ONDERZOEKSPROJECT. Projectleden Lilian de Rooij Eva Kloosterman Jelien Maneschijn Dirma Gommer

Transcriptie

1 2013 ONDERZOEKSPROJECT Een onderzoek naar de begeleidingsmogelijkheden rondom het vergroten van weerbaarheid met betrekking tot (structureel) pestgedrag, van jongeren met een licht verstandelijke beperking, in de leeftijd van 12 tot en met 18 jaar. Publicatie juni 2013 Sociaal Pedagogische Hulpverlening Christelijke Hogeschool Windesheim te Zwolle. Projectleden Lilian de Rooij Eva Kloosterman Jelien Maneschijn Dirma Gommer

2 TITELPAGINA Begeleidend docent Eerste beoordelaar In opdracht van In samenwerking met Annemarie Lucas Gerrieta Pruim-Muis Het Lectoraat Veiligheid & Sociale Cohesie Accent Praktijkonderwijs te Nijkerk 2

3 SAMENVATTING In dit onderzoekproject wordt een literatuuronderzoek, met betrekking tot de weerbaarheid tegen structureel pestgedrag bij jongeren met een licht verstandelijke beperking (LVB), beschreven. Daarnaast hebben we een eigen onderzoek in de praktijk uitgevoerd met betrekking tot de begeleidingsmogelijkheden van jongeren met een LVB rondom dit onderwerp. Hier zijn adviezen uit voortgekomen die tevens beschreven zullen worden. Voor dit onderzoek is de volgende hoofdvraag geformuleerd: Hoe kun je als begeleider de weerbaarheid van een licht verstandelijk beperkte jongere, met een IQ van in de leeftijdscategorie van 12 tot en met 18 jaar, vergroten tegen structureel pestgedrag? Voor dit onderzoek hebben we de volgende onderzoeksmethoden gebruikt: een literatuuronderzoek, enquêtes, interviews en een focusgroep. Uit de onderzoeksmethoden zijn een aantal interessante conclusies naar voren gekomen die antwoord geven op de onderzoeksvraag. Het blijkt dat jongeren met LVB zelf interventies tegen structureel pestgedrag in kunnen zetten. Deze zijn echter alleen effectief wanneer de jongere met LVB beschikt over voldoende sociale vaardigheden en eigenwaarde. Door middel van trainingen gericht op de weerbaarheid kunnen de sociale vaardigheden en de eigenwaarde vergroot worden. Het blijkt dat jongeren met LVB het als prettig ervaren als er wordt ingegrepen door de begeleiders wanneer er pestgedrag plaatsvindt, wanneer dit direct gebeurt, voelt de jongere zich meer begrepen. Daarnaast geven jongeren met LVB aan het op prijs te stellen dat de begeleiding hen een veilig gevoel geeft en hen op een serieuze manier behandelt. Dit creëert vertrouwen voor de jongere met LVB en biedt hem veiligheid en structuur. Een begeleider kan een bijdrage leveren aan het vergroten van de weerbaarheid van een jongere met LVB. Belangrijke kernpunten in deze begeleiding zijn een open houding, vertrouwen en herhaling bieden. Tevens is het belangrijk dat pestsituaties visueel worden gemaakt en dat er herhaling plaatsvindt in trainingen gericht op het vergroten van de weerbaarheid. Het is belangrijk dat jongeren met LVB leren om zelf interventies in te zetten. Door middel van trainingen en/of zelfverdedigingsport kunnen ze leren om hun sociale vaardigheden uit te breiden en hun eigenwaarde te vergroten. Op deze manier kunnen de interventies eigen gemaakt worden door de jongere met LVB. De begeleider zou de jongere hierbij waar nodig moeten ondersteunen. De effecten van de trainingen moeten worden gemeten om te kijken of deze trainingen helpend zijn voor de jongere met LVB en of er vorderingen in de sociale vaardigheden plaatsvinden. Het is daarom aan te bevelen dat alle jongeren met LVB een training volgen gericht op het vergroten van de weerbaarheid. Per individu moet er gekeken worden of een herhaling van een training noodzakelijk is. Tevens is het van belang dat in pestsituaties een gesprek wordt aangegaan met de pester, met het slachtoffer of met de pester en het slachtoffer samen. Het is belangrijk dat een begeleider professionele en weloverwogen keuzes maakt. Hierbij is het helpend dat een begeleider duidelijke regels en consequenties hanteert, zodat jongeren met LVB weten waar zij aan toe zijn. Daarnaast is het van belang dat de begeleider in zijn houding uitstraalt dat hij of zij de jongere met LVB serieus neemt, de tijd neemt, duidelijkheid geeft en veiligheid biedt. 3

4 INHOUDSOPGAVE Titelpagina... 2 Samenvatting... 3 Inhoudsopgave... 4 Voorwoord... 6 Inleiding... 7 I Onderwerp en probleemstelling onderzoek... 7 II Relevantie en bijdrage SPH-werkveld... 8 III Afbakening onderzoek... 8 IV Belangrijke termen en verantwoording definities... 8 V Onderzoekvraag en deelvragen... 9 VI Resultaten van het onderzoek Hoofdstuk 1 Literatuuronderzoek theoretische deelvragen Beschrijving theoretische deelvragen Theoretische deelvraag Het cognitieve domein Het emotionele domein Het sociale domein Theoretische deelvraag Verschil tussen plagen en pesten Vormen van pesten Gevolgen van pesten Pestgedrag bij jongeren met LVB Theoretische deelvraag Factoren weerbaarheidsontwikkeling Het begrip weerbaarheid en jongeren met LVB Weerbaarheidsfactoren bij jongeren met LVB Probleemoplossende strategieën Concluderend literatuuronderzoek Empirische deelvraag Benaderingswijze Omgangsvormen pesten Accent Competenties Voorspellingen en hypotheses Hoofdstuk 2 Onderzoeksmethoden Onderzoeksmethoden Literatuuronderzoek Enquêtes Interviews Focusgroep Literatuuronderzoek bronnen Betrouwbaarheid en validiteit Data-analyse

5 Hoofdstuk 3 Resultaten Resultaten enquête Resultaten interview Interventies Begeleidingsbehoefte Resultaten focusgroep Resultaten van interventies die jongeren met LVB inzetten Bijdrage van de begeleider tegen structureel pestgedrag Vergroten van de weerbaarheid van een jongere met LVB Advies voor begeleiders en hulpverleners die werken met de doelgroep LVB Hoofdstuk 4 Conclusie Conclusie theoretische en empirische deelvragen Hoofdstuk 5 Discussie en aanbevelingen Discussie en aanbevelingen onderzoek Bijdrage werkveld Verbeterpunten eigen onderzoek Aanbevelingen vervolgonderzoek Aanbevelingen werkveld Hoofdstuk 6 Bibliografie Weergave bronnenlijst Bijlagen I. Enquêtevragen II. Interview topiclijst III. Focusgroep topiclijst

6 VOORWOORD Met veel plezier hebben wij gewerkt aan dit onderzoeksproject. Soms met bloed, zweet en tranen, maar uiteindelijk is alles toch steeds weer goed gekomen. We kunnen gezamenlijk terugkijken op drie leerzame jaren, waarin hard werken en plezier hand in hand gingen. Vanaf nu zijn we klaar om aan de slag te gaan als Sociaal Pedagogisch Hulpverleners en gaat het pas echt beginnen. We hopen dat er nog veel leerzame, inspirerende en interessante jaren zullen volgen. Onze dank gaat uit naar het Lectoraat Veiligheid & Sociale Cohesie dat ons de mogelijkheid bood ons onderzoek bij hen te verrichten. Daarnaast willen wij Annemarie Lucas bedanken die ons door dit proces heeft begeleid. Onze dank gaat tevens uit naar Accent Praktijkonderwijs te Nijkerk voor hun medewerking, gastvrijheid en openheid ten opzichte van dit onderzoek. Tot slot willen wij uiteraard onze participanten bedanken; zonder hen was dit onderzoek niet mogelijk geweest. 6

7 INLEIDING In dit onderzoeksproject vindt u een literatuuronderzoek en een eigen onderzoek uitgevoerd in de praktijk, waarvoor er theoretische en empirische deelvragen worden beantwoord. Het betreft de onderwerpen weerbaarheid tegen structureel pestgedrag, bij jongeren met een licht verstandelijke beperking (vanaf nu afgekort tot LVB). Dit onderzoek vindt plaats in samenwerking met het lectoraat Veiligheid & Sociale Cohesie. Tevens werken wij, om de doelgroep LVB te bereiken, samen met het praktijkonderwijs Accent te Nijkerk (vanaf nu afgekort met Accent). De doelgroep LVB kunnen wij hier bereiken, door enquêtes af te nemen bij jongeren met LVB en hen te interviewen. Tevens kunnen wij hier leerkrachten benaderen en in gesprek gaan over hoe zij een bijdrage kunnen leveren aan het vergroten van de weerbaarheid van jongeren met LVB. Binnen dit onderzoek worden er meerdere benamingen gebruikt, om de doelgroep LVB en hulpverleners aan te duiden. Om de doelgroep LVB aan te duiden, wordt er gebruikt gemaakt van de benaming jongeren met LVB en leerlingen. Met leerlingen wordt er bedoeld, de leerlingen met LVB van Accent. Tevens gebruiken wij de benamingen begeleiders, (beginnend) beroepsbeoefenaren en leerkrachten. De eerste twee benamingen worden door elkaar gebruikt, maar duiden twee groepen aan, namelijk hulpverleners in de praktijk en hulpverleners in opleiding werkzaam met de doelgroep LVB. Hier is voor gekozen, om onderscheidt te maken in het feit of de doelgroep al werkend is in de praktijk of nog in opleiding. Tevens gebruiken wij de benaming leerkracht tijdens het beantwoorden van empirische deelvraag 4, omdat dit de leerkrachten van Accent betreft. I Onderwerp en probleemstelling onderzoek Structureel pesten is een actueel onderwerp dat momenteel vaak ter sprake komt in het werkveld, in het dagelijks leven en in de media. Structureel pestgedrag in relatie met weerbaarheid komt daarentegen minder expliciet naar voren, wel zijn er in de hulpverlening trainingen beschikbaar omtrent dit onderwerp. De doelgroep LVB komt daarnaast regelmatig in aanraking met pestgedrag, omdat zij als een kwetsbare doelgroep gezien kunnen worden. In de maatschappij merk je dat jongeren met LVB vaak niet als individu worden gezien, maar gegeneraliseerd worden tot één groep, waarin zij veelal overschat worden. Daarnaast hebben wij ervaren dat er in de maatschappij te weinig expertise is over wat de doelgroep nodig heeft en hoe zij het beste kunnen worden opgenomen. De onderwerpen jongeren met LVB, pesten en weerbaarheid brengt ons tot de conclusie dat er weinig onderzoek naar deze onderwerpen in combinatie met elkaar is gedaan. Er is wel onderzoek gedaan naar de onderwerpen afzonderlijk van elkaar. Wij vinden het belangrijk dat begeleiders meer kennis en expertise ontwikkelen over het vergroten van de weerbaarheid bij jongeren met LVB tegen structureel pestgedrag, zodat er in de praktijk bewuster gehandeld kan worden. Hierin is bewust gekozen voor de doelgroep LVB, omdat zoals hierboven genoemd, deze doelgroep kwetsbaar is voor pestgedrag, vaak overschat wordt en zij hierin beter begeleid zouden kunnen worden. Voor zowel de doelgroep LVB als de begeleiders die werkzaam zijn met deze doelgroep, zijn bovenstaande onderwerpen dagelijks voorkomende problemen. Deze onderwerpen zijn moeilijk te concretiseren, waardoor ze bestempeld kunnen worden als lastige vraagstukken. 7

8 II Relevantie en bijdrage SPH-werkveld De relevantie van dit onderzoek is dat wij tijdens de opleiding Sociaal Pedagogische Hulpverlening (SPH) hebben gemerkt dat er wel informatie aanwezig is over de doelgroep LVB, maar niet zozeer in combinatie met hun weerbaarheid tegen structureel pestgedrag. Hulpverleners komen daarentegen wel in aanraking met deze doelgroep in combinatie met de betreffende thema s. In de praktijk hebben wij ervaren dat de weerbaarheid bij jongeren met LVB beperkter is ten aanzien van structureel pestgedrag, omdat het algemeen bekend is dat jongeren met LVB over mindere mate van aanpassingsvermogen (Moonen & Verstegen, 2006) en sociale vaardigheden beschikken om zich hier bestand tegen te houden of te maken (Didden, 2007). Wij als beginnend beroepsbeoefenaren hebben niet genoeg handvaten om hier in de praktijk op in te spelen, dit maakt het dan ook SPH-relevant. Door middel van dit onderzoek hopen wij dit meer inzichtelijk te krijgen en dit vervolgens over te dragen aan professionals in de praktijk. III Afbakening onderzoek De onderwerpen pesten en weerbaarheid zijn beide grote begrippen. In overleg met het lectoraat hebben wij ervoor gekozen dit begrip te specificeren naar structureel pestgedrag en de sociale weerbaarheid van jongeren met LVB. Daarbij gaan we ons richten op hoe je als begeleider kunt bijdragen aan het vergroten van de weerbaarheid tegen structureel pestgedrag van een jongere met LVB. Op deze manier worden beide onderwerpen gespecificeerd naar een concreet doel. Tot slot zullen we, om ons onderzoek af te bakenen, ons binnen het onderzoek richten op de doelgroep jongeren in de leeftijdscategorie 12 tot en met 18 jaar met een IQ van Deze doelgroep beschikt over betere communicatievaardigheden dan de jongeren met LVB met een IQ van IV Belangrijke termen en verantwoording definities Binnen ons onderzoek hanteren wij de volgende belangrijke termen: licht verstandelijke beperking, structureel pestgedrag en weerbaarheid. Hieronder worden de termen en bijbehorende definities die in dit onderzoek gehanteerd zullen worden. toegelicht en weergegeven, Definitie licht verstandelijke beperking Jongeren met een licht verstandelijke beperking hebben een significante cognitieve ontwikkelingsachterstand die onder meer tot uitdrukking komt in een verminderd intellectueel functioneren. Daarnaast hebben ze ook significant meer tekortkomingen met betrekking tot sociaal functioneren, in vergelijking met jongeren zonder licht verstandelijke beperking (Van Nieuwenhuijzen e.a., 2006). Deze definitie zal de basis vormen binnen dit onderzoek en zal tevens meer toegelicht worden in het hoofdstuk literatuuronderzoek. Definitie structureel pestgedrag Over structureel pestgedrag zijn in de literatuur vele verschillende definities beschreven. In dit onderzoek wordt er een samenstelling van verschillende definities gehanteerd om tot een volledig geheel te komen. Binnen dit onderzoek wordt de volgende definitie gehanteerd over structureel pestgedrag: 8

9 Pesten is een fenomeen dat zich manifesteert in alle leeftijdsgroepen en in veel verschillende situaties (school, werk, clubs, organisaties). Het is een stelselmatige vorm van agressie waarbij één of meer personen, in meer of mindere mate doelbewust, herhaaldelijk en langdurig proberen een andere persoon fysiek, verbaal of psychologisch schade toe te brengen. Bij pesten is de macht ongelijk verdeeld. Het wordt karakteriseert door agressief gedrag tegen personen die beschouwd worden als zwakker en die niet in staat zijn hierop te anticiperen, ofwel reageren. (Lindenberg e.a., 2005; Olweus & Van Der Meer, 2006). Definitie weerbaarheid Binnen ons onderzoek hanteren wij de volgende definitie van sociale weerbaarheid: Sociaal weerbaar zijn betekent dat iemand kan opkomen voor de eigen wensen, grenzen en behoeften en dat men rekening kan houden met wensen en grenzen van anderen (Rutgers Nisso Groep & MOVISIE, n.d.). Deze weerbaarheid kent een aantal basisvoorwaarden: het hebben van een positief zelfbeeld, jezelf waarderen, je eigen grenzen voelen en kennen, vanuit kracht en kwetsbaarheid tot actie komen (Cautaert e.a., 2001). Ons inziens vormen deze basisvoorwaarden de kern over hoe sociale weerbaarheid weergegeven kan worden. Bovenstaande definities zullen het uitgangspunt vormen binnen ons onderzoek. V Onderzoeksvraag en deelvragen De onderzoeksvraag die binnen dit onderzoek centraal zal staan is als volgt geformuleerd: Hoe kun je als begeleider de weerbaarheid van een licht verstandelijk beperkte jongere, met een IQ van in de leeftijdscategorie van 12 tot en met 18 jaar, vergroten tegen structureel pestgedrag? Binnen dit onderzoek wordt ervoor gekozen om theoretische deelvragen en empirische deelvragen te hanteren. Dit om een duidelijk onderscheid te maken tussen de theorie en het praktijkgedeelte die uitgevoerd zullen worden binnen het speciaal onderwijs. Tevens is het van belang dat de theoretische deelvragen met de empirische deelvragen worden geïntegreerd. Theoretische deelvragen Deelvraag 1: Welke kenmerken staan centraal in de ontwikkeling van een licht verstandelijk beperkte jongere, met een IQ van in de leeftijd van 12 tot en met 18 jaar? Deelvraag 2: Hoe definieer je het begrip structureel pestgedrag? Deelvraag 3: Hoe definieer je het begrip weerbaarheid en wat betekent dit voor een jongere met een licht verstandelijke beperking? Empirische deelvragen Deelvraag 4: Welke werkwijze hanteert de school en wat vraagt dit voor competenties van de begeleider die werkzaam is met de doelgroep licht verstandelijk beperkte jongeren? Deelvraag 5: Welke interventies kan een licht verstandelijk beperkte jongere zelf inzetten om zich te verweren tegen structureel pestgedrag? Deelvraag 6: Welke bijdrage kan een begeleider, die werkzaam is met de doelgroep licht verstandelijk beperkten, verlenen om de weerbaarheid tegen structureel pestgedrag, van jongeren met een licht verstandelijke beperking, te vergroten? 9

10 VI Resultaten van het onderzoek Met het resultaat van dit onderzoek wordt inzicht verkregen in het creëren van handvatten voor (beginnend) beroepsbeoefenaren om de weerbaarheid tegen structureel pestgedrag van een jongere met een LVB te vergroten. Dit wordt gedaan door aanbevelingen te schrijven die voortvloeien uit het onderzoek, hierin zullen omgangsvormen beschreven worden voor beroepsbeoefenaren. In deze omgangsvormen wordt weergegeven hoe je het beste in kunt spelen op de weerbaarheid tegen structureel pestgedrag van een jongere met LVB. Concreet zal dit eindproduct weergegeven worden in de vorm van een folder voor (beginnend) beroepsbeoefenaren die werkzaam zijn met de betreffende doelgroep. 10

11 HOOFDSTUK 1 Literatuuronderzoek theoretische deelvragen 1.1 Beschrijving theoretische deelvragen Binnen het onderzoek is de keuze gemaakt om onderscheid te maken tussen zowel theoretische deelvragen als empirische deelvragen. Hieronder zal de uitwerking van de theoretische deelvragen beschreven worden, waaronder één empirische deelvraag. Deze empirische deelvraag is in dit hoofdstuk onderverdeeld, omdat deze deelvraag zowel theorie als praktijk bevat en dit een logische opeenvolging is binnen ons onderzoek. Tot slot zal dit hoofdstuk eindigen met voorspellingen en hypotheses die gedaan worden over deelvraag 5 en Theoretische deelvraag 1 Welke kenmerken staan centraal in de ontwikkeling van een licht verstandelijk beperkte jongere, met een IQ van in de leeftijdscategorie van 12 tot en met 18 jaar? De DSM-IV-TR, Diagnostic and Statistical Manuel of Mental Disorders, geeft aan dat kinderen en jongeren met een intelligentie quotiënt (IQ) tussen de 50 en 70, onder de doelgroep licht verstandelijk beperkte jongeren vallen (APA, 2000). Kinderen en jongeren met een IQ tussen de 70 en 85, vallen in Nederland ook onder deze doelgroep, wanneer er beperkingen in het sociaal aanpassingsvermogen worden ervaren (Moonen & Verstegen, 2006). Deze kenmerken kunnen ook leiden tot bijkomende problematieken, zoals leerproblemen, een psychiatrische stoornis, medische organische problemen, problemen in het gezin en in de sociale context. Deze factoren kunnen uiteindelijk een ernstige mate aannemen, waardoor er een langdurige behoefte aan ondersteuning nodig is (Verstegen, 2005). Zie hiervoor het model van Verstegen in tabel 1. Tabel 1: Model van Verstegen Door Van Nieuwenhuijzen e.a. (2006) wordt onderstaande definitie gehanteerd. Deze definitie is de basis voor ons onderzoek, met hulp van onderstaande informatie uit andere bronnen proberen wij verbreding en specificatie uit te lichten, relevant voor ons onderzoek. Jongeren met een licht verstandelijke beperking hebben een significante cognitieve ontwikkelingsachterstand die onder meer tot uitdrukking komt in een verminderd intellectueel functioneren. Daarnaast hebben ze ook significant meer tekortkomingen 11

12 met betrekking tot sociaal functioneren, in vergelijking met jongeren zonder een licht verstandelijke beperking (Van Nieuwenhuijzen e.a., 2006) Het cognitieve domein Een aantal problemen die jongeren met LVB ervaren in het cognitieve domein zijn het inschatten van de noodzakelijkheid van informatie (Willner e.a., 2010), het hebben van een beperkt concentratievermogen (Colot d Escury, 2009; Van Nieuwenhuijzen, 2005) en het hebben van een vertraagd werkgeheugen waarbij leerproblemen kunnen ontstaan (De Beer, 2011; Verstegen, 2005). Daarnaast ervaren zij ook vaak problemen in het onthouden en verwerken van informatie en het terughalen, analyseren en reflecteren van situaties (Nijgh & Bogerd, 2010). Ook hebben zij moeite met abstract denken (Verstegen, 2005), wat gekenmerkt wordt door concreter en trager denken (De Beer, 2011). Leerproblemen bij kinderen met LVB worden pas later op de basisschool (rond het zesde en zevende levensjaar) geconcludeerd, omdat er dan meer van hun verwacht wordt wat betreft kennis. Leerproblemen worden daardoor door het model van Verstegen (2005) als een bijkomende problematiek benoemd. Daarnaast worden jongeren met LVB vaak overschat door een inschattingsfout van het begripsvermogen. Een gevolg hiervan is het opdoen van negatieve ervaringen (Nijgh & Bogerd, 2010). Zoals Verstegen (2005) in zijn model beschrijft, spelen eventuele gedragsproblemen hierbij ook een belangrijke rol, omdat dit extra invloed heeft op bovenstaand genoemde kenmerken (Van der Molen, 2009) Het emotionele domein De Beer (2011) en Nijgh en Bogerd (2010) geven aan dat de sociaal-emotionele ontwikkeling van jongeren met LVB vaak stagneert op het niveau van een schoolgaand kind (bij een mentale leeftijd van acht tot twaalf jaar). Mevissen (2005) trekt dit in twijfel, zij heeft ervaren in de praktijk dat de sociaal-emotionele ontwikkeling zelden de leeftijd van zes jaar overstijgt. Dit is persoonsafhankelijk en afhankelijk van risicofactoren, zoals gedragproblemen of bijkomende problematiek. Het sociaal-emotionele niveau van een jongere met LVB zal hierbij lager uitvallen, dan bijvoorbeeld zijn cognitieve ontwikkeling. Jongeren met LVB hebben bijvoorbeeld moeite om met gevoelens om te gaan, relaties aan te gaan met anderen, empathie, geweten, seksualiteit en interactie (De Beer, 2011; Nijgh & Bogerd, 2010). Daarnaast hebben jongeren met LVB een verhoogd risico op het ontwikkelen van een psychiatrische stoornis (Matson & Sevin, 1994; Verstegen 2005). Jongeren met LVB zijn erg gevoelig voor reacties uit hun omgeving; ze zijn daarbij ook erg afhankelijk van volwassenen. Ze zijn extra op hun hoede voor vreemde situaties en zijn extra gevoelig voor stress. In stresssituaties zetten jongeren met LVB vaak een emotiegeoriënteerde strategie in, zoals vluchten, vechten of bevriezen (Dykens, 2000). Dit omdat ze niet over de capaciteit beschikken om, zoals normaal begaafde jongeren, bewust en kort na te denken tijdens stressvolle gebeurtenissen (Janssen e.a., 2002). Deze beperkte mate van omgaan met stress is minder doeltreffend, zeker op lange termijn (Dykens, 2000). Daarnaast hebben ze ook de neiging om negatief te reageren in de omgang met andere mensen (Hodapp & Zigler, 1995), doordat ze een beperkte impulscontrole ervaren. Dit houdt in dat datgene wat een jongere met LVB voelt, ook direct omgezet wordt in gedrag (De Beer, 2011). Daarnaast zijn jongeren met LVB erg beïnvloedbaar (Moonen & Verstegen, 2006). Het hebben van depressieve gevoelens, angstgevoelens en zich antisociaal gedragen komen door bovengenoemde factoren vaker voor bij jongeren met LVB (Emorson, 2003). 12

13 1.2.3 Het sociale domein Het derde domein dat de Beer (2011) hanteert, is het sociale domein. Een jongere met LVB heeft vaak moeite met zijn sociale aanpassingsvermogen, waardoor zijn sociale aanpassingsvermogen beperkter is (Verstegen, 2005). Dit betekent dat ze tekort komen op het gebied van ontspanning, communicatie, verzorging en sociale vaardigheden. Daarnaast is het bekend dat jongeren met LVB een afwijkende sociale informatieverwerking hebben. Dit houdt in dat deze doelgroep anders reageert op sociale situaties dan leeftijdsgenoten zouden doen (De Beer, 2011). Een van de kenmerken hiervan is de mate van oplossingsvaardigheden. Deze vaardigheden zijn bij jongeren met LVB minder ontwikkeld en zijn vaak minder assertief (Van Nieuwenhuijzen e.a., 2009). Jongeren met LVB reageren hierdoor anders op hun omgeving, omdat zij hierbij vaak uitgaan van hun eigen gevoelens en gedachten, dit maakt ook dat zij moeite ervaren in sociale situaties (Verstegen, 2005). Jongeren met LVB nemen net zoveel informatie op als normaal begaafde jongeren, maar interpreteren deze informatie op een andere manier. Jongeren met LVB letten meer op de relevante informatie (Van Manen e.a., 2004) en op de manier waarop informatie overgebracht wordt. In situaties waarin gezamenlijke interactie plaatsvindt, schatten jongeren met LVB de situatie vaak kwaadwilliger en negatiever in dan de situatie daadwerkelijk is (Van Nieuwenhuijzen e.a., 2009). Jongeren met LVB hebben hierdoor vaak moeite om zich te redden in sociale situaties, omdat ze de reactie van anderen niet goed kunnen inschatten (De Beer, 2011). Ze hebben hierbij moeite met het onderscheiden van niet-assertief en assertief gedrag (Didden, 2007), waardoor ze moeite hebben met het aangaan van relaties en vatten ze relaties vaak anders op, wat kan leiden tot frustratie. In de begeleiding van deze jongeren is het belangrijk om de communicatie constant te verduidelijken, zodat de gesprekspartner begrepen wordt. Overschatting van jongeren met LVB speelt ook een grote rol; zij worden vaak te hoog in geschat, omdat hun beperking geen uiterlijke kenmerken vertoont. Zij hebben niet de capaciteit om dit tegen te gaan. Een gevolg hiervan is dat jongeren met LVB vaak een negatief zelfbeeld en weinig zelfvertrouwen hebben (De Beer, 2011). Door de beperkte sociale vaardigheden die jongeren met LVB ervaren (Didden, 2007), kunnen zij minder geaccepteerd en buitengesloten worden door leeftijdsgenoten (Zoon, 2012). Daarnaast is het sociale netwerk van mensen met een verstandelijke beperking vaak vrij klein en worden er vaak problemen in het gezin en de sociale context vastgesteld (Verstegen, 2005). Meestal bestaat het netwerk uit professionals of uit mensen met, net als zijzelf, een verstandelijke beperking (Mur & De Groot, 2003). De sociale vaardigheden, zoals interesse tonen in anderen, je houden aan gemaakte afspraken, een vriendschap starten en behouden, behulpzaam zijn etc., zijn vaak beperkter ontwikkeld (Didden, 2007). Hierdoor zijn contacten met andere leeftijdsgenoten vaak erg summier en is het sociale netwerk van deze doelgroep vaak beperkt (Mur & De Groot, 2003). Met andere leeftijdsgenoten worden jongeren uit verschillende milieus bedoeld. Zoals hierboven al benoemd, worden er ook vaak problemen in het gezin en in de sociale context vastgesteld (Verstegen, 2005). Deze problematiek kan als extra risicofactor gezien worden. De problemen uit verschillende domeinen zorgen ervoor dat er extra kans is op chroniciteit en een langdurige behoefte aan ondersteuning. 13

14 1.3 Theoretische deelvraag 2 Hoe definieer je het begrip structureel pestgedrag? In de literatuur zijn veel definities te vinden over structureel pestgedrag. De definities kunnen betrekking hebben op alle doelgroepen en zijn dus algemeen van aard. Wel is het zo dat bepaalde groepen meer genoemd worden, omdat ze extra kwetsbaar zijn, zoals mensen met een beperking. Er is geen eenduidige definitie te vinden over structureel pestgedrag. De definitie over structureel pestgedrag die in dit onderzoek wordt gebruikt, is een samenvoeging van de definitie van Olweus en van der Meer (2006), de definitie van Lindenberg (2005) en de definitie van Camodeca (2003): Pesten is een fenomeen dat zich manifesteert in alle leeftijdsgroepen en in veel verschillende situaties (school, werk, clubs, organisaties). Het is een stelselmatige vorm van agressie waarbij één of meer personen, in meer of mindere mate doelbewust, herhaaldelijk en langdurig proberen een andere persoon fysiek, verbaal of psychologisch schade toe te brengen. Bij pesten is de macht ongelijk verdeeld. Het wordt karakteriseert door agressief gedrag tegen personen die beschouwd worden als zwakker en die niet in staat zijn hierop te anticiperen, ofwel reageren (Lindenberg e.a., 2005; Olweus & Van Der Meer, 2006). Pesten is een bijzondere vorm van agressie (direct of indirect). Het kan gezien worden als een streven om een ander schade aan te brengen op een onrechtvaardige, opzettelijke en nietuitgelokte manier. Pesten gebeurt op een frequente wijze en wordt na verloop van tijd herhaald. De slachtoffers van geweld of bedreiging worden onderdrukt en worden waargenomen als zwakker of minder krachtig dan de pesters. De slachtoffers zijn dan niet in staat om zichzelf te verdedigen. (Camodeca, 2003) Verschil tussen plagen en pesten In de praktijk is het vaak moeilijk onderscheid te maken tussen plagen en pesten. Daarbij is er in de literatuur wel een duidelijk verschil te herkennen. Door kinderen wordt plagen vaak als dragelijk ervaren. De weerbaarheid wordt door plagen vergroot en zo leren ze om hun eigen en andermans grenzen te bewaken (Van Dugteren, 2004). Hierdoor wordt de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen vergroot (Van Der Meer, 2002) en leren zij met conflicten om te gaan (Van Dugteren, 2004). Pesten wordt door kinderen vaak als vervelend ervaren. Het heeft de intentie om een ander pijn te doen en te kwetsen (Van Dugteren, 2004). Het belangrijkste verschil tussen plagen en pesten is, dat plagen onschuldig is en vaak samen gaat met humor; pesten gebeurt echter op een bewuste manier en is bedoeld om iemand te kwetsen of te kleineren. Pesten gebeurt herhaaldelijk en langdurig terwijl plagen vaak tijdelijk en van korte duur is. Plagen gebeurt vaak in een één-op-één situatie, terwijl bij pesten meerdere groepen betrokken zijn. Het slachtoffer van pesten is vaak alleen, terwijl de personen die pesten en de meelopers vaak met meerdere personen zijn (Van der Meer, 2002) Vormen van pesten Pesten kan onderverdeeld worden in een directe vorm van pesten, een indirecte vorm van pesten en relationele manier van pesten. Een open, zichtbare aanval op een ander is een directe vorm van pesten (NJI, 2011). Hierbij gaat het om schelden, spullen vernielen, dreigen en (verbale) agressie (NJI, 2011). Bij indirect pesten gaat het om negeren, roddelen en anderen buiten sluiten 14

15 (NJI, 2011). Er is sprake van een relationele manier van pesten wanneer relaties en vriendschappen worden gemanipuleerd, waarbij zij als doel hebben iemand emotioneel te kwetsen. Een relationele manier van pesten kan zowel direct als indirect zijn (Griffin & Gross, 2004; Veenstra e.a., 2005). Uit verschillende onderzoeken blijkt dat er duidelijke verschillen zijn in pesten tussen jongens en meisjes (Boulton & Smith, 1994; Camodeca e.a., 2002; Pelligrini & Long, 2002; Salmivalli e.a., 1998). Op alle leeftijden blijkt dat jongens vaker pesten dan meisjes (NJI, 2011). Om een bepaalde orde of hiërarchie te bereiken in sociale contacten gebruiken jongens vaak agressie (Salmivelli e.a., 1996). Pesten is voor jongens een manier om anderen te domineren en het is een vorm van macht die zij uitoefenen. Jongens gebruiken vaak psychische agressie en pesten vaak op een directe manier (Veenstra e.a., 2005). Meisjes gebruiken vaker relationele agressie en pesten meer op een indirecte manier. Bij meisjes gaat het meer om de omgang binnen sociale relaties. Zij stellen zich vaak op als verdediger van het slachtoffer of als buitenstaander (NJI, 2011) Gevolgen van pesten Slachtoffers van pestgedrag kun je onderscheiden in passieve onderdanige slachtoffers en provocerende uitdagende slachtoffers. Passieve onderdanige slachtoffers zijn vaak onzeker, gevoelig, stil en hebben een negatief zelfbeeld. Het passieve onderdanige slachtoffer zal nooit agressief reageren, zij zullen eerder angstig reageren. Het provocerende slachtoffer reageert sneller opvliegend en agressief, maar kan ook angstig zijn als zij zelf gepest worden (NJI, 2011). Slachtoffers van pestgedrag proberen soms te doen alsof het pesten niets met ze doet, ze proberen dan geen reactie te laten zien aan omstanders (Junger-Tas & van Kesteren, 1999). Pestgedrag kan negatieve gevolgen hebben voor de latere ontwikkeling van mensen. Personen die gepest worden, kunnen zowel psychische als lichamelijke klachten krijgen, zoals een minderwaardigheidsgevoel, onzekerheid, angst, depressie, buikpijn, hoofdpijn, stijve houding enzovoort (Olweus, 2001). Jongeren met LVB die herhaaldelijk en op verschillende manieren zijn gepest, hebben vaak last van sociale en emotionele problemen. Uit verschillende onderzoeken is gebleken dat pesten bestaande problemen verergert en gevoelens van eenzaamheid en depressie vergroot (NJI, 2011). Mensen die gepest worden, hebben vaak een minderwaardigheidsgevoel en voelen zich onzeker, doordat zij zichzelf erg laag inschatten (Olweus, 2001). Jongeren met LVB die gepest worden reageren vaak door te huilen en voelen zich machteloos (Salmivalli, Karhunen, e.a., 1996). Jongeren met LVB die structureel gepest worden, hebben vaker last van psychosomatische klachten, zoals keelpijn, diarree, braakneigingen, hoofdpijn of buikpijn (NJI, 2011). Bij jongeren met LVB die gepest worden, speelt er vaak een vorm van angst. Dit kan faalangst zijn, maar ook angst om te praten, angst voor nieuwe ontmoetingen en/of angst voor eenzaamheid. De jongere met LVB durft op den duur geen eigen initiatief meer te nemen en bedenkt leugens om onder situaties uit te komen. Doordat de angst en leugens worden vergroot, raakt de jongere steeds meer in een isolement en leert het niet om te gaan met anderen (Veenstra et al., 2005; Abada, Hou & Ram, 2008; Kaltiala-Heino & Fröjd, 2011) Pestgedrag bij jongeren met LVB Bij jongeren met LVB komen sociaal-emotionele vaardigheden op een latere leeftijd tot (verdere) ontwikkeling. Bij deze jongeren zijn zaken als empathie, geweten, liefde en seksualiteit minder goed ontwikkeld (De Beer, 2011). Jongeren met LVB hebben een afwijkende sociale informatieverwerking. Dit kan betekenen dat iemand vijandiger of juist passiever reageert op 15

16 bepaalde sociale situaties (De Beer, 2011). Dit kan minder acceptatie en meer afwijzingen tot gevolg hebben (Zoon, 2012). Bij jongeren met LVB zijn oplossingsvaardigheden anders ontwikkeld dan bij normaal begaafde jongeren. Zij beschikken over minder assertieve oplossingsvaardigheden wat inhoudt dat zij vaak agressief of passief reageren (De Beer, 2011). Jongeren met LVB gaan vaak uit van hun eigen gevoelens en gedachten, dit maakt ook dat zij moeite ervaren in sociale situaties (Verstegen, 2005). Aan het uiterlijk van een jongere met LVB kan men vaak niet zien dat zij anders zijn. Hierdoor worden jongeren met LVB vaak overschat, wat faalervaringen en frustratie kan veroorzaken (Diepenhorst & Hollander, 2011). Een negatief zelfbeeld en weinig zelfvertrouwen kunnen jongeren met LVB krijgen door al deze negatieve ervaringen in het sociale domein (De Beer, 2011). Deze jongeren kunnen zich nog verder afzonderen, waardoor er nog minder sociale ervaringen worden opgedaan (Van Nieuwenhuijzen e.a., 2006). Jongeren met LVB zijn erg gevoelig voor reacties uit hun omgeving (Dykens, 2000). Zij zijn erg gevoelig voor de invloed van leeftijdsgenoten, waardoor deze jongeren een grotere kans hebben om in aanraking te komen met verkeerde vrienden (Teeuwen, 2012). Dit maakt hun kwetsbaarheid groter. Jongeren met LVB beschikken over minder beschermde factoren dan normaal begaafde jongeren. Hiermee wordt het hebben van een hechte band met anderen en het hebben van morele waarden en normen in de maatschappij bedoeld (Collot D Escury, 2007). Ook hebben jongeren met LVB moeite met het overzien van gevolgen, omdat zij zich moeilijk kunnen verplaatsen in de ander (Zoon, 2012). Dit maakt hen tot een kwetsbare groep voor (structureel) pestgedrag. 1.4 Theoretische deelvraag 3 Hoe definieer je het begrip weerbaarheid en wat betekent dit voor jongeren met een licht verstandelijke beperking? In de hulpverlening wordt het begrip weerbaarheid vaak gehanteerd, zo ook in de hulpverlening voor jongeren met LVB. Weerbaarheid kan opgedeeld worden in verschillende vormen; dit onderzoek richt zich op de sociale weerbaarheid. Binnen dit onderzoek wordt de volgende definitie van sociale weerbaarheid gehanteerd: Sociaal weerbaar zijn betekent dat iemand kan opkomen voor de eigen wensen, grenzen en behoeften en dat men rekening kan houden met wensen en grenzen van anderen (Rutgers Nisso Groep & MOVISIE, n.d.). Het betekent tevens dat men de grenzen van anderen kan herkennen en kan omgaan met stressvolle situaties (De Belie & van Hove, 2003; Rutter, 1985; Ykema, 2008). Deze definitie kan aangevuld worden met de volgende basisvoorwaarden: het hebben van een positief zelfbeeld, jezelf waarderen, je eigen grenzen voelen en kennen, vanuit kracht en kwetsbaarheid tot actie komen. Deze basisvoorwaarden zijn voorwaarden om eigenwaarde te kunnen ontwikkelen, wat belangrijk is voor het ontwikkelen van weerbaarheid. Eigenwaarde betekent dat je jezelf waardeert, kijkt naar je eigen krachten, naar wie je bent en weet wat je valkuilen zijn (Cautaert e.a., 2001). Ons inziens zijn dit de basisvoorwaarden om sociale weerbaarheid te ontwikkelen. Volgens Schuyt (2000) kan men uitgesloten groepen helpen om de sociale weerstand te ontwikkelen door het vergroten van zelfvertrouwen en zelfrespect, door middel van cursussen Factoren weerbaarheidsontwikkeling Voorwaarden om weerbaarheid te ontwikkelen kunnen aangeleerd worden, maar 16

17 weerbaarheid blijft een wisselwerking van verschillende factoren die invloed hebben op de weerbaarheidsontwikkeling van een jongere. Dit geldt voor normaal begaafde jongeren, maar zeker voor jongeren met LVB. Een aantal factoren die invloed kunnen hebben op de weerbaarheidsontwikkeling, zijn de opvoeding en de daarbij behorende ondersteuning, de mate van het IQ, het temperament van de jongere en de ervaringen die de jongere opdoet in het dagelijks leven. Een kind moet leren omgaan met deze verschillende factoren en ervaringen en het is belangrijk om daar een duidelijk evenwicht in te vinden, zodat het kind weerbaarheid opbouwt. De begrippen kwetsbaarheid en hechting zijn belangrijke factoren voor de weerbaarheidsontwikkeling (Adriaenssend e.a., 2000). Janssen e.a. (2002) beschreven de grote kans op het ontwikkelen van onveilige gehechtheid bij jongeren met LVB. Dit heeft te maken met de ouders van jongeren met LVB en hetgeen dat zij moeite ervaren in het sensitief en responsief reageren naar hun kind. Dit kan te maken hebben met een bemoeilijkte opvoeding (verwaarlozing of mishandeling), verwerking- of acceptatieproblemen of een verstandelijke beperking van de ouder zelf, wat het ouders moeilijk maakt om te reageren op het gedrag van hun kind. Ook de verlieservaring bij een mogelijke uithuisplaatsing van een jongere met LVB kan invloed hebben en verhoogd het risico op gehechtheidsproblemen bij deze doelgroep. Hiermee kan aangetoond worden dat hechting, tevens als de kwetsbaarheid die hiermee gepaard gaat, als bijkomende risicofactoren gezien kunnen worden. Weerbaarheid wordt, zoals gezegd, ontwikkeld door positieve en negatieve ervaringen in het dagelijks leven op te doen. Het is bekend dat jongeren met LVB een afwijkende sociale informatieverwerking hebben, waarvan een van de kenmerken is dat de mate van oplossingsvaardigheden anders is ontwikkeld, waarin we in paragraaf verder op ingaan. Daarnaast worden jongeren met LVB vaak overschat doordat zij, door bovenstaand genoemde vaardigheden, niet de capaciteit hebben om dit tegen te gaan (De Beer, 2011). De gevolgen hiervan zijn een negatief zelfbeeld en weinig zelfvertrouwen, doordat er door deze botsing een herhaaldelijk patroon van negatieve ervaringen in het dagelijks leven wordt opgedaan (Van Nieuwenhuijzen e.a.., 2006). Door stigmatisering van de doelgroep wordt het voor jongeren met LVB ingewikkeld om hun zelfrespect in stand te houden, ook omdat er een continuïteit aan negatieve ervaringen wordt ervaren (Schuyt, 2000). Een bijkomende factor is dat het voor LVB kinderen en jongeren lastiger is om hun weerbaarheid verder te ontwikkelen, omdat er in deze leeftijdsperiode (12-18 jaar) vaker negatieve ervaringen ontstaan (Adriaenssend e.a., 2000). Uit het SIV-model van Crick & Dodge (1994) is gebleken dat et belang van eerder opgedane ervaringen van jongeren met LVB invloed heeft op hoe zij reageren. Dit komt, omdat de informatie die zij opdoen uit eerdere ervaringen in verschillende schema s (denkpatronen) zijn opgeslagen. Hierdoor hebben jongeren met LVB een andere manier van oplossen in sociale situaties. Zij nemen wel dezelfde informatie op als normaal begaafde jongeren, maar jongeren met LVB richten zich hierbij op negatieve informatie. Zij richten zich meer op gesproken taal en richten zich minder op relevante informatie en de context, omdat dit laatste meer abstract en daardoor minder concreet Het begrip weerbaarheid en jongeren met een licht verstandelijke beperking Voor jongeren betekent dit dat zij extra kwetsbaarheid ontwikkelen, ten aanzien van de weerbaarheid. Dit komt, omdat zij over beperkte vaardigheden beschikken (Didden, 2007; Van Nieuwenhuijzen e.a., 2009). Jongeren met LVB reageren bijvoorbeeld anders op hun omgeving, omdat zij vaak uitgaan van hun eigen gevoelens en gedachten (Verstegen, 2005). Daarnaast schatten de situatie vaak kwaadwilliger en negatiever in dan de situatie daadwerkelijk is (Van Nieuwenhuijzen e.a., 2009). Jongeren met LVB hebben hierdoor vaak moeite om zich te redden 17

18 in sociale situaties, omdat ze de reactie van anderen niet goed kunnen inschatten, moeite hebben om om te gaan met gevoelens, moeite hebben om relaties aan te gaan met anderen en moeite hebben met empathie/inlevingsvermogen (De Beer, 2011; Nijgh & Bogerd, 2010). Tevens beschikken jongeren met LVB niet over de capaciteit om in vreemde situaties om te gaan met stress, ze zijn hier extra gevoelig voor (Dykens, 2000). De combinatie van deze factoren en het begrip weerbaarheid maakt hun extra kwetsbaar, omdat deze vaardigheden belangrijk zijn voor het ontwikkelen van weerbaarheid. Een factor die daarnaast belangrijk is voor de weerbaarheidsontwikkeling is de ervaringen die een jongere opdoet tijdens het dagelijks leven. Jongeren met LVB doen veel negatieve ervaringen op, omdat ze overschat worden, wat er voor zorgt dat zij een negatief zelfbeeld ontwikkelen (De Beer, 2011). Weerbaarheid wordt ontwikkeld door het opdoen van positieve en negatieve ervaringen. Voor jongeren met LVB ontbreekt het hierbij vooral aan positieve ervaringen, omdat zij vaak overschat worden en daardoor teleurgesteld raken, dit maakt hun extra kwetsbaar (De Beer, 2011; Schuyt, 2000) Weerbaarheidsfactoren bij jongeren met LVB Uit bovenstaande paragrafen blijkt dat het op doen van negatieve ervaringen een terugkomende risicofactor bij de doelgroep LVB is, hierbij is de sociale competentie van belang voor de weerbaarheidsontwikkeling van deze doelgroep (De Beer, 2011). Wanneer iemand sociaal competent is heeft dit invloed op hoe beïnvloedbaar iemand is en de gevoeligheid voor pestgedrag. Jongeren met LVB schatten in sociale situaties met anderen de situatie vaak kwaadwilliger en negatiever in dan de situatie daadwerkelijk is (Van Nieuwenhuijzen e.a. 2009) Door de negatieve ervaringen die zij op hebben zij een negatief zelfbeeld en hierdoor de neiging negatief te reageren in sociale situaties (Hodapp & Zigler, 1995). Dit is een groot knelpunt voor mensen met LVB, omdat bekend is dat ze nu eenmaal een beperkt sociaal aanpassingsvermogen hebben (Moonen & Verstegen, 2006). Volgens Rubin e.a. (1991) is het belangrijk dat iemand vanaf de kindertijd sociale problemen niet uit de weg gaat en dat deze sociale problemen worden opgelost om sociale doelen te bereiken. De intensiviteit van het uiten en ervaren van gevoelens zorgt ervoor dat de weerbaarheid in het gedrang komt, omdat jongeren met LVB niet de capaciteit hebben om deze te reguleren (Janssen e.a., 2007). De weerbaarheid rondom structureel pestgedrag bij jongeren met LVB is dan ook moeilijk in kaart te brengen. Over het algemeen is het ene kind beter in staat om zich af te sluiten en niet geraakt te zijn door het pestgedrag dan het andere kind (Kochenderfer-Ladd & Skinner, 2002). Volgens Janssen e.a. (2002) hebben mensen met LVB een hogere stressverwerking dan normaal begaafde mensen; zij ervaren eerder dreiging. Daarnaast beschikken zij over minder competenties en vaardigheden om dreigende situaties aan te gaan. Hierbij zijn eerdere opgedane, voor mensen met LVB vaak negatieve, ervaringen bepalend. Het gevolg hiervan is dat jongeren met LVB hierdoor beschikken over een negatief zelfbeeld en weinig zelfvertrouwen (De Beer, 2011), zoals al eerder genoemd Probleemoplossende strategieën Oplossingsstrategieën die jongeren helpen omgaan met pestgedrag zijn probleemoplossende strategieën, zoals hulp vragen, negeren en uit de weg gaan (De Beer, 2011). Deze strategie kan omschreven worden als een assertieve manier van omgaan met een dreigende situatie (Dykens, 2000). Jongeren met LVB zijn hierin minder ontwikkeld. Hierdoor kiezen jongeren met LVB meer voor emotiegeoriënteerde strategieën, omdat zij de vaardigheden missen voor probleemgeoriënteerde strategieën (Janssen e.a, 2007). Deze emotiegeoriënteerde strategieën 18

19 zijn gericht op (poging om) zichzelf te verweren. Wanneer zij echter een probleemoplossende strategie proberen te hanteren, zal deze vaak niet adequaat zijn (Dykens, 2000). Als reacties om zich weerbaar te maken tegen dreiging maken mensen met LVB gebruik van twee strategieën: vluchten of vechten. Als deze twee strategieën niet blijken te werken kan een jongere met LVB uit wanhoop overgaan in de strategie: bevriezen. Deze strategie wordt alleen gekozen als er echt geen andere uitweg is en de jongere extreme hopeloosheid ervaart (Dykens, 2000). Een normaal begaafde jongere heeft, in vergelijking tot een jongere met LVB, wel de competenties en vaardigheden om een dreigende situatie aan te gaan en hij kan gebruik maken van cognitie (bedenken van strategie) en gedrag (bedachte strategie inzetten) (Jansen e.a. 2002). In het kader van weerbaarheid kun je uit bovenstaande concluderen dat jongeren met LVB hierdoor beperkter zijn om zich weerbaar te maken tegen dreigende situaties van buitenaf, waaronder ook structureel pestgedrag. Onderzoek heeft aangetoond dat nonchalant omgaan met pesten de beste strategie is om, om te gaan met pesten of het pesten te stoppen (Salmicalli e.a., 1996). Nonchalant zijn betekent hierbij dat je de indruk geeft dat je dingen niet belangrijk vindt. Het inzetten van nonchalant gedrag is voor de doelgroep LVB extra lastig, omdat zij zich tijdens een interactie met anderen meer richten op letterlijk gesproken en negatieve informatie. Ze interpreteren informatie daarnaast ook vijandiger, waardoor het nonchalant omgaan met pestgedrag voor hen minder eenvoudig is dan voor normaal begaafde jongeren (Van Nieuwenhuijzen e.a., 2004). Er is bewijs dat slachtoffers van pestgedrag vaak lichamelijke beperkingen hebben of gehandicapt zijn (Glover, e.a, 2000; Lagerspetz e.a., 1982). Zoals gezegd vormen mensen met LVB een risicogroep. Beschermingsfactoren tegen pesten en het daarnaast weerbaar maken van de persoon zijn het hebben van vrienden (Bukowski e.a., 1994; Hodges e.a., 1999; Pellegrini e.a., 1999) en interventies van volwassenen (Hoover, Oliver & Hazler, 1992). Helaas blijkt dat slechts de helft van de gepeste kinderen een naaste in vertrouwen neemt (Rigby & Slee, 1995; Whitney & Smith, 1993). Dit geldt voor zowel normaal begaafde jongeren als jongeren met LVB. Daarnaast is het sociale netwerk van mensen met een verstandelijke beperking vaak vrij klein. Meestal bestaat het netwerk uit professionals of uit mensen met, net als zijzelf, een verstandelijke beperking. Contacten met andere leeftijdsgenoten zijn daardoor erg summier (Mur & De Groot, 2003). Ons inziens is het een beschermingsfactor dat het netwerk van een jongere met LVB uit professionals bestaat, omdat zij het welbevinden van hen in de gaten kunnen houden. De weerbaarheidsontwikkeling kan door dit tekort aan beschermingsfactoren beperkt worden. Het ontbreken van deze beschermende factoren kan dus van grote invloed zijn op de mate van weerbaarheid, omdat je door vrienden, interventies van volwassenen en het hebben van een sociaal netwerk sterker in je schoenen kunt staan. Dit houdt in dat je terug kunt vallen op belangrijke personen, waardoor je dus ook weerbaarheid kunt ontwikkelen door adviezen van deze personen en het feit dat je deze mensen kunt vertrouwen en dus ook kunt leren vallen en opstaan Concluderend literatuuronderzoek De volgende conclusie kan, naar aanleiding van het literatuuronderzoek zoals hierboven weergegeven, getrokken worden. De doelgroep jongeren met LVB (IQ 70-85), ervaren beperkingen in het sociale aanpassingsvermogen. Tevens zijn zij op het gebied van weerbaarheid en structureel pestgedrag extra kwetsbaar. Een factor die beschrijft waarom hun weerbaarheid extra kwetsbaar is, is de stagnatie in de sociaal emotionele ontwikkeling. Hierin staat het ervaren van stress centraal. Dit is tevens van invloed op het structurele pestgedrag en de weerbaarheid hiertegen, omdat jongeren zich door stress meer af kunnen gaan zonderen, 19

20 waardoor er minder sociale ervaringen worden opgedaan. Tevens zijn jongeren met LVB beperkt in het inzetten van probleemoplossende strategieën waarin zij vaak kiezen voor een emotie georiënteerde strategie, in plaats van de probleemoplossende strategie, als er sprake is van een dreigende stressvolle situatie. Weerbaarheid betekent dat je grenzen van anderen kunt herkennen en kunt omgaan met stressvolle situaties. Weerbaarheid ontwikkel je door het opdoen van positieve en negatieve ervaringen, omdat je op deze manier leert omgaan met ervaringen in het dagelijks leven. Jongeren met LVB worden vaak overschat door hun omgeving, waardoor zij vaak niet kunnen voldoen aan de eisen van de maatschappij. Het gevolg hiervan is dat de jongere met LVB teleurstellingen oploopt, die zich vormen in negatieve ervaringen. Ze creëren hierdoor een negatief zelfbeeld. Dit maakt het voor deze doelgroep lastig zich weerbaar te maken, wat ook van invloed is op structureel pestgedrag. Dit houdt in dat een persoon doelbewust, herhaaldelijk en langdurig gepest wordt. Tevens ervaren jongeren met LVB een beperkte mate van sociaal aanpassingsvermogen. Door deze beperkte vaardigheden, kunnen zij zich minder weerbaar maken tegenover structureel pestgedrag. Tijdens pestsituaties is de macht ongelijk verdeeld, wat inhoudt dat het vaak gericht is op meerdere personen tegen een minder aantal personen. De doelgroep LVB gaat vaak uit van hun eigen gevoelens en gedachten, waardoor zij moeite hebben om zich te redden in sociale situaties en tevens in pestsituaties. Dit, omdat jongeren met LVB gericht zijn op zichzelf en zich moeilijk kunnen verplaatsen in anderen, waardoor zij vaak als kwetsbaar en buitenstaander gezien worden. 1.6 Empirische deelvraag 4 Welke werkwijze hanteert de school en wat vraagt dit voor competenties van de begeleider die werkzaam is met de doelgroep LVB? In onderstaande tekst zal geschreven worden over leerkrachten en leerlingen in plaats van begeleiders en jongeren met LVB, omdat dit van toepassing vanuit de benadering die school hanteert. De antwoord op deze deelvraag is verkregen door een gesprek met de coördinator en docent onderbouw en is bevestigd door de directeur van het Accent praktijkonderwijs Benaderingswijze De benadering die de school Accent praktijkonderwijs te Nijkerk, hierna genoemd Accent, hanteert richt zich vooral op het voorbereiden van leerlingen op woon-, werk en vrijetijdsgebied. Zij verzorgen praktijkonderwijs voor jongeren van 12 tot 18 jaar. De leerlingen op het praktijkonderwijs Accent hebben een IQ van minimaal 55 tot maximaal 80. Leerkrachten benaderen de jongere als een anders lerende jongere met kansen. Deze kansen zijn vooral belangrijk, omdat hierbij gericht wordt gekeken naar de mogelijkheden die de leerling heeft en de leerkrachten hier ook vertrouwen in hebben. Door deze benadering leren de leerlingen ook positieve kanten te zien die de leerkrachten continu benadrukken en bevestigen. Het uitgangspunt van Accent is dat duidelijke en controleerbare schoolregels bijdragen tot een leeromgeving waarin ieder zich veilig en plezierig voelt. Daarom is het motto: "Ga met anderen om, zoals je wilt dat er ook met jou omgegaan wordt." Binnen Accent is er veel aandacht voor gebeurtenissen en situaties die de leerlingen meemaken. Hierbij biedt Accent veel ruimte voor gesprekken met leerlingen. Daarnaast wordt er gebruik gemaakt van een transparante samenwerking tussen collega s, waarin zij elkaar op de 20