art nouveau & art deco themadossier

Transcriptie

1 art nouveau & art deco themadossier

2 Na een hele periode waarin neo-stijlen hoogtij vierden, ontstaat op het einde van de 19de eeuw een nieuwe kijk op architectuur en toegepaste kunst. In eerste instantie vertaalde zich dat in de art nouveau. De art-nouveaustijl ziet rond 1893 het daglicht in Brussel. Twee architecten spelen daarbij een hoofdrol: Victor Horta, die de stijl organisch benadert, en Paul Hankar, die een geometrische benadering hanteert. Deze totaalkunst domineert tot ongeveer 1914 alle domeinen: architectuur, meubiliair, tapijten, decoratieobjecten en sieraden. Ze vormt een reactie op de niet te stuiten industrialisering van die tijd. De motieven zijn daarom grotendeels afkomstig uit de natuur. De beweging is onverwacht en van vrij korte duur, maar heeft zo n kracht dat ze al snel een internationale faam verwerft en Brussel vandaag de titel Europese hoofdstad van de art nouveau bezorgt. Na de eerste wereldoorlog ontstaan er meer rationele tendenzen. Tijdens de roaring twenties en de jaren dertig staan twee architecturale stromingen met verschillende varianten naast elkaar: de art deco en het modernisme. Hoewel de art deco het decoratieve aspect van de art nouveau voorzette, was het een sobere stijl dat gekenmerkt wordt door geometrische lijnen en gestileerde motieven en dat gebruik maakt van zowel traditionele als moderne materialen. Het radicalere modernisme verwierp alle versieringen en verwijzingen naar vroegere stijlen. Het modernisme zocht naar functionaliteit, comfort en naar ruimtelijke vernieuwing daarbij gebruik makend van nieuwe materialen en technieken. Van al deze stijlen in al hun mengvormen zijn mooie en interessante voorbeelden terug te vinden in Brussel. 1. ART NOUVEAU IN BRUSSEL 2. ART NOUVEAU WANDELING: ENKELE MARKANTE GEBOUWEN 3. BRUSSEL TIJDENS HET INTERBELLUM: ART DECO 4. ART DECO WANDELING: ENKELE MARKANTE GEBOUWEN 5. TWEE HOOFDROLSPELERS : VICTOR HORTA EN HENRY VAN DE VELDE 6. MUSEA 7. TENTOONSTELLINGEN EN EVENEMENTEN 8. GELEIDE BEZOEKEN 9. WINKELS EN ANTIQUAIRS 10. RESTAURANTS 11. VARIA 12. CONTACTS

3 1. ART NOUVEAU IN BRUSSEL De eerste en laatste gebouwen van de art-nouveaustroming zijn in Brussel neergezet: het Tasselhuis, dat in 1893 door Victor Horta is gebouwd, en het Stocletpaleis, dat kort voor de Eerste Wereldoorlog afgewerkt werd. Zo kwamen twee stromingen in Brussel samen: de organische benadering van Victor Horta, geïnspireerd door de natuur, en de geometrische insteek van Joseph Hoffmann. Tussen 1893 en 1914 zijn in Brussel bijna 500 art-nouveauhuizen neergezet. Meerdere architecten bouwden er hun eigen woning: Victor Horta, Henry Van de Velde, Paul Hankar, Gustave Strauven en Paul Cauchie. De oorsprong van de art nouveau ligt in een nieuwe manier van denken en leven op een moment dat het samenlevingsmodel van de negentiende eeuw niet langer werd geaccepteerd. Het volk was op zoek naar vrijheid in alle domeinen: sociaal, economisch, filosofisch, cultureel. De kunstbeweging die uit deze morele heroriëntatie voortkomt de art nouveau is moeilijk precies te definiëren. Wel valt vast te stellen dat de talige uitdrukkingen ervan te maken hebben met nieuwheid, jeugd, moderniteit, vrijheid. De art-nouveaubouwstijl is slechts een aspect van de beweging. Wel is het de meest opvallende tak. Eind negentiende eeuw vormde Brussel het centrum van deze kunststroming, onder meer dankzij de activiteiten van een groep kunstenaars genaamd Les XX, later omgedoopt tot La Libre Esthétique. De groep was opgericht door Octave Maus en telde namen als Henry Van de Velde en Auguste Rodin onder haar leden. Ze stond open voor alle internationale kunstvormen en maakte daar promotie voor via tentoonstellingen, concerten en conferenties. Deze artistieke en culturele uitwisselingen, gecombineerd met de ideeën van vrijheid en democratie van die tijd, leidden tot het zoeken naar een nieuwe vorm van architecturale expressie. Er werd met meerdere stijlen geëxperimenteerd, maar de stijl die later art nouveau zou worden genoemd, was zonder twijfel de meest in het oog springende. De architecten die deze architecturale taal spraken, zijn Horta, Hankar, Van de Velde, van Rysselberghe, Blérot, Delune, Strauven, Taelemans, Van Waesberghe, Roosenboom, Jacobs en Vizzavona. Elk had zijn eigen stijl. Samen hebben ze het Brusselse landschap aanzienlijk verrijkt. Bron: Art-nouveauwandelingen in Brussel, Louis Meers, uitgeverij Lannoo 3

4 2. ART-NOUVEAUWANDELING: ENKELE MARKANTE GEBOUWEN HET IS ONMOGELIJK OM ALLE ART-NOUVEAUPANDEN IN HET BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWEST TE BESCHRIJVEN. DAAROM VINDT U HIERONDER EEN AANTAL VAN DE MEEST REPRESENTATIEVE ART-NOUVEAUGEBOUWEN. CENTRUM VAN BRUSSEL DE VOORMALIGE WARENHUIZEN WAUCQUEZ, TEGENWOORDIG HET BELGISCH STRIPCENTRUM (open voor het publiek) Architect : Victor Horta /1906 De gewelfde voorgevel is relatief sober. Ze markeert een klassiekere periode in het art-nouveau-oeuvre van Victor Horta. Een prestigieuze entree voert naar een monumentale trap, die wordt verlicht door een groot glazen dak. Het licht reikt van de eerste verdieping tot aan de benedenverdieping. In de voormalige Warenhuizen Waucquez is tegenwoordig het Belgisch Stripcentrum ondergebracht. De nieuwe permanente expositie in het Centrum toont aan de hand van foto s en bijzondere documenten de levensloop van het pand van de bouw en de periode dat het als warenhuis dienstdeed tot de periode van verval en de renovatie. Een typisch Brussels avontuur dat symbool staat voor de twintigste eeuw in haar geheel. De tentoonstelling toont ook een selectie illustraties van striptekenaars, geïnspireerd door de geschiedenis van de voormalige Warenhuizen Waucquez. De geschiedenis van een winkel zoals die vandaag niet meer worden gebouwd. Zavelstraat 20, 1000 Brussel visit@stripmuseum.be KINDERTUIN Architect : Victor Horta /1899 Burgemeester Charles Buls gaf Victor Horta opdracht tot het ontwerp van deze kleuterschool. De stenen voorgevel is voorzien van lichte en donkere stroken. De zuilen en het torentje doen gotisch aan. Ook het glazen afdak boven de ingang springt in het oog. Binnenin ontwierp de architect een fijn metalen geraamte dat het glas boven de speelplaats draagt. Sint-Gisleinsstraat 40, 1000 Brussel WARENHUIS OLD ENGLAND, TEGENWOORDIG MUZIEKINSTRUMENTENMUSEUM (open voor het publiek) Architect : Paul Saintenoy /1899 Dit type glazen warenhuis, open naar de straat toe om kopers te lokken, verscheen rond de eeuwwisseling in veel Europese hoofdsteden. Paul Saintenoy bouwde weinig art-nouveaupanden. Dit pand is echter kenmerkend voor de stijl. De decoratie-elementen spelen een rol in de constructie. Hofberg 2, 1000 Brussel info@mim.be 4

5 VOORGEVEL VAN DE WINKEL MARJOLAINE Architect : Léon Sneyers Voor het ontwerp van deze kleine etalage maakte Léon Sneyers gebruik van zijn voorkeursmotief: een min of meer concentrische cirkel waaruit een verticale vorm voorkomt. Magdalenasteenweg 7, 1000 Brussel. VOORMALIGE WINKEL VAN WOLFERS, VANDAAG BANKKANTOOR Architect : Victor Horta /1912 Voor deze winkel, gebouwd in opdracht van de goudsmeden en beeldhouwers Wolfers, keerde Victor Horta terug naar een meer getemperde versie van de art nouveau. De gevel bevat geen metaal. De door Horta gerealiseerde vitrines bevinden zich in de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis. Arenbergstraat 11-13, 1000 Brussel LOUIZAWIJK EN VIJVERS VAN ELSENE ART-NOUVEAUPANDEN Architect : Ernest Blérot Een van de grootste architectuurprojecten van Ernest Blérot in Elsene. De variatie in elementen geeft elk huis een eigen individualiteit. Tegelijk oogt het geheel bijzonder homogeen. Sint-Bonifaasstraat , 1050 Brussel GLASRAAM DE GOLF Architect Paul Saintenoy verzocht Privat Livemont om een karton te tekenen voor het glasraam dat Raphaël Evaldre verwezenlijkte voor de privéwoning die hij kort daarvoor had aangekocht. Dit glasraam beeldt het thema van de golf uit: een jonge vrouw aan zee. De golven en de weelderige haardos zijn uitgevoerd in de typische arabesken van de art nouveau. Gewijdeboomstraat 123, 1050 Brussel HUIS MAX HALLET Architect : Victor Horta /1904 Dit herenhuis uit 1904 is gebouwd op basis van plannen van Victor Horta. Het pand vormt een hartverwarmende symfonie van kleuren, krullen en licht. Advocaat Max Hallet liet het huis bouwen als plek om zijn vrienden en klanten in stijl te ontvangen. Victor Horta ontwierp hiervoor verschillende woonvertrekken en ontvangstruimten. Louizalaan 346, 1050 Brussel 5

6 HUIS SOLVAY Architect : Victor Horta /1898 Victor Horta bouwde dit luxueuze herenhuis in 1894 voor de zoon van de industrieel Ernest Solvay. De architect kreeg carte blanche voor dit project. Hij ontwierp het interieur en het meubilair tot in de kleinste details. Op de gevel lopen twee symmetrische erkers over twee verdiepingen, met daarboven balkons. Binnen wacht een visueel vuurwerk. Het palet van rood- en oranjetinten zet de sfeer van luxe en comfort nog sterker in de verf. Een bezoek meer dan waard. Louizalaan 224, 1050 Brussel Tel. +32 (0) info@hotelsolvay.be HUIS TASSEL Architect : Victor Horta /1894 Dit is het eerste art-nouveauhuis dat gebouwd werd in 1893 door Victor Horta en als model heeft gediend voor heel wat andere gebouwen. De gevel is niet extravagant en past dus perfect in de architecturale omgeving. Het meest innovatieve element is de centraal geplaatste voordeur. De erker wordt omgeven door een smeedijzeren balustrade met art-nouveaukrullen; de balustrade van het balkon is soberder. Het interieur van het Tasselhuis is zeer representatief voor de stijl van Horta: veel licht, ruimte en lucht en aanpasbaar aan de wensen van de bewoners. Een centrale hal met trappenhuis vormt het kernelement. De art-nouveaulijn kronkelt langs de muren, de vloeren, de balustrades en de ramen. Paul-Emile Jansonstraat 6, 1050 Brussel HUIS CIAMBERLANI Architect : Paul Hankar De gevel van dit pand van Paul Hankar uit 1897 bestaat uit diverse materialen: metaal, baksteen en natuursteen. Ze getuigt van originaliteit en een bewuste weigering om de traditionele bouwnormen te volgen. Paul Hankar werkte op die manier het thema van het kunstenaarshuis uit. De twee grote ramen in hoefijzervorm zijn zeer innovatief. Het grootste deel van de gevel is met sgraffiti gedecoreerd. Ze zijn een ontwerp van schilder en bouwheer Albert Ciamberlani. Defacqzstraat 48, 1050 Brussel HUIS OTLET Architect: Octave van Rysselberghe 1894/1898 In dit prachtige herenhuis is achter dezelfde gevel een kleine kunstenaarswoning ondergebracht. Het art-nouveaupand is tussen 1894 en 1898 gebouwd op basis van plannen van architect Octave van Rysselberghe. Henry Van de Velde was belast met de decoratie en de inrichting, behalve de trap. De gevel van dit hoekgebouw wordt gekenmerkt door een afwisseling van verschillende asymmetrisch uitspringende elementen. Florencestraat 13 & Livornostraat 48, 1050 Brussel HUIS VAN GRAAF GOBLET D ALVIELLA Architect : Octave van Rysselberghe Deze constructie dateert van voor de art nouveau. De Grieks-Romeinse versieringen werken verrassend. Dit is het eerste gebouw in Brussel waar sgraffiti een belangrijk onderdeel vormen van de gevelcompositie. Graaf Goblet d Alviella, de opdrachtgever, had een zeer extravagante smaak. De sgraffitofries geeft Neptunus weer, heersend over de zee. Op de eerste verdieping omkaderen de ramen een medaillon van Julien Dillens. De bovenste verdieping wordt gestructureerd door een zuilenrij. Faiderstraat 10, 1060 Brussel VOORMALIGE WONING VAN OCTAVE VAN RYSSELBERGHE Architect : Octave van Rysselberghe Dit huis is voltooid in 1912, een periode waarin de art nouveau op zijn einde loopt. Het pand is veel rationeler en soberder dan men zou verwachten. De eigenaar is de ontwerper: architect Octave van Rysselberghe. Livornostraat 83, 1050 Brussel 6

7 VOORMALIGE WONING VAN PAUL HANKAR Architect : Paul Hankar De sobere en verticale gevel wordt gedomineerd door een krachtige erker over twee verdiepingen, met een omlijsting van zware posten van blauwe steen die rusten op twee imposante, bewerkte consoles met schorpioen- en scarabeemotieven. IJzer speelt een belangrijke rol: het komt terug in onder meer de balkons en de daklijsten. De gevel is gedecoreerd met schilderwerk en sculpturen. Defacqzstraat 71, 1050 Brussel HOTEL WINSSINGER, TEGENWOORDIG PARIS-BEIJING GALERIJ Architect : Victor Horta De Paris-Beijing galerij is gelegen in het Winssinger Hotel, dat in 1897 door Victor Horta werd gebouwd. De galerij wijdt zich aan de ontdekking en de promotie van een nieuwe generatie van Aziatische fotografen om een kunstbrug tussen Oosten en Westen te slaan. Na Beijing en Parijs is de Paris-Beijing galerij nu ook aanwezig in Sint-Gillis. Munthofstraat 66, 1060 Brussel SQUARES- EN JUBELPARKWIJK (ROND DE EUROPEESE WIJK) HUIS VAN EETVELDE Architect: Victor Horta /1897 In 1895 gaf Baron van Eetvelde de staatssecretaris van Leopold II, die instond voor het bestuur van Congo Victor Horta opdracht tot de bouw van deze woning. Horta legde hem zijn meest ambitieuze plan voor. In de gevel wordt op provocerende wijze gebruik gemaakt van ijzer: dit materiaal is alomtegenwoordig. Het interieur toont de grenzeloze inventiviteit van Horta. Boven het trappenhuis is een koepel aangebracht met schitterende glas-in-loodramen met art-nouveaumotieven. De hele woning wordt hierdoor verlicht. In 1899 breidde de architect het pand uit met een travee richting de hoek van de laan. Op nummer 2 zette hij een huurpand neer. In 1901 voegde Horta nog een travee aan de andere zijde toe. Het geheel toont in drie stappen de evolutie van de stijl van de architect tussen 1895 en Palmerstonlaan 4, 1000 Brussel HUIS VAN DYCK Architect : Gustave Strauven De gevel van 7,6 m breed is opgebouwd rond twee vlakken. Het linkerdeel loopt uit in een gotisch puntdak, terwijl het rechtse deel vrijer is om plaats te maken voor terrassen. De balkons op de eerste en de tweede verdieping zijn met elkaar verbonden door een metalen sierstuk. Clovislaan 85, 1000 Brussel HUIS SAINT-CYR Architect : Gustave Strauven /1903 Architect Gustave Strauven, een leerling van Victor Horta, heeft dit huis in 1903 gebouwd. De gevel is slechts vier meter breed. Het is een van de meest extravagante art-nouveaupanden van het Brusselse erfgoed. De cirkelvormige loggia met een barok ogende punt van smeedijzer is een van de opvallendste elementen van de gevel. Een sprookjesachtig gebouw waarin architectuur en versiering door elkaar lopen. Ambiorixsquare 11, 1000 Brussel 7

8 HORTA-LAMBEAUXPAVILJOEN (open voor het publiek van maart tot oktober) Architect : Victor Horta Dit neoklassieke paviljoen werd gebouwd om onderdak te bieden aan een groot reliëf van Jef Lambeaux. De jonge Victor Horta paste hier al zijn hoofdprincipe toe: continuïteit tussen de elementen. Zo is de onderbouw verbonden met de bodem en verdwijnt de basis van de zuilen in de bestrating. Jubelpark, 1000 Brussel HUIS EN ATELIER VAN PAUL CAUCHIE (elk eerste weekend van de maand open voor het publiek) Architect : Paul Cauchie Dit huis toont waartoe de architect in staat is. Het trekt de aandacht en helpt hem zo bekendheid en klanten te verwerven. De originaliteit berust hier in de synthese tussen architectuur en schilderdecoratie. Het interieur is volledig door de architect ontworpen en vormt een waar totaalkunstwerk. Frankenstraat 5, 1040 Brussel info@cauchie.be STOCLETPALEIS Architect : Joseph Hoffman /1911 Dit luxepand is in 1911 gebouwd door de Weense architect Joseph Hoffmann. De buitenzijde is volledig bekleed met wit marmer, afgezet met een vergulde sierlijst. Dit maakt het pand uniek in zijn soort in Brussel (niet toegankelijk). Dit zeer grote gebouw met vlakke oppervlakken werd gebouwd in een periode waarin de art nouveau al over zijn hoogtepunt heen was. Het Stocletpaleis effende het pad voor een nieuwe esthetiek die soberder en meer uitgepuurd was, en de naam art deco zou krijgen. Eenvoudige vertrekken zonder ornamenten spelen hierin de hoofdrol. Tervurenlaan 281, 1150 Brussel KASTEEL DELUNE Architect : Léon Delune Dit is het laatst overgebleven pand van de Wereldtentoonstelling van De Belgen konden hier voor het eerst ragtime horen. Het huis is gebouwd door architect Léon Delune. Het heeft een vierkante toren met een breed dak, bekroond met een vergulde bronzen adelaar en gedecoreerd met sgraffiti van de befaamde Paul Cauchie. Franklin Rooseveltlaan 86, 1050 Brussel 8

9 SINT-GILLIS EN VORST PRIVÉWONING EN ATELIER VAN VICTOR HORTA, TEGENWOORDIG HORTAMUSEUM (open voor het publiek) Het Hortamuseum is ondergebracht in het huis en het atelier van de architect. Beide panden werden gebouwd van 1898 tot 1901 en zijn typerend voor het hoogtepunt van de art nouveau. Het interieur van het woonhuis bleef grotendeels bewaard: mozaïeken, glas-in-loodramen, meubilair en muurschilderingen vormen een harmonieus geheel, dat tot in de kleinste details blijk geeft van subtiliteit. Het museum is tevens een centrum voor onderzoek naar Victor Horta en de art nouveau. Op afspraak zijn het persoonlijke archief van de architect, evenals een collectie plannen van zijn gebouwen en de bibliotheek, toegankelijk voor het publiek. Amerikaansestraat 25, 1060 Brussel Tel. +32 (0) HUIS HANNON Architect: Jules Brunfaut In 1902 doet ingenieur Edouard Hannon ( ) een beroep op zijn goede vriend, architect Jules Brunfaut ( ), voor de bouw van dit fraaie herenhuis in art-nouveaustijl. De gewelfde gevel paart convexe en concave lijnen aan een groot aantal inspringende elementen. De hoek is gedecoreerd met het bas-reliëf De spinster. Verbindingslaan 1, 1060 Brussel HUIS DE UILEN Architect : Edouard Pelseneer Het sgraffito op het bovenlicht van de deur beeldt twee uilen uit, waarvan de gebeeldhouwde figuren ook op de klauwstukken van het huis rusten. De ronde ramen, de glaspartijen en het donkere houtwerk herinneren aan de blik van de nachtelijke roofvogel. Brugmannlaan 55, 1050 Brussel 9

10 AANBOUW BIJ HET CHARLIERMUSEUM (open voor het publiek) Architect : Victor Horta /1893 In 1890 erft filantroop Henri Van Cutsem ( ) een herenhuis in neoklassieke stijl. Om zijn kunstcollecties te kunnen tentoonstellen geeft Van Cutsem aan de jonge, dan nog onbekende architect Victor Horta de opdracht het herenhuis te vergroten en de stallen en bijgebouwen te verbouwen. Horta creëert twee galerijen met glazen overkapping en een nieuwe gevel aan de Liefdadigheidsstraat. Het project kondigt de vernieuwingen aan die we later zullen terugvinden in het oeuvre van de grootmeester van de art nouveau: vloeibaarheid en transparantie van de binnenruimten, het aanwenden en beklemtonen van zichtbaar metaal in de privéwoning, de uitwaaierende basis van de gevel die een organische illusie creëert enz. In 1928 krijgt het herenhuis de naam Charliermuseum ter nagedachtenis van de beeldhouwer Guillaume Charlier ( ), erfgenaam van Van Cutsem, die de woning en verzamelingen aan de gemeente schonk. Sinds 1993 is het museum door het Brussels Hoofdstedelijk Gewest geklasseerd als historisch monument. Kunstlaan 16, 1210 Brussel Tel. +32 (0) info@charliermuseum.be OVERIGE HUIS AUTRIQUE (open voor het publiek op aanvraag) Architect : Victor Horta Huis Autrique vormt een belangrijke mijlpaal binnen de geschiedenis van de art nouveau in Brussel: men vindt er reeds elementen van de stijl terug en het pand dateert van kort voor het Tasselhuis, dat wordt beschouwd als het manifest van de art nouveau. Het huis werd op uitmuntende wijze gerestaureerd en is op dit moment open voor het publiek. Iedere geïnteresseerde kan zich nu dus een beeld vormen van het historische belang en de esthetiek van de oude Brusselse woningen. Het pand omvat exporuimten, een kleine themabibliotheek en een originele inrichting van de hand van Benoît Peeters en François Schuiten. Haachtsesteenweg 266, 1030 Brussel Tel. +32 (0) info@autrique.be VOORMALIG HOTEL COHN-DONNAY, TEGENWOORDIG DE ULTIEME HALLUCINATIE (open voor het publiek) Architect : Paul Hamesse Paul Hamesse kreeg opdracht van de familie Cohn-Donnay om dit gebouw uit 1830 om te bouwen en opnieuw in te richten. Hij wijzigde de neoclassicistische gevel en voegde er een erker in een geometrische grafische vormgeving aan toe. Binnen combineerde de architect de verschillende trends van de art nouveau. Er zijn elementen die ontleend zijn aan de Glasgow School, aan de Weense Sezession en sommige motieven kondigen al de art deco aan. Koningsstraat 316, 1210 Brussel VOORMALIGE HEMDENWINKEL NIGUET - BLOEMENKUNSTENAAR DANIEL OST Architect : Paul Hankar Dit monumentale uitstalraam van acajou is ingewerkt in een neoclassicistisch monument. De invloed is hier duidelijk minder geometrisch dan figuratief. Het lijnenspel herinnert aan een hertengewei. Binnen brachten recente restauraties zeer mooie plafondfresco s van Adolphe Crespin aan het licht. De internationaal bekende architect en bloemenkunstenaar Daniel Ost heeft hier zijn winkel geopend. Hij heeft een uniek talent: hij ziet het leven via bloemen. Hij gebruikt zijn kunst en zijn passie om werken van absolute schoonheid te creëren. Deze moderne Belg plaatst zich lijnrecht tegenover de oude meesters van zijn vak. Hij geeft leven aan arrangementen die tot nu toe onmogelijk leken. Koningsstraat 13, 1000 Brussel Tel. +32 (0) info@danielost.be Bronnen: Voir et Dire Bruxelles + Art-nouveauwandelingen in Brussel van Louis Meers 10

11 3. BRUSSEL TIJDENS HET INTERBELLUM: ART DECO Kort na de Eerste Wereldoorlog wordt de art nouveau verdrongen door de art deco. Het decoratieve aspect blijft belangrijk, maar de vormen worden meer geometrisch en neigen naar het abstracte. Geleidelijk worden ze ook soberder. De naam art deco verwijst naar de Exposition des Arts décoratifs et industriels modernes van 1925 in Parijs. Deze stijl richt zich zowel op de architectuur als op de binnenhuisinrichting en beïnvloedt alle sociale milieus. Daarnaast is de art deco ook schatplichtig aan andere stijlen en culturen. Zo vormt Congo een belangrijke bron van inspiratie in België. Ook de esthetiek van de pakketboten blijkt erg inspirerend te zijn. Gelijktijdig ontwikkelt er zich ook een modernistische stroming die, anders dan de art deco, en onder invloed van haar radicalere vertegenwoordigers, elk idee van versiering en elke verwijzing naar oudere stijlen verwerpt. De modernisten willen in de eerste plaats op een rationele en economische manier bouwen en antwoorden bieden op de huisvestingsproblemen van de armste lagen van de bevolking. Dat vertaalt zich in de jaren 1920 in de bouw van een hele reeks tuinsteden in de Brusselse buitenwijken. Het interbellum is een intense periode voor de bouwnijverheid. Verschillende wooncomplexen verrijzen in de gemeenten die deel uitmaken van de zogenaamde tweede kroon: Ukkel, Vorst, Schaarbeek, Sint-Lambrechts-Woluwe, Koekelberg,... Ook langs de Franklin Rooseveltlaan zijn nog verschillende gebouwen uit het interbellum te vinden. 4. ART DÉCO WANDELING: ENKELE MARKANTE GEBOUWEN PALEIS VOOR SCHONE KUNSTEN, TEGENWOORDIG BOZAR (open voor het publiek) Architect: Victor Horta, Victor Horta tekent de plannen voor het Paleis voor Schone Kunsten kort na het einde van de Eerste wereldoorlog. Het art-decopand maakt integraal deel uit van een stedenbouwkundig project voor de hele Kunstberg. Het ambitieuze plan van Horta stuit op veel verzet, maar toch geeft de stad Brussel een onregelmatig gevormd perceel van 8000 m² vrij. In ruil daarvoor moesten in de gevels aan de straatkant winkels komen. In zijn Memoires neemt Horta geen blad voor de mond: Een Paleis? Dat denk ik niet: eerder een eenvoudig Huis der kunsten. Een pand waarvan de voorgevel winkels omvat, zou ik geen Paleis durven noemen! En er geldt nog een tweede vereiste: het uitzicht vanuit het Koninklijk Paleis mocht niet belemmerd worden. Het Paleis voor Schone Kunsten, later omgedoopt tot BOZAR, is vandaag een van de centra voor het culturele en artistieke leven in Brussel. Dankzij een volledige renovatie is het hele gebouw, zoals oorspronkelijk ontworpen door Horta, hersteld. Rondleidingen zijn mogelijk ( Horta tot Horta ) en bieden toegang tot gedeelten van het paleis die tot nu toe gesloten waren voor het publiek. Ravensteinstraat 23, 1000 Brussel Tel. +32 (0) info@bozar.be CENTRAAL STATION Architect: Victor Horta, Dit functionalistisch ogende gebouw is het laatste werk van Victor Horta. Het is een opvallend voorbeeld van een sobere en functionele architectuur opgetrokken uit witte steen. De classicistische en art-decoversiering doet denken aan het Paleis voor Schone Kunsten. Architect Maxime Brunfaut voltooide het werk na het overlijden van Victor Horta in Europakruispunt, 1000 Brussel VOORMALIG WARENHUIS VANDERBORGHT Architecten: Léon E. Govaerts en Alexis Van Vaerenbergh, In 1920 richten de gebroeders Vandenborght een decoratie- en meubelbedrijf op, die van meet af aan zeer succesvol is. Het bedrijf heeft al snel verschillende magazijnen en productieateliers in België. Voor de bouw van ruime en moderne magazijnen in de Schildknaapstraat wordt beroep gedaan op de architecten Léon E. Govaerts en Alexis Van Vaerenbergh. Het gebouw van vijf niveaus en een inspringende dakverdieping is zeer functioneel en ontdaan van alle decoratieve toegeving. Schildknaapsstraat 48-52, 1000 Brussel 11

12 VOORMALIGE DRUKKERIJ VAN DE KRANT LE PEUPLE Architecten: Fernand en Maxime Brunfaut, Richard Pringiers krijgt in 1905 de opdracht om een complex te bouwen dat onderdak moet bieden aan de drukkerij, werkplaatsen en redactiebureaus van het socialistische dagblad Le Peuple. Dit resulteert in een art nouveau gebouw gevestigd in de Zandstraat En 1923, realiseert dezelfde architect een uitbreiding in de Sint Laurensstraat die op haar beurt wordt vervangen door de functionalistische drukkerij van Fernand en Maxime Brunfaut in 1931 (Sint-Laurensstraat 36-38). In wordt het gebouw door hen nog eens uitgebreid (Sint-Laurensstraat et Zandstraat 29). Sint-Laurensstraat & Zandstraat 29 & 33-35, 1000 Brussel CITROËNGEBOUW Architecten: Alexis Dumont, Marcel Van Goethem, Citroën heeft op deze plek een van de grootste automobielcentra in Europa van het begin van de Jaren 30 laten bouwen. Zowel onderhoud als verkoop stonden er centraal en het was uitgerust met een Amerikaanse showroom. Het reusachtige gebouw is opgetrokken uit glas en staal en beslaat een oppervlakte van maar liefst m². Ijzerplein 7, 1000 Brussel KAAITHEATER Architect: Marcel Driesmans, Tussen 1929 en 1932 wordt op de voormalige locatie van een lunapark het Lunatheater gebouwd, in een stijl tussen art deco en modernisme. Het complex omvatte, behalve een theaterzaal, 42 appartementen en een koffiehuis. In het zijgebouw aan het kanaal bevonden zich een café, een vergaderzaal, een foyer, kantoren voor de directie en 24 privékantoren. Het gebouw getuigt van een interessante stedenbouwkundige visie: wonen, werken en ontspanning in één geheel. Sinds 1993 is er het Kaaitheater gevestigd. Sainctelettesquare 20 en Akenkaai 4, 1000 Brussel HÔTEL WIELEMANS Architect : Adrien Blomme, 1926 Herenhuis in art deco met Moorse invloeden, ontworpen in opdracht van Léon Wielemans, industrieel en afgevaardigd bestuurder van de Établissements Wielemans en toekomstig burgemeester van Vorst. Defacqzstraat 14, 1000 Brussel HÔTEL PLAZA Architecten : Michel Polak, Alfred Hoch, Voor het ontwerp van dit indrukwekkende complex in art-decostijl zouden de architecten zich geïnspireerd hebben op het hotel Georges V in Parijs. De 1300 zitjes tellende cinemazaal is een van de weinige die zijn orignele inrichting heeft bewaard. Adolphe Maxlaan , 1000 Brussel FLAGEYGEBOUW (VOORMALIG NATIONAAL INSTITUUT VOOR RADIO-OMROEP) Architect: Joseph Diongre, Dit gebouw dateert van de 2de helft van de jaren 30. In 1933 won architect Joseph Diongre de architectuurwedstrijd van het NIR. Het ontwerp combineert architecturale vernieuwing met de strengste eisen op akoestisch en technisch vlak. Door de soberheid en het pragmatisme van zijn concept, bouwt Diongre, tussen 1935 en 1938, de geluidsfabriek waar vraag naar was. Het is één van de eerste omroepgebouwen in Europa. Vanaf zijn inhuldiging kent de pakketboot wereldfaam dankzij de kwaliteit van haar studios. In 1973 verhuist de openbare omroep naar de Reyerssite in Schaarbeek waarna het gebouw snel verkommert. In 1994 wordt het beschermd en gelukkig redt een privéorganisatie het gebouw. Vandaag de dag is er een cultureel centrum gevestigd. Eugène Flageyplein & Heilig-Kruisplein, 1050 Brussel Tel. +32 (0) info@flagey.be 12

13 LE PALAIS DE LA FOLLE CHANSON Architect: Antoine Courtens, 1928 Het appartementsgebouw Le Palais de la Folle Chanson werd in 1928 door architect Antoine Courtens gebouwd. Hij wordt beschouwd als één van de spilfiguren van de art decobeweging. Het ontwerp was vrij complex en beantwoordde aan de eisen van de welgestelde kopers : kelders, garages, vier liften waarvan twee dienstliften, terrassen, Generaal Jacqueslaan 2, 1050 Brussel VILLA EMPAIN - STICHTING BOGHOSSIAN (open voor het publiek) Architect: Michel Polak, 1930 De zakenman en mecenas Louis Empain vertrouwde de bouw van deze villa in art decostijl toe aan de Zwitserse architect Michel Polak. Het fungeert nu als vestiging van de Fondation Boghossian: een centrum voor kunst en dialoog tussen de oosterse en de westerse cultuur. Franklin Rooseveltlaan 67, 1050 Brussel RÉSIDENCE PALACE Architect: Michel Polak, De Résidence Palace werd na de Eerste Wereldoorlog gebouwd als luxueus appartementsgebouw voor een kosmopolitische elite. Het geheel stelt een luxeschip voor dat is aangemeerd in Brussel en zowel het comfort van een schip als van een stad verenigt. Het complex bestond uit 160 appartementen die genoten van buitengewone voorzieningen: bars, restaurants, een theater, een zwembad, conferentiezalen, een postkantoor, garages, een bank. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het complex door de Duitsers opgevorderd om na de oorlog door de Belgische Staat gekocht te worden. Vandaag is het onder andere een belangrijk internationaal perscenter. Wetstraat 155, 1040 Brussel HET GLAZEN HUIS Architect: Paul-Amaury Michel, 1935 In deze modernistische woning met volledig glazen achtergevel werden verschillende van de vijf principes van een nieuwe architectuur bepaald door Le Corbusier (1927) toegepast: een constructie gedeeltelijk op pijlers, een dakterras, brede schuiframen, een open plan en een niet-dragende gevel. De naam verwijst naar een gelijknamig huis dat in Parijs is gebouwd door Pierre Chareau. Jules Lejeunestraat 69, 1180 Brussel MUSEUM ALICE EN DAVID VAN BUUREN Architecten: Léon E. Govaerts en Alexis Van Vaerenbergh, Aan de buitenkant oogt het huis tegelijk sober en weelderig en is het een schoolvoorbeeld van de stijl van de Amsterdamse School, terwijl de binneninrichting een uniek art-deco geheel vormt, waarin de originele meubelen en kunstwerken nog aanwezig zijn. De uitzonderlijk grote tuin is in zijn vroegere glorie hersteld. Léo Erreralaan 41, 1180 Brussel COHEN SQUARE Dit ovale plein tussen de Coghenlaan en de Dekenijstraat is in Brussel het voorbeeld bij uitstek van een modernistische verkaveling voor de gegoede klasse. Het project steunde op de medewerking van belangrijke modernistische architecten zoals L.H. De Koninck, Josse Franssen, Raphaël Delville en Pierre Verbruggen. Vanuit verschillende opzichten kan dit plein vergeleken worden met de tuinwijken uit die tijd. Het plein weerspiegelt hetzelfde evenwicht tussen natuur en architectuur, hetzelfde intieme en gesloten karakter, en is samengesteld uit kleine en gezellige eengezinswoningen Brussel 13

14 HÔTEL HAERENS Architect: Antoine Courtens, 1928 De architect van het Palais de la Folle Chanson ontwierp hier voor zijn vriend Robert Haerens een van de mooiste art-decogebouwen van Brussel. Hij tekende een originele gevel, maar hechtte vooral veel belang aan een interessante indeling die beantwoordde aan de noden van de klant. Vaak gebeurde net het omgekeerde. Het kunstsmeedwerk aan beide ingangen getuigt van het talent van de architect. Brugmannlaan 384 en Looflaan 2, 1180 Brussel MAISON DOTREMONT Architect : Louis Herman De Koninck, In 1928 vestigt Philippe Dotremont, industrieel en verzamelaar van moderne schilderijen, zich in Brussel. Na het ontdekken van de eerste werken van Louis Herman De Koninck, vertrouwt hij de architect het ontwerp toe van zijn privé-woning. Doordat De Koninck grote inspanningen leverde om zijn klant tevreden te houden, wordt dit huis als zijn beste realisatie beschouwd. Het huis werd dan ook in 1977 als eerste uit die periode op de monumentenlijst geplaatst. Schepenijlaan 3, 1180 Brussel SINT-AUGUSTINUSKERK Architecten : Léon Guianotte, André Watteyne, Samen met de Sint-Jan-de-Doperkerk in Sint-Jans-Molenbeek en de Sint-Suzannakerk in Schaarbeek is deze kerk een van de drie religieuze bouwwerken in Brussel die in de jaren 30 zijn opgericht in gewapend beton. De kerk staat op het Hoogte Honderdplein, het hoogste punt van Brussel, waar acht lanen uitmonden in een stervormig eindpunt. De toren heeft een bovenverdieping die soms toegankelijk is voor het grote publiek en die een adembenemend uitzicht biedt over Brussel. Hoogte Honderdplein, 1190 Brussel BASILIEK VAN KOEKELBERG Architecten: Albert Van huffel, en nadien Paul Rome, De op vijf na de grootste kerk ter wereld, en het allergrootste art deco gebouw dat ooit werd opgetrokken. Dit bouwwerk was een echt manifest van de religieuze art deco. Het interieur heeft opmerkelijke afmetingen en de structuur van het gebouw bestaat uit gewapend beton. U kunt er op een hoogte van 52,80 meter genieten van een prachtig panorama over Brussel. Basiliekvoorplein 1, 1081 Brussel. Panorama open: 9u-17u (zomer) / 10u-16u (winter) SINT-JAN-DE-DOPERKERK Architect: Joseph Diongre, Deze volledig uit gewapend beton opgerichte art-decokerk werd begin jaren 1930 gebouwd. De architect is de Brusselaar Joseph Diongre die ook verantwoordelijk was voor de bouw van het Flageygebouw. De parabolische booggewelven en het vele glas-inlood zorgen voor licht en kleur in de kerk. Sint-Jan- de-dopervoorplein, 1080 Brussel PRÉVOYANCE SOCIALE - CEGESOMA Architecten: Richard Pringiers, Fernand en Maxime Brunfaut, 1911 en Net zoals de voormalige drukkerij van Le Peuple getuigen de kantoren van la Prévoyance Social, een coöperatieve verzekeringsvennootschap, van het succes van de Belgische Arbeiderspartij. Deze keer werd het gebouw ook weer opeenvolgens uitgewerkt door de architecten Pringiers en de Brunfauts. Vandaag is er het Studie- en documentatiecentrum Oorlog en Hedendaagse Maatschappij in gevestigd. Luchtvaartsquare 29-31, 1070 Anderlecht 14

15 LA CITÉ MODERNE Architect : Victor Bourgeois, Deze wijk, gebouwd op een terrein van 6 hectare, is het eerste grootschalige voorbeeld van de kubistische, rationele en eenvormige architectuur in België. De afwezigheid van versieringen moest bijdragen tot een gelijkvormig geheel dat de sociale verschillen tussen de bewoners moest doen vervagen. Samenwerkingsplein en omgeving, 1082 Brussel WITHUIS Architect: Joseph Diongre, 1927 De opdrachtgever Jef Mennekens stond open voor het modernisme en aanvaardde dan ook zonder probleem een voor die tijd gewaagd project. Het ging om een combinatie van modernistische elementen (dakterras, horizontale ramen) en art deco. De voorgevel is kubistisch geïnspireerd en toont een indrukwekkend spel van met pleisterlaag bedekte volumes. Naast het huis ontwierp Diongre ook zeer geraffineerd meubilair. Charles Woestelaan 183, 1090 Brussel Bron: Art deco wandelingen in Brussel, Cécile Dubois. 15

16 5. TWEE HOOFDROLSPELERS: VICTOR HORTA EN HENRY VAN DE VELDE VICTOR HORTA Victor Horta zag in 1861 in Gent het levenslicht. Zijn vader was schoenmaker en van hem erfde hij de liefde voor goed uitgevoerd werk en de volharding die later een echte perfectionist van hem zouden maken (soms gunde hij zichzelf maar drie uur slaap per nacht). Hij had ook een grote voorliefde voor muziek. Hij speelde met passie viool, maar het conservatorium stuurde hem naar huis wegens een gebrek aan discipline. Pas daarna ging hij architectuur studeren. Met grootse gevolgen! In 1881 ging Victor Horta in Brussel wonen. Hij studeerde er aan de Academie voor Schone Kunsten en werkte daarnaast om in zijn onderhoud te voorzien. Architect Alphonse Balat, ontwerper van de schitterende Serres in Laken, stelde hem te werk in zijn atelier. Horta is hem zijn leven lang enorm dankbaar gebleven. Kort nadat hij was begonnen aan de bouw van een paviljoen voor een monumentale sculptuur van Jef Lambeaux in het Jubelpark de sculptuur symboliseerde De menselijke driften gaven twee leden van zijn vrijmetselaarsloge, Eugène Autrique en Emile Tassel, hem elk opdracht tot de bouw van een herenhuis. Victor Horta had nu de vrijheid om het doel na te streven dat hij zichzelf had gesteld: in vrijheid persoonlijke werken creëren waarin de grondbeginselen van zijn kunst terugkeerden: ratio, kracht, maar ook schoonheid en leefbaarheid. In de loop der jaren voorzag hij Brussel van een rijk oeuvre aan vernieuwende en allesbehalve banale ruimten met veel glas en licht. EEN NIEUWE KUNSTVORM IS GEBOREN Aan de inventieve geest van Horta lag een rebels karakter ten grondslag. Een van zijn principes was een weigering om de mode te volgen en de ambitie om die mode zelf te creëren. Hij werd weleens archisec (superdroog) genoemd, om de wijze waarop hij ongezouten zijn mening gaf. Ook zijn ideeën over de historiserende stijlen die hem vooraf gingen was duidelijk. Daar maakte hij korte metten mee. Hij wilde gebouwen vol licht creëren, gebouwen voor iedereen, gebouwen vol enthousiasme en energie. Een tegenbeweging als reactie op het duister van de industriële periode. De brede stenen muren van zijn tijd vervangt hij door siersmeedwerk. De alomtegenwoordige strakke vormen maken plaats voor krullen en kronkels. Balkons en glas-in-loodramen worden bevolkt door allerlei flora en fauna. Er ontstaan ruimten die speciaal zijn bedoeld om met anderen te delen. Wanneer hij niet om steen heen kan, brengt hij in gips welvingen aan die later door de steenhouwers in graniet of marmer worden herhaald. En om zijn werk helemaal te voltooien, creëert Victor Horta ook meubilair, bouwbeslag, tapijten en decoratieobjecten. Als kunst- en architectuurstroming is de art nouveau maar van korte duur, al brengt ze wel een revolutie teweeg en krijgt ze op veel plekken in Europa voet aan de grond. De geometrie, die zich al via de art deco laat zien, eist al snel opnieuw haar rechten op. Wel blijft de nieuwe harmonie bestaan die door de creatieve geesten aan het begin van de eeuw is gecreëerd. Ook op dat vlak toonde Horta zich overigens een meester: een deel van zijn werk dat minder bekend is bij het grote publiek, maar de ontdekking zeker waard is. EEN NIEUWE WENDING Na een lang verblijf in de Verenigde Staten tijdens de Eerste Wereldoorlog keert Victor Horta terug naar Brussel. Hij verkeert in grote financiële moeilijkheden en gaat onmiddellijk aan het werk. Het zijn nu heel andere klanten die van zijn diensten gebruikmaken en de opdrachten zijn bijzonder groot: het Museum voor Schone Kunsten in Doornik en het Brugmann ziekenhuis, het Paleis voor Schone Kunsten en het Centraal Station in Brussel. Hij bouwt ook het erepaviljoen van België voor de Exposition Internationale des Arts Décoratifs et Industriels Modernes in Parijs in Deze titanenwerken leveren hem nationale faam op. Hij krijgt het Legioen van Eer uitgereikt en wordt in 1931 door koning Albert I tot baron verheven. 16

17 Ondanks deze unanieme erkenning eindigt zijn leven in mineur. Horta betreurt het feit dat hij niet de tijd heeft genomen om zijn werken te publiceren. Dit brengt hem tot de paradoxale beslissing om het grootste deel van zijn archieven en tekeningen te vernietigen. Wel schrijft hij in 1939 zijn memoires, waarin hij zijn grote ideeën op papier zet en zijn levensloop beschrijft. Op 8 september 1947 overlijdt hij. Bronnen: De Memoires van Victor Horta en de waardevolle inlichtingen van Françoise Aubry, conservatrice van het Horta Museum in Brussel HENRY VAN DE VELDE De creaties van Henry Van de Velde waren het praktische resultaat van een theoretisch kader waarover de kunstenaar geregeld publiceerde. Na een korte succesvolle periode in Brussel vestigde hij zich in Duitsland. Daar kon hij zijn artistieke capaciteiten volledig ontplooien. Als oprichter van de school voor decoratieve kunsten van Weimar hervormde hij het kunstonderwijs en stond hij daarmee aan de basis van de moderne beweging die tot ver in de twintigste eeuw de architectuur en de sierkunst beïnvloedde. Na korte verblijven in Zwitserland en Nederland, keerde hij in 1926 terug naar België om er met zijn onderwijssysteem de decoratieve kunsten een nieuwe impuls te geven. Die culmineerde in de oprichting van de kunstschool Ter Kameren in In 1947 vertrok Van de Velde naar Zwitserland. Daar wijdde hij de laatste tien jaar van zijn leven aan de redactie van zijn memoires. Henry Van de Velde werd opgeleid als schilder. Hoewel succesvol werd hij geconfronteerd met een ernstige artistieke crisis die hem omstreeks 1893 deed besluiten om de schilderkunst op te geven en zich toe te leggen op het kunstambacht. Daarmee zou hij zich internationaal profileren. Zijn toekomstige echtgenote, Maria Sèthe, speelde een niet onbelangrijke rol in deze ontwikkeling. Zij steunde hem zijn gehele loopbaan en profileerde zich gaandeweg als zijn trouwste medewerkster. Hoewel Van de Velde geen architectenopleiding had gevolgd, tekende hij in 1895 de plannen voor villa Bloemenwerf in Ukkel (Brussel), de persoonlijke woning van het jonggehuwde echtpaar. Naast de buitenarchitectuur ontwierp hij ook het interieur, de meubels, het behangpapier, de stoffen en zelfs de jurken die Maria er zou dragen. Het huis was zo opzienbarend dat het uitgroeide tot een internationale aantrekkingspool voor kunstenaars en intellectuelen uit het avant-gardemilieu. Het bezoek van de Duitse kunstcriticus Julius Meier-Graefe en de kunsthandelaar Samuel Bing aan Van de Velde was van cruciale betekenis voor de verdere ontwikkeling van zijn carrière. Bing gaf hem de opdracht vier interieurs te ontwerpen voor de prestigieuze opening van zijn galerij L Art Nouveau, einde De commotie die zijn bijdrage in Parijs veroorzaakte, gaf grote ruchtbaarheid aan zijn werk, dat vooral in Duitsland werd gesmaakt. Meier-Graefe speelde daarin een belangrijke rol. Zo wijdde hij in 1898 een volledig nummer van zijn tijdschrift Dekorative Kunst met Franse uitgave L Art décoratif aan de creaties van Van de Velde en in 1899 opende hij in Parijs de kunsthandel La Maison Moderne, die volledig werd ingericht en bevoorraad door de Belgische kunstenaar. Het leverde Van de Velde in toenemende mate opdrachten vanuit België, Duitsland en Frankrijk op. Door de grote vraag naar zijn creaties, stichtte hij al in 1897 de Société Van de Velde waarvoor hij twee jaar later in Brussel een gebouw met werkplaatsen, ateliers en bureauruimtes huurde. Gezien de belangrijkste opdrachten vanuit Berlijn kwamen, werden daar einde 1899 de Henry Van de Velde Kunstwerkstätten gesticht. Enkele maanden later smolten zij samen met het Hohenzollern-Kunstgewerbe-Atelier en in 1900 vestigde Van de Velde zich met zijn gezin in de Duitse hoofdstad voor een periode van twee jaar. In 1901 werd Van de Velde door groothertog Wilhelm Ernst von Sachsen-Weimar-Eisenbach aangezocht om de decoratieve kunsten van het groothertogdom nieuw leven in te blazen. Hij aanvaardde en tekende er de plannen voor een school voor decoratieve kunsten, die in 1907 opende. De school was de voorloper van het in 1919 opgerichte Bauhaus en gaf Weimar grote artistieke uitstraling. In deze periode kreeg Van de Velde diverse opdrachten voor de bouw en de inrichting van woningen, musea en theaters. Het kunstonderwijssysteem dat Van de Velde uitwerkte in Weimar zou het fundament vormen van het in 1926 opgerichte La Cambre, de school die kan worden beschouwd als het Belgische Bauhaus. 17

18 Tijdens de Eerste Wereldoorlog sloot de school in Weimar en Van de Velde ondernam vruchteloze pogingen om Duitsland te ontvluchten. In 1917 kon hij uitwijken naar Zwitserland, waar hij vooral contacten onderhield met pacifistische kringen. Gedurende het interbellum verbleef Henry Van de Velde in België. Hij ontwierp er verschillende woningen en gebouwen, onder meer zijn eigen woning in Tervuren en het Hotel Van de Velde in Elsene (Brussel). Voor de Rijksuniversiteit Gent ontwierp hij de zogenaamde boekentoren, een voor die tijd uitzonderlijk bouwwerk. Als architect werd hij door de Belgische staat geselecteerd om het Belgische paviljoen te ontwerpen voor de internationale tentoonstelling in Parijs in 1937 en twee jaar later in New York. In opdracht van het echtpaar Kröller-Müller in Otterlo (Nederland) ontwierp hij het gelijknamige museumgebouw. Als hun kunstadviseur zorgde hij voor verschillende aankopen door dit echtpaar met als topwerk het beroemde schilderij Le Chahut van Georges Seurat. Henry Van de Velde was een van de meest veelzijdige ontwerpers van België en bereikte wegens de kwaliteit van zijn oeuvre snel internationale faam. In 1900, vlak voor Henry Van de Velde naar Duitsland vertrok, kochten de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis het paar kandelaars dat de kunstenaar had geëxposeerd op het beroemde Brusselse salon van La Libre esthétique. Met de aankoopprijs van 850 frank betaalde de Belgische staat een klein fortuin en het was meteen ook de duurste aankoop van de pas opgerichte sectie Moderne Sierkunsten. Maar, meer dan honderd jaar later kunnen de kandelaars nog steeds worden gerekend tot de belangrijkste collectiestukken van de art-nouveauverzameling. De kandelaars, die omstreeks , tot stand kwamen zijn immers exemplarische getuigen van zijn gevleugelde uitspraak Een lijn is een kracht [ ]. Dat gegeven was het uitgangspunt en de constante van het gehele artistieke oeuvre van Van de Velde. Sabam -Be lgium De dynamiek van de lijn bepaalt in dezelfde mate het patroon van een stof of een behangpapier als de geledingen van de gevel van een huis of de constructie van een meubel. De lijn beweegt zich in de ruimte en ondersteunt de creatie in essentiële mate. Van de Velde ging ervan uit dat de lijnen onderling net zo logisch en consequent in verhouding staan als getallen en muzieknoten. De aandacht voor de lijn was al latent aanwezig in zijn schilderijen en transformeerde begin jaren 1890 tot abstracte grafische ornamenten. Uiteindelijk slaagde Van de Velde erin de typische dynamische lijnenstructuur naar de derde dimensie over te brengen. De kandelaars zijn verworden tot louter lineaire ruimtelijke skeletten die een bewegingspatroon volgen. Hiermee bereikte hij een perfecte symbiose tussen de functie en het ornament. Vanaf het ogenblik dat hij dit theoretische systeem beheerste, paste Van de Velde het toe op quasi al zijn creaties waardoor de lineaire bewegingsimpuls en de ruimtelijkheid van de lijn de essentie van zijn decoratieve objecten en architectuur uit de art-nouveauperiode vervat. Prof. dr. Werner Adriaenssens Conservator van de afdeling Sierkunsten van de twintigste eeuw Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, Brussel 18

19 VOORNAAMSTE WERKEN Het architecturale werk van Henry Van de Velde vormt een essentieel onderdeel van de moderne kunst. Het is het resultaat van een enorme creatieve activiteit die vanaf het begin tot het einde vrijwel ononderbroken is voortgezet. De meeste panden zijn niet art nouveau en zelfs niet art deco, maar modernistisch. DE BLOEMENWERF (1895) Dit pand is de privéwoning van de architect. Het vormt het startpunt van de loopbaan van Henry Van de Velde als architect. De Bloemenwerf is een veelhoekig gebouw op een boomrijk perceel. Vanderaeylaan 102, 1180 Brussel HUIS SÈTHE ( ) Het exacte aandeel van Henry Van de Velde in het ontwerp van deze woning is niet bekend. Wel is duidelijk dat het pand in dezelfde periode als de Bloemenwerf is gebouwd of verbouwd, wat Henry Van de Velde in staat heeft gesteld zich verder te verdiepen in de bouwkunst. Vanderaeylaan 118, 1180 Brussel HUIS DE BROUCKÈRE (1898) Dit herenhuis in art-nouveaustijl is gebouwd door de architecten Octave van Rysselberghe en Henry Van de Velde. Het is in 2003 gerenoveerd. Dit is het tweede samenwerkingsproject tussen de twee architecten (Huis Otlet kwam eerst). De voorgevel, het (verdwenen) meubilair en de inrichtingsdetails zijn naar verluidt ontworpen door Henry Van de Velde en van Rysselberghe stond in voor de meer technische aspecten, zoals de administratieve follow-up van de bouwvergunningsaanvragen bij het stadsbestuur. Jakob Jordaensstraat 34, 1000 Brussel HET NIEUWE HUIS (1927) Dit is de tweede woning van Henry Van de Velde in Brussel en kreeg dus de naam Het Nieuwe Huis. Het huis heeft een kubistische stijl. Het platte dak is van beton en de ruimte is functioneel ingericht. Albertlaan 1, 3080 Tervuren HUIS COHEN (1928) Dit opmerkelijke modernistische huis is vlakbij 1928 gebouwd door architecten Henry Van de Velde en Stanislas Jasinski in opdracht van de industrieel Georges Cohen. Franklin Rooseveltlaan 60, 1050 Brussel HUIS WOLFERS (1929) Dit modernistische huis is een van de beste voorbeelden van het type stadswoning dat Henry Van de Velde in zijn laatste architecturale periode bouwde. Het pand telt drie verdiepingen en heeft een plat dak. Alphonse Renardstraat 60, 1050 Brussel TWEEWOONST DE BODT ( ) De tweewoonst De Bodt is het grootste gebouw van Henri Van de Velde in Brussel. Het is een indrukwekkend geheel van twee gekoppelde villa s in modernistische stijl. Het maakt een monumentale indruk. De tweewoonst De Bodt is vandaag in gebruik door de École de la Cambre (ENSAV), die er weinig aan veranderd heeft. Toch is het relatief goed bewaard gebleven. Het interieur heeft weinig te lijden gehad van het gebruik als klaslokalen, ateliers en kantoren. Franklin Rooseveltlaan 27-29, 1050 Brussel HUIS GRÉGOIRE-LAGASSE ( ) Deze sobere, halfvrijstaande villa oogt modern met haar strakke lijnen, uitgepuurde kubusvormige vertrekken en plat dak met terras. Op de later toegevoegde garage na heeft het huis zijn oorspronkelijke uitstraling behouden. Dieweg 292, 1180 Brussel Bron: 19

20 6. MUSEA MUSÉE FIN-DE-SIÈCLE MUSEUM Het Musée Fin-de-Siècle Museum is een museum van het modernisme zoals het in een laat negentiende-eeuws tijdschrift als L Art moderne ontwikkeld werd. Het Musée Fin-de-Siècle Museum biedt een parcours doorheen het einde van de negentiende eeuw en plaatst die periode binnen haar historische context. De salons van Les XX ( ) en van La Libre Esthétique ( ) in de zalen van het museum maakten van Brussel een uniek trefpunt van de artistieke creatie. Waar deze zich niet identificeerde met het impressionisme, vond ze in het samengaan van het symbolisme, het wagnerisme en de art nouveau de emblemen van een identiteit die het beeld van Brussel sterk heeft bepaald. Brussel, hoofdstad van de art nouveau is niet enkel een architecturale realiteit: de term dekt vooral ook de dynamiek van een samenleving. En die manifesteerde zich in alle domeinen van de artistieke creatie: literatuur, schilderkunst, opera, muziek, architectuur, fotografie en poëzie, met namen als Maeterlinck, Verhaeren, Ensor, Khnopff, Spilliaert, Maus, Horta, Van de Velde, Kufferath, Lekeu enz. Het nieuwe Musée Fin-de-Siècle Museum put zijn legitimiteit uit de 31 salons die in Brussel de kern van de Europese creatie bijeenbrachten. Dit uit zich in de artistieke kringen die vanaf 1863 en de oprichting van de Société libre des Beaux-Arts in België het debat lanceerden over de moderniteit. Op datzelfde moment diept Charles Baudelaire in Parijs de betekenis uit van de moderniteit met zijn Petits poèmes en prose die Le Spleen de Paris vormen. Dit multidisciplinaire avontuur in beeld brengen kan enkel via een samenwerkingsverband tussen de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten, de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, de Koninklijke Bibliotheek, de Koninklijke Muntschouwburg en CINEMATEK. Bij deze partners hoort ook nog het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, dat de uitzonderlijke Collectie Gillion Crowet in bruikleen geeft, een van de hoogtepunten en meteen ook de sluitsteen van het tentoonstellingsparcours. Museumstraat 9, 1000 Brussel Tel (0) info@fine-arts-museum.be BIBLIOTHECA WITTOCKIANA In België is de art-nouveaustijl herkenbaar aan zijn soepele, vloeiende lijnen en een steeds sterkere stilering van de florale ornamenten, die overgaan van het figuratieve naar het lineaire. In de wereld van de decoratieve kunsten van die tijd wordt de Belgische boekbindkunst voornamelijk gemarkeerd door de sterke persoonlijkheid van architect en decorateur Henry Van de Velde. Die ontwierp tussen 1893 en 1900 een twintigtal decors voor boekbanden, gerealiseerd door de briljante Brusselse boekbinder Paul Claessens en bestemd voor koning Leopold II als onafhankelijk vorst van Congo, enkele hooggeplaatste politieke figuren die dichtbij de koninklijke familie stonden en Paul Claessens zelf voor documentatie inzake de boekbinderij. Van de Velde hield het niet bij de creatie van decors, maar ontwierp ook de verguldstempels, die zijn persoonlijke boekbinder liet maken in Parijs. De collecties van de Bibliotheca Wittockiana omvatten naast meerdere gedecoreerde boekbanden die door Van de Velde zijn ontworpen, alle originele maquettes van de kunstenaars en de originele verguldstempels die in Parijs door Béarel zijn gegraveerd op basis van ontwerpen van de architect en decorateur zelf. Ze zijn op aanvraag raadpleegbaar. Bemelstraat 23, 1150 Brussel Tel. +32 (0) info@wittockiana.org 20