CONTEXT SINDS PROVO / DEEL 1

Transcriptie

1 ROGER D HONDT KUNST( IN VLAANDEREN) IN EEN SOCIAAL- POLITIEKE CONTEXT SINDS PROVO / DEEL GROTE KUNST IN KLEIN CAFÉ In juni krijgt Adolf Merckx ( Herne 1927, Dendermonde 2009), een onderwijzer aan het Koninklijk Atheneum van Dendermonde, de kans om in het zaaltje naast het café Celbeton, aan de Gentsesteenweg 110, zijn ultieme droom te verwezenlijken. Met de hut der avant-gardekunstenaars Celbeton wil hij in het dorpse en katholieke Dendermonde een progressieve culturele wind laten waaien. Vooraf had A. Merckx, samen met Werner Verstraeten ( ) die als een dichter/hippie door het leven ging, meerdere pogingen ondernomen om bij het stadsbestuur zelf een ruimte te verwerven maar die kwamen steeds uit op een njet. Er was wel altijd één reden om de vraag af te wijzen. Bij Merckx leeft een sterk gevoel van politieke onwil tegenover zijn project door het conservatisme dat in de middeleeuwse stad heerst. Het gevolg is dat Celbeton als vanzelf in een anarchistisch keurslijf wordt gedrongen omdat het wil breken met deze mentaliteit. Celbeton groeit uit tot een alternatief cultuurcentrum avant la lettre waar de belangrijkste rebelse beeldende kunstenaars van die tijd, schrijvers, cineasten, fotografen en toneelacteurs uit Vlaanderen en Nederland elkaar ontmoeten in de toegankelijke sfeer van het dorpscafé, dicht bij de mensen. In Het Vrije Woord van 28 oktober 1961 omschrijft, op een ironische wijze, hij zijn hut als: Celbeton is een groep, een kring, een vereniging zonder subsidies, een natuur, een anarchistisch nest, een communistische cel, een vergadering van raté s, een vertakking van de vrijmetselarij, een plaats waar men de absolutie geeft zonder biecht, een rotte plek in het Vlaamse Vlaanderen. Het ontstemde antwoord van Merckx op de politieke onwil van het stadsbestuur? Op zondag 21 juli opende Celbeton in het zaaltje met een tentoonstelling van moderne kunst, twee dichters, een koud buffet en de aankondiging: het is iedereen toegelaten nader met onze kunstenaars kennis te maken. Dichter kon de artistieke wereld op dat ogenblik niet bij de mensen komen. Celbeton was een kunstkring zonder drempels. Politiek bleef het centrum, hoewel progressief, onafhankelijk. In een interview 1 met het Brusselse tijdschrift Proces verklaarde Merckx dat Celbeton door de aard van sommige activiteiten een links profiel werd aangemeten maar dat iedereen die authentiek was aan het woord kon komen. 1 Proces, 1 ste jg nrs 16/17, 10 augustus 1965 Kunst (in Vlaanderen) in een sociaal- politieke context sinds Provo. 23 september 2012 Pagina 1

2 Op 2 februari 1963 zorgt een manifestatie van dichters van de beat generation voor opschudding in de stad. De Belgische Opsporingsbrigade (BOB) politie valt het zaaltje binnen op zoek naar henneprokers. Zij zijn getipt door de Nederlandse politie en Interpol die beweren dat de 12 pseudokunstenaars die naar Celbeton komen in feite handelaars in verdovende middelen zijn. Onder de vele aanwezigen bevinden zich de avant-garde dichter Johnny the Selfkicker ( Beekbergen, 12 november 1944/ + Amsterdam, 26 januari 1991) en Robert Jasper Grootveld (Amsterdam 19 juli 1932/ +26 februari 2009), de anti-rook-magiêr die aan het Lievertje in Amsterdam naam maakt met happenings en later ook nog betrokken is bij het ontstaan van de provo beweging. Grootveld komt er zijn vriend de schilder Fred Wessels inleiden. Wessels en Grootveld werden voor ondervraging meegenomen en een film van de inval, die gedraaid word door een aanwezige uit de groep Hollanders, in beslag genomen. De pers, die de zaak uitvoerig becommentarieerd, schrijft dat de aanwezigen de indruk kregen getuige te zijn van een grootscheepse klopjacht naar staatsgevaarlijke geheimen maar was ook niet geneigd om de verdediging van Celbeton als place to be voor nieuwe culturele stromingen op zich te nemen. Tijdens zijn ondervraging verklaard Grootveld dat het verhaal over de henneprokers opgezet spel is met het doel de aandacht te vestigen op de tentoonstelling van Wessels. Als tijdens de ondervraging ook blijkt dat ze enkel thee in hun bezit hebben worden de gearresteerde kunstenaars vrijgelaten en keren terug naar het zaaltje. Grootveld werd veel later in Nederland nog eens gevangengezet omdat hij op reclameaffiches voor sigaretten een grote K aanbracht die de mensen moest waarschuwen voor kanker! FIGUUR 1 UITNODIGING 'VUILNISBELT IN WERKING', ARCHIEF NEW REFORM Op 30 oktober 1971 roept Celbeton een brandend en dus zichzelf vernielend vuilnisbelt in de Maaistraat te Dendermonde uit tot kunstzone. Dump in activity/vuilnisbelt in werking, heet de actie die wordt opgezet door Adolf Merckx die zelf, bewust of onbewust, optreed als conceptueel kunstenaar. Het belt bevindt zich aan een polderweg te midden van velden en bos. De drietalige uitnodiging om het vuilnisbelt (kunstwerk) te bezichtigen is opgevat als een overlijdensbrief waarop foto s van het brandende vuilnisbelt te zien zijn met er bovenop het wrak van een uitgebrande auto. Het project roept vragen op over esthetica, kunst en maatschappelijke relevantie van kunst. Het krijgt bovendien een politieke betekenis als onderdeel van de actie SOS Natuur die op dat ogenblik in de stad en het land wordt gevoerd. Met dump-art werpt Celbeton een (beton)steen in de kunstwereld waar esthetiek en bourgeoisie nog steeds dominant en waardebepalend in Kunst (in Vlaanderen) in een sociaal- politieke context sinds Provo. 23 september 2012 Pagina 2

3 aanwezig zijn. Het is een manier om de mensen, die zich doorgaans erg afzijdig houden van de besloten kunstwereld, een geweten te schoppen en de draagkracht van het begrip kunst zelf te verruimen. AMARANT, VOLKSONTWIKKELAAR IN DE KUNSTEN. De Katholieke Jongeren Burgers- en Middenstandsjeugd in Roeselare besluiten om in 1959 een werkgroep Scheppende Handen op te richten met als doel kunst bij het grote publiek te brengen. De democratiseringsgedachte die erg voelbaar is in de maatschappij op dat ogenblik is het motief om tentoonstellingen te organiseren op druk bezochte plaatsen zoals: stations, handelsbeurzen, en andere plaatsen waar een ruim publiek kan verwacht worden. Op 22 oktober 1963 besluit men om van de werkgroep een vzw te maken. Het feit dat de organisatie zijn oorsprong vindt in een bestaande verenigingsstructuur heeft zo zijn voordelen naar de professionalisering toe, erkenning en subsidiëring. In 1967 word Scheppende Handen erkend als een dienst voor volksontwikkeling en verwerft overheidssubsidies. Het label organisatie voor volksontwikkeling kenmerkt de verenging tot op vandaag. In 1973 besluit men om van de vzw een pluralistische verenging te maken die een zelfstandige koers vaart en zich losmaakt van de oorspronkelijke Burgers- en Middenstandjeugd. In 1981 krijgt de vereniging een nieuwe naam: Amarant, Centrum voor Artistieke Confrontatie. Het laatste woord uit de titel verwijst ook naar een andere houding in de opdracht dan oorspronkelijk voorzien. Men kiest hier duidelijk de weg van de artistieke vernieuwing. Het maatschappelijk doel van de vereniging wordt geformuleerd als: Amarant is een studie- en educatiecentrum dat de individuele studie, het openbare debat en de beleving van beeldende kunst, theater, dans, literatuur en filosofie wil activeren en optimaliseren. De vereniging richt zich naar volwassenen in Brussel, Vlaanderen en Nederland. De studie heeft zowel betrekking op de geschiedenis als op de actuele ontwikkelingen van elk van de werkvelden. De vereniging is werkzaam op het vlak van het volksontwikkelingswerk en als uitgever. Doorheen de jaren die volgen schuift de vereniging door vele subsidiedecreten. Amarant maakt haar doelstelling, als volksontwikkelaar in de kunsten, waar door in vele Vlaamse culturele centra cursussen op te richten die de mensen inzicht moet leren verwerven in de moderne hedendaagse kunst. Soms gaat ze ook reizen naar kunststeden inrichten met de bijkomende gedachte dat de deelnemers door een voorafbetaling van de kosten de lege kas van de vereniging spijzen in afwachting van subsidies die te laat binnenkomen. Ook het organiseren van reizende tentoonstellingen en de publicatie(s) van een tijdschrift en boeken zijn vaste ingrediënten. De kunstenaarspublicatie: Art & Society, are there solutions? van Daniel Dewaele wordt uitgegeven in een beperkte oplage. Van 1983 tot 1993 is Amarant gastcurator aan huis in de tentoonstellingsruimte van het Noordstarfonds (Gele Zaal) te Gent en is mede inspirator van Initiatief 86, een randprogramma in het kader van Chrambres d Amis te Gent. In 1981 wordt gestart met het tijdschrift Amarant dat vier keer per jaar verschijnt. Andere publicaties zijn catalogi en programmakranten waarin het aanbod aan lezingen en cursussen uitvoerig wordt toegelicht. In 1986 neemt Amarant de kunstkrant De Witte Raaf over van zijn oprichter, de kunstenaar John Quivron. Hij is een van de stuwende krachten van het sociaal-cultureel project Witte(kunst)Huis dat hij samen met enkele Kunst (in Vlaanderen) in een sociaal- politieke context sinds Provo. 23 september 2012 Pagina 3

4 vrienden start in een oud schoolgebouw dat ter beschikking wordt gesteld door de gemeenten Nazareth-Eke. Het eerste nummer van het tijdschrift verschijnt op 1 maart FIGUUR 2 HET EERSTE NUMMER VAN DE WITTE RAAF, ARCHIEF NEW REFORM De oorspronkelijke bedoeling is om de krant te gebruiken voor het bekend maken van wedstrijden, evenementen, seminaries en publicaties in de kunstensector en het contact tussen de geïnteresseerde burgers en de artistieke wereld te stimuleren. Het gratis krantje, een van de primaire doelstellingen, start als het ware van onder de kerktoren in Eke met een oplage van exemplaren. Behalve van huis tot huis in Eke wordt het verder verspreid in de Gentse galerijen, academies, musea en andere kunstvindplaatsen in de regio. De naam van het blad verwijst naar de vrije vogel die een raaf is en vermits witte raven eerder zeldzaam zijn wordt hiermee ook het uitzonderlijke opzet van het kunstblad beklemtoond. De stichter wil vermijden dat het een artificieel blad wordt en zo neemt hij naast kunstrubrieken ook veel informatie op uit de onoverzichtelijke zwangere wereld van de kunst, maximum 40 % van de publicatie mag gevuld worden met reclame. Hij selecteert de berichten/artikels en richt zich tot een kunstpubliek. Quivron komt al bij het eerste nummer tot de conclusie dat er een potentieel is voor het blad en zet, ondanks de (financiële) twijfels van zijn maten, alleen door. Na het tweede nummer gaat hij een redactionele samenwerking aan met Amarant welke uiteindelijk het blad overneemt met Quivron als verantwoordelijke uitgever. In de overname is overeengekomen, zegt Quivron, dat het blad zijn typische kranten lay-out behoud, evenals de informatieve rubrieken. Vanaf 1996 gaat De Witte Raaf, die ondertussen een stevige tweemaandelijkse meeneem kunstkrant is geworden, een eigen leven leiden met als hoofdredacteur Dirk Pültau. Aan het origineel concept idee is tot op vandaag in feite weinig veranderd, het wordt gratis verspreidt in Vlaanderen en Nederland 2. 2 Door de besparingen van de Nederlandse regering worden de projectsubsidies voor het blad aldaar met ingang van 2013 afgeschaft. Kunst (in Vlaanderen) in een sociaal- politieke context sinds Provo. 23 september 2012 Pagina 4

5 Amarant begeeft zich ook op het vakterrein van de hedendaagse kunstenaars en hun maatschappelijk statuut en put daaruit de stof voor de publicatie van een Vademecum Beeldende Kunst (1980). Het geeft advies aan kunstenaars over sociale en juridische aspecten, artistieke mogelijkheden en tips voor carrièreplanning. Men neemt hier een pilootfunctie op die later zal overgenomen wordt door het kunstenaarscollectief 'Nieuw Internationaal Cultureel Centrum' (NICC 3 ). Amarant zelf stopt met haar adviezen in De invloed van Amarant in de wereld van de hedendaagse beeldende kunst en op haar lezers en bewonderaars is vanzelfsprekend als men het palmares aan initiatieven overloopt. Het siert de organisatie om haar innovatieve projecten een tweede leven te hebben bezorgd door ze tijdig door te geven aan andere initiatieven die ze op een professionele wijze hebben uitgebouwd GAL (Gerard Alsteens, Overijse 1940), leraar plastische kunsten en graficus, drukt sinds 1960 zijn stempel in de Belgische pers met tekeningen die op kritische wijze ondemocratische tendensen in de maatschappij bloot leggen. GAL, die zich ondubbelzinnig uitspreekt voor een links progressieve maatschappij, ontziet niets of niemand. Hij wordt beschouwd als de huistekenaar van progressief Vlaanderen, anderen benoemen hem als de journalist met de tekenpen. Hoewel opgeleid in de wereld van de beeldende kunsten, aan de kunsthogeschool Sint-Lukas te Brussel, duikt GAL niet op in de voor de handliggende kunstgalerij maar wel in de media, van het linkse weekblad De Nieuwe tot het meer burgerlijke Knack, op etiketten van derde wereld wijnflessen in de rekken van Oxfam, op ontelbaar veel affiches, pamfletten en manifesten, milieumagazines en opgehangen aan muren in lokalen van actiecomités, studentenkamers en in het Vlaamse straatbeeld. Achter zijn tekenwerk schuilt een opinie, een visie van verzet tegen onrecht en onderdrukking. In het weekblad De Nieuwe kreeg hij 20 jaar lang de kans om zich uit te leven en dat werd opgemerkt door progressief Vlaanderen. Doorheen de jaren is zijn oeuvre uitgegroeid tot een vaste waarde. Het overstijgt de oorspronkelijke cartoon door de maatschappelijke inhoud en de aangewende technische uitvoering. De wisselwerking tussen journalistiek en basisbewegingen die op hem beroep doen bevruchten zijn creativiteit en alertheid voor de maatschappij, zegt GAL 4. Een 10 tal keren wordt zijn werk gecensureerd. Hoofdredacteur Marc Grammens van De Nieuwe weigert in 1973 een naakte premier Edmond Leburton op de voorpagina. Leburton wordt afgebeeld als een bodybuilder maar met een te kleine piemel waarmee GAL wijst op het gebrek aan stootkracht van de premier in de regering. Grammens zelf verknipte de tekening op het allerlaatste ogenblik in de drukkerij, zonder GAL hiervan het de hoogte te brengen. Enkel het hoofd van Leburton verscheen op de voorpagina. In 1985 maakte hij voor Knack een tekening naar aanleiding van de aanslagen uitgevoerd door de Cellules Communistes Cambattantes (CCC) in Brussel. Ik kon bezwaarlijk sympathiseren met de opgeschrikte zakenlui zegt hij en dus tekende hij een minuscuul kleine CCC ventje op de laars van het kapitalisme. De Knack redactie zag er een verheerlijking van het stadsterrorisme in en weigerde de publicatie. Naar aanleiding van de rel met de Mohamed cartoons, die het Deense dagblad Jyllands-Posten op 30 september 2005 publiceert, maakt GAL, ter ondersteuning van de door de moslims gewraakte collega, een anticensuur tekening die een ayatollah voorstelt in de vorm van een tekenpen. Als de openbare radiozender Studio Brussel de tekening op de veilingsite E-bay te koop 3 Zie ook NICC 4 Johan Anthierens, GAL: De overspannen jaren, uitgave Epo Antwerpen-Berchem en De Geus, Breda 1996 Kunst (in Vlaanderen) in een sociaal- politieke context sinds Provo. 23 september 2012 Pagina 5

6 aanbiedt, met het doel de opbrengst te storten in het antilandmijnen fonds van het Rode Kruis, wordt de tekening van het scherm gehaald. Knack heeft de cartoon dan zelf geveild met een opbrengst van euro. GAL richt zijn vizier graag op de politici van alle slag. Van Mao tot Wilfried Martens, allemaal moeten ze het ontgelden als ze afwijken van de basisdemocratie die GAL in gedachten heeft. In 1980 wordt GAL als kunstenaar afgevaardigd om de Belgische inzending ter verzorgen op de (kunst)biënnale van Venetië. Voor het Belgisch paviljoen plaatst hij de sculptuur De glimlach van Carter, die de breed lachende Amerikaanse president Jimmy Carter voorstelt. Carter, voorstander van het gebruik van de neutronenbom, wordt getoond met een tandenborstel waarvan de haardjes zijn gevormd door neutronenbommen die over zijn opmerkelijk gebit strijken. In de tandpasta is de Amerikaanse vlag (Stars and Stripes) te herkennen. MARIËN AAN HET KRUIS In het voorjaar van 1959 besluit de Antwerpse surrealistische kunstenaar, publicist en uitgever Marcel Mariën (Antwerpen Brussel 1993) om een film te maken. Omdat zijn budget beperkt is wordt 5 weekends gedraaid met belangloos meewerkende acteurs. Mariën wil een film maken die geen rekening houdt met de wensen van het publiek en de filmindustrie. In het scenario schenkt een priester het geschrift l imitation de Jésus-Christ aan een jonge man, die door de lectuur van christus en het kruisbeeld geobsedeerd geraakt en besluit om bij een schrijnwerker een kruisbeeld op zijn maat te laten ontwerpen. In afwachting treft hij tijdens een wandeling een kruisbeeld aan tussen de borsten van een prostitué. Tijdens de sexpartij die volgt op de kennismaking schittert het crucifix in zijn ogen. Uiteindelijk zal hij met zijn kruisbeeld op maat door de straten stappen en fietsen. De film is een parodie op de verafgoding van het christendom. Het kruis wordt in de film voorgesteld als een object - in verschillende erotische vormen - en niet als een christelijk symbool. Het daaropvolgende jaar, op 15 maart, gaat de film, met als titel L imitation du Cinéma, in het Paleis voor Schone Kunsten (PvsK) te Brussel in première onder de auspiciën van de Ciné-Club de la Jeunesse. De film verwekt een heuse schandaalsfeer. Hij wordt door een klein deel van het publiek bestempeld als scrupuleus. Vooral de katholieke pers gaat, onder de invloed van de censuur commissie van de katholieke filmliga, tekeer terwijl de socialistische persorganen zoals Le Peuple de film verdedigen. Opvallend is hoe de film het noorden en het zuiden van het land verdeeld. Bij een voorstelling in Luik op 17 maart is de Procureur des Konings van Luik aanwezig en die ziet geen reden om in te grijpen. Vanuit klerikale hoek klinken geluiden als heiligschennend parodie op het christendom, vermengd met onvoorstelbare obsceniteiten. Twee dagen na de première wordt de Procureur des Konings in Brussel geconfronteerd met de vraag om op te treden door de voorstellingen te verbieden. In Antwerpen wordt L imitation du Cinéma op 15 mei vertoond in een dancing nadat cinema Ambassade de film op het laatste ogenblik weigert ten gevolge van de aanhoudende hetze in de Gazet van Antwerpen en op vraag van de Procureur in Antwerpen. De film verzeilt in een alternatief circuit van experimentele filmzalen. Kunst (in Vlaanderen) in een sociaal- politieke context sinds Provo. 23 september 2012 Pagina 6

7 FIGUUR 3 ORIGINELE AFFICHE EN AFFICHE 30 JAAR LATER, ARCHIEF NEW REFORM KUNST VERPAKT IN GRAFIEK Op 8 november 1957 richt advocaat en kunstliefhebber Karel Geirlandt in Gent de Vereniging voor het Museum van Hedendaagse Kunst (VMHK) op. Hij is op dat ogenblik lid van de aankoopcommissie van het Museum voor Schone Kunsten (MvSK). Het doel is de realisatie in de stad van een museum voor hedendaagse kunst. Om dat doel te bereiken zijn leden en lidgelden nodig, maar moeten ook de mensen en vooral de politieke bestuurders van de stad worden overtuigd voor de hedendaagse kunst. De vereniging vindt dat ze dus een sociaal doel heeft dat op verschillende wijzen kan worden ingevuld met ondermeer voorlichtingsavonden. Maar om voldoende macht te verwerven zijn de leden het levende bewijs dat er in Gent en Vlaanderen een basis is voor een museum van hedendaagse kunst. De vereniging start met de publicatie van goedkope grafiekuitgaven ten einde een zo ruim mogelijk publiek te sensibiliseren en de hedendaagse kunst te democratiseren. Zo wil men ook de criticasters die vinden dat hedendaagse kunst maar niets is, een pad in de korf zetten. In de eerste jaren van haar bestaan beperkt de vereniging zich tot uitgaven van reproducties met werken van bekende Vlaamse expressionisten zoals Edgard Tytgat, Constant Permeke en Frits Van den Berghe. Verfraai uw dagelijkse omgeving is de slogan waarmee de vereniging haar reproducties aan de man brengt. Ze worden tentoongesteld in enkele uitstalramen van winkels in de Gentse binnenstad. De eerste echte edities zijn litho s van Octave Landuyt en Jan Burssens die op 100 exemplaren worden uitgegeven in Beide kunstenaars zijn uit het Gentse afkomstig waar ze faam genieten en dat vergemakkelijkt de interesse bij het publiek. Uiteindelijk gaan, in de loop der jaren, vele Belgische en buitenlandse kunstenaars akkoord met de uitgave van een werk door de vrienden. In 1958 telt de vereniging 160 leden, in 1963 kan men rekenen op 1475 leden, de premies hebben duidelijk effect. Kunst (in Vlaanderen) in een sociaal- politieke context sinds Provo. 23 september 2012 Pagina 7

8 In 1962 viert de vereniging haar 5 jarig bestaan met een banket. De menukaarten werden door de kunstenaars Jan Burssens, Roger Wittewrongel, Paul van Gyseghem, Camiel Dhavé, Roger Raveel, Jef Mees en Richard Foncke eigenhandig versierd met een tekening. Tijdens zijn toespraak wijst voorzitter Karel Geirlandt er op dat de vereniging op een democratische wijze aan moderne cultuurverspreiding en volksopvoeding wil doen. Het loopt echter niet van een leien dakje omdat de jarenlange gewoontes van kunstaankopen moeten doorbroken worden. De regel in Gent is dat de kunstenaar van wie men werk aankoopt van gevorderde leeftijd is en liefst al overleden. De Gentenaren zien echter met lede ogen aan hoe de musea van Antwerpen, Brussel en de provincie West-Vlaanderen de Vlaamse expressionisten wegkapen en dus concludeert Geirlandt dat: Gent er niets aan heeft om een surrogaat te zijn van de andere musea. Geirlandt zet minutieus uiteen hoe men in voornoemde musea aan het geld is geraakt om de belangrijke privé verzameling Van Geluwe, die ca 45 expressionistische werken omvat, op te kopen. De voorzitter speelt dit fijn uit om de Gentse politici aan te tonen dat men beter investeert in de hedendaagse kunst om zich van de andere steden te onderscheiden. Een politieke zet die op termijn vruchten afwerpt. Geirlandt somt een ganse reeks van kunstenaars op, van Pierre Alechinsky tot Roger Raveel voor België en van Karel Appel tot Robert Rauschenberg voor het buitenland, van wie de stad Gent nog werken aan betaalbare prijzen kan aankopen. Hij stelt het gebrek aan volksopvoeding vast en de doelmatigheid van de musea. Hij roept op om in Gent een pilootmuseum voor de hedendaagse kunst op te richten dat deel uitmaakt van een modern levensdecor. Opmerkelijk spreekt hij in zijn toespraken ook de arbeidersorganisaties aan en pleit hij voor het oprichten van een jeugdclub in het museum, naast een bibliotheek en cafetaria. De noodkreet van de voorzitter slaat aan en het MvSK wordt opgedeeld in 2 afdelingen, een voor de oude en de moderne kunst. Naar aanleiding van de tentoonstelling Kunst na 45 geeft de vereniging in 1971 een kunstkrant uit. Daarin wordt stilgestaan bij de evoluties in de kunstwereld maar is ook veel aandacht voor milieuproblematiek en een paginagroot relaas van een gesprek met de Katholieke Werklieden Bond (KWB) over de integratie van kunst in arbeidersmilieus. De VMHK wil duidelijk een museum met een zo groot mogelijke geen toegankelijkheid. Met de lidgelden van haar leden, de verkoop van haar grafische edities en sponsoractiviteiten koopt de vereniging stelselmatig werken aan van hedendaagse kunstenaars die finaal de leemtes in het museum opvullen. Anderzijds zijn de inmiddels tientallen edities in de huiskamers terechtgekomen. Velen bezitten nu hedendaagse kunst in huis, sommigen zijn er echte verzamelaars door geworden november inval bij de boekhandel Corman te Brussel waar de roman Gangreen 1 van Jef Geeraerts in beslag wordt genomen. Journalist Matthieu Corman ( ), die lid was van de communistische partij, verzekerde zijn boekhandel van een linkse reputatie door er boeken aan te bieden die in de klassieke boekhandels omwille van hun progressieve inhoud of filosofische gedachtegang elders niet verkrijgbaar zijn De autodidactische kunstenaar Frans Pans ( Mechelen 1934, Brussel 2005) vestigt zich in 1958 te Brussel waar hij aan de slag gaat bij het Brussels Kamertoneel (BKT). Hij nestelt zich in de wortels van de underground en tegencultuur en opent in 1968 het provocafé De Dolle Mol aan de Kaasmarkt. Later zal hij ook de cafés Het Vermiljoen en De Tricoloren Keunink uitbaten, twee plaatsen waar het artistieke milieu van Brussel bruist van creativiteit en oppositie voert tegen de bestaande traditionele maatschappelijke waarden. Kunst (in Vlaanderen) in een sociaal- politieke context sinds Provo. 23 september 2012 Pagina 8

9 FIGUUR 4 AFFICHES ONTWORPEN DOOR FRANS PANS, ARCHIEF AMSAB Pans staat bekend als een compromisloze humanist die het opneemt voor de mensen en leeft zoals de mensen uit zijn omgeving: pacifistisch en antiautoritair. Zijn lijfspreuk ni dieu ni maître, die hij overneemt van de Franse revolutionair Auguste Blanqui, tekent zijn levenshouding. Het zijn dan ook deze artistieke, progressieve en sociale bewegingen die hij in zijn fotoreportages gestalte geeft en waarvoor hij de affiches ontwerpt. Vele affiches van de antiraketten betogingen, de feministische ontvoogdingstrijd en alternatieve filmfestivals zijn van zijn hand. Voor de zijn beruchte en meest bekende anti atoombom affiche, trekt hij vanuit zijn appartement een foto van de smog die boven de daken van de Brussel hangt. In die smog plakt hij een zwevende bom die op Brussel dreigt neer te storten. Zijn werk is altijd maatschappelijk gebonden. Omdat Pans vaak in de marge werkt wordt zijn talent pas later door een groter publiek ontdekt tijdens tentoonstellingen die over zijn oeuvre worden opgezet door en in dezelfde milieus. Men kan hem een van de eerste fotojournalisten in Vlaanderen noemen. Als reportage fotograaf is hij een bevoorrechte getuige van de undergroundcultuur en provobewegingen. Hij drukt zijn foto s altijd zwart wit af omdat ze op die manier beter iets zeggen over het leven. Zo noemt hij zijn tentoonstelling van 1964 in de Antwerpse VECU zwartfoto s. Zijn fotomateriaal, dat in het Instituut voor Sociale Geschiedenis (ANSAB) te Gent wordt bewaard, bevat een schat aan informatie van de revolutionaire jaren 60 tot aan zijn dood. Oorspronkelijk maakte hij ook kunstfoto s. Tijdens een tentoonstelling van naaktfotografie in Celbeton Dendermonde, van 9 januari tot februari 1965, worden zijn foto s gecensureerd met plakband. Wie de plakband heeft aangebracht is niet bekend. Auteur Julien Weverberg verklaarde dat Adolf Merckx ze uit schrik voor sancties heeft afgedekt en zelfs uit de tentoonstelling heeft verwijderd 5. Een van zijn meest besproken foto s schiet Pans in 1967 te Brussel aan de Stichting Pacheco waar 8 figuranten, waaronder schrijver Herman J Claeys en acteur Bert Verminnen, zich figuurlijk in de personages hijsen van militairen, pastoor, rijke en arme burgers met daartussen 1 naakte vrouw. Zij poseren 5 Carien Gibcus: Kunstkring Celbeton, artistiek laboratorium in Dendermonde in Van Hugo Claus tot hoelahoep, pag. 105, uitg. Garant 2007 Kunst (in Vlaanderen) in een sociaal- politieke context sinds Provo. 23 september 2012 Pagina 9

10 met een pro-republikeins spandoek Vive la Republique dat door de nepmilitairen boven hun hoofden wordt gespreid. In 1965 werden zijn foto s opgenomen in het The Photography Yearbook. Samen met dichter Willie Verhegghe geeft hij de kunstmap 6 Spanje uit, met 4 gedichten en evenveel zeefdrukken gebaseerd op foto s van uit de Spaanse Burgeroorlog die hij bewerkt. Maar hij houdt met zijn lens ook de vernieuwingen in de avant-gardistische kunstwereld in de gaten. Hij werkt mee in de coulissen met het kunstenaars collectief Mass and Individual Moving en fotografeert dansprojecten in het Kaaitheater te Brussel PORNOGRAFIE MET MAATSCHAPPELIJKE FUNCTIE Herman J. Claeys ( Brugge 1935, Antwerpen 2009) is licentiaat Germaanse talen maar ziet zijn toekomst niet in het onderwijs. Zijn debuut als schrijver gebeurt in het beruchte Galge-fonds waar hij een nawoord schrijft in de eerste roman van Julien Weverbergh: Een dag als een ander. Kort daarop trekt hij naar Brussel waar hij zich werpt in de artistieke avant-garde en in 1966 de Free Press Bookshop opent (Spoormakersstraat 18). Vanaf 1974 krijgt de boekhandel het statuut van Vereniging Zonder Winstoogmerk (vzw) en neemt zijn intrek op bovenverdieping van het undergroundcafé De Dolle Mol van Frans Pans in dezelfde straat nr.58. Hij voelt zich aangetrokken tot de filosofie van de Provo beweging en start dan ook in Brussel een eigen kern die het eerste Belgische provoblad Revo zal uitgeven 7. Hij geeft blijk van een vurige pen een schrijft voor diverse alternatieve, literaire- en provo tijdschriften, reageert veelvuldig op persartikelen die, als ze berusten op misverstanden of onwetendheid, zijn idealen geweld aandoen. Hij maakt deel uit van de kern rond het gestencilde tijdschrift MEP dat door literaire vrijbuiters Julien Weverbergh en Herwig Leus wordt uitgegeven en publiceert Wat is Links 8, een interview boek. Claeys voelt steeds meer voor de links anarchistische kringen. Hij raakt actief betrokken bij de happenings aan het Brouckéreplein te Brussel, de anti Vietnam betogingen en de bezetting van het PvsK in de hoofdstad. Zijn boekhandel sluit aan bij het Cultureel Front Vlaanderen, Antifascistisch Front en andere vredesbewegingen. Zijn maatschappijkritische ingesteldheid en engagement boor basisbewegingen zal hij zijn leven lang bewaren. 6 Uitgave Fonds Leo Magits, Brussel Julien Weverbergh: De rebellie kreeg haar folkloristisch ogende beslag in de Provo beweging van Amsterdam, die oorspronkelijk uitsluitend literair-artistieke allures had en waarvoor Simon Vinkenoog al in 1963 met de happening Open het graf het startschot had gegeven. Bron : Rik Hermmerijck, Overzicht van het archief van Herman J. Claeys, Ansab Gent Herman J. Claeys: Wat is links, vraaggesprekken over literair engagement. Uitgever J. Somville, Brugge 1966 Kunst (in Vlaanderen) in een sociaal- politieke context sinds Provo. 23 september 2012 Pagina 10

11 De alternatieve boekhandel Free Press, waarvan de naam is ontleend aan het internationale Free Press Syndicate, specialiseert zich in de import van in Vlaanderen niet verkrijgbare of niet gedistribueerde literatuur, sociologische en politieke geschriften, alsook in de druksels van allerlei binnen - en buitenlandse alternatieve actiegroepen en bewegingen. Verboden of uit de handel genomen boeken, tijdschriften en pamfletten zijn er te koop of verkrijgbaar door bestelling. Hierdoor wordt de boekhandel een ontmoetingsplaats voor revolterende geesten en een uitvalsbasis voor diverse protestacties en happenings. Het gevolg is een niet aflatende reeks huiszoekingen en inbeslagnames van door de B.O.B. als gezagsondermijnende, ordeverstorende en moreel verwerpelijke gecatalogeerde publicaties. In een uitgebreid interview getiteld Herman J. Claeys is de obsessie van onze Justitie, dat Julien Weverbergh op zondag 12 april 1970 van Claeys afneemt, heeft Weverbergh het over een censuurmoeheid die ontstaat bij vele schrijvers als gevolg van de talrijke inbeslagnames en processen. Volgens Claeys : is het altijd dezelfde stencilmachine die heet moet staan, het zijn dezelfde mensen die de communiqués opstellen, een groepje in Brussel en Antwerpen. De schrijver heeft het over een fulltime job en een sympathie van de grote kringen voor de actie tegen censuur maar is ontstemt over het uitblijven van feitelijke politieke ondersteuning. Op de suggestie van Weverbergh om een juridische actie te ondernemen met in de hand de Belgische grondwet en de Verklaring van de Rechten van de Mens is het antwoord van Claeys dat hij samen met 20 medestanders op 16 april, aan het Brouckéreplein te Brussel, gratis boekjes van het eerder in beslag genomen tijdschrift Gandalf gaat uitdelen tijdens een provocatieve ludieke actie. Gandalf heeft de reputatie het seksuele beleven te propageren in alle openheid zonder enig taboe. Op 13 april wordt Claeys door de B.O.B. opgeleid. De diverse inbeslagnames in de boekhandel en veroordelingen van Claeys monden uit in een ophefmakend censuurproces met als advocaat de Gentse strafpleiter meester John Bultinck (Gent, 1 januari augustus 2000). Omdat de feiten door de procureur worden gecatalogeerd als persmisdrijf word Claeys voor het Assenhof te Brussel gebracht. De aanklacht tegen Claeys luid: oneerbare prenten, afbeeldingen of voorwerpen die de verbeelding van minderjarigen beneden 18 jaar kunnen prikkelen, tentoongesteld te hebben op of aan de openbare weg. Een tweede aanklacht gaat over het verkopen in de boekhandel van geschriften, prenten en afbeeldingen die strijdig zijn met de goede zeden. Een van de in beslag genomen stukken, dat als bewijsmateriaal werd aangevoerd, was het weekblad Vrij Nederland van 30 mei 1970 dat een foto publiceerde met enkele leden van de Amsterdamse kabouterbeweging die zich symbolisch naakt in de natuur hebben opgesteld. De veroordeling luidde 6 maanden celstraf, waarvan 3 maand met uitstel en een boete van bfr. Bultinck maakt er, in hoger beroep, een principezaak van in een poging om de verouderde wetgeving en jurisprudentie te beïnvloeden. Hij benadrukte in zijn verweerschrift dat het begrip goede zeden evolutief is, cultureel en sociologisch verbonden. Gelet op deze evolutie was hij van oordeel dat de bestaande normen voortdurend in vraag dienden gesteld te worden en de daden waarvoor Claeys beticht werd indruisten tegen een zedenbegrip dat voorbijgestreefd was. Hij noemde de aanklacht een reactionaire repressie en de houding van het gerecht, als gevolg van haar anti-evolutieve instelling, zelf in strijd met de goede zeden. Volgens Bultinck zorgde de trage evolutie van het begrip goede zeden voor verstarde toepassing van de strafwet en miste de vordering elke grond. Kunst (in Vlaanderen) in een sociaal- politieke context sinds Provo. 23 september 2012 Pagina 11

12 De elementen om een dergelijk proces te voeren werden op het proces zelf nog in de verf gezet door Claeys die zei de gewraakte tijdschriften met opzet te hebben verkocht. Over pornografie zei Bultinck dat het begrip een maatschappelijke functie kan bezitten en dat dit bewezen werd: gezien de zich naar buiten uit manifesterende behoefte als een reactie kan worden gezien op de voorafgaande onderdrukking van erotiek in het liefdesleven. In 1974 gaat de oorspronkelijke boekhandel dicht en vormt zich om tot een Vereniging Zonder Winstoogmerk (vzw) met als hoofdactiviteit informatie verstrekken over politieke, sociale, culturele actualiteiten waar de massamedia, culturele centra en openbaar en privé initiatief aan voorbijgaat. Vanaf dan gaat de boekhandel een meer uitgesproken politieke richting uit met de nadruk op niet partijgebonden. De boekhandel verhuist naar de eerste verdieping van het café De Dolle Mol pal in het centrum van Brussel (Spoormakersstraat 52). Als reactie tegen de alom woedende censuur, zowel bij de overheid als in privé kringen, richt Herman J. Claeys in 1967 het subculturele centrum Krea vzw op te Brussel. De vereniging vestigt zich onder de koepel van het International Organisation in Aid of Creative Artists. Ze stelt zich tot doel de morele en materiële verdediging van de vrije creativiteit op zich te nemen. In haar gestencild maandblad brengt ze een overzicht van gecensureerde projecten en protestacties daartegen. Naast Claeys (secretaris) maken er deel van uit: Daniéle Madrid (voorzitter- en Louis Lenglet penningmeester). KUNSTENAAR IN BALLINGSCHAP In 1965 richt de Belgische kunstenaar Jean Toche (geboren te Brugge in 1932 als Jean van Imschoot) in New York, de Republic of the Federal Socialist States of Belgium in ballingschap op en ondertekent een aantal van zijn manifesten namens het Belgian Liberation Front. Volgens acteur Bert Verminnen zou Toche uit België zijn vertrokken omwille van de vele censuurmaatregelen tegenover het artistieke milieu. Toche genoot een vrij klassieke opleiding bij de Leieschilder Maurice Schelck (Aalst, Gent, 1978) maar debuteert als abstract expressionistisch kunstenaar in de galerie Le Zodiac te Brussel (1960). Zijn opleiding aan de Université Libre Bruxelles (ULB) heeft hem als mens gevormd, zegt hij. Toche ergert zich aan Kardinaal Mercier die weigert een (katholieke) Vlaamse universiteit op te richten en noemt dit in een manifest, dat hij schrijft samen met de Amerikaanse kunstenaar en medestander in de strijd Jon Hendricks, een culturele genocide. Hij ondersteunt de acties van Professor Andre Corten die ijvert voor hervormingen in de universitaire opleidingen. Hij schrijft er een protestsong over die hij als manifest publiceert. In een protestschrijven gericht aan Monseigneur Massaux, directeur van de katholieke universiteit in Leuven, vraagt hij zijn ballen te tonen in het conflict. Samen met Hendricks richt hij in New York de Guerrilla Art Action Group (GAAG) op die de strijd aanbindt voor culturele en artistieke ontvoogding. Toche en Hendricks treden op als kunstenaars met een duidelijk sociaal en politiek statement en verwerven met hun acties, protestbrieven en manifesten wereldbekendheid. Op 27 maart 1974 wordt Toche door de Federal Bureau of Investigation (F.B.I) gearresteerd voor zijn kritiek op het beleid van de kunstinstellingen en in het bijzonder zijn actie voor de vrijlating van Tony Shafrazi, die in het Museum of Modern Art te New York het schilderij Guernica van Pablo Picasso bespoot om de aandacht te vestigen op de vele slachtingen die Amerikaanse soldaten uitvoeren in de Vietnamese oorlog. In een brief aan het parket te Brugge, 14 februari 1975, ondersteunen ze de kunstenaars die worden vervolgd voor een naaktoptreden tijdens het 5 de Experimenteel Filmfestival in Knokke. In 1976 organiseert het Internationaal Kunst (in Vlaanderen) in een sociaal- politieke context sinds Provo. 23 september 2012 Pagina 12

13 Cultureel Centrum (ICC) te Antwerpen het 5 de 'International Open Encounter on Video 9 '. Toche en Hendricks sturen 3 voorstellen in: video opnames met ongecensureerde gesprekken van mensen die in het psychiatrisch instituut met Doornik werken en de patiënten martelen ; een 15 minuten durende video met uitspraken van dokters die zich verzetten tegen de Orde van Geneesheren 10 ; ; en het ter beschikking stellen van videoapparatuur aan studenten van een Antwerpse school om in alle vrijheid te kunnen werken aan een project rond 'vrije meningsuiting'. GAAG zoekt het conflict op met als doel een bewust maatschappelijke discussie op gang te brengen. Ze beschouwen dit als een radicale kunstvorm. Tijdens een tentoonstelling van radicale teksten in de Judson Gallery te New York, op 10 mei 1968, beschuldigt Toche de kunstenaars, met Marcel Broodthaers als voorbeeld, van culturele prostitutie. Hij noemt ze het bewierookte speelgoed van de aristocratie H for Peace happening in de Nieuwsstraat te Brussel door Harry de Schepper, Filip Francis, Frans van Roosmaelen, Guido Craft en Joost De Bruyne. In juni wordt in galerij Vertikaal te Aalst het gestencilde tijdschrift Bom boven de doopvond gehouden. Het blad vertoont heel wat gelijkenissen met de provoblaadjes en brengt inhoudelijk ook proza en kunstkritiek. Bom wil vooral een aanklacht zijn tegen de verburgerlijking. Het tweede nummer wordt na een klacht van de pastoor van de plaatselijke H. Hartparochie door het parket van Dendermonde in beslag genomen. Hij omschrijft een kortverhaal van Walter Schelfhout, over de liefdesdaad, als zuivere pornografie. BOM gaat de geschiedenis in als het eerste in beslag genomen tijdschrift 11 in Vlaanderen. In oktober wordt in Antwerpen het tijdschrift Anar67 in beslag genomen en de tentoonstelling Matrakkensabbat in de Vécu gesloten. In deze tentoonstelling brengen auteur Nic van Bruggen en fotograaf Koen Calliauw verslag uit over de ruwe optredens van de politie en de Rijkswacht. 9 Een initiatief van het Centro Arte y Communication, Buenos Aires 10 Onder andere Dr. Willy Peers die zich inzet voor de legalisering van abortus en Dr. Kris Merckx, oprichter van Geneeskunde voor het volk in Hoboken. 11 Julien Weverbergh: Het publiceren en schrijven van erotische scènes kreeg een symbolische politieke betekenis: het hield een uitdaging in van het gezag... Bron : Rik Hermmerijck, Overzicht van het archief van Herman J. Claeys, Ansab Gent 1995 Kunst (in Vlaanderen) in een sociaal- politieke context sinds Provo. 23 september 2012 Pagina 13

14 FIGUUR 5 GEZEEFDRUKTE COVER VAN BOM EN PAMFLET, ARCHIEF NEW REFORM 1967 PENIS EN TEPEL OM TE GROETEN Het literaire avant-gardistische eenmanstijdschrift daele, genoemd naar zijn uitgever en stencil drukker Jan Emiel Daele publiceert De penisgroet een prozastukje van Herman J. Claeys. In deze satirische bijdrage stelt de auteur voor dat mensen elkaar niet langer handenschuddend begroeten, maar met de penis en de tepel. Via dit literaire prozastukje, bij uitvoering van de suggestie een ware fluxus event, wil hij mensen ertoe aanzetten na te denken over de heersende conservatieve moraal. De mate van erectie is de barometer van de sympathie: probeer maar eens een erectie te krijgen bij iemand waar je niks voor voelt en verder: Het voordeel van het penis- en tepeldrukken, in tegenstelling tot de handdruk, is dat ieder er zijn persoonlijkheid kan inleggen en dat het de getrouwe uitdrukking is van de gevoelens die men jegens iemand koestert. Gedaan met het valse enthousiasme bij de begroeting van iemand die men haat, gedaan met de verlegen terughoudendheid tegenover iemand die men haat. Op maandag 2 oktober in de vroege ochtend vallen vier rechercheurs in opdracht van de Procureur des Konings de woning van Jan Emiel Daele, de uitgever van het tijdschrift daele, binnen. Bij Claeys volgt eveneens een huiszoeking. Papieren en boeken worden in beslag genomen. Volgens Daele was de huiszoeking, een culturele razzia, te zoeken in het algemeen klimaat van een reactionaire tendens die onder de traditionele norm van aanslag op de openbare zedelijkheid en de publieke moraal is terug te vinden. Claeys stelt dat de procureur blijkbaar de humor niet heeft gesnapt. Merkwaardig genoeg is nergens terug te vinden wie de aanklacht tegen de publicatie heeft gedaan. Kunst (in Vlaanderen) in een sociaal- politieke context sinds Provo. 23 september 2012 Pagina 14

15 De verschillende rechtszaken hebben ondertussen voor beroering gezorgd. De vonnissen lokken een golf van felle protesten uit in de kunstwereld. Het protest in literaire kringen is hevig. Hoewel tal van auteurs afstand nemen van de inhoud van de penisgroet, verdedigen zij allemaal het recht op vrije meningsuiting. Louis Paul Boon ( Aalst 1912, Erembodegem 1979) noemt het een optreden met Gestapomanieren, Hugo Claus ( Brugge 1929, Antwerpen 2008) een gevaar voor de maatschappij en Hugo Raes ( Antwerpen 1929) stelt vast dat men in alle vooruitstrevende landen de socioculturele wetten versoepelt behalve in België. Namens het Krea bestuur komt er een oproep voor financiële steun in de gerechtelijke kosten. Men kan storten op een rekening bij Herwig Leus. Er wordt een daele prijs van het Vrije Woord ingesteld die door Boon wordt uitgereikt op 4 november 1967 in Celbeton te Dendermonde aan schrijver-journalist Willem M. Roggeman. De belangrijkste steun komt uit vrijzinnige hoek. In een donderpreek waarschuwen de kerkgemeenschappen voor: de schaamteloze agressiviteit van ongebreidelde erotiek die des te gevaarlijker wordt omdat het onder de mom van de verdediging van een menselijk recht gebeurt. We moeten ons bewust worden van het vergiftigd klimaat waarin wij leven. De kerken trekken een wat eigenaardige parallel met parlementaire commissies die zich buigen over lucht en watervervuiling maar geen zorg tonen voor het vrijwaren van het zedelijk leefmilieu. Theaters, film, literatuur en publiciteit aanvaarden geen zedelijke norm omdat ze zeggen de mensen te bevrijden van remmingen. De kerk roept haar vertegenwoordigers op om zich te verzetten bij alle gezagsdragers op elk niveau. Krea reageert met een protestmotie waarin wordt gesteld dat het gaat om een nieuwe aanslag op de vrijheid van de kunstenaar in België. Volgens hen kan de gewraakte passage hoegenaamd niet als pornografisch worden bestempeld. Alhoewel de meeste censuurmaatregelen zich in het Vlaamse landsgedeelte afspelen heeft Krea het in haar persmededeling over de kunstenaar in België. Krea eigent zich de rol toe om bij de binnen- en buitenland persagentschappen ruchtbaarheid te geven aan de houding van de Belgische overheid. Men zegt anderzijds ervan overtuigd te zijn te spreken namens alle progressief denkende schrijvers en kunstenaars in Vlaanderen en Nederland. Een niet onbelangrijke nuance. FRIENDLY BOMBS Mensen met de neus op de feiten drukken is wat de Gentse conceptuele kunstenaar Roland Van den Berghe ( Gent 7/12/1943) bewust doet. Hij brengt kunst onder de mensen en confronteert hen met de (on)menselijkheid binnen de maatschappelijke structuren. Op initiatief van Roland Van den Berghe komt in 1967 de rondreizende Interuniversitaire tentoonstelling Reportage tot stand met deelname van kunstenaars uit Vlaanderen, Brussel en Wallonië (Marcel Broodthaers, Jacques Charlier, Dees de Bruyne, Panamarenko, e.a.). Het project illustreert op provocerende wijze de wil om alle grenzen te doorbreken, ook de taalgrens. Marcel Broodthaers, die de tekst voor de catalogus schrijft: Wat deze groepering onderscheidt van vele anderen is de wijze waarop ze tot stand is gekomen, zonder de medewerking van om het even welke officiële instantie een kunstenaarsprotest dat goed past in het universitaire leven in deze periode. Toen hij in 1970 tijdelijk naar Berlijn wou uitwijken organiseerde Van den Berghe in Brussel de actie Goodbye Belgium. Hij liet een stempel maken met de lippenstructuur van Koningin Fabiola die hij dan bloedrood Kunst (in Vlaanderen) in een sociaal- politieke context sinds Provo. 23 september 2012 Pagina 15

16 afdrukte op de lichamen van de aanwezigen 12. Bovendien tekende hij het hoofd van de koningin in 7 verschillende uitvoeringen die hij dan naar bekenden zoals filosoof Ernest Mandel, jazz musicus Fred van Hove, dichter/kunstenaar Marcel van Maele, cartoonist Gal en theater 140 directeur Jo Dekmine stuurde met de vraag om ze ingekleurd terug te bezorgen, wat ook gebeurde. Bij uitbreiding drukt het weekblad Humo (nr 1594) op 25 maart 1971 een door Van den Berghe getekend portret van de koningin af met het verzoek het in te kleuren volgens eigen esthetische, politieke of sociaal economische overtuiging. Aan de lezers wordt gevraagd, onder het motto Aarzel niet: maak zelf uw kunstwerk, het ingekleurde plaatje terug te sturen om de kunst te dienen 13 en te democratiseren. Hetzelfde jaar toont hij zijn collectie ingekleurde tekeningen onder de naam: 7 blueprints of a glottis, in The Gallery Club van het Casino te Knokke. De tentoonstelling werd als aanstootgevend beschouwd en leverde Van den Berghe enkele dagen cel op. In 2007 recupereerden en plagiëren het dagblad De Standaard en het weekblad Knack het concept met een publicatie van de koppen van politici Yves Leterme, Guy Verhofstadt en Johan Van den Lanotte. In de periode van juni tot augustus 1972 provoceert hij de Amerikaanse bevolking door ze, voor de poorten van het Museum of Modern Art en het Whitney Museum in New York, over een catwalk met sjablonen te laten lopen die de in Vietnam gedropte bommen voorstellen: Our friendly bombs. Ze zijn grafisch omgevormd tot een boemerang zodat wie op een bom stapt, ze spreekwoordelijk terug in het gelaat krijgt. Door de mensen over de catwalk te laten lopen verzamelt Roland Van den Berghe honderden afdrukken van bommen geproduceerd door Amerikaanse voeten. FIGUUR 6 INSTALLATIE ROLAND VAN DEN BERGHE, FOTO VUB 12 Bron: Marc Callewaert in Openbaar Kunstbezit 1973, pag Later zal dit ook gebeuren met de figuur van Eddie Merckx in het Franstalig weekblad Spécial van 12 januari Kunst (in Vlaanderen) in een sociaal- politieke context sinds Provo. 23 september 2012 Pagina 16

17 Naar aanleiding van zijn tentoonstelling op de VUB Campus te Brussel in 1990 plaatst hij op de loopbruggen, die de campussen met elkaar verbinden, elf Vietnamese fietsen in kooien. De fietsen, werden omgebouwd voor het transport op de Ho Tsji Mingh Route tijdens de Vietnamese oorlog, ze zijn symbool van het verzet. In de VUB werd hun vrijheid ontnomen door ze te kooien. Roland Van den Berghe reisde zelf meerdere keren naar Vietnam. Tijdens een daarvan maakte hij een afspraak met zijn medereizigers. Ze worden op de hoogte gebracht van de Vietnam acties die hij reeds ondernam en hij vraagt hen de indrukken die ze tijdens hun contacten met de bevolking opdoen te registeren op door hem ter beschikking gestelde kaarten. Uw indrukken moeten nagaan of er een raakvlak is tussen uw en mijn wijze van kijken zegt Van den Berghe. Het werk van Van den Berghe is sterk filosofisch onderbouwd DE AUTOVRIJE HAPPENING Een groep kunstenaars, schrijvers, protest- en kleinkunst artiesten, architecten, academie studenten en politieke activisten, die zich niet langer kunnen verzoenen met het cultureel beleid in Antwerpen, richten de Vrije Aktie Groep Antwerpen (VAGA) op. Ze publiceren een eisenprogramma waarin ze de administratieve rompslomp, reglementen en classificaties aanklagen die beletten dat er een levendig cultuurleven ontstaat. Zij eisen en krijgen een ruimte ter beschikking om vrij te vergaderen in het Museum voor Schone Kunsten dat volgens hen geen contact heeft met wat er leeft onder de bevolking. In een basis cultuur programma verklaren ze zich solidair met elk initiatief dat streeft naar een nieuwe maatschappijstructuur waarin de ideeën van contestatiebeweging een ruime plaats krijgen. Problemen die verband houden met wonen in de stad, groene zones, luchtverontreiniging en speelpleinen voor kinderen komen tijdens de bijeenkomsten eveneens aan bod. Het is duidelijk dat de provobeweging in Antwerpen zich mengt in de debatten, ook zij willen een andere cultuur in dienst van het volk. Zo komt de actie om het Concienceplein autovrij te maken tot stand, een samenwerking tussen kunstenaars en provo activisten. Multimiljonair Panamarenko, Happy Space Maker Hugo Heyrman, Nihil Wout Vercammen, Wannes Van de Velde, Ludo Mich, Unbeat Yoshio Nakajima, Dusseldorfer Bernd Lohaus, Veilig verkeer magiër Thom Jaspers en andere kunstenaars nemen het voortouw voor een aantal provocerende manifestaties met als doelstelling het gemeenschappelijk belang te dienen. De artiesten roeren zich zowel binnen als buiten de culturele structuren. Op 15 juni beslissen ze actie te voeren voor het autovrij maken van het Hendrik Conscienceplein. De kunstenaars trekken alle artistieke en experimentele registers open. Op het plein leggen ze een tapijt van graszoden aan en bouwen met grote ijsblokken denkbeeldige obstakels die moeten beletten dat auto s over het plein gaan rijden. Deze ludieke, kunstzinnige middelen, spreken het publiek aan en zorgen voor een volkstoeloop. Via de verbeelding wordt de aandacht gevestigd op het uiteindelijke doel: een autovrije ruimte waar kinderen ongehinderd kunnen spelen. Deze creatieve energie wordt een aantal opeenvolgende zaterdagen ingezet. Op 19 juli beslist het schepencollege en later ook de gemeenteraad van Antwerpen om het Conscienceplein uit te roepen tot eerste autovrije plein van de stad en van Vlaanderen. Kunst (in Vlaanderen) in een sociaal- politieke context sinds Provo. 23 september 2012 Pagina 17

18 FIGUUR 7 PAMFLET HAPPENING NEWS, ANTWERPEN Door hun acties komen de kunstenaars ook meermaals in aanraking met politie en justitie, ondermeer voor het aanplakken van affiches op het openbaar domein. In een van de verhoren zegt Hugo Heyrman dat het niet de bedoeling is van de kunstenaars om te provoceren tegen het reglement van de openbare orde maar dat dit wel het geval is voor de provo s. Hiermede bedoeld hij Thom Jaspers, een uit het Nederlandse Gouda overgewaaide provo die deelneemt aan de acties in Antwerpen en zichzelf Veilig verkeer Magiër noemt. De verklaringen van de happeningmakers hebben ook tot doel de politie op het verkeerde been te zetten. Zo zegt de politie het signaal te hebben ontvangen dat vanaf de luchthaven in Deurne (Antwerpen) een gecharterd vliegtuig zal opstijgen om tijdens de geplande happenings op de Groenplaats pamfletten uit te werpen. Aan de commandant van de luchthaven word bevel gegeven om het opstijgen te verhinderen. Tijdens zijn verhoor zei Panamarenko, die als beroep ballonvaarder heeft aangeven, dat het de bedoeling was om 3 vliegtuigen te charteren maar dat het project niet was doorgegaan omdat anderen van de samenscholing op de Groenplaats gebruik hadden gemaakt om te manifesteren. Met die anderen bedoelde ook hij de provo s en links anarchistische groepen die pamfletten uitdeelden met teksten als Leve de Vietkong, Vrede in Kongo, weg met de koning. De animator van de Antwerpse provo s Koen Calliauw verklaarde aan de politie gedreven te zijn door menselijke en politieke gevoelens. Heyrman, Panamarenko, gekleed met een uniform van jachtpiloot bij het Amerikaanse leger 14, en Vercammen plaatsten er 2 vierkante kooien met windschermen gemaakt van houten latten en papier. Doorheen openingen in de papieren wanden werden ballonnetjes opgeblazen. Tijdens de acties werden 2 Nederlandse provo s, Unbeat Yoshio Nakajima, de latere modeontwerpster Ann Salens, ene Willy Ceulemans, Panamarenko en Hugo Heyrman opgepakt voor verhoor. Later dient VAGA nog voorstellen in om een atoomschuilkelder onder de Groenplaats om te bouwen tot een centrum voor hedendaagse kunst en wordt actie gevoerd voor het behoud van het Noordkasteel (1969). Deze laatste ging gepaard met een bezetting van de Onze Lieve Vrouwentoren een symbool monument voor de Antwerpenaren. De actievoerders misleiden de stadsdiensten en eenmaal op de toren beginnen ze met een spandoek Te koop te ontvouwen terwijl beneden pamfletten worden uitgedeeld. Rijkswacht en BOB komen ter plaatse en arresteren de actievoerders. Dat de provo beweging zich, vooral in de beginperiode, associeert met beeldende kunst en kunstenaars de maatschappelijke interventies van Provo tot hun gedachtegoed maken om hun ideeën te realiseren is 14 Pro-Justitia 9 oktober 1965 Kunst (in Vlaanderen) in een sociaal- politieke context sinds Provo. 23 september 2012 Pagina 18

19 ontegensprekelijk 15. In het Brussels provo blad Revo maakt men gewag van het tijdschrift Happening News dat door Panamarenko, Heyrman, Vercammen en Nakajima in Antwerpen wordt uitgegeven. Anderzijds benoemt Panamarenko een van zijn sculpturen, een uit blik samengestelde race wagen, tot Prova-car. Het werk wordt de eerste maal in 1967 geëxposeerd in de Wide White Space Gallery te Antwerpen. Alhoewel Prova de naam blijkt te zijn van een Italiaanse auto designer kan men zich niet van de indruk ontdoen dat de naam provo heeft meegespeeld in de naamkeuze. Op initiatief van VAGA ontstaat de idee voor Not For Sale Art, een expositie zonder selectie, als protest tegen de kunstbusiness en het streven naar een zo ver mogelijk doorgevoerde democratisering van de kunstpolitiek 16. De manifestatie vindt plaats in het Museum voor Schone Kunsten te Antwerpen van 5 tot 27 oktober. Gelijkheid voor iedereen is het enige criterium, kwaliteit is geen criterium. Een aantal bekende kunstenaars hangen er naast volkomen onbekende. De kunstcritici zeggen geen begrip te hebben voor de hoogtes en laagtes van de tentoongestelde werken. Voor VAGA houdt dit de bevestiging in dat de pers (critici) bevooroordeeld is in haar conclusies over de kunstwereld. Vooral Marc Callewaert, die de hand heeft in tal van vooruitstrevende kunstprojecten te Antwerpen, tilt zwaar aan de voorbedachtheid 17 critici zijn betaalde agenten van de kunsthandel - die VAGA de kunstcritici voor de voeten werpt. Het feit dat daar ook een werk van Roger Raveel hangt heeft voor Callewaert te maken met de solidariteit van deze vermaarde kunstenaar met het initiatief. Eigenlijk ontpopt deze manifestatie zich als een regelrechte aanval op de kunst en haar geschiedenis. Volgens VAGA kan niemand de kwaliteit van een kunstwerk bepalen en dient men bewust of onbewust de belangen van de kunstmarkt. De kunstenaar moet zich bewust worden dat hij wordt uitgebuit en contact houden met de sociale realiteit, luid het. De ideeën sluiten zeer sterk aan bij wat de Duitse kunstenaar filosoof Joseph Beuys verkondigt in zijn boek Jeder mensch ein kunstler. Toch blijken niet alle kunstenaars op dezelfde lijn te zitten. Als op de VAGA vergadering wordt voorgesteld om de acties anoniem te laten gebeuren in naam van VAGA ontstaat er een conflict in de zienswijze waardoor Panamarenko en Heyrman zich distantiëren. Volgens de VAGA zijn de acties van Dadaïsten en Surrealisten, die dezelfde maatschappelijke doelen nastreefden als zij, uiteindelijk in het systeem geïntegreerd. In een pamflet klagen Heyrmanen Panamarenko de basisverklaring aan omdat ze de mensen onteigend. Beide kunstenaars willen hun persoonlijke stempel blijven drukken op wat ze doen. In een veel later door het anti censuur comité gepubliceerd pamflet, waarvan de datum niet te achterhalen is, stelt men vast dat de initiatieven van VAGA en de provo acties in Antwerpen doodliepen door niet geëngageerde en dus ongevaarlijk kleinburgerlijke artistiek provo enerzijds en niet creatieve politieke provo anderzijds. Daaruit kan men concluderen dat de samenwerking tussen kunstenaars en provo een noodzakelijk kwaad was op met moment zelf. In juni 1969 zet VAGA de eerste stappen om het Koninklijk Paleis aan de Meir in Antwerpen om te vormen tot een kunstencentrum. Later, in een brief aan koning Boudewijn, eisen de kunstenaars dat het Paleis een bestemming als centrum voor hedendaagse kunst krijgt. Ze spiegelen zich aan het PvsK te Brussel. Zo komt in januari1970 het Internationaal Cultureel Centrum (ICC) tot stand. Opmerkelijk is dat de bestuurscommissie al reeds in december van 1969 werd geïnstalleerd door de minister van cultuur Frans Van Mechelen. Het financieel budget is bij de start niet overdreven hoog en zal trouwens gans de tijd beneden de verwachtingen blijven. Daarom suggereert VAGA, in een brief aan de burgemeester van Antwerpen, het oprichten van een stichting waarin het bedrijfsleven participeert om de financiële mogelijkheden te vergroten. Maar VAGA voegt er onmiddellijk aan toe dat het niet de bedoeling kan zijn dat dit mecenaat mede het beleid gaat bepalen maar 15 Zie ook Jean Buyck: Antwerpen, de jaren 60, uitg. Hadewijck VAGA nieuws, 1 ste jaargang nummer 2, oktober Gazet van Antwerpen, 15 oktober 1968 Kunst (in Vlaanderen) in een sociaal- politieke context sinds Provo. 23 september 2012 Pagina 19

20 anoniem en onpersoonlijk moet zijn om de vrijheid van werken te waarborgen en dat er integendeel moet gezocht worden naar een werkelijk medebeheer van de basis. Geheel in de sfeer van de provocatie voert Alain Arias-Misson ( 1938 Brussel, met dubbele nationaliteit Belg - Amerikaan) in 1968 de VIETNAM public poem 18 uit in de Botanische tuin te Brussel. Deze historische plaats verwijst naar een Brussels verleden waar chique en architecturale orde heerst. Arias-Misson plaatst er samen zijn vrouw, de Cubaanse kunstenares Nele Arias, zeven levensgrote doeken met letters die samen het woord VIETNAM vormen, omwikkeld met chirurgische tape en in het midden bespoten met bloed. De VIETNAM poem ligt geheel in de lijn van zijn anti-militaristische houding en weigering tot het uitoefenen van legerdienst in de Verenigde Staten en in België, een van de redenen waarom hij de VS meermaals ontvlucht. Een happening met een meervoudige betekenis, zowel politiek als autobiografisch. De idee om deze happening uit te voeren is bij hem ontstaan tijdens de anti-vietnam demonstraties in Washington D.C. CENSUUR IN DE MIDDELEEUWEN Op 30 december 1967, tijdens het Vierde Experimenteel Filmfestival (EXPRMTL) in het Casino van de mondaine badplaats Knokke, laat auteur en regisseur Hugo Claus het toneelstuk Masscheroen opvoeren, een vrije bewerking van het middeleeuws spel Marieken van Nijmegen. Naast een in sexy lingerie en met bondage geklede actrice komen drie naakte acteurs, waaronder 2 Vlaamse collega s van Claus, de schrijvers Freddy de Vree en Hugues C. Pernath en de Britse (klank)dichter Bob Conning op de scène. Zij beelden de heilige Drievuldigheid uit. Een deel van het publiek reageert verontwaardigd op de erotische scènes. Het festival staat stijf van de zogenaamde pornografische sensaties. De Franse paus van de happenings, de kunstenaar Jean Jacques Lebel (Neuilly sur Seine 1936), maakt gebruik van een verwarring, tijdens een chaotisch debat tussen het publiek en de festival jury die openbaar verantwoording geeft aan haar beslissingen, om op het podium te springen waar hij voorstelt om een Miss Festival te verkiezen. Prompt komen een aantal naakte mannen en vrouwen uit de coulissen op het podium met ondermeer Yoko Ono ( Tokyo 1936), die tijdens het festival haar experimentele film Number Four voorstelt, en haar Amerikaanse echtgenoot en kunstenaar Anthony David (New York 1937) die samen met Ono op het zelfde adres in Londen woont. Volgens de aanklacht bedekte ze haar borsten met een bordje waarop het nummer 6 vermeld was, doch waarvan de sexe volledig onbedekt en duidelijk zichtbaar was. Volgens de Pro Justitia waren er 500 mensen in de zaal en duurde de happening een 3 tal minuten. 18 Alains Arias Misson ontwikkelde het begrip public poem in 1966 als poëtisch experimentele happening in de openbare ruimte. Kunst (in Vlaanderen) in een sociaal- politieke context sinds Provo. 23 september 2012 Pagina 20