor een apparemen in de onmiddellijke nabijheid, vergeleken me 5% meer voor een ne wa rusigere locaie op ies groere afsand. De uikomsen van di onderzoek geven inzich in de e verwachen exra opbrengsen van gronduigife voor woningbouw op saionslocaies en in de buur hiervan en opziche van gronduigife voor woningbouw verder weg van saions. Verdiching en hoogbouw bij saions kan voor exra baen zorgen. 16 Gevarieerde bebouwing in hoge dichheid draag bij aan een voor voegangers aanrekkelijke sad, doorda er meer funcies op loopafsand van elkaar liggen. Tegelijkerijd is een hoge dichheid rond saions en hales nodig om voldoende reizigers e rekken. Bij groere saions is he belangrijk e verdichen vanwege de groeiende rek naar de sad en de economische onwikkeling die bij afnemende bereikbaarheid in he geding kom. OV knooppunen worden seeds belangrijker vesigingsplaasen en veranderen langzaam van vervoersknoop in nieuwe sedelijke cenra, plekken waar mensen wonen en werken en waar sedelijke funcies zich concenreren. Tijdens he symposium de krach van OVknooppunen (2012) omschreef Ton Venhoeven, voormalig rijksadviseur voor infrasrucuur, de groe saions, maar ook de saions in de voorseden, dan ook als he goud van de oekoms. Gemeenen krijgen seeds meer aandach voor deze knooppunen en spoorzones. Buck Consulans Inernaional (BCI) en Fakon hebben voor spoorzones in middelgroe seden een meela onwikkeld. Deze mee vier verschillende waarden, namelijk: 1. Cenraliei (ruimelijke posiionering en bereik van o.a. inwoners, arbeidsplaasen, luchhavens) 2. Transferkwaliei (kwaliei van de verplaasingskeen) 3. Omgevingskwaliei (ervaring van de verblijfskwaliei in en rondom de spoorzone) 4. Inensiei (doelgerich verblijven, welke funcies zijn er in de omgeving) Gemeenen hebben nie zoveel invloed op cenraliei, al meer op ransferkwaliei en inensiei, maar he meese op omgevingskwaliei. Volgens BCI kruipen de scores van cenraliei en ransferkwaliei seeds meer naar elkaar oe. Willen seden zich van elkaar onderscheiden, dan kan da vooral me omgevingskwaliei en inensiei. Juis op deze waarden zouden gemeenen dus hun invloed moeen laen gelden. Noo 16 Loulia Ossokina, 2010: CPB Discussion Paper 146, Geographical range of ameniy benefis: hedonic price analysis for railway saions Deel 1 Knooppunonwikkeling in Roerdam Achergronden 20 21

12 Zwolle Voesporen rond he saion Voorbeeldenboek Deel 2 Analyse omgevingskenmerken 's-herogenbosch Haarlem Almere Devener Groningen Hilversum Apeldoorn Leiden Amersfoor Den Haag Mariahoeve Gouda Zoeermeer Delf Arnhem Roerdam Alexander Roerdam Lombardijen Nijmegen Dordrech 22 Groningen 's-herogenbosch 23

13 Deel 2 Analyse omgevingskenmerken De saionsomgeving in cijfers Linksboven: He aanal inwoners van middelgroe seden op basis van CBS-gegevens van 2009 Rechsboven: He aanal in- en uisappers op een werkdag bij cenrale saions van middelgroe seden afgerond op duizendallen op basis van NS-gegevens van 2009 Linksonder: He percenage mensen da loop naar he saion bij een aanal cenrale saions van middelgroe seden. Op basis van NS-gegevens, verkregen in meedere jaren. Rechsonder: He percenage mensen da loop van he saion naar hun eindbesemming bij een aanal cenrale saions van middelgroe seden. Op basis van NS-gegevens, verkregen in meedere jaren. Deel 2 Analyse omgevingskenmerken 24 Saionsnaam Eindhoven Tilburg Almere Cenrum Groningen Breda Nijmegen Apeldoorn Haarlem Arnhem Amersfoor Herogenbosch 's Zwolle Maasrich Dordrech Leiden Cenraal Devener Delf Leeuwarden Alkmaar Hilversum Gouda aanal inwoners Saionsnaam vr lopend Delf 34% Hilversum 32% Devener 28% Arnhem 26% Maasrich 25% Tilburg 25% Alkmaar 24% Nijmegen 23% Herogenbosch 's 23% Dordrech 23% Almere Cenrum 21% Haarlem 21% Gouda 20% Groningen 20% Leeuwarden 18% Zwolle 17% Breda 16% Leiden Cenraal 14% Amersfoor 14% Apeldoorn 13% Eindhoven 12% Saionsnaam Eindhoven Apeldoorn Amersfoor Leiden Cenraal Breda Zwolle Leeuwarden Groningen Gouda Almere Cenrum Haarlem Dordrech Herogenbosch 's Nijmegen Alkmaar Tilburg Maasrich Arnhem Devener Hilversum Delf Saionsnaam Devener Almere Cenrum Herogenbosch 's Leeuwarden Leiden Cenraal Gouda Hilversum Amersfoor Haarlem Eindhoven Maasrich Arnhem Apeldoorn Alkmaar Dordrech Zwolle Groningen Delf Tilburg Breda Nijmegen in- en uisappers nr lopend 68% 65% 59% 58% 58% 56% 55% 52% 52% 51% 50% 50% 47% 47% 47% 45% 41% 40% 39% 34% 27% Een verzameling van uieenlopende omgevingskenmerken van veerig saionsgebieden in Nederland, lever een zee aan informaie op. He gaa hierbij om gebieden me een sraal van ongeveer een kilomeer rond he saion. De onderzoche omgevingskenmerken zijn op e delen in drie ypen: 1. Sociaal- economische kenmerken, zoals aanal inwoners en aanal arbeidsplaasen per ype bedrijvigheid. 2. Ruimelijke kenmerken, zoals sraenparoon, bebouwingsdichheid, barrièrewerking spoor, maa saionsplein. 3. Gegevens over vervoer, zoals he aanbod van rein, bus, ram en mero en he aandeel voegangers in de modal spli van he voor- en naranspor. Door deze aspecen op een rij e zeen, is e zien hoe een sad scoor en opziche van andere seden. Di is op zichzelf al ineressane informaie. Een sap verder is de analyse van deze daa. Op die manier kan duidelijk worden welke omgevingskenmerken he aanal reinreizigers beïnvloeden en welke kenmerken mensen simuleren of juis ervan weerhouden om e lopen van of naar he saion. Om daar acher e komen zijn de daa op verschillende manieren geanalyseerd. Keiharde conclusies zijn aan deze saisische analyses nie e verbinden. Da is deels e wijen aan de beschikbare daa en de gebruike mehoden en deels aan he simpele fei da er allerlei maaschappelijke onwikkelingen zijn die nie in saisiek e vaen zijn. Denk bijvoorbeeld aan de omzeing van de OV jaarkaar in een koringskaar. Desondanks wijzen de uikomsen van de analyses op verbanden die in ieder geval waarschijnlijk o meer of juis minder reinreizigers en voegangers leiden. Ten aanzien van he aanal reinreizigers wijs de analyse ui: 1. Hoe beer he aanbod van openbaar vervoer (rein, bus, ram en mero), hoe meer reinreizigers (of andersom, hier is sprake van een wisselwerking) 2. Hoe hoger de personendichheid, hoe meer reinreizigers. Hierbij is he vooral van belang hoeveel personen er werkzaam zijn bij bezoekrekkende insanies, zoals onderwijsinsellingen, ziekenhuizen en culurele insellingen. 3. Hoe meer inwoners en werknemers bereikbaar zijn in 30 minuen auorijden vanaf he saion, hoe minder reinreizigers. Ten aanzien van he aandeel voegangers in he voor- en naranspor geld: 1. Hoe groer he aanbod van bus, ram en mero, hoe kleiner he aandeel voegangers in de modal spli van he voor- en naranspor. 2. Hoe beer he saion is gelegen in he sraenparoon, hoe groer he aandeel voegangers in de modal spli van he naranspor. In di boek richen we ons op de omgevingskenmerken die volgens onze eigen analyse en andere onderzoeken een bewezen invloed hebben. Andere variabelen, zoals bijvoorbeeld de leefijd van inwoners (hoe meer inwoners in he gebied wonen ussen de 15 en 65 jaar hoe groer he aandeel voegangers in de modal spli van he voorranspor), hebben maar een hele kleine invloed en zijn daarom in di boek nie verder beschouwd. De daabase analyse is gedaan me gegevens van 40 saionsomgevingen. In di boek gaan we vooral in op cenrale saions van middelgroe seden. De daa zijn verzameld, berekend en geanalyseerd door verschillende parijen, waaronder de Vereniging Delameropool en de TU Delf. Alle werkzaamheden zijn gedaan in opdrach van Molser Sedenbouw. 25

14 Deel 2 Analyse omgevingskenmerken Reizigers Deel 2 Analyse omgevingskenmerken en 1200 meer isochroon in Hilversum 800 en 1200 meer isochroon in Den Bosch Saionsnaam 12 opp. isochroon Hilversum Dordrech Apeldoorn Nijmegen Devener Amersfoor Groningen Haarlem Leiden Breda Almere Zwolle Maasrich Gouda Delf Arnhem s Herogenbosch He oppervlak van de 1200 meer bereikbaarheidsisochroon in vierkane meer. Saionsnaam 12 inw + werkn Groningen Leiden Delf Haarlem Nijmegen Dordrech Zwolle Hilversum Devener s Herogenbosch Amersfoor Almere Maasrich Arnhem Apeldoorn Breda Gouda Aanal inwoners plus aanal werknemers binnen de 1200 meer isochroon Alle in kaar gebrache gegevens zijn berekend binnen de zogenaamde bereikbaarheidsisochroon. Zoals besproken in deel 1 word he bereik van he saion voor voegangers voornamelijk bepaald door he sraenparoon. Voegangers zijn bereid om ongeveer 10 minuen e lopen naar een saion of van he saion naar hun eindbesemming.1 Bij een gemiddelde snelheid van 5 kilomeer per uur kom da overeen me 800 meer lopen. Deze snelheid is door Rijkswaersaa bepaald voor forenzen. Zij lopen ies sneller dan de gemiddelde Nederlander. Een weede isochroon van 1200 meer is oegevoegd om ook deze informaie in beeld e hebben. Uigangspun is namelijk da als de roues aanrekkelijk zijn, mensen bereid zijn om verder e lopen. In de abel is e zien da hoewel he allemaal hisorische seden zijn me een relaief fijnmazig sraenparoon er och nog vrij groe verschillen zijn in he beloopbare gebied. In Den Bosch en Arnhem is he beloopbare gebied vrij klein, namelijk ongeveer 200, respecievelijk 235 hecare. In Hilversum is he gebied ruim 300 hecare. Di heef e maken me de fijnmazigheid van he sraenparoon, maar ook me gebieden waar je helemaal nie kun komen, zoals in Arnhem de Rijn. In Den Bosch word he beloopbare gebied beperk door de ligging van he saion, dichbij he buiengebied in he zuiden en dichbij een indusriegebied in he noorden. He aanal inwoners en werknemers verschil ook serk binnen de 20 middelgroe seden. Groningen herberg ruim wee keer zoveel inwoners en werknemers binnen de 1200 meer isochroon als Gouda. Er is wel enig verband e zien ussen he oppervlak van de isochroon en he aanal inwoners en werknemers, maar di verband is nie heel serk. Den Bosch heef bijvoorbeeld een veel kleiner bereikbaar gebied dan Hilversum, maar als he om aanallen inwoners en werknemers gaa, dan verschillen de beide seden nie zo veel van elkaar. De grafiek op de volgende pagina laa zien da er een rechlijnig verband besaa ussen he aanal inwoners en werknemers en he aanal reinreizigers. Er zijn echer uischieers, namelijk Leiden en Roerdam Blaak. In Leiden speel waarschijnlijk de nabijheid van zowel universiei als ziekenhuis een groe rol en wellich ook de nabijheid van musea. Ui de analyses volgden namelijk posiieve verbanden ussen he aanal reinreizigers en he aanal werknemers bij scholen (middelbaar en hoger onderwijs), ziekenhuizen en culurele insellingen. Di wil nie per se zeggen da deze werknemers me de rein gaan; wel geef he aanal werknemers de grooe van de inselling weer. De invloed op he aanal reinreizigers kom waarschijnlijk vooral door de bezoekers van die insellingen, namelijk sudenen, paiënen, paiënenbezoek en bezoekers van bijvoorbeeld musea en conceren. Ook andere saions die boven de gemiddelde lijn liggen, verwerken waarschijnlijk groe aanallen sudenen. Roerdam Blaak is een negaieve uischieer. Daar wonen en werken in de omgeving relaief veel mensen erwijl er nie zoveel reinreizigers zijn. Da is nauurlijk oe e schrijven aan de nabijheid van saion Roerdam Cenraal. In de analyses konden bij gebrek aan goede daa geen bezoekersaanallen worden meegenomen. Als da in een mogelijk vervolgonderzoek wel kan, verwachen we een nog serker verband e vinden ussen inwoners + werknemers + bezoekers enerzijds en he aanal reinreizigers anderzijds. Noo 1 Rijkswaersaa Diens Verkeer en Scheepvaar, Mobilieisonderzoek Nederland. Miniserie van Verkeer en waersaa/ Rijkswaersaa 27

15 Saionsnaam 12 sec. onderwijs s Herogenbosch Leiden 876 Maasrich 681 Gouda 624 Delf 543 Arnhem 486 Breda 448 Apeldoorn 427 Almere 408 Devener 365 Nijmegen 253 Haarlem 229 Groningen 213 Zwolle 208 Dordrech 203 Hilversum 198 Amersfoor 154 Saionsnaam 12 er. onderwijs Leiden Zwolle Groningen s Herogenbosch 887 Devener 874 Arnhem 431 Gouda 204 Delf 198 Amersfoor 186 Breda 121 Dordrech 114 Almere 111 Maasrich 24 Hilversum 0 Apeldoorn 0 Nijmegen 0 Haarlem 0 Advies Probeer he oppervlak van de isochroon zo groo mogelijk e maken, zoda een groer gebied beloopbaar word vanaf he saion. Di kan door de fijnmazigheid van he sraenparoon e vergroen. Grooschalige funcies, die lange blokken opleveren, verkleinen he beloopbare gebied en kunnen beer nie dichbij he saion liggen. He oevoegen van exra doorseken voor voegangers (en fiesers) kan helpen. Vergroo de personendichheid van he gebied en denk daarbij vooral aan he oevoegen of verplaasen van insellingen die veel bezoekers rekken, zoals onderwijsinsellingen. He verhogen van de personendichheid kan door de bebouwingsdichheid e verhogen, maar ook door de bezeingsgraad van gebouwen e verhogen. Denk hierbij aan he verhelpen van leegsand, zowel van hele gebouwen, als van poeniële woningen boven winkels. Di bied evens de mogelijkheid om funciemenging e vergroen. Aanal werknemers in voorgeze en middelbaar beroepsonderwijs in de 1200 meer isochroon Aanal werknemers in he HBO en Universiair onderwijs in de 1200 meer isochroon Leiden in en uisappers Breda Den Bosch Arnhem Nijmegen Amersfoor Haarlem Zwolle Delf Groningen Schiedam Cenrum Roerdam Alexander Gouda Maasrich Almere Hilversum Devener Dordrech Apeldoorn Den Haag Laan van Nieuw-Oos-Indie Roerdam Blaak Saion Den Bosch Saion Arnhem Roerdam Lombardijen Zwijndrech Barendrech Voorburg Voorschoen Gouda Goverwelle Rijswijk Zoeermeer Roerdam Noord Roerdam Zuid Den Haag Moerwijk R² = 0, inwoners + werknemers Er is een posiief verband ussen he aanal inwoners en werknemers en he aanal in- en uisappers. Saions die relaief veel reinreizigers verwerken, hebben waarschijnlijk veel bezoekers, zoals Leiden (universiei, ziekenhuis, oerisen). Saions die relaief weinig in- en uisappers hebben, hebben waarschijnlijk een ander groo saion in de buur, zoals Roerdam Blaak (Roerdam CS is vlakbij). Deel 2 Analyse omgevingskenmerken 28 Roue van saion naar TU Eindhoven 29

16 Leiden Almere Deel 2 Analyse omgevingskenmerken Funcies Op deze pagina s saan plaegronden van saionsgebieden me daarop he grondgebruik. Deze kaaren zijn gemaak op basis van he CBS besand Bodemgebruik. Hierbij word per buur (poscodegebied) gekeken naar he overheersende grondgebruik. Op pagina 38 en 39 saan 10 saionsgebieden op een rij, me daarbij ook he oekomsig grondgebruik, gebaseerd op nieuwbouwplannen. Amersfoor Den Bosch Arnhem Nijmegen Ui onderzoek is bekend da mulifuncionaliei een posiieve invloed heef op he aanal voegangers. 2 Di is ook logisch omda in gemengde gebieden de kans da verschillende funcies op loopafsand van elkaar liggen groer is. Daarnaas speel mulifuncionaliei een rol bij sociale veiligheid, er zijn dan ogen op sraa op verschillende momenen van de dag en avond. Ook vergroo funciemenging de krach van OV-knooppunen. He maak een saionsgebied levendig en aanrekkelijk en help reinreizigers e spreiden over de dag en avond. Di is gunsig voor vervoerders. NS heef nie zozeer behoefe aan spis en egenspis bewegingen. Di is sowieso geen groo probleem bij saions in middelgroe seden. Spis en egenspis zijn hier aardig in balans. De NS heef vooral behoefe aan gevulde reinen in de daluren, namelijk voor de ochendspis en na de avondspis. Hierbij help he oevoegen van culurele funcies. ROC gebouw vlakbij saion Nijmegen Werkplekken e huur in Zwolle Deel 2 Analyse omgevingskenmerken 30 Grondgebruik: rood=wonen, geel=werken, oranje=gemengd, groen=groen, blauw=waer (kaaren door Vereniging Delameropool) He val op da er in Amersfoor en Nijmegen vrij groe monofuncionele woongebieden in de saionsomgeving liggen. De kaaren van Almere, Leiden en Den Bosch laen veel meer menging zien. Hoewel winkelcenra zijn aangegeven als gemengd gebied, omda er woningen boven winkels (kunnen) liggen, kan di in de prakijk egenvallen omda veel (poeniële) woningen nie als zodanig gebruik worden. Voor he simuleren van voegangers is he goed om werk e maken van wonen boven winkels. Menging van winkels, woningen en horeca in he cenrum van Almere Noo 2 Ewing en Cervero 2010: Travel and he Buil Environmen, Journal of he American Planning Associaion, 76:3,

17 Devener Groningen Maasrich Leiden Nijmegen 32 Den Bosch We hebben voor een ienal middelgroe seden in kaar gebrach waar in de sad groe rekkers liggen: funcies die veel mensen rekken, zoals groe werkgevers, gemeenehuizen, scholen, musea, ziekenhuizen, evenemenenhallen, oerisische rekkers en de binnensad (de gele ser op de kaar). Te zien is da In veel seden groe rekkers buien de bereikbaarheidsisochronen van he saion liggen. Maasrich en Devener scoren slech me maar 4 en 6 rekkers binnen de 1200 meer isochroon, waarbij in Devener opval da vier rekkers direc naas he saion liggen. Groningen, Den Bosch en Leiden scoren veel beer, me 9, 10 en 13 rekkers binnen de 1200 meer isochroon. Ook is e zien da er alijd een sukje sad e overbruggen val ussen he saion en he voegangersgebied da vaak ne binnen de 800 meer isochroon begin. Hoewel he voegangersgebied aangeef da daar he kernwinkelgebied lig, wil da nie zeggen da de roues die ernaaroe leiden nie ook al allerlei winkelfuncies hebben. Voor de beleving van waar he cenrum begin, maak di veel ui. Meer hierover in deel 3. Advies Sreef naar funciemenging, vooral in de direce nabijheid van he saion Denk hierbij nie alleen aan woon- en werkfuncies, maar ook aan groe rekkers zoals onderwijsinsellingen en culurele funcies Simuleer wonen boven winkels Verbeer de roue ussen saion en cenrum, bijvoorbeeld door he oevoegen van winkels op de roue. Doe di alleen in samenhang me een afgewogen visie op he oale winkelbesand. He verplaasen van een winkelcenrum of saion kan nauurlijk nie. Wel is he mogelijk bij he maken van een visie op he winkelgebied aanrekkelijke roues van saion naar winkelcenrum na e sreven. In Nijmegen word he besemmingsplan gewijzigd, zoda op een belangrijke roue ussen saion en winkelcenrum ook deailhandel mogelijk word. He is goed om he winkelcenrum dicherbij, zonie direc bij he saion e laen beginnen. Di verserk de levendigheid van he OV knooppun en leid voegangers direc de sad in. Daar saa egenover da er groe onwikkelingen plaasvinden op winkelgebied, wa bijna overal resuleer in leegsand. Er is dus vaak geen behoefe aan exra vierkane meers winkelruime. He facilieren en/ of simuleren van deailhandel ussen saion en cenrum is op zichzelf een goede zaak, maar kan nie los gezien worden van een oale visie op he winkelbesand van een sad. 33

18 Deel 2 Analyse omgevingskenmerken 34 Saionsnaam 12 bruo FSI Roerdam Blaak 1,23 Den Haag Laan van NOI 0,88 s Herogenbosch 0,86 Groningen 0,85 Maasrich 0,84 Delf 0,84 Haarlem 0,82 Nijmegen 0,82 Leiden 0,77 Hilversum 0,75 Devener 0,70 Arnhem 0,66 Dordrech 0,66 Breda 0,64 Gouda 0,63 Apeldoorn 0,61 Almere 0,60 Amersfoor 0,60 Zwolle 0,49 Saionsnaam 12 neo FSI Roerdam Blaak 1,67 Den Haag Laan van NOI 1,19 Arnhem 1,04 Groningen 1,02 Haarlem 1,02 Maasrich 0,97 Delf 0,96 Leiden 0,93 Devener 0,89 s Herogenbosch 0,86 Nijmegen 0,85 Almere 0,82 Dordrech 0,82 Breda 0,80 Hilversum 0,77 Gouda 0,71 Zwolle 0,69 Apeldoorn 0,69 Amersfoor 0,69 Saionsnaam 12 neo GSI Amersfoor 0,23 Gouda 0,24 Almere 0,25 Apeldoorn 0,26 Zwolle 0,26 Leiden 0,27 Maasrich 0,29 s Herogenbosch 0,29 Dordrech 0,29 Hilversum 0,29 Nijmegen 0,30 Breda 0,30 Groningen 0,32 Den Haag Laan van NOI 0,32 Roerdam Blaak 0,33 Arnhem 0,33 Devener 0,34 Haarlem 0,38 Delf 0,38 Bruo FSI van een aanal saions ui de daabase. Bij de bruo FSI is he oale gebiedsoppervlak als uigangspun genomen. Neo FSI van een aanal saions ui de daabase. Bij de neo FSI (en GSI) zijn de onbebouwbare gebieden, zoals waerwegen en groere groengebieden nie meegerekend. Neo GSI van de saions ui de daabase Hoe hoger de GSI, hoe meer bebouwd gebied er is en hoe minder open ruime er dus is. In Nijmegen is veel bebouwd gebied en is he dus lasig om e verdichen Deel 2 Analyse omgevingskenmerken Dichheid Er besaa een verband ussen bebouwingsdichheid en he aanal reinreizigers, maar he eerder genoemde verband ussen inwoners en werknemers en he aanal reinreizigers is serker. Di is ook logisch omda he gaa om mensen en nie om (wellich leegsaande) gebouwen. Toch heef he zin om e kijken naar de bebouwingsdichheid. Als we de personendichheid willen verhogen is he verhogen van de bebouwingsdichheid hiervoor een goed middel. Tenzij er gebouwen worden gebouwd die leeg blijven saan, voegen nieuwe gebouwen ook exra inwoners, werknemers en/of bezoekers oe. Om inzich e krijgen in de bebouwingsdichheid haneren we de spacemaemehode. 3 Di is een mehode die verschillende maen van dichheid in beeld breng. We bespreken hier de Floor Space Index en de Ground Space Index. De FSI is een gangbare maa voor bebouwingsdichheid en sel de verhouding ussen vloeroppervlak en gebiedsoppervlak voor. De GSI is een minder bekende maa voor dichheid. He is de Ground Space Index, de verhouding ussen he bebouwde oppervlak en he gebiedsoppervlak. Beide dichheidsmaen zijn berekend voor he bruo gebied, namelijk he hele oppervlak van de isochroon, en voor he neo gebied, namelijk he oppervlak van de isochroon minus de groengebieden, waer en ander onbebouwbaar gebied, zoals de spoorbundel. De bruo FSI is ineressan omda he inzich geef in de hoeveel vloeroppervlak die er is in he hele saionsgebied. De GSI is juis ineressan in he neo gebied. He geef namelijk inzich in hoeveel open ruime er is die in principe nog bebouwd zou kunnen worden. Voor een hoog aanal reinreizigers is he gunsig om een hoge bruo FSI in he saionsgebied e hebben. Hoewel er in principe alijd verdich kan worden, lig he meer voor de hand di e doen in gebieden waar de FSI relaief laag is. Vervolgens is de vraag hoe moeilijk of makkelijk di gerealiseerd kan worden. Da is ies wa alijd per plek moe worden bekeken, maar de neo FSI en de neo GSI geven al enig inzich. Als de bruo FSI laag is, maar de neo FSI hoog, dan is er blijkbaar veel onbebouwbaar gebied binnen de isochroon. Da is bijvoorbeeld in Arnhem he geval waar een groo park binnen de isochroon lig. De bruo FSI is er vrij laag, maar de neo FSI is wel relaief hoog. Verdichen in he saionsgebied zal dus waarschijnlijk lasiger zijn dan in saionsgebieden waar zowel de bruo als de neo FSI laag zijn. De GSI geef inzich in hoeveel ruime er over is binnen he bebouwbare gebied. Als de GSI laag is dan is da een eken da er misschien relaief makkelijk verdich kan worden. Er kan dan namelijk gewoon bijgebouwd worden. Als de GSI erg hoog is, is er weinig open ruime en zal verdiching eerder gevonden moeen worden door sloop en (dichere) nieuwbouw of opoppen. Een andere mogelijkheid om e verdichen is he vergroen van he bebouwbare gebied. Da kan bijvoorbeeld door he bebouwen van nueloos geworden rangeersporen, zoals gebeur in Spoorzone projecen. In de abellen hiernaas (p. 34) is e zien da de bruo FSI in Zwolle veel lager is dan de bruo FSI in Den Bosch. Hezelfde geld voor de neo FSI. Ook is e zien da er in Amersfoor waarschijnlijk makkelijker verdich kan worden dan in Delf. De neo FSI is er lager en de neo GSI ook. In de analyse hebben we naar een gemiddelde voor he hele gebied binnen de 1200 meer isochroon gekeken. Maar binnen he gebied kunnen groe verschillen opreden. Door e kijken naar de dichheid in bepaalde gebieden rond he saion, word duidelijk waar al vrij diche bebouwing is en waar (nog) nie. FSI = Floor Space Index = vloeroppervlak (bvo) / gebiedsoppervlak. GSI = Ground Space Index = bebouwd oppervlak / gebiedsoppervlak. Noo 3 Mea Berghauser Pon, Per Haup, 2010, Spacemarix, NAI publishers (eks en afbeeldingen) 35

19 m Nijmegen Verdichingspoenieel Poenieel Saionsgebied suburban compac ciy Vereniging Delameropool - Feb Nijmegen Verdiching Poenieel De neo FSI aan de weszijde en ooszijde van he saion. Nieuwbouwprojecen zijn gearceerd. Vereniging Delameropool - Feb : Legend Mariana Faver - Vereniging Delameropool - Maar 2012 m Floor Space Index Verdiching acher he saion in Den Bosch (Paleiskwarier) op een voormalig bedrijfserrein Verdichingspoenie aan de acherkan van he saion in Tilburg Hoge dichheden in heel verschillende bebouwingsypologiën: links Roerdam, rechs Haarlem De afbeelding linksboven op de pagina hiernaas (p. 36) laa zien wa de dichheid is in een zesal cirkels rond he saion in Nijmegen (voor he gemak is hier nie gewerk me isochronen). Opvallend is da de dichheid aan de cenrumzijde veel hoger is dan aan de weszijde. Di beeld is vaker e zien rond saions, zeker in hisorische seden. Aan de acherkan van he saion val dus veel e winnen. In principe kun je hier gemakkelijker exra vierkane meers onwikkelen. Een andere indicaie voor verdichingsmogelijkheden is de (overheersende) bouwperiode. Deze is eveneens in kaar gebrach voor een ienal saionsgebieden (zie de dubbele pagina hierna op pagina 38 en 39). Hoewel ook in di geval alijd naar specifieke siuaies gekeken moe worden, kunnen we op basis van he kaarmaeriaal wel globaal uispraken doen over hersrucureringsmogelijkheden in he algemeen en verdichingsmogelijkheden in he bijzonder, afhankelijk van de overheersende bouwperiode in een gebied. In gebieden me 18e, 19e en vroeg 20 e eeuwse bebouwing zal nie snel grooschalige hersrucurering plaas vinden, vanwege de kleinschaligheid van deze bebouwing, de aanwezigheid van monumenale panden en vanwege he vaak versnipperde eigendom. Groe verdichingsoperaies zijn daardoor onwaarschijnlijk in di soor gebieden, enzij er sprake is van groere erreinen, zoals leegkomende fabriekserreinen. He Paleiskwarier in Den Bosch is hier een goed voorbeeld van. He lig op voormalig bedrijfserrein de Wolfsdonken, gebouwd aan he begin van de winigse eeuw. In Arnhem is een minder bekend en ook kleinschaliger voorbeeld e vinden, namelijk Park Sonswijck, een woonbuurje in relaief hoge dichheid op de plek van he voormalige Diaconessehuis da gebouwd werd aan he eind van de 19e eeuw. Door de bouwechnische saa van veel gebouwen en de vaak maige kwaliei van de openbare ruime zijn wijken ui de jaren 50, 60 en soms ook 70 vaak al aangepak. Di heef weinig verdiching opgeleverd. Hoewel er veel openbare ruime was, was de dichheid vaak relaief hoog door de gesapelde bouw. Bij de vernieuwing van de Bijlmermeer bijvoorbeeld is de woningdichheid in de afzonderlijke buuren slechs me 10% verhoogd. In de oale wijk word meer verdich door e bouwen langs hoofdinfrasrucuur en in de hoofdgroensrucuur (randen van he Bijlmerpark). Bij kleinere buuren ui deze periode zullen di soor verdichingsmogelijkheden er minder zijn. In gebieden ui de jaren 70 en 80 liggen vooral hersrucureringskansen (en ook verdichingskansen) op verouderde fabriekserreinen. Woonbuuren ui die ijd lenen zich minder voor hersrucurering door he versnipperde eigendom. Aan de andere kan zijn hier soms brede groensroken langs hoofdonsluiingswegen, die mogelijk bebouwd zouden kunnen worden. Gebieden ui de jaren 90 en laer zijn in principe e nieuw om in aanmerking e komen voor sloop en nieuwbouw. Er besaan wel mogelijkheden o opoppen en bijbouwen. Op he eerse gezich lijken er in Gouda, Groningen en Maasrich, gezien de bouwperiodes van gebieden in de omgeving van he saion, kansen e liggen voor hersrucurering en verdiching. Advies Verhoog de bebouwingsdichheid rond saions Le hierbij op indicaies die volgen ui de dichheidsmaen FSI en GSI Rich je ook op de acherkan van he saion Benu verdichingsmogelijkheden op leegkomende plekken, zoals fabriekserreinen Probeer elke kans o verdiching in he saionsgebied e verzilveren, ook als he om kleine plekken gaa

20 Verdiching Poenieel Verdiching OnderzoekPoenieel Onderzoek Leiden Cenraal Leiden Delf Cenraal Dordrech Delf Gouda Dordrech s Herogenbosch Gouda Arnhem s Herogenbosch Nijmegen Arnhem Groningen Nijmegen Maasrich Groningen Devener Maasrich Devener FSI ne FSI ne Tijd Tijd Grondgebruik Grondgebruik Nieuwe Besemming Nieuwe Besemming Deel 2 Analyse omgevingskenmerken 38 39

21 Opbouw Newerkwaarde Opbouw newerkwaarde Arnhem Leiden Deel 2 Analyse omgevingskenmerken Aanbod openbaar vervoer 40 Groningen Amersfoor Haarlem Breda Zwolle Nijmegen Schiedam Cenrum s Herogenbosch Hilversum Roerdam Lombardijen Dordrech Gouda Apeldoorn Den Haag Laan van NOI Roerdam Blaak Almere Cenrum Delf Devener Roerdam Alexander Maasrich Zoeermeer Voorburg Rijswijk Zwijndrech Roerdam Noord Den Haag Ypenburg Roerdam Zuid Zoeermeer Oos Den Haag Moerwijk Voorschoen Den Haag Mariahoeve Dordrech-Zuid Barendrech De Vink Nieuwerkerk a/d IJssel Capelle Schollevaar Gouda Goverwelle Delf-Zuid newerkwaarde Verbindingswaarde Trein Onsluiingswaarde Trein Verbindingswaarde Keen Onsluiingswaarde Keen Voor alle 40 saions is de zogenaamde newerkwaarde OV bekeken. Me de newerkwaarde word aangegeven hoe goed he saion e bereiken is me he openbaar vervoer. Er word gekeken naar he aanal rein- en busverbindingen (en als aanwezig ram en mero) en hun riching en frequenie. Daarbij vind een weging van de verschillende sooren OV plaas; een rein krijg meer punen dan een bus en een HSL meer dan een inerciy. De grafiek op pagina 42 waar de newerkwaarde OV is afgeze egen he aanal in- en uisappers laa een heel serk verband zien. Hierbij is sprake van een wisselwerking. Hoe beer he aanbod van openbaar vervoer is, hoe meer reinreizigers er gebruik van zullen maken. Maar ook: hoe meer reinreizigers er zijn, hoe sneller he aanbod van openbaar vervoer verbeerd zal worden. Te zien is da sommige saions hun reizigers relaief goed bedienen (de saions onder de lijn) en sommige saions juis relaief veel reinreizigers hebben gezien hun openbaarvervoersaanbod. Uischieers zijn Leiden me heel veel reizigers gezien he OV-aanbod en Roerdam Lombardijen me heel weinig reinreizigers gezien he oale OV-aanbod. Een ander verband da is gevonden is hoe meer reinreizigers er zijn, hoe kleiner he aandeel voegangers in de modal spli van he voor- en naranspor. Da val e verklaren doorda he aanbod van bus, ram en mero groer word als er meer reinreizigers zijn. Bus, ram en mero concurreren namelijk me de benenwagen. De grafiek op pagina 43 laa dalende lijnen zien: hoe beer he aanbod is van bus, ram en mero, hoe kleiner he aandeel voegangers in he voor- en naranspor. Nu is he nie de bedoeling om he aanbod van bus, ram en mero e verkleinen, zoda er meer mensen gaan lopen. Daarmee schieen we ons andere doelvoorbij, namelijk meer reinverkeer genereren (en kose van de auo). He gevonden verband ussen aanbod van bus, ram en mero en he aandeel voegangers, doe vermoeden da de bus ook gebruik word voor relaief kore en in principe beloopbare afsanden. Een mooie es had gedaan kunnen worden in Abcoude, waar o voor kor geen enkele bus kwam en he aandeel voegangers in de modal spli van he voor- en naranspor erg hoog was. Inmiddels rijd er een bus en zal he aandeel voegangers waarschijnlijk dalen. De vraag hierbij is: zijn er exra reinreizigers bij gekomen die me de bus komen of zijn er evenveel reinreizigers, maar gaan mensen nu me de bus erwijl ze vroeger nog liepen? Waarschijnlijk is beide een beeje waar: er zijn exra reinreizigers bij gekomen die he saion eers e ver vonden om naaroe e lopen en er zijn mensen die alijd al naar he saion liepen, maar nu ui gemak of ijdswins de bus nemen. Op zichzelf is er nie zoveel mis me de bus (of de ram of de mero), maar lopen blijf och beer: voor de gezondheid, voor he milieu en voor de poremonnee. He verbeeren van voegangersroues kan helpen mensen in ieder geval over kore afsanden e laen lopen. In Londen is voor de Olympische spelen veel werk gemaak van voorzieningen voor voegangers me als doel nie alleen de sad voegangersvriendelijk e maken en daarmee gasvrij, maar ook om e voorkomen da de mero overvol zou raken. Daarom zijn voegangersvriendelijke sadsplaegronden gemaak (zie p. 80 en 81), waarbij duidelijk saa aangegeven hoe ver een mero saion lopen is. Vaak denken mensen namelijk da de mero sneller is, onder andere door de verekening van afsanden op de Londense ubemap, erwijl he egendeel he geval is: voorda je beneden ben, een kaarje heb gekoch, op de mero heb gewach, in de mero heb gezeen en weer boven ben, was je er e voe al lang gewees. Ook in Nederland 41

22 in en uisappers Leiden Den Bosch Arnhem Nijmegen Haarlem Amersfoor Groningen Zwolle Delf Breda Maasrich Gouda Almere Hilversum Devener Dordrech Apeldoorn Roerdam Alexander Schiedam Cenrum Den Haag Laan van Nieuw-Oos-Indie Roerdam Blaak Rijswijk Zoeermeer Roerdam Lombardijen Zwijndrech Barendrech Voorburg Delf Zuid Roerdam Noord 0 R² = 0,75987 Roerdam Zuid Gouda Goverwelle newerkwaarde OV Percenage Voor en Naranspor lopend 90% VTR_LOPE_1 NTR_LOPE_1 80% Lineair(VTR_LOPE_1) Delf Zuid Lineair(NTR_LOPE_1) 70% Gouda Goverwelle 60% Leiden Arnhem 50% Groningen Gouda Goverwelle 40% Delf Zuid 30% Nijmegen Arnhem Nijmegen Groningen 20% Leiden 10% R² = 0,32906 R² = 0, % Newerkwaarde BTM In de newerkwaarde OV word he oaal aanbod van openbaar vervoer me rein, bus ram en mero uigedruk. In deze grafiek is de newerkwaarde OV van de verschillende saions uigeze egen he aanal in- en uisappers op da saion. Newerkwaarde van bus, ram en mero (BTM) afgeze egen he percenage mensen da loop naar he saion (VTR) en he percenage mensen da loop van he saion naar de eindbesemming (NTR). Er is een negaief verband: hoe beer he aanbod van bus, ram en mero, hoe minder mensen er lopen van en naar he saion. Saionsnamen zijn weggelaen vanwege geheimhoudingsplich jegens NS. 42 is soms sprake van overvolle bussen, rams en mero s. Naar verluid gaan veel mensen vanaf saion Hollands Spoor me de ram naar de megasores, omda ze denken da he ver lopen is. Da is makkelijk e verhelpen door beere informaie e geven. Als er een duidelijke roue saa aangegeven me loopijd (in plaas van afsand), dan kun je mensen verleiden e gaan lopen. Advies Verbeer he openbaar vervoersaanbod om meer reinreizigers e rekken Doe da vooral bij saions die hun reizigers relaief slech bedienen (de saions boven de gemiddelde lijn). Verbeer voegangersroues, zoda reinreizigers over kore afsanden lopen in plaas van me bus, ram of mero e gaan Zorg voor goede informaie over roues, reisijden en loopijden, zoda mensen inzich krijgen in hoe ze kunnen lopen en welke vorm van vervoer sneller is. Definiie Newerkwaarde OV Newerkwaarde = verbindingswaarde + onsluiingswaarde De verbindingswaarde besaa ui he aanal punen da een saion verdien als de bereffende modaliei aanwezig is. HSL 200 snelle rein (inerciy) 100 lighrail 75 bussaion/ram (hale bij saion) 25 De onsluiingswaarde is een maa voor he aanal richingen van waarui de bereffende modaliei he saion onslui en word als volg berekend: onsluiingswaarde = 0,2 * verbindingswaarde * he aanal richingen. De definiie van de Newerkwaarde OV is bepaald door Sprinsad, een iniiaief van de Vereniging Delameropool. 43

23 newerkwaarde OV Deel Voorschoen Roerdam Lombardijen Barendrech Gouda Goverwelle Zwijndrech De Vink Delf Zuid Schiedam Cenrum Voorburg Rijswijk Gouda Roerdam Alexander Zoeermeer Breda Arnhem Maasrich Roerdam Noord Amersfoor Apeldoorn Almere Zoeermeer Oos Den Haag Mariahoeve Roerdam Zuid Hilversum Devener Haarlem Leiden Nijmegen Zwolle Den Bosch Dordrech Delf Den Haag Moerwijk Groningen Den Haag Laan van Nieuw-Oos-Indie Roerdam Blaak R² = 0, inwoners + werknemers Newerkwaarde van he oale OV-aanbod afgeze egen he aanal inwoners en werknemers binnen 1200 meer van he saion. Er is een posiief verband: hoe meer inwoners en werknemers, hoe beer he aanbod van openbaar vervoer. Analyse omgevingskenmerken poenie voor verdiching aanbod openbaar vervoer verbeeren Knoop en Plaas-model van L. Berolini (Berolini, L. (1999) Spaial Developmen Paerns and Public Transpor: The Applicaion of an Analyical Model in he Neherlands in: Planning Pracice & Research, Vol. 14, No. 2, , 1999 Deel 2 Analayse omgevingskenmerken Openbaar vervoersaanbod en dichheid In de figuur hiernaas is voor 40 saions de newerkwaarde OV afgeze egen he aanal inwoners en werknemers binnen he gebied van 1200 meer om de saions. De diagonaal geef aan waar he aanal inwoners en werknemers evenredig is me de kwaliei van de openbaarvervoersverbindingen. Deze lijn is ne als bij de andere grafieken slechs gebaseerd op de waarden van onze 40 saions. Als we andere saions zouden oevoegen voor de berekening van diagonaal, dan zou deze lijn een ander verloop kunnen krijgen. Bij oevoeging van de vier groe saions, die een relaief hoge newerkwaarde OV hebben, zou de lijn seiler verlopen. Hoewel de grafiek dus slechs een relaieve waardheid verbeeld, geef hij wel inzich hoe de verhouding ussen aanal inwoners plus werknemers en de newerkwaarde-ov van een bepaald saion is en opziche van andere saions ui he onderzoek. We denken da he gunsig is om he aanal inwoners + werknemers in balans e brengen me de OV-bereikbaarheid. He lijk logisch om ergens waar weinig mensen wonen en werken, ook weinig OV-aanbod e hebben en waar veel mensen wonen en werken ook he bijbehorende groere OV-aanbod e hebben. Als de OV-bereikbaarheid goed is en he aanal inwoners + werknemers laag, word de poenie van he knooppun nie benu. Als he aanal inwoners + werknemers hoog is en de OV-bereikbaarheid laag, dan zullen de reinen overvol zien, of gaan mensen ui nood maar me de auo. Me andere woorden: in saionsgebieden die onder de lijn liggen moe he aanbod van openbaar vervoer verbeerd worden en in saionsgebieden die boven de lijn liggen, zouden meer mensen moeen wonen en werken om de knooppunwaarde opimaal e benuen. Ook bij saions die rond de diagonaal liggen is he mogelijk maaregelen e nemen: de uidaging is de diagonaal e volgen en verhoging van he aanal inwoners en werknemers gepaard e laen gaan me verbeering van he openbaar vervoersaanbod. Een voorbeeld: Rond Roerdam Blaak wonen en werken relaief veel mensen, erwijl he OV aanbod relaief slech is. Di zou in principe moeen verbeeren, ware he nie da Roerdam CS op loopafsand lig. Di voorbeeld maak nogmaals duidelijk da deze grafieken nie klakkeloos kunnen worden gebruik, maar da er voor verbeeradviezen alijd gekeken moe worden naar de specifieke siuaie. Da geld bijvoorbeeld ook voor Leiden. Daar is he aanbod van openbaar vervoer hoog in relaie o he aanal inwoners en werknemers, maar di aanbod is nodig is voor he vervoeren voor de groe hoeveelheid bezoekers. In Arnhem lijk he wel goed om he aanal inwoners en werknemers (en/of bezoekers) e vergroen, omda da aanal erg laag is gezien de goede kwaliei van he OV aanbod. daarbij moe worden opgemerk da de OV-newerkwaarde in Arnhem onder andere zo hoog is doorda de HSL er sop. He kan zijn da di fei overgewaardeerd word in de berekening van de OV-newerkwaarde, maar ook da he OV aanbod in Arnhem nog lang nie goed genoeg benu word. Advies Breng OV-aanbod en personendichheid me elkaar in balans Le hierbij op specifieke gevallen, waarbij groe aanallen bezoekers een reden kunnen zijn voor een bovenproporioneel goed OV-aanbod. Als er balans is, kan he knooppun verserk worden door zowel he openbaarvervoersaanbod e verbeeren als he aanal inwoners, werknemers en bezoekers e verhogen. 45

24 Deel 2 Analyse omgevingskenmerken Analyse sraenparoon me space synax Deel 2 Ui onderzoek blijk da de meese voegangers kiezen voor een eenvoudige direce roue, in plaas van een complexe indirece roue ookal is de complexe roue korer. x Space Synax is een mehode om weer e geven hoe een sraenparoon in elkaar seek. He is een op GIS (Geographical Informaion Sofware) gebaseerd programma da slechs op basis van he sraenparoon voorspellingen doe over verkeerssromen. He programma is bruikbaar voor verschillende vervoerswijzen. Wij hebben he ingeze voor de voeganger. He idee acher de heorie van space synax is da seden (of sadsdelen) geanalyseerd kunnen worden als een newerk van keuzemogelijkheden. Door middel van kaaren kunnen de onderlinge bereikbaarheid en samenhang van sraen weergegeven worden. De spacesynaxmehode kan gebruik worden om e kijken welke sraen een groe kans hebben da er veel mensen naaroe lopen en welke sraen een groe kans hebben da er veel mensen doorheen lopen. Di zijn wee verschillende analysemehoden. Wij kijken naar de spacesynaxwaarde die aangeef hoe groo de kans is da er veel mensen door die sraa heen lopen, de zogenaamde choice waarde. Me deze waarde is een verband aangeoond me he aandeel voegangers in de modal spli van he naranspor. Bij de choicewaarde is de parallel e rekken me he laen sromen van waer door een bepaald newerk. Ieder sukje sraa krijg een hoeveelheid waer e verwerken. Bij iedere kruising verdeel de sroom zich over de sraen ne zo lang oda alle sraasegmenen in he newerk zijn bereik. Deze procedure word voor ieder segmen in he sraenparoon herhaald. Een brug die wee buuren er weerszijden van een rivier verbind, is een voorbeeld van een sraasegmen me een hoge choice-waarde. In spacesynax analyses, waaronder de choice analyse, worden verschillende aannames gebruik over hoe mensen door een sraenparoon navigeren. Zo is gevonden da de meese mensen een voorkeur hebben voor simpele roues, waarbij je nie e vaak de boch om moe. Hierdoor scoren lange, reche lijnen hoog op de spacesynax schaal. De analyse resuleer in een kaarbeeld me gekleurde sraen, waarbij geel aangeef da de spacesynaxwaarde laag is en daar dus relaief weinig mensen zullen lopen en rood aangeef da de spacesynaxwaarde hoog is en daar relaief veel mensen zullen lopen. De kleuren erussenin spreken dan voor zich. Saionsnaam Choice 800 m Zwijndrech 5,40 Rijswijk 3,93 Breda 3,00 Devener 2,93 Hilversum 2,75 Apeldoorn 2,57 Almere 2,43 Delf 1,69 Haarlem 1,65 Dordrech 1,60 Maasrich 1,52 Amersfoor 1,38 Gouda 1,21 Zwolle 0,72 Groningen 0,46 Leiden 0,34 Arnhem 0,19 Zoeermeer Oos -0,18 Nijmegen -0,21 De spacesynax choice-waarde van de saionssraa vergeleken me de mediaan van de spacesynax choice-waarde van alle andere segmenen binnen de 800 meer isochroon rond he saion. Analyse omgevingskenmerken 46 47

25 Deel 2 48 Choice A Aanal sraasegmenen: Gemiddelde choice waarde: Toale sraalenge: Choice 800 A3 Analyse omgevingskenmerken Spacesynax choice waardes van sraasegmenen in de 800 meer isochroon: Nijmegen Nijmegen Space Synax Choice Index: -0, Spacesynax Aanal sraasegmenen: choice waardes van sraasegmenen in de 800 meer Gemiddelde choice waarde: isochroon: Toale sraalenge: Devener Devener Space Synax Choice Index: 2, Bron: TUDelf 2012 Bing maps Bron: TUDelf 2012 Bing maps Ui eerder onderzoek is gebleken da spacesynax een heel goede voorspeller is waar de meese mensen lopen. De mehode kan dan ook goed gebruik worden om e zien wa bijvoorbeeld geschike locaies voor winkels zijn. In onze analyse hebben we gekeken of space synax ook van invloed is op he aanal mensen da loop van en naar he saion en of he van invloed is op he oale aanal reinreizigers. Om da e kunnen doen is he kaarbeeld veraald in een spacesynaxscore per saionsgebied. De spacesynax index volg ui de vergelijking ussen de spacesynaxwaarde van de saionssraa (de sraa die door he saion heen gaa, meesal de perronunnel of saionsraverse) en de mediaan (een soor gemiddelde) van de spacesynaxwaardes van alle andere sraadelen binnen de bereikbaarheidisochroon. De score geef aan hoe goed en logisch he saion gelegen is in he sraenparoon van een sad. Bij een posiieve waarde lig he saion beer en logischer dan gemiddeld in die sad, bij een negaieve waarde juis ongunsiger dan gemiddeld. Ui de daabase-analyse blijk da de spacesynax choice binnen de 800 meer bereikbaarheidsisochroon bepalend is voor he aanal mensen da loop van he saion naar de eindbesemming. Da beeken da als de saionssraa qua choice-waarde relaief goed lig in he sraenparoon binnen de 800 meer isochroon en dus een hoge choiceindex behaal, je kun verwachen da er meer mensen van he saion naar hun eindbesemming lopen. Een sraasegmen me een hoge choicewaarde is vaak de korse roue ussen verschillende herkomsen en besemmingen in zijn omgeving. Omda in een spacesynax analyse specifieke herkomsen of besemmingen (zoals saions) nie worden meegenomen, beeken deze uikoms da meer mensen van he saion naar hun eindbesemming lopen als er in he algemeen meer mensen lopen door de saionssraa. Of da nou naar he saion is of ergens anders naar oe, waar je ook via die sraa kun komen. Nijmegen heef de laagse spacesynaxscore van alle onderzoche saionsgebieden. Da beeken da de saionssraa, in di geval de perronunnel een relaief lage choice-waarde heef. Zo laag da de index die deze waarde vergelijk me de mediaan van de waarde van alle andere sraasegmenen negaief uipak. Di kan verklaard worden ui he fei da de perronunnel geen acheruigang heef en da er hier vlak naas elkaar drie roues lopen die nagenoeg dezelfde punen verbinden. Naas de perronunnel lig namelijk een groere unnel voor auoverkeer, waarbij er wee unnelbuizen besemd zijn voor voegangers. In de gebruike mehode worden soepen er weerszijden van een sraa als één segmen gezien. In di geval gelden de beide unnelbuizen als wee apare segmenen. De choice waarde van de perronunnel word daardoor kleiner (er zijn namelijk alernaieven vlakbij en parallel). Een andere verklaring is da op de perronunnel en oevoerroues weinig andere segmenen uikomen. Hoewel de spacesynax choice index nie allesbepalend is (he aanbod bm speel bijvoorbeeld ook een groe rol), is he aandeel voegangers in de modal spil van he narasnpor in Nijmegen inderdaad erg laag. Devener heef juis een hele hoge score. He kaarbeeld laa zien da de saionssraa (hier de perronunnel) een relaief hoge choice waarde heef en opziche van de choicewaardes van de andere sraasegmenen binnen de 800 meer isochroon. De verwaching is daarom da daar relaief veel mensen zullen lopen. da lijk ook logisch gezien de hoeveelheid onderdoorgangen. Hier speel de barrièrewerking van he spoor, gecombineerd me de ligging van de singel een belangrijke rol. Devener heef dan ook inderdaad een hoog aandeel voegangers in de modal spli van he naranspor. Vreemde uischier is Breda. De spacesynaxindex is hoog, maar he aandeel voegangers in he naranspor is juis laag. Di kan in ieder geval deels verklaard worden vanui he goede aanbod van bussen. Mogelijk speel de sleche kwaliei van perronunnel een rol. Deze is erg lang en onaanrekkelijk. 49

26 Voesporen rond he saion Voorbeeldenboek Deel 3 Saionsomgevingen 50 51

27 Leiden Dordrech Deel 3 Saionsgebieden Saionsgebied Zwolle Breda s Herogenbosch In di deel focussen we op een aanal meer ruimelijke kenmerken van cenrale saions van middelgroe seden. In he algemeen liggen deze saions ne buien de sadswal of sadsmuren. Hierdoor is er sprake van een duidelijke cenrumzijde en een acherzijde. De spoorbundel, vaak gelegen op een spoordijk, vorm een barrière ussen beide sadsdelen. Tussen he hisorische cenrum en he saion is enige afsand, meesal een meer of 500. Doorda er een ringweg om he cenrum heen lig en he saion daar ne buien lig, moe je als voeganger deze ringweg overseken. Nijmegen Amersfoor Maasrich Hoewel er veel overeenkomsen zijn ussen de siuaies in de onderzoche seden, zijn er ook verschillen. In sommige seden kom je preig op he saion aan en loop je zo naar he cenrum, in sommige seden kom je aan op een onoverzichelijk of zelfs unheimisch plein en heb je geen idee waar je heen moe. Ook is in sommige seden de spoorbundel veel meer een barrière in de sad dan in andere. Al deze aspecen worden belich in di hoofdsuk. Waar is he goed geregeld en waar nie? Hoe kan he beer? Devener Alkmaar Haarlem Naas specifieke saionssiuaies komen ook meer algemeen geldende regels en adviezen aan bod, die maken da een sad voegangervriendelijk word. Daarbij gaa he over bebouwing en inriching van de openbare ruime. Gouda 52 53

28 Saionsnaam Hilversum Delf Almere Cenrum Devener Apeldoorn Leeuwarden Tilburg Haarlem Alkmaar Gouda Dordrech Arnhem Herogenbosch 's Breda Leiden Cenraal Amersfoor Nijmegen Eindhoven Maasrich Groningen Zwolle 54 dike spoorbundel De dike van de spoorbundel er plaase van he saion in meers Saionsnaam Delf Hilversum Almere Cenrum Apeldoorn Devener Leeuwarden Tilburg Haarlem Alkmaar Gouda Dordrech Maasrich Groningen Arnhem Amersfoor Leiden Cenraal Herogenbosch 's Eindhoven Breda Zwolle Nijmegen Principe me he spoor op een dijk en saion op maaiveld Principe me he spoor op maaiveld, overgang op +1 Deel 3 Saionsomgevingen lenge unnel De lenge van de spoordoorgang er plaase van he saion in meers Saionsnaam Almere Cenrum Haarlem Delf Gouda Groningen Leiden Cenraal Hilversum Arnhem Leeuwarden Devener Apeldoorn Maasrich Dordrech Amersfoor Herogenbosch 's Breda Eindhoven Alkmaar Zwolle Tilburg Nijmegen onderdoorgangen 7,13 3,50 3,27 2,92 2,81 2,50 2,47 2,09 2,08 2,07 2,01 2,01 1,78 1,66 1,65 1,65 1,63 1,60 1,25 1,25 1,24 He aanal spoordoorgangen per srekkende kilomeer spoorbundel Principe me he spoor op poen en saion op maaiveld Principe me he spoor in een unnel en saion op maaiveld Deel 3 Saionsomgevingen He spoor als barrière De dike van de spoorbundel en de hoeveelheid en lenge van unnels en overgangen geven samen een goed inzich in hoeverre de spoorlijn een barrière vorm in een sad. In de abellen hiernaas (p. 54) val he volgende op: 1. De dike van de spoorbundel (er plaase van he saion) varieer enorm. Van ongeveer 30 meer in Delf en Hilversum o 170 meer in Zwolle. In Zwolle val op da er enorm veel rangeersporen zijn. Da is nodig omda in Zwolle heel veel richingen samenkomen. 2. De lenge van spoorovergangen of onderdoorgangen varieer nog meer. In Delf en Hilversum zijn de unnels he kors. Nijmegen span de kroon, erwijl de spoorbundel hier nie zo breed is. Di kom omda in Nijmegen ook he hele bussaion onderunneld is. Ook Breda is een negaieve uischieer me een unnel van 160 meer lang. 3. De hoeveelheid onderdoorgangen (of overgangen via passerelles) verschil minder serk. Meesal zijn er ongeveer 5 over- of onderdoorgangen binnen de 1200 meer cirkel. Di kom dan neer op 2 à 3 overgangen per srekkende kilomeer spoor. Posiieve uischieer is Almere me 14 onderdoorgangen. Di kan doorda de spoorlijn op poen saa. Aan de dike van de spoorbundel val nie veel e doen. Als er ergens veel reinen komen, heb je nu eenmaal veel sporen naas elkaar nodig. He weghalen van rangeersporen is in sommige gevallen mogelijk. Di word ook gedaan in he kader van de Spoorzone projecen. In Zwolle is he onmogelijk rangeersporen weg e halen of e verleggen naar een minder cenraal gelegen plek. Na Urech Cenraal komen in Zwolle de meese richingen samen. He weghalen of verplaasen van rangeersporen zou he onmogelijk maken de huidige diensregeling me zoveel reinen in zoveel richingen ui e kunnen voeren. De lenge van spoorovergangen of onderdoorgangen is voor een groo deel een gevolg van de dike van de spoorbundel. He fijnse is nauurlijk een overseek op maaiveld, zoals in Leeuwarden. Zo gauw he spoor ies inensiever gebruik word, word di onmogelijk en krijgen we e maken me unnels en passerelles. Hoewel sijgen en dalen alijd vervelend is, vormen passerelles zijn nie zo n heel groo probleem, omda hier voldoende daglichoereding en uizich is. Tunnels zijn veel vervelender. Deze ervaren mensen vaak als nare ruimen, zeker als ze lang zijn en er geen daglichoereding mogelijk is. Verkoren kan vaak nie. Verbeeren kan wel. In de eerse plaas is he preig als er wee uigangen zijn. Die zijn er bijna alijd, maar nie in Tilburg. Daar is geen acheruigang en loop de perronunnel dood. In Nijmegen kun je alleen naar de acherzijde van he saion door vanui de perronunnel of vanaf he saionsplein via een rap naar een parallel gelegen unnel e gaan en deze ui e lopen. In Breda is er wel een unnel die doorloop naar acheren maar me een knik erin die he onmogelijk maak de unnel e overzien. De uisraling van de unnel en he daarmee samenhangende gevoel van onveiligheid zijn een weede pun. De verschillen zijn wa da beref groo. Een leuk egelparoon is nog wel he minse, maar help nie veel in de beleving. Kunsoepassingen zijn een sap in de goede riching, maar he help pas ech als er daglich is, zoals in Apeldoorn en/of funcies, zoals de fiesensalling in Hilversum. De hoeveelheid spooroverseken is vooral voor voegangers en fiesers van belang. Hoe meer overseken er zijn, hoe fijnmaziger he sraenparoon en hoe minder je hoef om e 55

29 Lange, saaie unnel in Nijmegen Een funcie in de unnel geef afwisseling en ogen op sraa. (Hilversum) Kunsoepassing aan de buienkan van de unnel (Apeldoorn) Deel 3 Spoor op poen in Delf: de auo kan er nie vaak onderdoor, maar de voeganger wel (hoewel ussen geparkeerde auo s door) Passerelle in Zwolle Kore, brede unnel in Arnhem lopen (of e fiesen). In principe is fijnmazigheid een goede zaak. In he geval van unnels lig di ies anders, omda he voor je gevoel van veiligheid ook preig is als er andere mensen zijn. Hoe meer unnels er zijn, hoe minder mensen er per unnel doorheen lopen of fiesen en hoe onveiliger die unnel beleefd kan worden. He oevoegen van unnels is in veel gevallen sowieso lasig. Doorda de bebouwing er weerszijden van he spoor vaak onafhankelijk van elkaar onwikkeld is me de bouwblokken vaak parallel aan he spoor, is de srucuur nie zomaar geschik voor exra doorseken. De ligging van he spoor is een ander gegeven da de barrièrewerking mede bepaal. In Leeuwarden bijvoorbeeld lig he spoor gewoon op maaiveld en omda he spoor smal is, zijn de overgangen da ook. In veel seden lig he spoor op een dijk, waardoor he verhoogd lig en opziche van maaiveld. Als he spoor een suk hoger lig dan maaiveld dan vorm he nie alleen een funcionele, maar ook een visuele barrière in de sad. Zo n hoog gelegen spoor kan op een dijk liggen, maar ook op poen saan, zoals in Almere en nu nog in Delf. Je kun er dan wel onderdoor, maar he spoor saa wel heel erg in he zich. In Arnhem en Amersfoor is er zoveel reliëf da er een bijzondere siuaie onsaa. In Arnhem lig de hoofdingang min of meer op he niveau van de perronunnel. De acheringang slui juis aan op de passerelle. In Amersfoor lig de hoofdingang op maaiveld. Deze slui aan op een passerelle, waarvandaan je me een rap naar beneden moe om de acheruigang ui e kunnen. BIj geen van de onderzoche saions van middelgroe seden lag he spoor onder de grond. Er is wel een aanal kleiner saions in Nederland waarbij he spoor onder de grond lig (Roerdam Blaak, Rijswijk). Door he spoor ondergronds e leggen is de barrièrewerking nauurlijk he mins, zowel funcioneel als visueel. In Delf word hier momeneel hard aan gewerk. Een dure oplossing, maar een zegen voor de sad. Advies Versmal de spoorbundel indien mogelijk; ruim rangeersporen op Maak zowel een voor- als een acheruigang, liefs in een doorlopende reche lijn Verkor unnels zoveel mogelijk Maak unnels aangenamer door daglichoereding, funcies en kunsoepassingen De spoorunnel in Delf in aanbouw: weg barrière Gelijkvloerse, beveiligde spoorwegovergang in Leeuwarden Saionsomgevingen 56 57

30 Deel 3 Saionsomgevingen Amersfoor He saionsplein Nijmegen Haarlem Deel 3 Saionsomgevingen Langgerek plein Amersfoor Kaal, langerekplein me groe gaen in de pleinwanden in Nijmegen Nagenoeg vierkan, besloen plein in Haarlem De kwaliei van he saionsplein en de roue ussen saion en cenrum zijn belangrijk, zowel voor de dagelijkse bezoeker (of forens) als voor dagjesmensen. Zij plannen vaak ongeveer vier uur e blijven en 150 euro ui e geven, maar als de aankoms ongasvrij is en ze zich slech kunnen oriëneren, blijven ze maar wee uur en geven ze maar 75 euro ui. Als de aankoms juis wel gasvrij is en ze goed hun weg goed kunnen vinden, dan blijven ze langer en geven meer geld ui.1 Helaas zijn saionspleinen in Nederland over he algemeen geen fijne plekken om e verblijven. He zijn vooral verkeerspleinen, waar je graag zo snel mogelijk weer weggaa. Hoewel de ransferfuncie van een saionsplein belangrijk is, is de verblijfsfuncie da ook, zelfs als je er maar ien minuen ben. He saionsplein is één van de belangrijkse visiekaarjes van de sad. Doorda op een saionsplein zoveel verkeersbewegingen bij elkaar komen is he lasig deze allemaal e combineren en egelijkerijd nog ies van verblijfskwaliei e realiseren. Op sommige plekken luk di beer dan op andere. Di heef e maken me de organisaie van alle verkeerssromen, me de vorm van he plein, de wanden die he plein vormen en me de inriching. Ten eerse is he van belang een plein e maken me een menselijke maa, me enige vorm van besloenheid. Om hier inzich in e krijgen hebben we verschillende saionspleinen opgemeen. He saionsplein is daarbij gedefinieerd als de ruime voor he saion die bepaald word door pleinwanden. Meesal is da bebouwing, maar he kan ook beplaning zijn. In de abel is e zien da de oppervlakes van saionspleinen enorm uieenlopen. He plein in Nijmegen is ongeveer 10 keer zo groo als in Almere. Een groo plein is nie per definiie een probleem. He is wel zo da een plein me een groo oppervlak nie snel als een preig, gezellig plein zal worden ervaren. Di zi hem vooral in de mae van besloenheid. In Haarlem is de pleinruime (afgezien van de uisraling van de bebouwing) prima. In Nijmegen is de pleinruime veel minder preig. He verschil zi hem in de vorm (nagenoeg vierkan in Haarlem en langgerek in Nijmegen) en in de pleinwanden (rondom in Haarlem en me groe gaen in Nijmegen). Saionsnaam Almere Cenrum Alkmaar Gouda Herogenbosch 's Breda Maasrich Zwolle Arnhem Dordrech Hilversum Leeuwarden Haarlem Apeldoorn Delf Amersfoor Tilburg Nijmegen Devener Leiden Cenraal Eindhoven Groningen opp saionsplein He oppervlak van he saionsplein in m2 Noo 1 van der Spek, 2006: Opimizing Rouing and Safey for Pedesrians, a ool for Pedesrian Oriened Design, paper Walk 21 Melbourne

31 Zwolle Acherkan Zwolle Ook de organisaie van alle verkeersdeelnemers is in Haarlem beer geregeld. De fiesen saan allemaal onder de grond en de bussen saan voor de deur. In Nijmegen saan de bussen aan de ene kan van he opgeilde voegangersplein en saan de fiesen en axi s aan de andere kan. In principe werk he goed om fiesensallingen onder de grond e maken. Nadeel is da he voor fiesers ies lasiger is, omda ze naar beneden moeen lopen en da he moeilijker (maar zeker nie onmogelijk) is om bovenop de fiesensalling bomene planen. Di is wel van belang voor de uisraling van he plein. Er zijn ook oplossingen waarbij de bussen op een relaief besloen eigen plein saan. Soms is da een deel van de bussen, bijvoorbeeld alleen de sreekbussen. Hierdoor is he mogelijk he eigenlijke saionsplein besloener en minder langgerek e maken dan in een siuaie waarbij alles in één ruime naas elkaar gerangschik is. Di is bijvoorbeeld gedaan in Zwolle. Keulen haubbahnhof: bussen en auo s komen aan de acherkan van he saion, zoda he plein aan de voorzijde voor de voeganger is (foo van wikimedia) Acherkan Den Bosch Vaak is er helemaal geen plein, maar is er eerder sprake van een brede soep, zoals in Dordech De uisraling van de bebouwing rond he saionsplein en de inriching van he plein zelf spelen ook een belangrijke rol. De bebouwing is over he algemeen maig van uisraling, hoewel er nauurlijk uizonderingen zijn. Bij de inriching blijk he lasig voldoende ruime voor groen e vinden. He saionsplein is vaak een groe verharde vlake. Funcionele indeling van he saionsplein in Haarlem Soms is er ook een plein aan de acherzijde, maar meesal nie. De saionspleinen die aan de acherkan liggen hebben he makkelijker dan die aan de voorzijde, omda er nie zoveel verkeersbewegingen zijn. Zo zijn de pleinen in Den Bosch en Zwolle preig van vorm en verhoudingen en hebben ze een goed verblijfsklimaa. Groningen Deel 3 Fiesensalling onder he saionsplein in Haarlem Advies maak he plein nie e langgerek of zorg voor plaaselijke vernauwing breng fiesensallingen bij voorkeur ondergronds en maak pleinruime zorg voor samenhangende pleinwanden Funcionele indeling van he saionsplein in Amersfoor Saionsomgevingen 60 61

32 Deel 3 Saionsomgevingen De acherkan Roue aan de acherzijde van saion Nijmegen Cenrale roue door he Paleiskwarier naar he saion van Den Bosch Bij alle saions is er duidelijk een voor- en een acherkan. Meesal is aan de acherkan nie zoveel e beleven. Er lig een parkeererrein, een fiesensalling en daarmee is he klaar. Vaak begin dan een woonwijk. Soms lig er aan de acherkan een soor weede cenrum me zowel woon- als werkfuncies. Di laase is bijvoorbeeld he geval in Zwolle, Amersfoor, Leiden en Den Bosch. Vooral in Den Bosch en Leiden liggen er zulke groe belangrijke insellingen aan de acherzijde, da ech sprake is van he saion als een knooppun in de sad in plaas van als plek aan de rand van he cenrum. De poenie van he OV-knooppun word beer benu als aan beide zijden veel funcies zijn in een hoge dichheid. Di beeken nie da rusige woonbuuren aan acherzijden van saions gesloop moeen worden. Maar als de kans zich voordoe is hier reden o verdiching en funciemenging. Advies Maak van he saion een knoop in plaas van een plek aan de rand van de sad door verdichingskansen aan de acherzijde e benuen en funciemenging e verwezenlijken. Beseed ook aandach aan roues aan de acherkan. Ook hier komen mensen vandaan en gaan mensen naaroe. Bedrijfsruime en een groo parkeererrein domineren he beeld in Breda Gemengde onwikkeling aan de acherzijde van saions Amersfoor De kwaliei van roues van de acherzijde van he saion de buur in verschillen serk. Vaak lig er een woonsraa parallel aan he spoor en zijn er gewoon verschillende zijsraen vanaf die sraa. Er is dan geen sprake van een duidelijke hoofdroue. In Den Bosch is di wel zo. In de lijn van de passerelle lig een roue me daaraan verschillende funcies. In Nijmegen lig ook een hoofdroue in he verlengde van de unnel, maar die roue heef nauwelijks kwaliei, in ieder geval nie voor voegangers. Typische acherkan me fiesensalling en parkeererrein in Leeuwarden Onbegrijpelijke roue aan de acherkan van saion Gouda: he ziekenhuis is vlakbij, maar hoe moe je er moe komen? Misschien nie de veiligse en aanrekkelijkse roue, maar wel kor en duidelijk: he LUMC in Leiden Prachig park aan de acherzijde van he saion in Dordrech Deel 3 Saionsomgevingen 62 63

33 Deel 3 Saionsomgevingen Overseken Voegangersoverseekplaas over de busbaan in NIjmegen: geleidesrepen moeen he doen Duidelijke voegangersoverseekplaas bij he saion in Dordrech: soplichen en een zebra Voor een voeganger is he he gemakkelijks als hij helemaal nie hoef over e seken om op de plaas van besemming e komen. Als de besemming dichbij is en de wegensrucuur gunsig, dan kan da ook. In Almere bijvoorbeeld kom je als voeganger he saion ui en ben je direc in he winkelcenrum. De auosrucuur is er zo da er helemaal geen overseek nodig is. In de meese seden lig da anders. Omda er vaak een ringweg rond he cenrum lig en he saion ne daarbuien lig, moe je als voeganger vaak enminse één drukke weg overseken om in he cenrum e komen. De kruisingen zijn soms goed geregeld, maar soms ook helemaal nie. In Leiden, Den Bosch en Arnhem lig de weg verdiep, zoda je als voeganger nauwelijks merk da je een drukke weg overseek. Di is echer een hele dure oplossing. In Zaandam is de kruising ook ongelijkvloers, maar hier kom je als voeganger op niveau he saion ui en seek je de provinciale weg op niveau over. Daarna kun je winkelen op niveau één of afdalen naar maaiveld en verder winkelen. Ongelijkvloerse overseken waarbij de voeganger moe sijgen of dalen in plaas van de auomobilis, zijn nie aanbevelenswaardig. Sijgen en dalen is voor minder validen erg vervelend of zelfs onmogelijk als er alleen een rap is. Degenen die wel kunnen raplopen ervaren de ijd die ze nodig hebben om boven en weer beneden e komen als dubbel zo lang als gewone loopijd.1 de cenrumring, een singel die in wee keer moe worden overgesoken me nie op elkaar afgesemde soplichen. He overseken van de singel kos inclusief wachijden meer dan wee minuen. In Gouda is di beer: er is wel een drukke overseek me soplichen, maar hier zijn erugellampjes oegepas die de wachende voeganger laen zien hoe lang hij nog moe wachen. He wachen voel dan korer. In he algemeen geld da mensen prima zonder onworpen overseekplaas kunnen overseken als de rijsnelheid van auo s en bussen maar laag genoeg is. Een sraa waar maximaal 30 kilomeer per uur word gereden (en da is lang nie in elke 30 km zone he geval) word gezien als goed overseekbaar. 2 Bij he overseken van nog rusiger sraen zijn geen soplichen of zebra s nodig. Een goede oplossing is dan he doorrekken van de soep, zoda duidelijk word da de roue voor de voeganger doorloop en kruisende auo s moeen wachen. Noo 2 van der Hoeven, Smi, van der Spek, 2009: Sree level desires, discovering he ciy on foo: Pedesrian mobiliy and he regeneraion of he European ciy cenre, TU Delf / Deparmen of Urbanism Deel 3 Saionsomgevingen 64 De auo s gaan ondergronds en de voegangers lopen gemakkelijk door in Arnhem Meesal is de kruising gewoon gelijkvloers en is er een zebra, zijn er soplichen of een combinaie van de wee. Soms moe je meerdere keren overseken. Di kan gunsig zijn, doorda wee rusige wegen overseken gemakkelijker kan zijn dan één drukke weg. In Nijmegen lig di anders. Daar moe je eers de drukke busbaan overseken, zonder zebra of soplichen en vervolgens kruis je In Almere is de auo-onsluiing zo geregeld da je helemaal geen drukke weg hoef over e seken. Je saa meeen in he voegangersgebied van he cenrum. 65

34 Schuine overseek in Urech: de overseek voor voegangers ligin een schuine lijn ussen saion en Jaarbeurs. Voegangers naar he egenoverliggende kanoorgebouw (o.a. Agenschap NL), seken over me de fiesers, wa een kale groensrook me plassen o gevolg heef. In Haarlem seek je de busbaan over, dan een nie zo n drukke sraa en vervolgens heb je als voeganger voorrang over een doorlopende soep. De auo s ondergronds en de voegangers lopen gemakkelijk door in Den Bosch Soms worden overseken helemaal vergeen, wa kan leiden o erg gevaarlijke siuaies. Voegangers zijn namelijk nie geniegd om e lopen naar een minder gevaarlijke overseekplaas en nemen gewoon de korse roue, soms me gevaar voor eigen (en andermans) leven. Da gebeur bijvoorbeeld in Leeuwarden bij he bussaion, in Arnhem egenover he saion en ook bij he Nijmeegse bussaion. In de plannen voor he saionsplein in Nijmegen werd o voor kor alleen gekeken naar voegangerssromen van en naar he saion, maar werd nie gedach aan voegangers die langs he saion lopen. Gelukkig is inmiddels ook de voegangerssroom in de riching parallel aan he spoor in de plannen opgenomen. Advies Zorg voor een makkelijke overseek riching cenrum (of acherkan) Als de weg heel druk is, verdien een ongelijkvloerse kruising de voorkeur, waarbij de voeganger op maaiveld blijf of op niveau als er sprake is van een passerelle in he saion. Als di nie mogelijk is, zorg dan voor gunsig afgeselde soplichen (voldoende ijd, groene golf, afellampjes) Kijk naar oplossingen in de oale verkeerssrucuur, waarbij he verkeer anders door de sad geleid word waardoor de overseek voor voegangers makkelijker word. Kies bij rusiger kruisingen voor een doorlopende soep. Le op alle voegangerssromen: van en naar he saion, riching groe en kleinere besemmingen en ussen andere funcies onderling. Vergeen een overseek e maken ussen saion Arnhem en he egenover gelegen hoel en acherliggende funcies. In Zaandam blijf je als voeganger op he niveau van de passerelle, zoda de provinciale weg geen obsakel vorm. Deel 3 Saionsomgevingen 66 In Groningen word de overseek voor voegangers over de busbaan aangegeven me een felblauwe zone. 67

35 Deel 3 Saionsomgevingen Belangrijke roues Onduidelijke roue, maar me oriënaiepun Onduidelijke roue zonder oriënaie Duidelijke roue me oriënaiepun Duidelijke roue zonder oriënaie Als we willen da er meer mensen naar he saion lopen en van he saion naar hun eindbesemming is he belangrijk om duidelijke, veilige, aanrekkelijke roues e maken. Hierbij is de roue ussen saion en cenrum de belangrijkse, wan degene die he vaaks gebruik zal worden. In veel seden zijn ussen he saion en de hisorische sad grooschalige bebouwing en brede verkeersaders gerealiseerd die de roue naar he cenrum voor voegangers onaanrekkelijk maken. Vaak is nie duidelijk welke roue naar he cenrum gaa, de bebouwing is onaanrekkelijk, de roue is onveilig door de vele overseken of de inensiei van he overige verkeer, of de roue is lang en er zijn nauwelijks ruspunen, waardoor ouderen he nie zien zien zo n eind e lopen. sen al als je he saion uiloop. De roue naar he cenrum moe nie alleen duidelijk, maar ook veilig zijn. De verkeersveiligheid heef vooral e maken me de overseken, die hiervoor zijn besproken. Sociale veiligheid hang meer samen me funciemenging en inriching van de openbare ruime. Vervolgens moe de roue ook aanrekkelijk zijn. De aanrekkelijkheid van een roue word bepaald door de kwaliei van de openbare ruime en de bebouwing die erlangs saa. Advies Wijs sleuellooproues aan in de sad, bijvoorbeeld ussen saion en cenrum of belangrijke voorzieningen. Sel hieraan hoge eisen. Onduidelijke roue van saion naar cenrum in Alkmaar Deel 3 Saionsomgevingen 68 Duidelijke roue ivan saion naar cenrum in Maasrich Ten eerse is he van belang duidelijk e maken waar he cenrum is en een heldere roue ernaaroe e maken. Soms gaa da gemakkelijk doorda er een hoge kerkoren e zien is, waardoor iedereen wee da daar he cenrum is. He is dan minder belangrijk da er een heldere roue naaroe loop, omda de riching waarin je moe lopen och al duidelijk is. Soms lig er een sraa direc in de lijn van he saionsgebouw. Di is dan meesal ook de belangrijkse roue naar he cenrum. Da is bijvoorbeeld he geval in Den Bosch, Maasrich en Leiden. In Haarlem moe je kiezen welke roue je neem en hang he ervan af welke uigang je neem, welke roue he mees logisch is. De linker roue (gezien vanui he saion) heef de kerkoren in de as liggen, maar de recherroue is, zeker na de recene herinriching, duidelijk de hoofdroue naar he cenrum. Op zichzelf maak he nie ui: beide roues brengen je in he cenrum. He kan ook zijn da he cenrum zo dichbij lig, da je he al zie liggen vanui he saion of vanaf he saionsplein. In Arnhem bijvoorbeeld zie je de hisorische gevels me erras- In Arnhem zie je he cenrum snel liggen. In Haarlem is de kerk een belangrijk oriënaiepun. 69

36 Deel 3 Saionsgebieden Bebouwing Geen preig voegangersklimaa (Scheveningen) He belasingkanoor aan de Spoorsraa in Nijmegen: monolie zonder aanrekkelijke plin. Geen afwisseling, geen menselijke maa in Roerdam Deel 3 Saionsomgevingen 70 Afwisseling en geveldeails in Dordrech Afwisseldne bebouwing langs een voegangersroue in Den Bosch Afwisseling en menselijke maa door winkelealages, bomen en bankjes in Roerdam Bouwen in hoge dichheid is in principe goed voor voegangers doorda er meer funcies op loopafsand van elkaar liggen. He maak hierbij wel ui hoe deze hoge dichheid word bereik, me welke funcies, welke bebouwingsypologie en welke archiecuur. Sommige bebouwing word als aanrekkelijk ervaren en andere nie. Bebouwing kan ervoor zorgen da mensen zich veiliger voelen, da mensen de weg beer kunnen vinden en zelfs da een roue korer lijk dan deze daadwerkelijk is. Di is deels een persoonlijke aangelegenheid, maar er zijn ook algemeen geldende regels. Funciemenging zorg voor levendigheid en ogen op sraa gedurende de dag. De schaal waarop deze funciemenging o sand kom is belangrijk. Is er alleen sprake van funciemenging op blokniveau of is er sprake van funciemenging binnen een blok? Voor voegangers is he he preigs als er afwisseling in funcies is in de plin van een gebouw. Da is de onderse bouwlaag waarmee he mees conac is. Funciemenging speel nie allen een rol in he gevoel van sociale veiligheid, maar ook in de mae van afwisseling die voegangers ervaren. He is bekend da mensen een voorkeur hebben voor een gemiddelde mae van visuele complexiei, maar eveneens behoefe hebben aan een inherene orde. 3 Da kom waarschijnlijk omda ze dan kunnen begrijpen wa er gaande is. Een hoge mae van geordendheid word als monooon ervaren, een chaoisch beeld negaief. De mae van ervaren complexiei heef alles e maken me de snelheid van voorbewegen. Hoe sneller je je voorbeweeg, hoe minder deails per srekkende (kilo)meer je kun verwerken. He is daarom logisch da iemand die zich langzaam voorbeweeg, zoals een voeganger, meer behoefe heef aan complexiei in zijn omgeving, dan iemand die zich me 50 kilomeer per uur door dezelfde omgeving voorbeweeg. Volgens Gemzoe heef de voeganger behoefe aan zogenaamde slow archiecure erwijl egenwoordig eveel omgevingen zijn vormgegeven als fas archiecure. 1 Ook hierbij is de begane grond he belangrijks. Onderzoek oon ook aan da looproues als aanrekkelijker ervaren worden wanneer deails zorgvuldig zijn onworpen en wanneer de wandelaar zijn volledige pakke aan zinuigen kan gebruiken (e.g. gevoel, reuk) op de roue.4 Onregelmaigeheden in de gevellijn kunnen leiden o leuke iniiaieven, zoals deze schuine bank in Urech. Noo 3 Nasar 1987: The effec of sign complexiy and coherence on he perceieved qualiy of reail scenes, Journal of he American Planning Associaion, Volume 53, Issue 4, 1987 Noo 4 Tan, 2006: Wha he pedesrian wans: he Copenhagen experience, Terra Nova jaargang 6 no 1, april

37 Plein 40-45, Amserdam Nieuw Wes: menselijke maa is zoek Collonade in Amersfoor bescherm voegangers egen regen. Buur in Malmö, op zo n manier onworpen da er geen las is van harde wind. Kleinschalig en grooschalig gaan hand in hand. Ook is bekend da mensen er in he algemeen van houden om langs een facade e lopen, omda ze da houvas en bescherming bied. 5 Da zal in gebieden me een hoge dichheid al snel he geval zijn, hoewel er ook voorbeelden zijn van gebouwen die als monolieen op hun kavel saan en dus nie zorgen van begeleiding van een roue door middel van een facade. Deze facades kunnen ook direc diens doen als geleidelijn voor blinden en slechzienden, waardoor geen andere ingrepen nodig zijn, zoals ribbelegels. Een ander aspec van ruimelijke kwaliei da mede bepaald word door de bebouwing, is de mae van besloenheid van de openbare ruime. Di is ies waar zeker in gebieden me een hoge dichheid voldoende aandach aan moe worden beseed. Mensen willen zich nie verloren voelen in een groe open ruime, maar willen zich ook nie opgesloen voelen. Hierbij speel de hooge-breede verhouding van de ruime een belangrijke rol. Bij een verhouding van minder dan 1 op 1 kan een gevoel van enge opreden. Een verhouding van 1 op 1 geef een serk gevoel van besloenheid. Een verhouding van 1 op 2 geef een gevoel van ruime, maar de mae van beschuing is nie groo. Bij een verhouding van meer dan 1 op 4 reed een gevoel van verlorenheid en gebrek aan beschuing op. Plekken zoals een rivier of boulevard zijn hierop een uizondering, omda mensen hier he uizich waarderen.6 Di zijn globale uigangspunen voor verhoudingen. Bij de uiwerking van bebouwing en openbare ruime zijn kleur, exuur, oereding van daglich, de aanwezigheid van groen en sraalenge erg van belang. word hierbij al als breed aangemerk als deze breder is dan 12 meer. Er zijn echer aanrekkelijke voorbeelden e vinden van sraen die breder zijn dan 12 meer. Hierbij is dan wel sprake van een zekere opdeling van de oale ruime, bijvoorbeeld door oepassing van bomenrijen. Bebouwing heef ook meer leerlijk effec op he voegangersklimaa. Een hoge bebouwingsdichheid draag he risico in zich da er hie eilanden onsaan. Di zijn plekken waar he plaaselijk een suk warmer is dan in de omgeving. De oepassing van groen, bijvoorbeeld in de vorm van groene daken en sraabomen, kan di effec verminderen. Ook he sraenparoon heef invloed door de (on)mogelijkheid van doorwaaien. Hoewel wind dus een posiieve invloed kan hebben doorda wind hie-eilanden kan voorkomen, kunnen hoge gebouwen juis weer zorgen voor windhinder. Di kan voorkomen worden door een andere hoogeopbouw van he gebouw of door de oepassing van luifels. Luifels en andere vormen van overkappingen, zoals colonnades, zorgen nie alleen voor beperking van windhinder, maar beschermen ook egen regen en zon. In Hamburg bijvoorbeeld zijn veel geheel of gedeelelijk overdeke sraen, die ervoor zorgen da mensen ook bij slech weer de sraa op gaan. Noo 5 Salingros, 1998: Urban space and is informaion field, Journal of Urban Design, Volume 4 (1999) pages Noo 6 Thieme e al, 1989: Effeken van Grooschalige Ingrepen: een programmeringssudie, OSPA, TU Delf, faculei Bouwkunde Deel 3 Saionsomgevingen 72 In Hamburg pasen ze al veel eerder collonades oe. Deze verhoudingen zouden de indruk kunnen wekken da he goed gaa als de schaal van de bebouwing maar afgesemd is op de schaal van de open ruime. Da is echer nie he geval. Gebouwen en openbare ruimes kunnen goed op elkaar afgesemd zijn, maar och leiden o onpreige ruimes. Vaak is da als ze e groo zijn en er geen sprake meer is van een menselijke maa. Ui onderzoek blijk da hoge gebouwen en brede sraen voegangers kunnen inimideren. 7 Een sraa Noo 7 Arnold, 1992: Trees in urban design, Wiley; 2 ediion 73

38 Deel 3 Saionsgebieden Inriching: ruime Deel 3 Saionsomgevingen 74 Hoe kun je hier als voeganger nog fasoenlijk langs? Obsakels saan nie in één lijn, waardoor je als voeganger eromheen moe slalommen Voorbeeld in Maasrich me seizoensgebonden errassen en voldoende loopruime Een iniiaief van winkeliers in Gouda heef de gemeene eroe gebrach de weg e versmallen, waardoor er meer ruime is gekomen voor voegangers en voor uisalling en groen. Tegelijkerijd werk de versmalling als verkeersremmende maaregel. Bij de inriching van de openbare ruime worden keuzes gemaak die bepalend zijn voor de kwaliei van voegangersroues. Deze keuzes hangen samen me he oedelen van ruime aan verschillende verkeersdeelnemers. Doorda de ruime beperk is, zijn soepen vaak smal of is in ieder geval de effecieve ruime e klein. De effecieve ruime is de ruime die overblijf als we van de hele soep de ruime voor errassoelen, parkeerauomaen, lanaarnpalen, bushales en wa al nie meer afrekken. He lijk er vaak op da alles wa nog een plekje nodig had, afgaa van he voegangersdomein. Hierin kunnen ook andere keuzes gemaak worden, bijvoorbeeld door rijbanen e versmallen of plaas voor errassen en parkeerauomaen en kose e laen gaan van parkeerplaasen. He is maar wa je belangrijk vind. Jan Gehl, archiec en deskundige op he gebied van publiek leven in Kopenhagen, zeg hierover he volgende: If you have more space for cars, here will be more cars, if you have more space for people, you will have more public life. 8 De vraag hoeveel ruime genoeg is, is nie makkelijk e beanwoorden. He hang nauurlijk af van de hoeveelheid mensen die een plek passeer. Maar he hang ook af van wa je graag wil da er nog meer gebeur afgezien van langslopen. Wil je ook da mensen even sil blijven saan om in een ealage e kijken of een praaje e maken, wil je da he mogelijk is da kinderen spelen op de soep? Jane Jacobs zeg in haar boek Dood en leven van groe amerikaanse seden 9 da een soep van 10 () meer breed een mooie maa is. Dan kunnen kinderen namelijk goed ouwje springen op de soep. Me soepen er weerszijden van een sraa me parkeersroken, krijg je dan wel een heel erg breed profiel. Die ruime is er in Nederlandse seden zelden. De ASVV 10 geef aan da een soep een minimale breede moe hebben van één meer, bij egemoekomend voegangersverkeer word gerekend me een minimum van anderhalve meer en een gewense breede van wee meer. In 2001 werd door de TU Delf een maa voor voegangerscomfor opgeseld, afhankelijk van de breede van he rooir en de omvang van de voegangerssromen. Deze maa leerde da sraen me voegangers per emaal in ieder geval 2 meer vrije rooirruime nodig hebben aan weerszijden van de sraa. In Amserdam is op di onderzoek doorgegaan en voegde de Diens Ruimelijke Ordening 1,5 meer ruime voor obsakels oe, zoda daar een minimale soepmaa van 3,5 meer uigangspun werd. Voor drukkere sraen me of meer voegangers per emaal, zoals Vijzelsraa, Rozengrach, Kinkersraa en de Van Wousraa, werd uigegaan van een rooirruime van minimaal 5 meer aan in ieder geval één zijde van de sraa, inclusief evenuele obsakels. 11 Nauurlijk moe er alijd per plek gekeken worden wa nodig en mogelijk is. In veel gevallen lijk de ruime voor de voeganger echer resruime. He zou goed zijn om voor de verandering eens vanui de voeganger e beginnen me he oedelen van ruime of op zijn mins de voeganger als volwaardige verkeersdeelnemer en ruimevrager e zien. Noo 8 Gehl, 2010: Ciies for People. Island Press Noo 9 Jacobs, 1961: Deah and life of grea american ciies, veraling ui 2009, SUN Tranciy Noo 10 ASVV 2004, aanbevelingen voor verkeersvoorzieningen binnen de bebouwde kom, CROW Noo 11 Molenaar 2009: De voeganger keizer meer ruime voor de Amserdamse weevoeer, manifes Groen Links 75

39 Deel 3 Saionsgebieden Inriching: looplijnen en overseekbaarheid > Pedesrian desire line ( ) is mainained > Pedesrian desire line defleced > Vehicles urn slowly (10-15 mph) vehicles urn slowly fas urning vehicles The effecs of corner radii on pedesrians > > Deour required o minimise crossing disance Vehicles urn faser (20-30 mph) > Pedesrian does no have o look furher behind o > Pedesrian mus look furher behind o check for fas > check for urning vehicles Pedesrian can easily esablish prioriy because Krappe versus ruime bochen 13 > urning vehicles Pedesrian canno normally esablish prioriy agains Voegangers willen nie alleen voldoende ruime hebben, maar willen ook in een zo direc mogelijke lijn kunnen lopen. De bereidheid o omlopen is klein, zeker in de saionsomgeving, waar he einddoel nabij is en de ijd van arriveren belangrijk (de rein verrek). Voegangers kiezen de korse weg, ook al is deze gevaarlijker.12 Hier word vaak geen rekening mee gehouden: nie op een hoger schaalniveau, waarbij diagonale lijnen en doorseken voor voegangers een wereld van verschil kunnen maken, en ook nie op een lager schaalniveau waarbij overseekplaasen om de boch liggen, zoda voegangers bij elke overseek van de direce looplijn moeen afwijken. We zien vaak da voegangersoverseekplaasen naas de boch liggen. Voor de overzichelijkheid van een kruispun kan da preig zijn, maar voegangers moeen daardoor soms ver van hun ideale, rechsreekse looplijn afwijken. Di is nie alijd nodig, zoals een voorbeeld in Groningen laa zien. Daar loop de zebra door o aan de boch. De siuaie kan ook verbeeren door de boogsraal e verkleinen. De afwijking van de looplijn word dan nie alleen kleiner, maar auo s kunnen minder snel door de boch, waardoor de overseekbaarheid voor voegangers verbeer (zie afbeelding bovenaan linkerpagina (p. 76)). Te krappe bochen maken de siuaie echer gevaarlijk voor fiesers. Noo 12 Vreemde looplijn acher he saion in Gouda. Wienberg, 1980: De weg naar he saion. Onwerpideeën voor langzaam verkeer roues. Delf: Technische Hogeschool. Noo 13 Barrie e al, 2010: designing srees - a policy saemen for Scoland, RR Donnelley B /10 gov.uk Als er over een e groe lenge geen overseekplaas is, seken mensen och over. 76 Zebra die doorloop o aan de boch in Groningen De overseekbaarheid van sraen in he algemeen is een belangrijk pun. Soms zijn wegen zo druk, da er alleen op bepaalde plekken overseekplaasen gemaak worden. Als deze e ver ui elkaar liggen of onbreken op een belangrijke looplijn, dan seken voegangers och over. Soms me gevaar voor eigen leven. Maak daarom voldoende overseekplaasen, zeker op plaasen waar mensen anders och overseken. Vanui he saionsgebouw in NIjmegen kun je nie in één lijn doorlopen langs de Husinxsraa riching he cenrum. De direce looplijn word versperd door een hek me haag. 77

40 Deel 3 Saionsgebieden Inriching: groen en sraameubilair Ronde banken zijn prima om op e zien, maar nie fijn om op de slapen (voorbeeld in Barcelona) Groen maak sraen aanrekkelijker (voorbeeld in Amersfoor) Bij he oedelen van ruime gaa he nie alleen om een afweging ussen verschillende verkeersdeelnemers, maar ook om ruime voor groen. Groen verbeer he sadsklimaa, leerlijk door demping van emperauurverschillen, de opname van CO2 en door luchfilering. Maar groen word ook om andere redenen door mensen hogelijk gewaardeerd, zo blijk ui verschillende onderzoeken. 14 Groen kan door verzorging en aandach die he uisraal een posiieve bijdrage leveren aan sociale veiligheid.15 Ook zijn mensen minder agressief in groene omgevingen, ook wanneer di slechs kleine hoeveelheden in een sedelijke omgeving beref.16 Ui onderzoek blijk dan ook da als bij herinriching van openbare ruime meer ruime word gereserveerd voor groen er meer gelopen word. Aan de andere kan is he nie zo da in groene omgevingen in he algemeen meer word gelopen, waarschijnlijk omda dan de loopafsanden groer zijn dan in minder groene omgevingen.17 He is dus zaak in hoge dichheid e bouwen en och ruime voor groen e reserveren. e kijken of nie al bosend egen sraalanaarns even e kunnen sms-en of facebooken. Op he Nijmeegse saionsplein worden bankjes node gemis. Deze zijn weggehaald vanwege klachen over daklozen. Een gesprek me de poliie leverde op da ronde bankjes uikoms kunnen bieden: daarop zi je goed, maar liggen is oncomforabel. Noo 14 Werkgroep Binnensedelijk bouwen, in opdrach van he College van Rijksadviseurs 2010, Prachig Compac Noo 15 Springer, 2006: invloed van groen op de beleving van saionsomgevingen, TU Eindhoven, faculei Technologie Managemen Noo 16 Kuo & Sullivan, 2001a: Environmen and Crime in he Inner Ciy. Does Vegeaion Reduce Crime [in] Environmen and Behavior 33(3), pp Zigelegenheid hoef nie alijd in de vorm van een bank e zijn (saionsplein Apeldoorn) Een ander aspec is verliching. De kwaliei van sraaverliching heef een direc effec op de bereidheid van voegangers om een openbaar gebied e bereden na zonsondergang. 18 Di beeken da sraaverliching nie alleen gerich moe zijn op de rijbaan, maar ook op de soep. Di is lang nie alijd he geval. Om de hoeveelheid obsakels e vermijden kan gekozen worden voor één paal me daaraan zowel sraa- als soepverliching of voor hanglampen of gevelarmauren als de sraa smal is. Noo 17 Meurs en Haaijer 2001, Spaial srucure and mobiliy, Transporaion research Par D Noo 18 Painer, 1996: The influence of sree lighing improvemens on crime, fear and pedesrian sree use, afer dark, Landscape and Urban Planning Deel 3 Saionsomgevingen 78 De verliching van voegangers moe leerlijk en figuurlijk van een ander niveau zijn Hanglampen in Nijmegen Voldoende zigelegenheid is vooral van belang voor ouderen. Me ruspunen langs een roue is he voor ouderen mogelijk om veel verder e lopen dan zonder bankjes. Ook voor jongere mensen is he preig als er bankjes saan. Gewoon om even e kunnen zien, op de kaar Bord in Brooklyn New York, onworpen en geplaas door de Meropolian Eiquee Auhoriy, he work of Jason Shelowiz. (foo door Brooklyn Hilary) Volume 35, Issues 2 3, Augus 1996, Pages

41 Deel 3 Saionsgebieden Inriching: plaegronden en wegwijzers Plaegrond van de hele gemeene bij he saion in Eindhoven Sadsplaegrond in Dordrech me oerisische rekpleisers in 3D. Zuil me sadsplaegrond gerich op voegangers in Londen (foo van websie TFL) De wegwijzers zijn duidelijk, saa op de goede plek en geven een ijdsaanduiding aan (Amersfoor) Voegangers willen graag snel en duidelijk zien waar ze heen moeen. Bebouwing en inriching van openbare ruime kunnen helpen bij de oriënaie, maar bewegwijzering en goede sadsplaegronden blijven ononbeerlijk. Gek genoeg saan er op saionspleinen veel sadsplaegronden op een schaal die nies e maken heef me voegangers maar je de weg wijzen naar buurgemeenes. Sadsplaegronden gerich op voegangers die bijvoorbeeld van he saion naar he cenrum willen lopen, zijn er wel, maar saan vaak pas in he cenrum. In sommige seden word de voeganger geholpen door driedimensionaal geekende oerisische rekpleisers, zoals musea. Di help al, maar he kan nog beer. In Londen is voor de Olympische spelen een heel bewegwijzeringsyseem onwikkeld speciaal voor de voeganger. Een onderdeel van he syseem is duidelijk aan e geven hoe lang he lopen is naar een bepaalde besemming, zoda duidelijker zou worden da lopen vaak nog sneller is dan me de mero e gaan. Andere slimmigheden zijn bijvoorbeeld he draaien van de noordpijl van de kaar in de kijkriching, he onder elkaar plaasen van een planner map (me een gebied da bereikbaar is in 15 minuen lopen) en een findermap (me een gebied da bereikbaar is in 5 minuen lopen). Ook is goed nagedach over leesbaarheid, zowel van de zuil als geheel, als van de kaaren zelf. In de kaaren zijn bijvoorbeeld belangrijke gebouwen in geel weergegeven en in de deailkaar in geel en in 3D. 19 In sadsplaegronden in Nederland zie je de meese van deze elemenen nog nie. Wel zien we bijvoorbeeld ijdsaanduidingen op sommige wegwijzers, zoals in Amersfoor. Auomaa voor sadsplaegronden op he saionsplein in Alkmaar Noo 19 Transpor for London, 2007: Yellow Book, A prooype wayfinding sysem for London, Applied Informaion Group 80 81

42 Deel 3 Saionsgebieden Inriching: verkeerslichen He eerse pun da van belang is bij verkeerslichen is hoe ze saan afgeseld. Is er bijvoorbeeld sprake van een groene golf voor voegangers als er meerdere verkeerslichen dich op elkaar saan? Is de groenijd lang genoeg, ook voor mensen die slech er been zijn? Is he mogelijk om een exra knop in e drukken om exra ijd e krijgen? Gaan de lichen eens in de zoveel ijd op groen of alleen als er gedruk word? Of omgekeerd: saan de lichen in principe op groen, enzij er ui een kruisende riching ander verkeer aankom? Da laase zien we weinig, maar kom voor in Graz in Oosenrijk, en op enkele plekken in Nederland. Vaak word bij he inregelen van verkeerslichen eers gekeken naar de doorsroming van he auoverkeer. Op sleuellooproues verdien nie de doorsroming van auo s maar de coninuiei van de looproue prioriei Voegangersoverseekplaas in Gouda: afellampjes verzachen de wachijd, maar hoe lang je precies moe wachen wee je nie. Deel 3 Saionsomgevingen Voegangersoverseekplaas in Kopenhagen: lichen geven in seconden aan hoe lang he nog groen blijf en ook hoe lang he lich op rood blijf. We zien seeds meer bijzondere verkeerslichen in he sraabeeld opduiken., bijvoorbeeld me afellampjes die aangeven hoe lang je nog moe wachen oda he lich op groen gaa. In Nederland zijn he vaak lampjes die afellen o groen lich. Deze lampjes gaan soms me een regelmaige snelheid, maar er besaan ook ypes waarbij de lampjes langzamer gaan als er verkeer ui andere riching aankom en sneller als er nies aan kom. In he buienland zijn he vaak cijfers die precies aangeven hoeveel seconden he lich nog rood of groen is. In beide gevallen gaa he om wachijdbeleving. He idee is da als je wee hoe lang je nog moe wachen, he minder erg is om e wachen en de ijd sneller lijk e gaan. De lampjes me seconden geven een beere indruk van de ijdsduur dan de lampjes in een cirkel die een voor een uigaan. Onderzoek in Engeland heef aangeoond da voegangers he preig vinden als ook de ijd die he lich rood is word aangegeven. 20 Groene golf van meisjes in soplichen in Amersfoor Noo 20 TRL (Transpor Research Laboraory) 2012, nieuwsbrief najaar

43 Deel 3 Saionsgebieden Inriching: besraing Blinden die deze ribbelroue volgen bosen op een gebakkraam (Alkmaar) Roue volledig uigevoerd me ribbelegels in conraserende kleur in Alkmaar: overdreven, wan de bebouwing kan prima fungeren als geleidelijn. Brede schuine band in Haarlem: hier kunnen mensen in een rolsoel of me een kinderwagen gemakkelijk vanaf. Een verlaagde soep aan één zijde van de overseekplaas en nie in de looplijn (Nijmegen) Nie alleen aan de maavoering maar ook aan de verharding worden eisen geseld. Juis een sleche uivoering en nalaig onderhoud blijken namelijk e leiden o voegangersongevallen op rooirs. De verharding moe aaneengesloen zijn, effen, slipvas en schoon. Bijzondere aandach is nodig voor he begaanbaar houden of weer maken van rooirs ijdens sneeuw- en ijsperioden. 21 Er is speciale verharding voor blinden en slechzienden in de vorm van ribbel- en bobbeljesegels. Deze worden vaak nie, nie consequen, e weinig of juis overmaig oegepas. Hoewel deze egels ervoor kunnen zorgen da blinden en slechzienden goed hun weg kunnen vinden, kunnen de egels voor mensen die slech er been zijn juis vervelend zijn. Zij saan op deze egels opeens e wiebelen. He dus zaak ze spaarzaam oe e passen en er in ieder geval voor e zorgen da er naas een egelsrook me ribbels voldoende ruime is om juis op een vlakke ondergrond e kunnen lopen. Voor mensen in een rolsoel, maar ook voor mensen me een rollaor, kinderwagen of andere kleinwieligen, is he belangrijk da er bij kruispunen verlaagde soepranden of afrijes zijn. Soms word gekozen voor een schuine band over de hele lenge van een soep. Di lijk misschien preig, omda je dan overal gemakkelijk van de soep af kun, maar di blijk in de prakijk heel erg af e hangen van de breede van de schuine band en van de uivoering. Als er ussen schuine band en sraa een lager gooje zi, raken wielen van rolsoelen juis klem e zien. Den Haag in de sneeuw: word er ook gesrooid voor voegangers? (foo ANWB) Noo 21 arikel Voegangersvereniging sel kwalieiseisen aan rooirs, verschenen in 1989 in Mensen op sraa (no. 2); 1989 Huib Zegers Deel 3 Saionsomgevingen Pinnen op de besraing in plaas van afwijkende bobbeljes egels. Terughoudender ribbelegel in Kopenhagen 84 85

44 Deel 3 Saionsgebieden Inriching Lanernen, een huis op poen in Oslo bied mogelijkheden voor verier he jaar rond (hier de kersmark). (bron hp:// Broken Ligh AjehSraa Roerdam (archiec: daglich en vorm lichdesign, lichadviseur Rudolf Teunissen) (bron: hp:// Sinds he begin van de jaren negenig is er een rend zichbaar geworden van openbare ruimes die sober worden ingerich. Sober kan een mooi rusig beeld opleveren, maar kan ook doorslaan in saai of zo huferproof da sraen en pleinen een kille uisraling krijgen. Pleinen zijn soms de hele week leeg, erwijl er maar één dag in de week mark is. Er saan wel veel errassoelen, maar als je even wil zien zonder ergens ies e gaan drinken, is er geen bankje e vinden. Of he is er wel, maar he is een koud salen bankje me ussenschojes, duidelijk nie bedoeld om je roes op ui e slapen, maar he nodig ook nie ui om even gezellig naas elkaar e zien. Da kan beer. Soms me ies simpels, zoals de ronde bankjes die eerder al werden genoemd, soms ook door ies bijzonders e doen. Da kan van alles zijn. Er zijn over de hele wereld projecen e vinden die de openbare ruime een eche boos geven: lichkunsenaars maken van een gewone sraa een fees voor he oog, ijdelijke podia brengen gezelligheid op een kaal plein en picknickplaasen houden de mensen ook me srandweer in de sad. De verplaasbare zomerpodia van Vallo Sadovsky archiecs brengen leven op de pleinen van Braislava (foo door Pao Safko via hp:// Bijzondere zigelegenheid in Bromwich, Engeland onworpen door Suon Vane Associaes (bron: hp:// Picnurbia: een ijdelijk (zomers) objec in Vancouver, onworpen door Krisa Jahnke and The Loose Affiliaes om de bewoners van Vancouver e simuleren samen e komen en onderdeel e worden van he busling urban landscape : Hoe busling kan he saionsplein worden? (foo door krisajahnke.com) Deel 3 Saionsomgevingen 86 87

45 Voesporen rond he saion Voorbeeldenboek Deel 4 Mehoden van analyse en onwerp 88 89

46 Overzich Invenarisaie Saionsgebieden. TU Delf Sep 1: Generaion of informaion a 5b 5c 6 7a 7b 7b Space-Synax Newerkwaarde OV e Weg plaasen ake (locale (regionale dichheid menging ruime waarde Newerkwaard Inwoners Inkomen Leefijd Arbeids- Winkeloppervl Voorzieningen Voorzieningen Personen- Funcie- Space-mae Grond-gebruik Onwikkel- Leeg-sand Vasgoed- Grond-posiie consumenene voorzieningen conomie) ) Isochronen voe Deel 4 Mehoden van analyse en onwerp Meen is ween Parkeercapaciei en arieven (TUDelf) (TUDelf) (VDM) (VDM) (VDM / CBS) (VDM / CBS) (VDM / CBS) (VDM / LISA) (VDM / (VDM / (VDM / (VDM) (VDM) (VDM) (VDM / CBS) (VDM / NK / (VDM / (VDM / (VDM / (VDM / Een deel van he onderzoek voor Agenschap pleinen zijn, hoeveel onderdoorgangen er zijn Locaus) bedrijvenregis bedrijvenregis gemeenen) gemeenen) gemeenen) gemeenen) gemeenen) er) Code Saionsnaam er) NL besond ui he bijeenbrengen van en hoe goed de bereikbaarheid is me he OV Haarlem $ $ $ $ + $ $ $ relevane $ gegevens + van veerig + verschillende + en + per auo. % % % % Leiden $ $ $ $ + $ $ $ saionsgebieden $ + van middelgroe + seden. + + % % % % De Vink $ $ $ $ + $ $ $ $ % % % % Voorschoen $ $ $ $ + $ $ $ Di lever $ goed vergelijkingsmaeriaal + + op. + He In + de prakijk % blijk da % gemeenen % op % Den Haag Mariahoeve $ $ $ $ + $ $ $ gaa om $ verschillende + sooren + omgevingskenmerken: + verschillende + % manieren % cijfers bijhouden, % % $ waardoor + deze % nie goed % vergelijkbaar % zijn. % Den Haag Laan van NOI $ $ $ $ + $ $ $ Den Haag Moerwijk $ $ $ $ + $ $ $ $ % % % % Rijswijk $ $ $ $ + $ $ $ $ Een + uigebreid % en up o % dae overzich % van % Delf $ $ $ $ + $ $ $ Sociaal- $ economische + kenmerken + + een + groo aanal % seden % of saionsgebieden % % Delf-Zuid $ $ $ $ + $ $ $ Aanal $ inwoners, + inkomen, + leefijd, + maak + de gegevens % wel % goed vergelijkbaar. % % Schiedam Cenrum $ $ $ $ + $ $ $ $ % % % % Roerdam Blaak $ $ $ $ + $ $ $ geslach, $ afkoms, + aanal + arbeidsplaasen + Alle + daa worden % opgevraagd, % gekoch % of berekend % Roerdam Zuid $ $ $ $ + $ $ $ per ype $ bedrijvigheid, + auobezi me dezelfde % mehode % en voor % vergelijk- % Roerdam Lombardijen $ $ $ $ + $ $ $ Ruimelijke $ kenmerken bare + gebieden. % % % % Barendrech $ $ $ $ + $ $ $ $ % % % % Zwijndrech $ $ $ $ + $ $ $ Sraenparoon, $ + bebouwingsdichheid, % % % % Dordrech $ $ $ $ + $ $ $ barrièrewerking $ + spoor, saionsplein % % % % Dordrech-Zuid $ $ $ $ + $ $ $ Bereikbaarheidskenmerken $ % % % % Voorburg $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ % % % % Den Haag Ypenburg $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ OV newerkwaarde $ $ $ $ $ % % % % Zoeermeer $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ Auo $ bereikbaarheid $ $ $ $ % % % % Zoeermeer Oos $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ % % % % Gouda Goverwelle $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ % % % % Gouda $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ Me deze $ kennis is $ he mogelijk $ uispraken $ $ % % % % Nieuwerkerk a/d IJssel $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ e doen $ hoe goed of $ slech seden $ scoren $ op $ % % % % Capelle Schollevaar $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ % % % % bepaalde aspecen. Di bied op zichzelf al Roerdam Alexander $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ % % % % Roerdam Noord $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ nuige $ informaie. $ De saisische $ analyse $ $ % % % % Almere Cenrum $ $ $ $ + $ $ $ brach bovendien $ + een aanal + verbanden + aan + % % % % Hilversum $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ % % % % he lich (zie deel 2) welke omgevingskenmerken he $ aanal reinreizigers $ $ beïnvloeden $ en $ % % % % s Herogenbosch $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ % % % % Arnhem $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ Nijmegen $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ welke kenmerken $ $ mensen simuleren $ of $ juis $ % % % % Amersfoor $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ % % % % ervan weerhouden om e lopen van of naar Groningen $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ % % % % Zwolle $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ he saion. $ Me deze $ kennis $ is he mogelijk $ $ % % % % Breda $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ seden $ e adviseren $ geriche $ maaregelen $ e $ % % % % Maasrich $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ % % % % nemen. om Devener $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ % % % % Apeldoorn $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ % % % % Elke daabase verouder. Om goed e kunnen Deel van de daabase van 40 saions me verschillende blijven vergelijken is he nodig deze up omgevingskenmerken (in samenwerking me de Vereniging o dae e houden. Sommige daa worden delameropool en TU Delf) jaarlijks of weejaarlijks bijgehouden door insanies zoals he CBS en Lisa. Da geld voor alle socio-economische daa. Een deel van de daa is grais beschikbaar via he CBS. Andere daa zijn nie grais, zoals de daa over werknemers bij bedrijven via Lisa. Een deel van de Deel 4 daa moe berekend worden. Er zijn namelijk Mehoden van analyse en onwerp geen insanies die bijhouden hoe hoog de 90 bebouwingsdichheid is, hoe groo saions- 91

47 pre-defined lis, geo-reference he locaion and add phoographs of he problem (shown in Figure 3). Deel 4 Mehoden van analyse en onwerp Analyse me PERS Hoe kunnen seden een goed beeld krijgen van de kwaliei van hun voegangersroues? Ui Bromley, een voorsad van Londen, kwam in 2001 de vraag om een syseem e onwikkelen waarmee men de kwaliei van he voegangersgebied kon bewaken, problemen kon opsporen en kansen voor verbeering kon aangeven. Di resuleerde in he sofwareprogramma Pedesrian Environmen Review Sysem (PERS), onwikkeld door he Transpor Research Laboraory ui Londen. In een piloprojec voor de gemeene Nijmegen is deze analysemehode gees. Crown copyrigh. All righs reserved (GLA) ( ) (2009) Schermafbeelding sofwareprogramma PERSlocaion and phoographs of each quick win Figure 3: PERS v3 records exac der raa Oude Havensraa s Papenga Kampen raa a ersra gas Musse ngas raa Pape raa Mark Begij Pepergas Vrouwe Groene Lange nrappe Balkon Klokken her plaa s Smid zen sraa rg vel de berg Muc aa er heu Kabelgas dsr Ach mark Klokk uis Glash Gulden slaan Smi Noo kerkrder rappen enbe sraa Wagen Boel gas gas mers Voorsad a Lieve f sraa sraa uwersra Franseplaas erho enkra raa nnie Lomp ers rsraa Joha Nieuwe Nieuwe ch Wae Kiy dewijzeplaas nens oor Hezelp offlaan Vicor Hezelsraa Vleesho n Ivensplei n Lange Voorsa Bourbonhof Mu Bronsg eg eessr aa Krayenh raa Rijns Joris a ngas Veemark rsra erhof gas ew urs Voorsadsla dslaan Nonnen Bro uwe Kloos Keume an We Krayenhoffpark sraa Groesraa ge Gravend Biezen Niers nplaa Nonne Lan a Biezen sraa Priems s one al plein Hanen as Brouw Sim sra Linge Vinkeg aa Gan Vicor Nina Seensraa Kore Hof van anens Koni Kloosersraa Verax Biezen Vismark Luherseplaas Oude ngsr Maas Acher de Vismark Lage Mark Boels of Mark Karuizerh sraa Rivie Verax Nieuwe rsra a weg Nonnenplaas hof rse Observ Veema Joncker Weu Vossraa raa sraa Heuckseige Oude Haven Toren rk Snelbin Flavu Lijnb s aan sra Rode Maass raa Hendrik a r PERS v3 sofware can hen auomaically oupu work-liss of mainenance recommendaions (quick wins) in Microsof Office forma for direc use by highway repair eams a TfL o acion shor-erm remedial fooway works (shown in Figure 4). Biezens Koren Hezelsraa hui s S. Ano Spin niusp laas Oe aa ssr aas beekpl ans epl aa huisp inia Arm Duivengas nsraa Herma Mr. raa ums Sock Nieuw sraa Kore raa asje Broers Kerkeg sraa Grach de Oude Acher Raadh dend uishof aal Raadh uissra a Reg ulie 1944 sraa oor melp a raa rsra Koni kens elho burgse a elsra Broe ngsh f ofje aa Mari Reg sraa Wie de er hof zen ulie Zes rsr Pauw Zeig Marien Plein Ach raa wsraa sraa erg hof urg Siel Zwalu Nieuw Gruib ren Valb Kronenburgerpark inder Snelb hof eme rsr Koningsraa Blo Spe rwe Ziek drik Hen Marien burg Arse Krayenh laan al- naa pooars r ena oeks offlaan raa a Koek ers raa hof rsra sage Spin shof hof Hou a sra nen usij Aug aa dsm asr s Bran Tiu of Dod jess a wsra Zwalu sraa Feniks elpas Physical ersh el sraa Sperwer IJsvog of mak Nieuw er e Mark sraa sraa shof Rec Type ersh eide Ach Nieuw Kievi Maria Burch Emau mak Sch Hesela a eide Mariken Snelbinder Remove redundan signage Easing: poles / lighing columns Norhing: Eerse ksra Sch Phoograph of problem al Hui Fenik 10:25 Wesern side of Silverown Way Oude Boomva shof aa ersr Havi mel Dodd enda Recommendaion urgersing Kronenb Wa g an lksraa hof sewe sraa Car raa 16/07/2009 Faciliy locaion Weur de arss Link Feniks Time er aa a Oude Dae Burch Ach aal kdw sraa L6 ersra inge g nber Jode dend g Sperw raa Houhof elhof sraa Dod Parkwe 2012 Excel laan sads Voor Type of faciliy Ridd ers Carm Kroon Geographic co-ordinaes (OSGB36) Kronenburgerpark Par a Torenuil Survey Sie Name ersra raa offlaan Sperw eks Krayenh laan sads Voor ipbe ark n Weur seweg Sch Eierm Heselaa aan Oude sersraa Hesel sersraa Scholek Krieken s nga aa Pijkesr Kronenburgersingel Nieuwe s as Scholek a s a aa rsra ersga Snijd rssra Sikke Hezelsraa Scholek Unique Faciliy ID Roe mbind ersra make Gaper Marksraa rplaa oepla Groe Mark Beze a Plaen Housr sersraa Reige Meerk Krayenh raa slaan Voorsad ers raa Groesraa Kronen rhoen plaa Wae s plaa Uiver offlaan Pedesrian improvemens Work Lis (PERS3) Specific Mainenance Recommendaions Wa ges a dkuil g Reg ksra Moor oog kwe raa pbee Vijfr ssraa Par Kerkb rg Hessenbe Nierss Schi Spinhuissraa rk Bieze S. Sevenskerkhof rk- Zuiderke rappen slaan Voorsad laas gas burger laan Hese Ach s a rsra Rivie ndwar s lverplaa Aalscho elsr aa Hoo Kannenma Berk ach fdw de er ngas Biezensraa lpla as erpla raa Mo f Bosd a raa Acher Mol as reng van Twee ssraa de Vlaa raa Be mse gas raa Eers ouw sra e de Wals Wals Twee raa a ausin sraa Burg.Husinx gel Eilbrac Buize rdsra Wals gsraa Sarin sraa raa de Nass Wulp Molen Smeiu ens Saionsple rsraa Pluvie aa uifsr n poor ge Passa sraa adslaa Passa Tunnelweg Voors Physical Molen Zieker Tunnelweg enp poor ge Mol offlaan in Spoorsraa In sraa ens a Pie Kwiks Krayenh Insall new acile paving a Easing: side/access roads - correc colour and layou Norhing: Tunnelweg Korhoen Kar rson sra eme Blo aa che nsr Ber of aarh aa Bosd uifsr sraa Wulp Oud Eers de Bank rho rge nbu Sielje Voors 10:25 Wesern side of Silverown Way Mol Pas oor burg e an aa enp Marien n elaa e Hes Mariala Fuusr e sag Mol a Eers sag e aa 16/07/2009 urg urg oor Pas Walsr Link Oud Eerse raa ingel L6 e Hes e rsra rgers kols 2012 Excel n elaa sraa ienb gas Zieke enbu Meer Kauw Marienb Mar ene Zwalu n adslaa aa Kron laan Arse naal Walsr ssraa Eerse raa Maria Klein nburg Krone ns wsra a as sraa Vrede Spechs aa e Walsra ausin Nass rensr hsraa Tweed a van Welde nelaan Koningin raa l esinge Oranj p Ham ers raa sraa in Saionsple Keizer Karelplein Mahonsingel Arkseesraa van Schaeck Anjeliere nweg aan Crocuss Emmal raa aa van Schaeck sraa 16/07/2009 Anemoon sraa ein aa neve lsra Gra Diemer broecks Campu sbaan van nbar neve dsingel lsra Bijlevel sraa sraa eg Anna Anna S. S. a eg aplein aa weg afse Olde eg Oude Nonnendaalsew Julian ardsr van Bernh pad Prins nium a Gera Lobeliasra Oude Nonnendaalsew Wilhelminasingel eweg Environmenal Keizer Karelplein rssraa iksraa singel ik Hooge sraa raa Geranium Leeuwer Oranjesingel a a raa Mezens Nonne ndaals Bloemendaalseweg Olde nbar Pasoor Zegerssraa weg Dikkeboom Oude Oranje Mahonsingel Remove graffii from Easing: infrasrucure along he link Norhing: aa van Hendr 09:45 Easern side of Silverown Way Wouldham Rd rssraa k Hooge Nachega Link Crocuspl Lijsersr ardsr Bernh alplein aa Prins L7 Lijsersr Keizer Karelplein raa elsra r Zegers Puers Hendri 2012 Excel alplein Hesela Nachega Pasoo an e Oude Vond an sraa nlaan Voorsadsla ers Ham Biss sraa Fresia Merelsr Heselaan Dikkeb oomw eren Biss cho p Kanarie Prinse Roerdom Tweed Tweede Oude Weld cho Buize a ersra Pluvi van an Hesela nsraa e Oude Tweed ichave Parijssraa psraa Schev Parijs Prinsenlaan van rdsra a gel sraa Fuc hsia raa sra Nie uw Bre ms a e No a nne sra nda nelaan Koningin sbaan Von Campu Sijn sbee sraa Graa van Tries ksew eg ngel inas helm raa Wil aiss Clem Groe a fsew a Buy ssra eg Violensra raa raa Pasoo Anj Kwarels Nijh offs sraa r Zegers aa ssr war daa nen l raa aa ren elie Kwarels inge raa dels uijnsr lsed inas Noord g we Non elm Arend eg Wilh Sloe als ew onsi l inge eck Pyrm Aren or sraa Ridderspo uwen Spree neb sraa a aa yo anu esb eek aan d van den Berghsr aa S. Annasraa Jan de Wisraa Cam pusb nelaan Koningin Burghar van Slichenhorssraa a nesra eg or raa Spa he nho rss raa raa es Gro lon esb eek sew aa eg Ponanussraa Leempsr Casellas Spa ens raa aa van sra de Ruyersra van Slic he nho van Goorsraa a van Goorsraa sra raa lies a nse foe a per Kam loem a hsr Vijg neb van Goorsra raa rss Fra raa Nie eg a uwe de Ruyersraa Jan de Wisraa a rsra ave Pap de Ruyersraa fsew sra Kijk in de Po For de Ruyersraa Fransesraa Fransesraa Schoolsraa Pie Heinsraa Biesmansraa Corenaerpad raa van Heemskercks els raa eek esb sew oelie van Hervelplaas perf sra a Deel 4 Willem Barenszsraa Javasraa S. Annasraa Kam eg fsew Graa eg raa ens Var van ara Sum orss raa enh sra a Slich leas e Aza Oud raa sra ens Toll a de Der van ewij Hez Jan van Speyksraa Celebessraa a 8 isra Del Wihsraa S. Sephanussraa Wie de Pie Heinsraa aa ksr Lennepplaas eg S. Sephanussraa eg fsew Graa Jacob van lenw imo weg kuilse Loo Wolfs Willemsweg Timorsraa S. Sephanussraa Javasraa aa asr nov Villa Willem Barenszsraa Jan van a eg raw Flo raa els end Lav Schoolsraa sra Palm raa els Dis Galensraa Mehoden van analyse en onwerp 92 Fag Gro Besevaerhof weg aa raa rssr enho Slich Berendss raa Willems van Dr. Jan leas e Aza raa ers Oud Klav g awe Flor Trompsraa eg aa lsew esr daa Mir nen Non Graa Zon es ann Joh g awe Flor raa erss Swe raa ers raa a sra Klav ms Gen arssraa loe van Ah a raa Tulpsra Slic van a aa esr els van Dulckensraa rsra Mir Dis Graafsedw enb ens van Gra Kor aa afse hsr Vijg Burghar weg sraa ave Pap This new funcionaliy allows auhoriies o quickly idenify and implemen low cos quick wins o improve pedesrian environmens wihou he need for deailed planning documens or processes. aa nsr Vare a Ahlo es Ridderspo raa Berghs ann Joh den Buys d van Sijn bes Bos sra pad eg daa lsew Ahlone sew raa ens Var nen aa Non Gu Pon Gro hsr Vijg uwe es a sra ssr sra raa ver Nie a sra ann Joh ms loe Kla Holermansraa len dio Gla bes Julianapark Gladiolen a sra Bos Wald Zon a sra bes Bos Oranjesingel sraa a raa Gen Von van nsra rduij d Noo es Jan de Wisraa Figure 4: Example of PERS v3 auomaically generaed quick win work lis Voorbeeld van een kaarbeeld ui PERS: gewogen oaalbeoordeling van alle aspecen samen langs 3 roues in Nijmegen raa dels Mir Me de PERS-mehode analyseer men he voegangersgebied er plekke me behulp van vragenlijsen. Afhankelijk van de kenmerken van he gebied word gekozen voor één van zes vragenlijsen. De belangrijkse lijsen waarmee gewerk word zijn die voor de kruisingen, voor de schakels ( links of sraasegmenen) en voor de roues als geheel. Daarnaas is he mogelijk om een openbare ruime of plein e beoordelen, een wachplek voor openbaar vervoer, en een oversapgebied. De mehode is behoorlijk ijdrovend maar lever een scha aan informaie op. Bij de roues word gekeken naar aspecen die de afzonderlijke schakels en kruisingen oversijgen, e ween: Direcheid Mogelijkheid van de roue af e gaan (permeabiliei) Verkeersveiligheid Sociale veiligheid Leesbaarheid Aanwezigheid van ruspunen Kwaliei van omgeving De meese zaken spreken voor zich. Bij leesbaarheid word he gemak beoordeeld waarmee men zich kan oriëneren en zijn besemming wee e vinden, bijvoorbeeld door sraanaambordjes en richingaanwijzers, maar ook door bebouwing, die als oriënaiepun diens kan doen. Ook word de beoordeling van afzonderlijke schakels en kruisingen van de roue meegewogen in een eindoordeel van de roues. Een schakel, of link in he Engels, is een samenhangend deel van een roue aan één kan van de weg. Schakels worden beoordeeld op de volgende aspecen: Effecieve breede Verlaagde soepranden Helling Obsakels Mogelijkheid van de roue af e gaan (permeabiliei) Leesbaarheid Verliching Markering voor blinden en slechzienden Kleurconras Sociale veiligheid Kwaliei van he verhardingsoppervlak Conflic ussen verschillende gebruikers Kwaliei van de omgeving Onderhoud Voor de kruisingen zijn deels dezelfde en deels andere aspecen van belang. Doelmaigheid van de voegangersvoorziening Afwijking van ideale looplijn Uivoering Capaciei Oponhoud Leesbaarheid Leesbaarheid voor de mensen me visuele handicap Verlaagde soepen Helling Obsakels Kwaliei van he verhardingsoppervlak Onderhoud 93

48 a 4 Voorbeeld van een saafdiagram waarin voor alle schakels langs 2 een roue de afzonderlijke scores voor alle onderdelen e zien zijn Voorbeeld van een naar aanleiding van PERS uikomsen gemaak overzich van goede en minder goede aspecen van een schakel aeffecieve breede Effecive Widh verlaagde soepbanden Dropped Ker helling Gradien obsakels Obsrucions permeabiliei Permeabiliy leesbaarheid Legibiliy verliching Lighing blindegeleide markering Tacile Inform kleurconras Colour Conr voeganger moe afwijken van ideale looplijn maige kwaliei verhardingsoppervlak doelmaigheid maig maig oegerus voor gebruik door blinden en slechzienden enigszins hellend sociale veiligheid Personal Sec kwaliei verhardings oppervlak Surface Quali gebruikers conflic User Conflic kwaliei omgeving Qualiy of he onderhoud Mainenance barrieres bij de overseek ernsig oponhoud e groe niveauverschillen bij aansluiing soep saa van onderhoud onvoldoende Bij capaciei word beoordeeld of maa en schaal van de voegangersvoorzieningen oereikend zijn en of de inriching doelmaig is. Bij de verschijningsvorm word gekeken of verkeerslichen werken, auo s daadwerkelijk soppen en ruime laen aan de voegangers en he groene lich lang genoeg brand om e kunnen overseken. Alle aspecen worden beoordeeld op een schaal ussen -3 en +3. De ingevulde formulieren en foo s worden ingevoerd en me he sofware programma verwerk. Nie alle aspecen wegen even zwaar; ze krijgen een wegingsfacor mee van 1, 3 of 5. Voor sraegische roues in de sad zijn de eisen hoger dan voor gewone of lokale roues. De uikomsen van de analyse worden inzichelijk gemaak aan de hand van kaarjes en saafdiagrammen. He is mogelijk conclusies e rekken over een roue als geheel, maar ook om gerich e kijken naar een bepaalde plek of een specifiek hema. He programma bied evens de mogelijkheid een Quick Wins rappor ui e draaien me geconsaeerde gebreken, coördinaen van de locaie en een foo die he euvel duidelijk maak. In Engeland gebruiken beheerders een dergelijk rappor om gebreken aan e pakken. In Nederland werken de meese gemeenen me een regelmaige schouw door medewerkers van de gemeene, soms bijgesaan door bewoners of me een zogenaamde bel&hersel lijn. Via een meldlijn kunnen burgers gebreken aankaaren, die vervolgens worden verholpen. He nadeel van deze laase mehode is da gebieden die nie zulke duidelijk aanwijsbare groepen gebruikers hebben of bewoners die nie geneigd zijn e bellen aan de aandach van beheerders onsnappen. Analyse me quickscan He werken me de gedeailleerde PERSmehode is zoals gezegd amelijk ijdrovend. Een eenvoudiger quickscan besaa ui een waarnemingssudie, gerich op de hoofdzaken en belangrijkse knelpunen op de roues van en naar he saion. Een fooreporage van opvallende zaken maak onderdeel ui van deze quickscan. onderhoudssiuaie goed maig leesbaar onvoldoende capaciei Deel 4 Mehoden van analyse en onwerp 94 95

49 Deel 4 Mehoden van analyse en onwerp Belevingsonderzoek Uikomsen van enquees, gehouden langs drie belangrijke roues naar he saion in Nijmegen (onderdeel van piloprojec in Nijmegen uigevoerd door Camilla Meijer en José Meijer) Bij de PERS-mehode is he sreven roues zo objecief mogelijk en onderling vergelijkbaar e analyseren. He is echer alijd een momenopname. Ervaringen die voorkomen ui regelmaig gebruik, zoals problemen bij gladheid of na zonsondergang, komen zo nie boven waer. Belevingsonderzoek me behulp van vragenlijsen en inerviews zorgen daar wel voor. Deze blijken goed aanvullend e werken op een exper beoordeling, zoals PERS. Een in Engeland oegepase en berekkelijk nieuwe mehode is Mensen worden uigenodigd via deze websie de roues waarvan ze veelvuldig gebruik maken e waarderen. Bij een Placemaking Game komen alle zogenaamde sakeholders van een gebied samen om he e beoordelen en ideeën e bedenken voor verbeeringen Uikoms van enquêes: belang van omgevingskenmerken (idem) Een andere mehode van belevingsonderzoek is de Placemaking Game. Deze Amerikaanse mehodiek heef als doel de direce leefkwaliei in sedelijke openbare ruimes e bevorderen en is oepasbaar bij afgebakende openbare ruimes en duidelijk aanwijsbare gebruikersgroepen. De Placemaking Game is erop gerich de behoefen en wensen e ondekken van mensen die wonen en werken rond een plein of sraa. Thema s zijn comfor & beeldvorming, oegankelijkheid & verbindingen, gebruik & acivieien en gezelligheid & sociale samenhang. Deze informaie word vervolgens gebruik om een gemeenschappelijke visie voor deze plek e creëren. De aanpak kan zowel leiden o kleinschalige verbeeringen als o een langeermijnvisie. Deel 4 Mehoden van analyse en onwerp 96 97

50 Deel 4 Mehoden van analyse en onwerp Onwerp Voorbeeld van een besaande siuaie die verbeering behoef (Husinxsraa Nijmegen) De volgende sap is de veraling van de uikomsen van de verschillende analysemehoden naar de concree siuaie rond saions. Ui de aanbevelingen voor de schakels, kruisingen, de roues en ui he belevingsonderzoek zijn knelpunen en kansen per deelgebied e herleiden. Een opelsom van alle analyseresulaen leid namelijk nie auomaisch o een verbeerprogramma. Vaak is he nodig om over de grenzen heen e kijken naar de oale roue en de sedenbouwkundige conex. Me de onwerpers van de gemeenen samen of als exern advies- en onwerpeam werken sedenbouwkundige en landschapsarchiec onwerpenderwijs aan voorsellen voor de deelgebieden. Afhankelijk van de siuaie kunnen expers aan he eam worden oegevoegd, zoals een verkeerskundige. Enkele voorbeelden ui pilogemeene Nijmegen dienen er illusraie. Voorbeeld van een principe doorsnede. Hier he saionsplein in Nijmegen: huidige siuaie en voorsel. Mercure hoel Saion TPG/Doornroosje Poliiebureau Belasingdiens Een foomonage van dezelfde plek geef aan hoe he zou kunnen worden. Sadsregio (nieuw) Meerswane (nieuw) Deel 4 Mehoden van analyse en onwerp 98 Voorbeeld van een schesvoorsel me onsluiingsprincipes voor he saionsplein in NIjmegen. 99

51 Voesporen rond he saion Voorbeeldenboek Deel 5 Beleid en proces

52 Deel 5 Beleid en proces Aandach voor voeganger in beleid Deel 5 Beleid en proces 102 Londen heef deels vanwege de Olympische Spelen en de verwache overbelasing van de mero, serk ingeze op voegangersbeleid me onder andere beere voegangersplaegronden en bewegwijzering. Ook na de Olympische Spelen blijf Londen hiervan profieren. 4 In de Nederlandse poliiek speel de voeganger nog geen rol van beekenis. Da is anders in Londen, waar he aanrekkelijker maken van de sad voor voegangers gezien word als een inegraal onderdeel van he beleid da erop is gerich de concurreniekrach van London e handhaven en de leefkwaliei van de sad e verbeeren (1). In he Transpor 2025 Plan is als doel geseld he aanal verplaasingen van voegangers in de periode o 2025 me 10% e laen groeien. Londen is erop gespis om belemmeringen voor voegangers doelgerich egen e gaan, zowel in beleidspriorieien als op prakisch gebied. In samenwerking me ziekenkosenverzekeraars word een Acive Travel Sraegy voor de sad onwikkeld me kore en langeermijn acies en een financieringssrucuur waarui verbeeringen van de voegangersinfrasrucuur bekosigd kunnen worden. Een voorbeeld van een prakische aanbeveling is da he ne zo gemakkelijk moe zijn om als voeganger je weg e vinden als he al is voor auomobilisen. Er zijn succesvolle ess gedaan me kaaren die goed leesbaar zijn voor de voegangers (zie ook p. 80 en 81) die geleid hebben o een sandaard voor de sad. He plaasen van nieuwe bewegwijzering gebeur alijd in combinaie me he opruimen van overbodig geworden verkeersborden. Londen werk me sleuellooproues die belangrijke lokale besemmingen zoals saions, winkels en kanoren verbinden en waaraan hoge eisen worden geseld. Word een roue besempeld als een sleuellooproue dan hoor daar een breed scala aan verbeeringen bij, zoals verbrede en herbesrae rooirs, nieuwe en verbeerde kruisingen, verliching die behalve de weg ook de rooirs beschijn, en de aanleg van zigelegenheid, groen en bewegwijzering. Zo werk de sad selselmaig aan beere sraen me een inelligen onwerp da ervoor zorg da conflicen ussen álle verschillende gebruikers o een minimum worden beperk 2. In de Brusselse regio sreef men ernaar he auogebruik me 20% erug e dringen me goed openbaar vervoer en beere mogelijkheden e fiesen en e lopen in de sad. In mei 2012 is voor he hoofdsedelijk gewes een sraegisch Voegangersplan aangenomen me 10 crieria die de sad voegangersvriendelijker moeen maken. De snelheid én he volume van gemooriseerd verkeer moeen in de eerse plaas aangepas worden aan de voeganger en nie andersom, sel he plan. Een van de crieria is da he sraenparoon van de sad fijnmaziger moe worden, me als vuisregel da er elke 100 meer doorseken in de bebouwing zijn. De ruime voor voegangers moe ook groer worden door de huidige 5 kilomeer verkeersvrije sraen in de periode o 2018 ui e breiden o 20 kilomeer auoluwe sraen. Om de coninuïei van roues e garanderen sel he plan een beperk gebruik van verkeerslichen voorop. Waar ze nie gemis kunnen worden blijven de cycli kor, zoda verkeerslichen frequen groen zijn. He plan sel da er meer aandach kom voor soppen, zien en verblijven in de openbare ruime, me aandach voor elemenen die ineressan zijn om naar e kijken en voor maximaal nauurlijk (zon)lich op de ruime voor voegangers. In he kader van de pilosudie voor Nijmegen is in beeld gebrach op welke wijze de gemeene de aandach voor de voeganger in haar beleidsdocumenen en ruimelijke plannen heef vorm gegeven. Opvallend is da de noa Nijmegen Duurzaam Bereikbaar (2011) veel aandach schenk aan auo, openbaar vervoer en fies, en nie of nauwelijks aan de voeganger. Nijmegen saa hierin vermoedelijk nie alleen, zo oon ook onderzoek van bureau SOAB aan. 3 In Nederland is er nog een slag e slaan. Noo 1 Transpor For London, 2008: Walking in London, repor may 2008 Noo 2 Breaking down barriers o walking in London, a join paper by London Councils, Living Srees and Walk London, en hp://urban- design.fl.gov.uk/design- Guidance/Walking.aspx Noo 3 Spapé en de Leeuw, 2012: De Vergeen Voeganger? Onderzoek naar de posiie van de voeganger in he beleid in een aanal Nederlandse gemeenen, NHTV, Lecoraa Verkeer en Sedenbouw. Breda Noo 4 Transpor for London 2012: Travel in London repor 5 103

53 Deel 5 Beleid en proces Noo 5 Rianne Zandee, 2010: He roer moe om: ijd voor bundeling van ruime en mobiliei, Idee Tijdschrif Voor He Weenschappelijk Bureau Van D66 Noo 6 Nabielek e al. 2012: Sedelijke verdiching: een ruimelijke verkenning van binnensedelijk wonen en werken, PlanBureau voor de Leefomgeving, Den Haag Noo 7 Héran, F. 2004: Commerces de Cenre-Ville e de proximie e modes non moorises ademe, Rappor final Publicaion ADEME no 4841 Noo 8 SOAB 2010: Benchmark supermark Noo 9 Mobilieisaanpak Amserdam, Diens Ruimelijke Ordening, 2012 Noo 10 den Herog, Bronkhors, Moerman, van Wilgenburg, De gezonde wijk, Een onderzoek naar de relaie ussen fysieke wijkkenmerken en lichamelijke aciviei, december 2006, EMGO Insiuu, Amserdam Deel 5 Beleid en proces 104 In Arnhem word gewerk aan de OV erminal. Twee kanoororens saan al jaren eenzaam naas he saion. De plannen voor meer funcies in he gebied zijn verraagd vanwege de crisis. Roerdam wil laen zien da verdiching en vergroening en duurzame sad kan opleveren. In de komende jaren zal he inwoneraanal in de binnensad verdubbelen. Om ervoor e zorgen da de openbare ruime bij deze oename aanrekkelijk blijf, zullen er 5000 bomen en 150 voebalvelden aan groen bij komen in de binnensad (bron: hp:// Aandach voor verdiching in beleid In de laase noa ruimelijke ordening, de Noa Ruime, saan bundeling van versedelijking en infrasrucuur nog seeds voorop. Zo zijn er bundelingsgebieden aangewezen waarbinnen acivieien ruimelijk moeen worden geconcenreerd, en er blijf sprake van een verdichingsopgave van veerig procen binnensedelijk. Daarnaas geef de Noa Ruime echer de mogelijkheid aan gemeenen om e bouwen voor de eigen bevolking. Rianne Zandee heef vóór he uibreken van de economische crisis geanalyseerd waaroe di ambivalene beleid leidde. Decenrale overheden bleken enerzijds binnensedelijke verdiching en verdiching rond saions e proclameren, maar anderzijds landelijk bouwen mogelijk e maken. He gevolg is versnippering en spreiding, me een groe hoeveelheid kleine bouwplannen op afsand van sedelijke cenra en maig bereikbaar per openbaar vervoer. Juis di ype locaies genereer de hoogse auomobiliei. Ook de concenraie van bedrijvenerreinen bij op- en afrien van auosnelwegen ging lange ijd onverminderd door, erwijl de bundeling van alle acivieien (zowel wonen als werken) rond saions juis afnam. 5 He college van Rijksadviseurs heef na de Noa Ruime een werkgroep binnensedelijk bouwen ingeseld, onder leiding van Rudy Uyenhaak en Bar Mispelblom Beyer. He resulaa van deze werkgroep is he boek Prachig Compac. In haar aanbiedingsbrief bij he boek schrijf de oenmalige Rijksbouwmeeser Liesbeh van der Pol he volgende: Naar he oordeel van he College van Rijksadviseurs zijn de ambiies van he kabine om binnensedelijk e verdichen me een gemiddeld percenage van 25-40% e bescheiden. Binnensedelijk bouwen zal een veel hogere urgenie moeen krijgen en ook daadwerkelijk gefacilieerd moeen worden. Inmiddels is he Miniserie van VROM opgeheven en lijk er meer aandach e zijn voor infrasrucuur dan voor ruimelijke ordening als geheel. Verdiching word volgens de Onwerp Srucuurvisie Infrasrucuur en Ruime, van he Miniserie van IenM, vooraan overgelaen aan provincies en gemeenen. 6 He is de vraag of zij in saa zijn om de geadviseerde verdichingssraegieën ui e voeren. De crisis bied wellich een kans om, nu er wel duidelijke keuzes gemaak moéen worden, e kiezen voor heronwikkeling van besaand sedelijk gebied, me name rond de knooppunen van openbaar vervoer. He sreven naar funciemenging, zoals word beplei in alle drie bovengenoemde onderzoeken en boeken, is nie nieuw. Toch blijk he in de prakijk nie eenvoudig om in nieuwbouw- of ransformaiegebieden daadwerkelijk o een sedelijke menging van funcies e komen. Hieroe is een aanal oorzaken aan e wijzen: De Nederlandse we- en regelgeving is nog seeds primair gerich op de onwikkeling van monofuncionele gebieden. Voor de bouw- en onwikkelaarswereld geld feielijk hezelfde; zo besaa er nog seeds een vrij harde scheiding ussen zogenaamde woningbouwonwikkelaars en kanorenonwikkelaars. De deailhandel sreef er wille van omzesijging naar een serke concenraie van deailhandelsvoorzieningen, en is bovendien serk gerich op de zich per auo verplaasende consumen. Veel ondernemers denken da een groo deel van hun klanen me de auo arriveer, erwijl winkelend publiek in de prakijk veel vaker e voe kom. In Nanes en Lille 7 en ook recen in Nederland 8, 9 is onderzoek gedaan naar deze discrepanie die eroe leid da he belang van goede voegangersroues onderscha word. Voegangers komen vaker en beseden nie per bezoek maar wel per week meer dan bezoekers die per auo komen. De meerderheid van Nederlanders geef nog seeds de voorkeur aan een grondgebonden woning me uin, in een relaief lage bebouwingsdichheid, waarbij he draagvlak voor gespreide voorzieningen laag is

54 Deel 5 Beleid en proces Visie op voegangers Deel 5 Beleid en proces 106 In Brussel is er wel aandach voor de voeganger in beleid (via hp:// irisne.be) Visie op voegangers is he begin He buienland leer ons da besuurlijke wil en de onwikkeling van een meerjarenvisie de slaagkansen bepalen van een voegangersvriendelijke sad. Deze visie oversijg de verschillende secoren ruimelijke onwikkeling, sedelijke economie, mobiliei en openbare ruime, en bed de voeganger in in planonwikkeling, uivoering en beheer. Alleen lopen aanrekkelijk maken zal auomobilisen nie massaal ui hun auo halen. Andersom geld wel da he erugdringen van he auoverkeer een kriische succesfacor is om voegangersbeleid e laen slagen. Voegangersbeleid is een inegraal onderdeel van een coheren beleid voor duurzame mobiliei. In Edinburgh heef men ruime willen maken voor de voeganger en een inveseringsprogramma opgeze om een aanal sraen en pleinen her in e richen. De afdeling sedenbouw suur op opgeruimde voegangersgebieden me een minimum aan obsakels zoals verkeersborden en sraameubilair. Weelijke verplichingen zoals he plaasen van verkeersborden worden creaief gehaneerd. Verpliche borden worden waar mogelijk aan huizen en hekwerken vasgeze om he rooir vrij e houden van een overdaad aan palen. Omda in veel gemeenen diverse ambenaren zich een beeje bezig houden me voegangers, maar niemand de kar rek, heef he kunnen gebeuren da lopende sedelingen ussen de wal en he schip van he verkeersbeleid zijn gevallen. Een medewerker fies hebben de meese gemeenen wel, in egenselling o een specialis die in saa is over de grenzen van deelprojecen heen de belangen van voegangers in he oog e houden. Ook in de hoofden van sadsbewoners is een omslag in he denken nodig. Bewoners en bezoekers hebben vaak een overdreven negaief gekleurd beeld. 10 Zache maaregelen zoals he plaasen van bomen en bankjes kunnen de beeldvorming veranderen en draagvlak doen onsaan voor harde veranderingen in de fysieke infrasrucuur. Draagvlak is onmisbaar. In veel succesvolle seden is he voegangersvriendelijke mobilieisbeleid gekoppeld aan een communicaiecampagne. Genève werk bijvoorbeeld me de slogan geef de sad erug aan haar bewoners en Zürich me mobiliei is culuur. Kleine ingrepen zijn de volgende sap Verkeerseducaie en promoiecampagnes zullen werken als ze gepaard gaan me kleine en groe ingrepen in he sraabeeld. Langs wandelroues in Zürich word regelmaig één parkeerplaas omgevormd o een miniparkje me bank. Voegangersbeleid moe in de sraa e zien zijn. Door bewoners e berekken bij aanpassingen op sraaniveau kunnen zij een bijdrage leveren aan de verbeering van hun direce woonomgeving. Zo val draagvlak e winnen waarom bijvoorbeeld parkeerplaasen moeen wijken voor een breder rooir. De voeganger geïnegreerd He voegangersbeleid is pas volwassen als he door de hele organisaie gedragen word. Een duidelijke visie op voegangerskwaliei moe onderschreven en gedragen worden door alle diensen en op alle schaalniveaus. He onwikkelen of heronwikkelen van sedelijke gebieden bied een uigelezen kans om duurzame mobiliei e bevorderen. He voegangersnewerk lig en grondslag aan sedenbouwkundige plannen en ook in he besaande sadsweefsel moeen kansen gegrepen worden en he privédomein oegankelijk gemaak worden. In seden die de menselijke maa kennen, waar mensen in de nabijheid van winkels, lokale voorzieningen, diensen en besemmingen wonen, word meer gelopen. Daarom Noo 10 Mehors, R., Monerde iboor, H., Risser, R., Sauer, D., Tigh, M. Walker, J. 2010: COST 358 Pedesrians Qualiy needs. PQN Final repor 107

55 Amserdam is één van de uizonderingen in Nederland: in haar laase Mobilieisnoa, MobilieisAanpak Amserdam, is expliciee en ruime aandach voor voegangers. Op de voorkan van de noa saan maar liefs vier voegangers Gemiddeld aanal slachoffers per jaar ( ) werkelijke aanallen Overleden Ziekenhuisopnamen Spoedeisende Hulp Toaal (excl. overledenen) opnamen (excl. ziekenhuisopnamen) Voegangers Waarvan enkelvoudig Waarvan verkeersongeval Fiesers Waarvan enkelvoudig Waarvan meerzijdig Overige verplaasingswijzen Toaal NB. De aanallen zijn afgerond en gecorrigeerd voor dubbelellingen Ui onderzoek blijk da de meerderheid van de ongevallen van voegangers en fiesers plaas vonden, zonder da er rijdende moorvoeruigen bij berokken waren.12 He beref zogenaamde enkelvoudige ongevallen. Voor dodelijke ongevallen van voegangers domineren verkeersongevallen me andere voeruigen. is he belangrijk om voor elk projec een goede funciemix e onwikkelen en bevorderen, afgesemd op de juise doelgroep. De vraag waar scholen en winkels een plek moeen krijgen binnen he sedelijke weefsel is hierbij cruciaal. Delfien van Dyck oonde di aan in haar docoraasonderzoek. 11 Aracieve sedelijke winkelgebieden kunnen egenwich bieden egen auogeoriëneerde groe winkelcenra aan de sadsranden. Di pas binnen he beleid van een duurzame sad. Inegraal mobilieisplan Eén van de eerse Mobilieisvisies in Nederland waarin de voeganger wel een prominene plaas inneem rolde in 2012 bij de gemeene Amserdam van de pers. Ook de gemeene Den Haag heef ruim aandach voor voegangers, maar in de meese gemeenen onbreek de voeganger in de Mobilieisplannen. Da is nie langer houdbaar in een ijd waarin duurzaamheid en groene mobiliei van openbaar vervoer in combinaie me fies en voeganger seeds meer gewich krijgen. Een inegraal mobilieisplan breng de hoofdroues van auo, bus, fies én voeganger in beeld en spoor de plekken op waar zich conflicen voordoen ussen de verschillende gebruikers. Een grofmazig wegenne voor auo s en ander gemooriseerd verkeer in combinaie me een fijnmaziger newerk van fiesroues en een uigebreid, aaneengesloen en auoluw voegangersnewerk lever de minse kans op gebruikersconflicen. He is raadzaam om sleuellooproues ussen belangrijke rekkers in de sad aan e wijzen, en de ervaringskennis die bewoners en gebruikers hebben kan daarbij behulpzaam zijn. Op sleuellooproues verdien de voeganger he prioriei e krijgen. Een acieprogramma voor deze roues maak duidelijk waar de kwaliei ekorschie, waar schakels onbreken en knelpunen vragen om een aanpassing van de besaande siuaie. Opmerkelijk is da enkelvoudige ongevallen van voegangers buien de definiie van een verkeersongeval vallen omdá er geen rijdend verkeer bij berokken is. Di heef o gevolg da de huidige prakijk van de ongevallenregisraie een onjuis beeld oplever van de verkeersveiligheid van de voeganger. Valongelukken van voegangers worden nie berokken in verkeersveiligheidsonderzoek en verkeersbeleid, en he blijf onduidelijk welke (infrasrucurele) facoren hierbij een rol spelen. Verandering van deze prakijk is wenselijk. De kosen die samenhangen me deze enkelvoudige ongevallen zijn enorm, maar blijven buien beeld. He gaa om bijna 40% van de maaschappelijke kosen van verplaasingsongevallen. 12 (Verkeers-)ongeval? Een man rijd me de auo naar de bakker. Bij he laase kruispun moe hij afslaan en daar lig olie op de weg. De auo slip en bos egen een lanaarnpaal, waarbij de besuurder hoofdlesel oploop en in he ziekenhuis moe worden opgenomen voor verdere behandeling. He ongeval word als verkeersongeval geregisreerd en da was ook he geval gewees bij andere voeruigen zoals een brommer of een fies. Echer, wanneer een voeganger over de zelfde olieplek uiglijd en me een gebroken arm naar he ziekenhuis moe, is da geen verkeersongeval en kom he ongeval nie in de regisraie. In beide gevallen gaa he om verplaasen over een sraa in de openbare ruime, om dezelfde ongevaloorzaken, en zijn de gevolgen vergelijkbaar. 13 Noo 11 Van Dyck, The buil environmen and is associaion wih physical aciviy and sedenary behaviors in aduls and adolescens, universiei Gen Noo 12 R. Mehors, P. Schepers, 2011: Leselongevallen van voegangers en fiesers, Diens Verkeer en Scheepvaar Noo 13 weblog KpVV Dashboard duurzame en slimme mobiliei Deel 5 Beleid en proces 108 Prakijk van ongevallenregisraies Ui onderzoek blijk da bij de meese ongevallen van voegangers en fiesers geen rijdende moorvoeruigen berokken zijn. 10 He beref zogenaamde enkelvoudige ongevallen. 109

56 Deel 5 Beleid en proces Proces Idee van General Moors om auo s ui e rusen me voeganger deecie apparauur Ideeën voor een voegangersvriendelijke sad onmoeen een soms weerbarsige prakijk. He gedachegoed van procesmanagemen bied handvaen om ideeën op een consrucieve wijze o werkelijkheid e maken. Ideeën He woonerf, he voegangersgebied, verkeerslichen me aanduiding hoe lang je nog moe wachen; je kom ze dagelijks egen en ze lijken er alijd gewees e zijn. Maar ooi waren he slechs ideeën in iemands hoofd. Voorkomend ui een probleem da opgelos moe worden, een kans die men zag of ondek erwijl men op zoek was naar ies anders. Procesmanagemen is er om goede ideeën verder e brengen en e zorgen da ze uieindelijk een funcie in ons leven gaan vervullen. He kan een rol spelen om bijvoorbeeld he idee van General Moors om auo s ui e rusen me een syseemvoor voegangersdeecie verder e brengen dan een ekening (zie linkerpagina). zijn, vervolgens seeds meer berokken raken, gaan inveseren in he idee en willen bijdragen aan de realisaie. Zo n onwikkeling moe er ook aan de kan van de haalbaarheid zijn: eers is he alleen maar een houdbaar idee, da nie meeen door iedereen afgeschoen word. Daarna zal onderzoch moeen worden of he maakbaar is, uivoerbaar is en ook nog bruikbaar. In de verschillende fases zijn vaak verschillende mensen nodig. In he rijpingsproces van een idee groei zowel he draagvlak als de haalbaarheid. He is de aak van een procesmanager di e begeleiden. Deze algemene inleiding help om e ween welke discussie me wie gevoerd moe worden. Over de uivoerbaarheid hoef je bijvoorbeeld nie praen me parijen die alleen maar belangsellend zijn en nie bereid zijn e inveseren in he idee. Deel 5 Beleid en proces 110 Weergave werking processen (bron: Managemen van processen Tius Bekkering en Jaap Waler, uigeverij Specrum, Houen- Anwerpen, zevende druk 2011) De onwikkeling van ieders idee is een proces van verrijking van he idee me meningen en onderbouwing van he idee me cijfers en feien. Zo onderzoeken we he draagvlak (via meningen) en de haalbaarheid (via cijfers en feien). Schemaisch zie di er ui als een wyber. De wyber is een simpel model voor he inrichen van een proces. Daarvoor is de medewerking van allerlei parijen nodig, die hun mening geven of die feien en cijfers er beschikking sellen. Me de nieuwe informaie zijn keuzes mogelijk die leiden o een nieuwe verrijke versie van he idee. Op da momen kunnen berokken parijen de balans opmaken: afhaken, afwachen of mee blijven doen. Er kunnen zich ook nieuwe parijen aandienen die de ideeonwikkeling verder brengen. De sapsgewijze ideeonwikkeling is e zien als een reeks wybers. Draagvlak onsaa bij parijen die eers alleen maar belangsellend 111