Gasten van Holland Casino

Transcriptie

1 Gasten van Holland Casino

2 de Bruin, D.E., F.R.J. Leenders, M. Fris, H.T. Verbraeck, R.V. Braam, G.F. van de Wijngaart (2001). Gasten van Holland Casino. Effectiviteit van het preventiebeleid kansspelverslaving. Utrecht: Centrum voor Verslavingsonderzoek. Met lit.opg. ISBN: CVO Centrum voor Verslavingsonderzoek / College van toezicht op de kansspelen maart 2001 CVO - Centrum voor Verslavingsonderzoek Oudegracht PC Utrecht T F E addict@fss.uu.nl Layout en omslag: René Hendriks, AV-media, FSW, Universiteit Utrecht In opdracht van het College van toezicht op de kansspelen: Met dank aan de leden van de begeleidingscommissie de heer dr. M.W.J. Koeter (voorzitter) de heer drs. P.J.A.M. Geertsen (secretaris) de heer J. Paauw de heer mr. A. Ytsma ( vervanger) de heer drs. A. de Vos de heer drs. J. de Vink mevrouw mr. P.C.M. Bijlenga mevrouw drs. A.L. Daalder mevrouw mr. J.J.M. Hoogendam de heer mr. P.A. de Jong ( vervanger) College van toezicht op de kansspelen College van toezicht op de kansspelen Holland Casino Holland Casino GGZ Nederland Ministerie van VWS Ministerie van Economische Zaken WODC Ministerie van Justitie Ministerie van Justitie en aan alle gasten en medewerkers van Holland Casino die aan de totstandkoming van dit onderzoek hebben bijgedragen.

3 Gasten van Holland Casino Effectiviteit van het preventiebeleid kansspelverslaving D.E. de Bruin F.R.J. Leenders M. Fris H.T. Verbraeck R.V. Braam G.F. van de Wijngaart 3

4 4

5 Inhoudsopgave Inleiding 9 Hoofdstuk 1 Opzet, methodiek en verantwoording 11 Doel van het onderzoek.. Probleemstelling.. Onderzoeksvragen.. Onderzoeksopzet 10 Vooronderzoek.. Methoden van onderzoek 12 Open interviews met sleutelfiguren.. Dossier- en documentenonderzoek 13 Afname vragenlijsten.. Diepte-interviews met probleemspelers.. Overzicht deelvragen en methoden 14 Tijdfasering.. Verloop van het onderzoek 15 Vooronderzoek.. Sleutelfiguren 16 Dossieronderzoek 17 Vragenlijst.. Respons 18 Non respons analyse 19 Generaliseerbaarheid 20 Validiteit South Oaks Gambling Screen (SOGS) 21 Diepte-interviews 22 Werving 23 Procedure bij de diepte-interviews 24 Opbouw rapport 25 Bezoekers, respondenten en geïnterviewden.. Hoofdstuk 2 Het preventiebeleid van Holland Casino 27 De geschiedenis van het preventiebeleid kansspelverslaving van Holland Casino 28 Huidig preventiebeleid 31 Hoofdstuk 3 De gasten van Holland Casino 35 De gasten van Holland Casino.. Prevalentie probleemspelers 42 Geïnterviewde probleemspelers 47

6 Hoofdstuk 4 Bekendheid met het preventiebeleid 51 Op de hoogte van het bestaan van het preventiebeleid.. Op de hoogte van onderdelen van preventiebeleid 54 Effectiviteit folder De risico s van het spel 57 Advies aan probleemspeler 58 Hoofdstuk 5 Signaleren en benaderen van probleemspelers 61 Aantal signalen 62 Benaderen probleemspelers 64 Aantallen KSV gesprekken 66 Ervaringen van probleemspelers met het aanspreekbeleid 67 Een verhoogde bezoekfrequentie.. Speelgedrag 69 Informele contacten tussen personeel en klanten 70 Nooit aangesproken.. Hoofdstuk 6 Reikwijdte van het preventiebeleid 75 Niet bereikte groepen 78 Niet bereikte probleemspelers 79 Hoofdstuk 7 Spelers met een EV of BP 81 De dossiers.. Bezoekbeperking 82 Bezoekers met beschermende maatregelen 84 Aantal beschermende maatregelen.. Nationaliteit 86 Woonplaats.. Eerste beschermende maatregel 88 Beschermende maatregelen bij probleemspelers 91 Entreeverbod.. Bezoekbeperking.. Aanleiding tot het nemen van beschermende maatregelen 92 Hoofdstuk 8 Effecten van beschermende maatregelen 97 Ervaringen met beschermende maatregelen.. OASE en het BRS 99 Beoordeling preventiebeleid 104 Onvoorziene effecten van het preventiebeleid 105 Effecten van de beperkende maatregelen: diepte-interviews. 106 Alternatieven om te gokken tijdens een entreeverbod.... Alternatieven tijdens bezoekbeperking 108 Verandering gokgedrag? 109 Terugkomgesprekken 110 De reguliere hulpverlening en de AGOG 112

7 Reguliere hulpverlening 113 Anonieme Gokkers Omgeving Gokkers (AGOG) 115 Samenvatting 119 Conclusies en aanbevelingen 129 Gebruikte literatuur 135 Bijlagen 137 BIJLAGE 1: DE GASTEN... Demografische schets... Leeftijd... Woonplaats 138 Burgerlijke staat 140 Dagbesteding 141 Opleiding 142 Inkomen 143 Etniciteit 145 Redenen om te spelen... Met wie wanneer 147 Prevalenties 148 Duur en beginleeftijd 150 Bezoekfrequentie en uitgaven 151 Bezoekfrequentie en bestedingen naar speellocatie 153 Bestedingen het afgelopen jaar naar speltype en locatie 154 Deel van het inkomen in HC besteed 157 Tijdsbesteding... BIJLAGE 2: PROBLEEMSPELERS (PROFIELEN EN ACHTERGRONDEN) 160 Indeling geïnterviewde probleemspelers naar hulpverlening en beschermende maatregelen.... Gokproblematiek.... Fase-theorieën bij het ontstaan van gokverslaving. 161 De indeling van geïnterviewde probleemspelers naar ernst gokproblematiek. 162 Ontstaan gokgedrag 165 Eerste aanraking met gokken... Eerste Holland Casinobezoeken 166 Waar ontstonden de problemen? 167 Aard gokgedrag... Motieven om te gokken 175 Redenen om te gokken, genoemd in de vragenlijst...

8 Motieven van probleemspelers om te gokken, genoemd tijdens de interviews. 177 Bezoekfrequentie en bedragen 181 Effecten en ervaringen... Aanspreekbeleid... Beperkende maatregelen 187 Entreeverbod... Bezoekbeperking 188 Ervaringen met de beperkende maatregelen... Effecten van de beperkende maatregelen 192 Alternatieven tijdens bezoekbeperking... Verandering gokgedrag? 196 Terugkomgesprekken 197 De reguliere hulpverlening en de AGOG 200 Reguliere hulpverlening... Anonieme Gokkers Omgeving Gokkers (AGOG) 205 Huidige gokstatus 208 BIJLAGE 3: DE VESTIGINGEN VAN HC 211 BIJLAGE 4: WEGING EN CORRECTIE ONDERZOEKSDATA 212 BIJLAGE 5: BEZOEKFREQUENTIES COHORTEN 213 BIJLAGE 6: STROOMSCHEMA KSV 218 Gebruikte afkortingen 221 Verklarende woordenlijst 223

9 Inleiding Stel, u houdt wel van een glaasje wijn en bezoekt met enige regelmaat een grand café in uw woonplaats waar ze uw favoriete wijn schenken. Op enig moment wordt u bij de ingang door een medewerker aangesproken met de vraag of hij u een kopje koffie mag aanbieden. U kijkt enigszins verbaasd op, maar stemt daar mee in. Op een rustig plekje in het sfeervolle café vraagt de medewerker hoe het ermee gaat. We zien u nu al jarenlang wekelijks uw glaasje wijn drinken maar zo is mij ter ore gekomen de laatste paar keer heeft u in plaats van de gebruikelijke glaasjes wijn een hele fles Armagnac leeggedronken. We denken dat het niet zo goed gaat met u, klopt dat? Na enig zwijgen van uw kant gaat de medewerker verder: Als u problemen heeft met uw drankgebruik kunnen we u daar bij helpen of ondersteunen. Wist u bijvoorbeeld dat u op eigen verzoek een beschermende maatregel kunt nemen? Alleen als u dat zelf wilt, kunnen wij u een tijdlang de toegang tot dit etablissement weigeren. Als u dat wat te rigoureus overkomt, kunt u uw bezoeken ook beperken tot bijvoorbeeld een paar keer per maand. Wij zullen er dan nauwlettend op toe zien dat u zich hier ook aan houdt. Indien u zo n entreeverbod aanvraagt wordt u voor een bepaalde of onbepaalde tijd niet toegelaten. Indien u het entreeverbod wil opheffen dat kan pas na een jaar vindt eerst een gesprek plaats met één van onze alcoholverslavingmedewerkers. Zij zullen u dan wijzen op een aantal preventieve maatregelen, die u in de toekomst kunt nemen om uw drankgebruik onder controle te houden. Onafhankelijk van uw besluit om een beschermende maatregel te nemen zou ik u hierbij nog willen wijzen op de mogelijkheden van professionele hulp bij een instelling voor de verslavingszorg en geef ik u hierbij het telefoonnummer van de plaatselijke AA. Enigszins verbouwereerd blijft u achter. Nog steeds roerend in uw kopje koffie, met in uw andere hand de brochure met telefoonnummers en een aanvraagformulier voor een beschermende maatregel. Ook de casinobezoeker kan vreemd opkijken als hij op een dergelijke manier wordt aangesproken op zijn speelgedrag. Het verschil met het grand café is dat het in Holland Casino de dagelijkse praktijk is. De bedoeling van bovenstaande analogie tussen het preventiebeleid van Holland Casino en een fictief alcoholpreventiebeleid is het bijzondere en unieke van het preventiebeleid van Holland Casino te schetsen. Holland Casino biedt kansspelen aan die risicovol kunnen zijn, net zoals de alcoholbranche producten aanbiedt die risicovol kunnen zijn. Het bijzondere aan het preventiebeleid kansspelverslaving is dat bij geen enkel ander preventiebeleid de aanbieder van het risicovolle product de consument de mogelijkheid biedt om zichzelf op vrijwillige basis een verbod op te leggen. Een kroegbaas heeft weliswaar een bepaalde verantwoordelijkheid voor de gezondheid van zijn gasten en soms zal hij hen bijvoorbeeld niet meer schenken, een taxi bellen of er anderszins op aandringen dat het tijd is om naar huis te gaan. Maar het is onwaarschijnlijk, niet haalbaar en daardoor ondenkbaar dat een problematisch drinker de mogelijkheid krijgt zichzelf op vrijwillige basis een jaar lang de toegang tot alle cafés in Nederland te ontzeggen. Mede door de monopoliepositie van 9

10 Holland Casino en een beperkt aantal vestigingen, is voornoemd preventiebeleid kansspelverslaving in de praktijk niet alleen denkbaar geweest, maar ook haalbaar en uitvoerbaar gebleken. Dat het preventiebeleid bijzonder en uniek is wil echter niet zeggen dat het ook effectief is. In dit onderzoek zal het preventiebeleid van Holland Casino daarom worden beoordeeld op haar effectiviteit. Zijn bezoekers, en met name de probleemspelers, bekend met het preventiebeleid kansspelverslaving? In hoeverre zijn probleemspelers aangesproken op hun speelgedrag? Wat zijn de effecten van dit benaderingssysteem? Welk deel van de spelers vraagt een entreeverbod of bezoekbeperking aan? En in hoeverre is sprake van onvoorziene of onbedoelde neveneffecten van het beleid? Om deze vragen te kunnen beantwoorden is het afgelopen jaar met vele casinospelers gesproken. Met recreatieve spelers maar ook met probleemspelers en gokverslaafden. Behalve met de gasten is ook met de medewerkers van Holland Casino uitgebreid over het preventiebeleid kansspelverslaving gesproken en gediscussieerd. Ook zijn een aantal trainingen bijgewoond, die sinds jaar en dag door Jellinek Consultancy ten behoeve van het personeel van Holland Casino worden georganiseerd. Tot slot is een dossieronderzoek uitgevoerd waarin gegevens van bezoekers van Holland Casino zijn opgenomen die op vrijwillige basis een entreeverbod of bezoekbeperking hebben aangevraagd. 10

11 Hoofdstuk 1 Opzet, methodiek en verantwoording In dit hoofdstuk wordt beschreven op welke wijze het onderzoek is voorbereid en uitgevoerd. Eerst wordt de opzet van het onderzoek beschreven, vervolgens wordt het verloop van het onderzoek per onderdeel toegelicht. Doel van het onderzoek Het doel van dit onderzoek is om inzicht te geven in de effectiviteit van het preventiebeleid kansspelverslaving van Holland Casino. Probleemstelling In hoeverre is het door Holland Casino gevoerde preventiebeleid kansspelverslaving effectief? Onderzoeksvragen Uitgaande van bovenstaande probleemstelling zijn de volgende deelvragen geformuleerd: 1. Wat is de prevalentie van probleemspelers? 2. In hoeverre zijn de bezoekers bekend met het preventiebeleid kansspelverslaving van Holland Casino? 3. Hoe gaat het benaderen van probleemspelers in zijn werk en wat zijn de effecten ervan? 4. Welke groep (probleem)spelers wordt niet bereikt door het preventiebeleid kansspelverslaving? 5. Hoe kenmerkt zich de groep probleemspelers met een bezoekbeperking of een entreeverbod? 6. Wat zijn de effecten van een bezoekbeperking of een entreeverbod? 7. In hoeverre is sprake van andere (onvoorziene of onbedoelde) effecten van het preventiebeleid kansspelverslaving? Onderzoeksopzet Vooronderzoek Om het onderzoek op locatie, het veldwerk, op te kunnen zetten, is een vooronderzoek uitgevoerd. Het doel van het vooronderzoek is het verkennen van het veld, het leggen van contacten in het veld en het ontwikkelen van meetinstrumenten en protocollen ten behoeve van het veldwerk. Deze fase omvatte de volgende activiteiten. Verkenning en observaties op locatie Het doel hiervan is het in kaart brengen van de casino s ten behoeve van het veldwerk. 11

12 Belangrijke aandachtspunten waren hierbij: indeling en aankleding van de ruimte(n), aard en omvang van het spel- en ander amusementsaanbod, aantal en soort bezoekers, de sfeer, het speelgedrag, het beleid, en het personeel. Contacten leggen en samenwerking zoeken met het veld Tijdens het vooronderzoek zijn contacten gelegd en oriënterende gesprekken gevoerd met sleutelfiguren uit het veld, met name medewerkers van Holland Casino en ervaren spelers. Op deze wijze is enerzijds een goed beeld verkregen van de betreffende casino s, anderzijds is een goede samenwerking tussen onderzoekers en betrokkenen van groot belang geweest voor het opzetten en het organiseren van het onderzoek. Het ontwikkelen van draaiboeken en meetinstrumenten Voor het opzetten en uitvoeren van het veldwerk is een goed draaiboek onontbeerlijk. Met behulp van de observaties en de gesprekken met sleutelfiguren en spelers zijn voorlopige protocollen en vragenlijsten ontworpen. Pilot study De pilot study vormt de afsluiting van het vooronderzoek. Doel hiervan is het testen van (de kwaliteit van) de meetinstrumenten en het verder ontwikkelen en verbeteren van de draaiboeken en protocollen. Ook is de bereidheid van de respondenten om mee te werken aan het onderzoek beproefd. Methoden van onderzoek Gezien de reikwijdte van de onderzoeksvragen is een viertal onderzoeksmethoden toegepast. Open interviews met sleutelfiguren Dossier- en documentenonderzoek Afname vragenlijst bij gasten van Holland Casino Diepte-interviews met probleemspelers Open interviews met sleutelfiguren Voor dit onderzoek zijn open interviews gehouden met de directeur Security & Risk Control, een vestigingsdirecteur, zes vestigingsmanagers Security & Risk Control, een floormanager van Holland Casino. Belangrijke aandachtspunten bij de open interviews waren. De ontwikkeling van het preventiebeleid binnen de vestiging. Het huidige preventiebeleid binnen de vestiging. Het profiel van bezoekers met een entreeverbod of bezoekbeperking binnen de vestiging. Knelpunten in en (negatieve) effecten van het huidige preventiebeleid binnen de vestiging. Groepen bezoekers die niet bereikt worden door het preventiebeleid. Gewenste aanvullende maatregelen voor het preventiebeleid in de toekomst. 12

13 Naast medewerkers van Holland Casino zijn twee medewerkers van Jellinek Consultancy geïnterviewd over de trainingen die zij hebben ontwikkeld en verzorgen voor het personeel van Holland Casino in het kader van het kansspelverslavingsbeleid. Dossier- en documentenonderzoek Aan de hand van dossiers die Holland Casino bijhoudt van de mensen die een entreeverbod of bezoekbeperking hebben aangevraagd, kon inzicht worden verkregen in de omvang en aard van deze groep probleemspelers. Bovendien is een groot aantal gegevens ter beschikking gesteld die betrekking hebben op het aantal bezoeken van Holland Casino door de jaren heen, het aantal signalen dat door medewerkers en familieleden is afgegeven omtrent mogelijke probleemspelers, het aantal gevoerde KSV-gesprekken (KSV= KansSpelVerslaving) en de effectiviteitcijfers van de gevoerde nazorggesprekken (gesprekken die plaatsvinden indien een beschermende maatregel wordt opgeheven). Afname vragenlijsten De bekendheid van de bezoekers met het preventiebeleid kansspelverslaving van Holland Casino is met behulp van een vragenlijst gemeten. In zeven vestigingen van Holland Casino is bij tenminste tien procent van de bezoekers een vragenlijst afgenomen. In totaal is bij 980 respondenten een vragenlijst afgenomen. Om de representativiteit van de steekproef te garanderen is de vragenlijst in verschillende vestigingen en op verschillende dagen, zowel s middags als s avonds, afgenomen. De belangrijkste items in de vragenlijst waren. De demografische gegevens en sociale achtergrond van de respondenten. Eventuele andere locaties waar men speelt. De (kans)spelen waaraan men deelneemt. Het bestedingspatroon. Duur en frequentie van het bezoek. De motieven van de respondenten om Holland Casino te bezoeken. De aard van het speelgedrag. Het signaleren van problematisch speelgedrag. Bekendheid met het preventiebeleid kansspelverslaving. Ervaringen met een bezoekbeperking of een entreeverbod. In de vragenlijst is de South Oaks Gambling Screen (SOGS) opgenomen. Dit is een internationaal gevalideerd instrument om gokproblematiek te onderscheiden. Respondenten die ervaring hebben met een bezoekbeperking of een entreeverbod, kregen een aantal extra vragen voorgelegd over hun ervaringen hiermee. Diepte-interviews met probleemspelers Voor het onderzoek zijn veertig probleemspelers geïnterviewd. Doel hiervan is het beantwoorden van de deelvragen 3, 4, 5, 6 en 7. Er zijn drie verschillende groepen spelers voor de diepte-interviews benaderd. Mensen die een entreeverbod of bezoekbeperking hebben aangevraagd. Mensen die dit niet hebben gedaan maar wel (professionele) hulp hebben gezocht. 13

14 Mensen die op grond van de vragenlijst zijn aangemerkt als probleemspeler, maar geen entreeverbod of bezoekbeperking hebben aangevraagd en ook anderszins geen hulp ontvangen. Belangrijke aandachtspunten bij de diepte-interviews waren. Zijn (probleem)spelers als zodanig gesignaleerd en benaderd door Holland Casino? Zo ja, hoe ging dit in zijn werk? Hebben (probleem)spelers uit zichzelf een bezoekbeperking of een entreeverbod aangevraagd? Wat was de reden? Hoe hebben zij dit ervaren? Hoe zijn ze hier mee omgegaan? Hebben ze het verbod of de beperkingen proberen te omzeilen? In hoeverre is sprake (geweest) van een vermindering of verandering van het (problematisch) speelgedrag? In hoeverre hebben (probleem)spelers zich naar andere (illegale of buitenlandse) speelgelegenheden verplaatst? In hoeverre schakelen (probleem)spelers over op nieuwe of andere kansspelen? Welke (andere) effecten hebben (probleem)spelers (en mensen uit hun omgeving) van een bezoekbeperking of een entreeverbod ondervonden? Overzicht deelvragen en methoden In het volgende overzicht is aangegeven welke deelvragen met welke onderzoeksmethoden zullen worden beantwoord. Tabel 1: Matrix deelvragen en onderzoeksmethoden Vragenlijst Dossiers Diepte- Interviews (N=972) (N=6.753) interviews sleutelfiguren (N=40) (N=10) 1 Prevalentie van probleemspelers X 2 Bekendheid met preventiebeleid X 3 Benaderen van probleemspelers en de effecten hiervan X X X 4 Niet bereikte groepen X X X 5 Kenmerken van de groep spelers met een bezoekbeperking of entreeverbod X X X 6 Effecten van een bezoekbeperking of entreeverbod X X 7 Andere (onvoorziene of onbedoelde) effecten X X Tijdfasering De looptijd van het onderzoek bedroeg een jaar. In onderstaand schema wordt een overzicht gegeven van de fasering van het onderzoek. 14

15 Tabel 2: Tijdfasering van het onderzoek Maand 1-3 Maand 4-9 Maand Vooronderzoek Veldwerk en dataverzameling Analyse en rapportage Verkenning van het veld Interviews met sleutelfiguren Participerende observaties Dossieronderzoek Contacten leggen in het veld Afname vragenlijsten Gesprekken met sleutelfiguren met bezoekers Ontwikkelen van protocollen, Afname diepte-interviews draaiboeken met probleemspelers Pilot study Verloop van het onderzoek Hierboven is de opzet van het onderzoek beschreven. Het nu volgende deel zal nader ingaan op het verloop van het onderzoek. Vooronderzoek Om het daadwerkelijke onderzoek voor te bereiden zijn in verschillende vestigingen van Holland Casino observaties uitgevoerd en contacten gelegd met medewerkers die ervaring hebben met (de uitvoering van) het preventiebeleid. Op drie verschillende dagen zijn een aantal vestigingen bezocht om te bestuderen op welke wijze het onderzoek optimaal zou kunnen verlopen. Tijdens de observaties zijn gesprekken gevoerd met de medewerkers bij de entree over de wijze waarop mensen geworven kunnen worden. Met floormanagers is gesproken over de wijze waarop het onderzoek binnen de casino s het beste vorm gegeven kon worden. Gedurende twee observaties zijn de onderzoekers begeleid door een ervaren en door de wol geverfde casinospeler. Met name zijn toelichting over de gang van zaken in het casino en de wijze waarop bezoekers het beste konden worden benaderd voor deelname aan de vragenlijst bleken zeer waardevol. Om een zo zuiver mogelijke aselecte steekproef te krijgen is besloten om de bezoekers van Holland Casino direct bij binnenkomst aan te spreken. Onze informant meende dat het zinvol was om bezoekers die eerst wilde spelen de mogelijkheid te bieden om op een later tijdstip aan de vragenlijst deel te nemen. Een ander belangrijk onderdeel van het vooronderzoek betrof de pilot study, bedoeld om het draaiboek en de meetinstrumenten (met name de vragenlijst) te testen en verder te ontwikkelen. De pilot study vond plaats in één van de grotere vestigingen van Holland Casino in de Randstad. Er hebben twee sessies plaats gevonden waarin de wervingsprocedure en de afname van de vragenlijst zijn getest. Tijdens de eerste sessie van 15:00 uur tot 18:00 uur zijn bezoekers geworven op de plaats waar de entreebewijzen worden gecontroleerd, en zijn de vragenlijsten afgenomen in een rustige ruimte bij de speelzalen. Zowel het werven als het interviewen gebeurde door teams van drie mensen. Beide teams werden gecoördineerd door ten minste één onderzoeker. Bij het werven was een onderzoeker verantwoordelijk voor het protocol dat iedere vijfde of 15

16 tiende bezoeker (afhankelijk van het totaal aantal verwachte bezoekers op de betreffende sessie) werd aangesproken en dat de non-respons nauwkeurig werd bijgehouden (geslacht en geschatte leeftijd). Ook kon een kaartje worden uitgereikt, waarmee mensen eventueel op een later tijdstip konden terugkomen voor het interview. Buitenlands sprekende gasten werden niet uitgenodigd en niet in de non-respons meegenomen: in die gevallen werd de eerstvolgende bezoeker aangesproken. De wervers begeleidden de respondenten naar de onderzoeksruimte. Tijdens de interviews waren de onderzoekers verantwoordelijk voor het uitdelen en innemen van de vragenlijsten, het koppelen van respondenten aan interviewers, het bijhouden van de duur van de vragenlijsten en het uitreiken van de gratis consumptiebon en het slagzinformulier voor een prijsvraag. Tijdens de tweede sessie van 19:30 uur tot 22:00 uur zijn de bezoekers geworven bij de ingang, vóór de entree en is de vragenlijst aldaar afgenomen. In totaal zijn tijdens het vooronderzoek 73 mensen gevraagd mee te werken aan de vragenlijst. Van hen hebben 33 mensen deelgenomen, een respons van 45 procent. s Middags lag de respons met 49% hoger dan s avonds (41%). Tijdens de middagsessie zijn kaartjes uitgereikt aan mensen die niet direct aan het onderzoek wilden meedoen, maar wel bereid waren op een later tijdstip deel te nemen. Wanneer de kaartjes met uitnodiging voor later op de dag worden meegerekend, bedraagt de respons 56 procent. Uit de pilot study bleek dat de volgorde van de vragenlijst verbeterd kon worden. Aan de hand van de opgedane ervaringen zijn een aantal vragen aangescherpt. De vragenlijst is echter niet inhoudelijk veranderd. De resultaten van de vragenlijsten uit het vooronderzoek zijn niet meegenomen naar het uiteindelijke onderzoek. Sleutelfiguren Voor dit onderzoek zijn open interviews gehouden met de directeur Security & Risk Control, een vestigingsdirecteur, zes vestigingsmanagers Security & Risk Control, en een floormanager van Holland Casino. Enkele weken voor afname van de vragenlijsten in een vestiging van Holland Casino, hebben twee onderzoekers de betreffende vestiging bezocht. Doel van het bezoek was tweeledig. Ten eerste is kennis gemaakt met de vestigingsdirecteur en medewerkers van de afdeling Security & Risk Control. Tijdens de kennismaking is nogmaals de aanleiding en het doel van het onderzoek uitgelegd en zijn concrete afspraken gemaakt voor de dag waarop de vragenlijsten zouden worden afgenomen. Onderwerpen van gesprek waren: wat is de meest ideale plaats waar respondenten kunnen worden geworven? Wat is de meest ideale plek voor afname van de vragenlijsten? Welke duty managers zijn die dag verantwoordelijk voor de begeleiding van het onderzoeksteam? Bovendien zijn tijdens het gesprek een aantal logistieke afspraken gemaakt. Ten tweede is tijdens het bezoek een langzittende medewerker, vestigingsdirecteur, medewerker van de afdeling Security & Risk Control of floormanager, uitgebreid geïnterviewd over de ontwikkeling van het preventiebeleid binnen de betreffende vestiging. Aansluitend aan het interview is met de respondent nogmaals het draaiboek van het bezoek van het onderzoeksteam doorgenomen. 16

17 Naast medewerkers van Holland Casino zijn twee medewerkers van Jellinek Consultancy geïnterviewd over de trainingen die zij hebben ontwikkeld en verzorgen voor het personeel van Holland Casino in het kader van het kansspelverslavingsbeleid. Alle open interviews zijn uitgevoerd door twee onderzoekers en duurden één à twee uur. De interviews zijn opgenomen op band en verbatim uitgewerkt. Dossieronderzoek Een ander onderdeel van dit onderzoek vormde het dossieronderzoek. Holland Casino houdt onder meer gegevens bij van de mensen die een entreeverbod of bezoekbeperking hebben aangevraagd. Deze gegevens zijn weliswaar vrij basaal, maar vormden een interessante aanvulling op het andere verzamelde onderzoeksmateriaal. Van de mensen die een entreeverbod of bezoekbeperking hebben aangevraagd worden de volgende gegevens bijgehouden: de naam van de persoon, zijn of haar geboortedatum, nationaliteit, geslacht, postcode, de ingang en vervaldatum van het entreeverbod of bezoekbeperking, (en in geval van een bezoekbeperking: het maximale aantal toegestane bezoeken) en de bezoekfrequenties. Tot slot wordt van ieder gesprek dat tussen gasten en medewerkers plaatsvindt, een kort verslag gemaakt. Om de privacy van deze personen te waarborgen zijn de dossiers door Holland Casino geanonimiseerd. De naam van de persoon noch de gespreksverslagen zijn in het door Holland Casino aangeleverde bestand opgenomen. De gegevens hebben betrekking op een periode van 27 maanden, vanaf 1 januari 1998 tot 1 april Dit is de tijd waarin met het vernieuwde OASE (Onderzoek en Spelcontrole Groep Administratie SystEem) is gewerkt, een speciaal voor het KSV-beleid (KSV = KansSpel- Verslaving) ontwikkeld geautomatiseerd administratiesysteem waarin KSV-gesprekken, aangevraagde of opgelegde beschermende maatregelen en andere gebeurtenissen rondom gasten worden vastgelegd. Er zijn in die periode door personen entreeverboden en/of bezoekbeperkingen aangevraagd. Vragenlijst Bij de keuze voor de onderzoekslocaties is enerzijds rekening gehouden met een goede geografische spreiding, anderzijds heeft de grootte van de vestiging een rol gespeeld. Uiteindelijk is gekozen voor twee grote vestigingen in de Randstad (Amsterdam en Scheveningen, twee middelgrote (Breda en Valkenburg) plus twee kleinere (Zandvoort, Groningen). Gaandeweg het veldwerk werd duidelijk dat het gewenste aantal van duizend respondenten niet gehaald zou worden in zes vestigingen en is Rotterdam als zevende vestiging aan het onderzoek toegevoegd. Het veldwerk is op alle dagen van de week, behalve op zondag, uitgevoerd. De vragenlijsten zijn mondeling afgenomen in een rustige ruimte in het casino. Steeds is met een groep van ongeveer tien interviewers, drie wervers en vier onderzoekers/coördinatoren gewerkt. Net als in de pilot study zijn de respondenten bij de entree geworven, werden door de wervers begeleid naar de onderzoeksruimte en daar overgedragen aan een onderzoeker die de respondent vervolgens koppelde aan een interviewer. Buitenlands sprekende gasten werden niet uitgenodigd (en niet in de non-respons meegenomen): in die gevallen werd de eerstvolgende bezoeker aangesproken. De interviews vonden zowel overdag als s avonds plaats en namen gemiddeld iets meer dan een kwartier in beslag. 17

18 Op basis van de SOGS vragen kan de vragenlijst in psychometrische zin als betrouwbaar worden beschouwd (Cronbach alpha = 0.76). Of mensen ook valide antwoorden hebben gegeven, in de zin dat ze geen sociaal wenselijke antwoorden hebben gegeven, is een andere, en moeilijker te beantwoorden vraag. Toch hebben we de indruk gekregen door regelmatig met de interviewers het vraaggesprek te evalueren en ook als onderzoeker zelf zo nu en dan vragenlijsten af te nemen dat de meeste respondenten de vragen eerlijk en waarheidsgetrouw hebben beantwoord. Indien de interviewer twijfels had over de betrouwbaarheid van de antwoorden is hier een aantekening van gemaakt. Respons Om de respons zo hoog mogelijk te maken, zijn de volgende richtlijnen gehanteerd. Het werven van de bezoekers vond direct bij de ingang plaats. Er is een geschikte onderzoeksruimte gecreëerd (gezellig, rustig, anoniem, onopvallend), waar de vragenlijsten zijn afgenomen. Het afnemen van de vragenlijsten vond bij voorkeur direct na het werven plaats. Indien de respondent eerst wilde spelen, is hem echter ook die mogelijkheid geboden. Het afnemen van de vragenlijsten vond face-to-face plaats, hetgeen niet alleen de validiteit en betrouwbaarheid maar ook de respons verhoogde. De vragenlijst is zo interessant en aantrekkelijk mogelijk gemaakt voor de respondenten (niet te lang, herkenbaar en relevant). De SOGS vragen - bedoeld om te bekijken in hoeverre sprake is van problematisch speelgedrag zijn vanwege het confronterende karakter ervan niet meteen aan het begin van de vragenlijst gesteld. Door eerst een aantal algemene vragen te stellen over het bezoek aan het casino wordt een bepaalde vertrouwensband gecreëerd waardoor de respondenten minder weerstand hebben tegen het beantwoorden van deze SOGS vragen. De anonimiteit van de respondenten is gewaarborgd. De respondenten is de mogelijkheid geboden om eventueel iemand mee te nemen in de onderzoeksruimte. Wervers en interviewers zijn geselecteerd op verschillende relevante eigenschappen (communicatief, empatisch, representatief, bekend met kansspelen et cetera). Het bieden van een passende beloning verhoogt de respons aanzienlijk. Tijdens het werven is de respondenten een consumptiebon en deelname aan een prijsvraag - met de mogelijkheid om een reischeque te winnen - in het vooruitzicht gesteld. In totaal zijn in de zeven vestigingen 1703 gasten van Holland Casino benaderd om mee te werken aan de interviews. Dat heeft tot de afname van in totaal 980 vragenlijsten geleid. Uiteindelijk bleken 972 vragenlijsten bruikbaar voor analyse. In de overige acht gevallen had de interviewer serieuze bedenkingen over de betrouwbaarheid van de gegeven antwoorden. Een onvoldoende beheersing van de Nederlandse taal speelde hierbij in vrijwel alle gevallen een rol. De respons is in de volgende tabel per vestiging weergegeven. 18

19 Tabel 3: Respons vragenlijst per vestiging (exclusief vooronderzoek) Plaats Totaal Afgenomen Non- Respons gevraagd Enquêtes Respons Groningen % Zandvoort % Amsterdam % Valkenburg % Scheveningen % Breda % Rotterdam % Totaal % De respons per vestiging varieert van 50 procent in Amsterdam tot 66 procent in Breda. Gemiddeld bedraagt de respons 58 procent, hetgeen als gebruikelijk kan worden beschouwd bij het face-to-face afnemen van vragenlijsten op locatie. Non respons analyse De vraag die we hier willen beantwoorden is of bepaalde groepen respondenten vaker hun medewerking aan het onderzoek weigerden dan anderen. Daartoe zijn twee variabelen beschikbaar. De wervers noteerden het geslacht van de weigeraar en maakten een inschatting van de leeftijd van de betreffende persoon. Allereerst is gekeken of een van beide seksen minder snel geneigd waren mee te werken aan het onderzoek. Uit de analyse van de non-respons blijkt dat in vier vestigingen vrouwen vaker dan mannen hun medewerking aan het onderzoek weigerden. Dit was in Rotterdam, Groningen, Valkenburg en Breda het geval. In twee van de andere drie vestigingen ligt dit andersom: hier waren de vrouwen juist meer coöperatief (in Zandvoort en Scheveningen). In Amsterdam lag de non respons voor mannen en vrouwen praktisch gelijk (op vijftig procent). Over het geheel genomen weigerden mannen iets vaker dan vrouwen hun medewerking aan het onderzoek te verlenen, respectievelijk 43 en 42 procent. Op grond van deze geringe verschillen hebben we geen reden gezien een correctie toe te passen op de onderzoeksgegevens. Tabel 4: Non respons naar sekse Percentages Non Respons Plaats Man Vrouw Groningen 41% 49% Zandvoort 48% 30% Amsterdam 50% 49% Valkenburg 33% 39% Scheveningen 42% 32% Breda 32% 36% Rotterdam 45% 56% Totaal 43% 42% 19

20 De vraag is of de non repons afhankelijk is van de leeftijd. Om op deze vraag antwoord te kunnen geven hebben de wervers, zoals vermeld, de instructie gekregen een inschatting van de leeftijd van de weigeraar te maken. Er kon een keuze worden gemaakt uit drie categorieën: jonger dan dertig jaar, dertig tot vijftig jaar, en vijftig jaar of ouder. De non respons per vestiging ziet er dan als volgt uit: Tabel 5 Non respons naar leeftijd N=1703 Non respons Plaats Totaal Groningen 44% 24% 43% 51% Zandvoort 40% 0% 49% 37% Amsterdam 50% 44% 61% 40% Valkenburg 36% 50% 46% 31% Scheveningen 37% 23% 50% 48% Breda 34% 17% 38% 33% Rotterdam 49% 53% 50% 44% Totaal 42% 37% 50% 38% (n=723) (n=87) (n=333) (n=304) Het blijkt dat de groep dertig tot vijftig jarigen relatief vaker weigerden mee te werken aan de enquête dan de jongeren (30-) of ouderen (50+). Van de groep dertig tot vijftig jarigen weigerde de helft mee te werken, bij de andere twee leeftijdcategorieën lag dit op respectievelijk op 37 en 38 procent. Indien voor de belangrijkste onderzoeksgegevens (SOGS, bekendheid met het preventiebeleid) een weging wordt toegepast op basis van de leeftijd, blijken er geen of alleen geringe afwijkingen op te treden. Generaliseerbaarheid De steekproef kan het best gekarakteriseerd worden als een systematische steekproef met een aselect begin. Het onderzoek geeft een momentopname van de dagelijks gang van zaken binnen Holland Casino. Binnen de steekproef zijn de frequente bezoekers van Holland Casino oververtegenwoordigd. De kans dat een regelmatige bezoeker wordt aangetroffen (bijvoorbeeld iemand die enkele malen per week het casino bezoekt) is tenslotte groter dan de kans op een bezoeker die maar een keer per jaar komt. Vanuit praktische overwegingen en om de onderzoeksvragen afdoende te kunnen beantwoorden is voor deze steekproeftrekking gekozen. Om statistische bewerkingen mogelijk te maken dienden er voldoende regelmatige bezoekers in de steekproef te komen. Zodoende kon een vergelijking worden gemaakt tussen probleemspelers en recreatieve spelers. Uit gegevens van Holland Casino blijkt dat zo n van de 1,8 miljoen jaarlijkse bezoekers tenminste twee keer per week komt. Dit betreft een zeer klein deel (0,33%) van het totaal aantal bezoekers van Holland Casino. De bezoekfrequenties van de respondenten uit de steekproef liggen aanzienlijk hoger. Daar komt zestien procent van de respondenten twee keer in de week of vaker. Voor de bezoekers van Holland Casino geldt dat 88 procent hoog- 20