E&M CENTRE FOR ENERGY AND ENVIRONMENTAL RESEARCH
|
|
- Leen Visser
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 De toepassing van duurzame energie in het huishouden: een quick scan van literatuur in de milieupsychologie over wensen, motieven en barrières om over te gaan op duurzame energie. Topsector Energie Innovatieprogramma Samenwerken Topsector Energie en Maatschappij (STEM) In opdracht van Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl.) September 2014 Pascalle Tamis en Henk Staats Universiteit Leiden, Sectie Sociale en Organisatiepsychologie E&M CENTRE FOR ENERGY AND ENVIRONMENTAL RESEARCH
2 Inhoudsopgave Abstract 4 Samenvatting 5 Inleiding 9 1. Mogelijkheden tot het gebruik van duurzaam opgewekte energie door de 12 consument 2. Theorieën over duurzaam consumentengedrag De theorie van gepland gedrag (Theory of Planned Behavior [TPB]) Attitude Sociale norm Ervaren gedragscontrole: de invloed van externe factoren Toepassing van de theorie van gepland gedrag Het normactivatiemodel (NAM) Persoonlijke of morele norm Toepassing van het normactivatiemodel Andere invloeden op milieurelevant gedrag Effecten van milieurelevant gedrag op ander milieurelevant gedrag Demografische factoren Een integratief model Investeringen in hernieuwbare energieapparatuur Investeringen in hernieuwbare energie in het algemeen Attitude Sociale norm Morele norm Ervaren gedragscontrole (externe factoren) Overige factoren Investeringen in zonnepanelen voor thuisgebruik Attitude Sociale norm Morele norm Ervaren gedragscontrole (externe factoren) Overige factoren Investeringen in warmtepompen voor thuisgebruik Attitude Sociale norm Morele norm Ervaren gedragscontrole (externe factoren)
3 3.4. Investeringen in windturbines voor thuisgebruik Attitude Ervaren gedragscontrole (externe factoren) Overstappen naar groene energie Attitude Sociale norm Morele norm Waargenomen controle Overige factoren Het opstarten van en/of deelnemen aan een energiecoöperatief Attitude Sociale norm Morele norm Ervaren gedragscontrole (externe factoren) Conclusies Investeringen in hernieuwbare energieapparatuur Investeringen in hernieuwbare energie in het algemeen Investeringen in zonnepanelen voor thuisgebruik Investeringen in warmtepompen voor thuisgebruik Investeringen in windturbines voor thuisgebruik De overstap naar groene energie Het opstarten van en/of deelnemen aan een energiecoöperatief Advies Algemeen Specifiek Vervolgonderzoek Doelgroepen getriggerd : een iets minder voorzichtige manier om wetenschappelijk onderzoek te vertalen in beleidsaanbevelingen 60 Referenties
4 Abstract The goal of this report is to provide insight in the background of the consumer in the decision making process behind one-time sustainable (energy) decisions. This refers to investments in equipment for the generation of renewable energy at home (solar panels, heat pumps, wind turbines), and to the decision to change to energy from renewable sources, for example by switching energy supplier, or by joining a sustainable power cooperative. In a consumer s decision making process several factors play a role, such as attitude, social norm, personal moral norm, perceived behavioral control and other factors, such as previous actions related to the environment. The most important factors that determine a consumer s decision to invest in sustainable energy, are: financial incentives, knowledge about sustainable energy and sustainable technologies, environmental concern, legislation and regulations, and information from the consumer s social network. A comprehensive description of the influence of each factor is provided in the different sections of the report
5 Samenvatting Het doel van dit rapport is het verschaffen van inzicht in de achtergrond van de consument bij het nemen van eenmalige duurzame (energie)beslissingen. Hiermee wordt gedoeld op investeringen in apparatuur voor het opwekken van hernieuwbare energie thuis (zonnepanelen, warmtepompen, windturbines) en op de beslissing om over te stappen op duurzaam opgewekte energie, bijvoorbeeld door te wisselen van energieleverancier of door aan te sluiten bij een kleinschalige energiecoöperatie. Bij de besluitvorming door een consument spelen vele factoren mee, zoals attitude, sociale norm, persoonlijke morele norm, waargenomen gedragscontrole en overige factoren, zoals eerder vertoond milieugerelateerd gedrag. Er zijn veel overeenkomsten in de wensen, motieven en belemmeringen van consumenten tussen de verschillende vormen van overschakelen op duurzame energie. Financiën vormen een belangrijke drempel voor de consument om duurzame energietechnologie te installeren vanwege hoge installatiekosten en een lange terugverdienperiode. Bij de overstap op groene energie wordt een hogere energierekening gezien als belemmering door de consument. Consumenten die wisselen van energieleverancier doen dit verreweg het vaakst vanwege de financiën; de wens om over te stappen op groene energie wordt zeer weinig genoemd. Financiële impulsen om over te gaan op groene technologie kunnen zijn: het beschikbaar hebben van voldoende middelen, aantrekkelijke terugleververgoedingen en overheidssubsidies. Ook hogere prijzen van grijze energie vormen een stimulans voor de consument om over te gaan op duurzame(re) alternatieven. Bij de deelname aan energiecoöperatieven kunnen financiële motieven een rol spelen, vanwege het doel winst te kunnen halen uit de onderneming. Bij duurzame energiecoöperatieven wordt dit echter vaak niet als belangrijkste motivatie genoemd
6 Een andere belangrijke drempel voor consumenten om over te gaan op duurzame energietechnologie is verminderd gebruiksgemak ten opzichte van huidige systemen, bijvoorbeeld door technische problemen of een gebrek aan controle voor de consument om zelf dingen te kunnen regelen in zijn/haar huis. Wanneer consumenten niet belemmerd worden in hun comfort en gebruiksgemak door de installatie van duurzame technologie of de overstap naar groene energie, kunnen financiële voordelen het voor de consument aantrekkelijk maken om over te gaan op duurzame alternatieven. Tegelijkertijd kunnen een voorliefde voor technologie en een doe-het-zelfmentaliteit juist stimulansen vormen voor de consument om te investeren in duurzame technologie zoals zonnepanelen. Ander onderzoek liet zien dat tevredenheid over de installatie van hernieuwbare warmtesystemen voornamelijk kwam door verbeteringen in het gebruiksgemak, de netheid, het hittecomfort, de betrouwbaarheid van het product en een goed ondersteuningssysteem voor het product. De sociale omgeving van consumenten kan veel betekenen voor de intentie om over te gaan op duurzame installaties. Wanneer consumenten werkende voorbeelden in hun omgeving zien zijn zij zelf eerder geneigd om ook over te gaan tot installatie van bijvoorbeeld zonnepanelen of windturbines. Initiatiefnemers van duurzame energiecoöperatieven hechten waarde aan de houding van andere mensen in hun omgeving tegenover het project, om steun te kunnen ontvangen en het gedrag van anderen in de sociale omgeving te kunnen beïnvloeden. Een succesvol netwerk achter een duurzaam energiecoöperatief bestaat uit iemand die de kar trekt, personen die de verbinding vormen tussen de burgers en de overheid en een stevig draagvlak in de vorm van een hechte groep deelnemers. Een bezorgdheid om het milieu speelt bij de intentie om te investeren in duurzame energietechnologie vaak een belangrijke, doch secundaire rol. Hoewel veel consumenten die hebben geïnvesteerd in duurzame energietechnologie aangeven dat milieuoverwegingen voor - 6 -
7 hen belangrijk waren, was het financiële plaatje van de investering toch vaak doorslaggevend. Bij de wens om deel te nemen aan een duurzaam energiecoöperatief spelen milieuoverwegingen een belangrijkere rol en worden financiële voordelen minder vaak genoemd. Wel ervaren consumenten het idee van het terugkeren naar een lokale economie als prettig, omdat dit de sociale cohesie versterkt en het de lokale leefbaarheid en werkgelegenheid vergroot. Daarnaast maakt de kleinschaligheid een duurzaam coöperatief toegankelijk vergeleken met een grote energiemaatschappij. Bij zowel de installatie van duurzame energietechnologie als het opstarten van duurzame energiecoöperatieven worden institutionele en politieke drempels door consumenten genoemd, zoals bureaucratie, onduidelijkheden rondom en veranderingen in wet- en regelgeving. Daarnaast kan de technologie van een duurzame energie-installatie een drempel vormen voor een consument; ditzelfde geldt voor duurzame energiecoöperatieven. De waargenomen drempels bij de consument op het gebied van financiën, bureaucratie en installatie kunnen worden verlaagd door informatiebijeenkomsten over de voor- en nadelen en het financiële plaatje van de installatie van zonnepanelen en bijeenkomsten voor technische ondersteuning, die zouden kunnen worden georganiseerd door de overheid of energieleveranciers. Omdat groene energie thuis en de plaatsing van hernieuwbare energiebronnen in de publieke ruimte door consumenten vaak als twee losstaande concepten worden gezien, is het belangrijk om bij de promotie van groene energie ook aandacht te besteden aan het creëren van een bewustzijn en acceptatie van de noodzaak tot aanleg van hernieuwbare energiebronnen. Bezwaren die consumenten veelal inbrengen tegen de installatie van windturbines op hun huizen en tegen windmolens in de publieke ruimte hebben veelal te maken met geluidsoverlast en horizonvervuiling. Het verhogen van de betrokkenheid van de consument bij het project kan zorgen voor een positievere attitude tegenover het project. Dit - 7 -
8 kan zowel door consumenten mee te laten denken over projecten, als door hen er financieel onderdeel van uit te laten maken door bijvoorbeeld mede-eigenaarschap mogelijk te maken. Externe factoren, zoals het gebrek aan ruimte voor de installatie van duurzame energietechnologie, of problemen met de aansluiting op het landelijk elektriciteitsnetwerk kunnen ervoor zorgen dat consumenten die er wel een positieve attitude op na houden ten opzichte van duurzame energie-investeringen toch niet overgaan tot installatie, of ontevreden raken na de installatie. Via het effect van spillover kunnen milieuvriendelijke gewoonten een positieve invloed uitoefenen op investeringsgedrag: individuele huiseigenaren die dagelijks al zuiniger omgaan met energie in huis zijn eerder bereid te investeren in energiebesparende maatregelen. Ook de mate van ervaring met het nemen van energiebesparende maatregelen beïnvloedt de investeringsbereidheid positief: hoe meer maatregelen huiseigenaren al hebben genomen, hoe meer zij bereid zijn om nog meer energiebesparende maatregelen te nemen. Een licensing effect kan ook optreden, waarbij consumenten milieuvriendelijk gedrag dat zij in het verleden vertoond hebben gebruiken als rechtvaardiging voor ander milieuonvriendelijk gedrag. Een veel gezien effect na de installatie van zonnepanelen is het rebound effect, waarbij consumenten veel meer energie gaan gebruiken dan voor de installatie van de zonnepanelen, waardoor het rendement afneemt en consumenten minder tevreden raken over hun investering. Tenslotte zijn er enkele demografische factoren te noemen die aangeven welke groepen het meest geneigd zijn om te investeren in duurzame energie. Gemiddeld genomen zijn hoger opgeleide huishoudens met een hoger inkomen eerder geneigd om duurzame investeringen te doen; deze zijn vaak van middelbare of pensioenleeftijd, maar het kan ook gaan om jonge huishoudens die verwachten nog lang in hun huis te blijven wonen
9 Inleiding Achtergrond van het onderzoek In 2011 bestond 4,6% van de bruto binnenlandse energieconsumptie in Nederland uit hernieuwbare energie. Hiermee komt Nederland op de vierentwintigste plaats in Europa. Zweden is koploper in het gebruik van duurzame energie met 46,8% hernieuwbare energie (Eurostat, 2011, in Centraal Bureau voor de Statistiek, 2014). In het regeerakkoord van het kabinet Samsom-Rutte werd het voornemen geformuleerd om in % van de energie in Nederland duurzaam op te wekken (Rijksoverheid, 29 oktober 2012). Inmiddels is deze doelstelling bijgesteld naar 14% hernieuwbare energie in 2020, 16% in 2023 en 100% (volledig duurzaam) in 2050 (Rijksoverheid, 2014). Om de energietransitie, de overstap van fossiele brandstoffen naar volledig duurzame brandstoffen, te kunnen realiseren, zijn innovaties nodig op het gebied van energie. De Topsector Energie heeft in het STEM-programma (Samenwerking Topsector Energie en Maatschappij) aandacht voor de sociale en economische kant van de innovaties benodigd voor de energietransitie. Hiertoe is een beter inzicht in de doelgroep, de consument, gewenst. Een bijdrage hieraan wordt in dit rapport geformuleerd in de vorm van een Quick Scan op basis van bestaande literatuur met betrekking tot de wensen, motieven en belemmeringen bij consumenten als het gaat om een duurzamer energiegebruik. Doel van het rapport Het doel van dit rapport is het verschaffen van inzicht in de achtergrond van het nemen van eenmalige duurzame (energie)beslissingen door de consument. Hiermee wordt gedoeld op investeringen in apparatuur voor het opwekken van hernieuwbare energie thuis (zonnepanelen, HRe-ketels ofwarmtepompen, windturbines) en op de beslissing om over te stappen op duurzaam opgewekte energie, bijvoorbeeld door te wisselen van - 9 -
10 energieleverancier of door aan te sluiten bij een kleinschalige energiecoöperatie. Bij de besluitvorming door een consument spelen vele factoren mee, zoals attitude, sociale norm, persoonlijke morele norm, waargenomen gedragscontrole en overige factoren, zoals eerder vertoond gedrag. Het huidig rapport onderzoekt de wijze waarop deze factoren eenmalige consumentenbeslissingen beïnvloeden. Vervolgens wordt beschreven welke van deze factoren specifiek werkzaam zijn bij de geselecteerde gedragingen. Op deze manier tracht dit rapport inzicht te verschaffen in de situatie zoals deze nu is in Nederland en op grond daarvan suggesties te doen voor mogelijkheden voor een samenleving waarin meer gebruik wordt gemaakt van duurzame energie. Opzet van het literatuuronderzoek Om een zo grondig mogelijk inzicht te verkrijgen in de wensen, motieven en belemmeringen bij Nederlandse consumenten op het gebied van eenmalige investeringen in duurzame vormen van energie, is voor dit rapport zowel internationale als Nederlandse literatuur geraadpleegd. De internationale literatuur is een bron van relevante informatie over consumentengedrag in het algemeen en over consumentengedrag op het gebied van eenmalige duurzame beslissingen, van waaruit een model kan worden opgesteld. De Nederlandse literatuur geeft een concreet en specifiek inzicht in de actuele Nederlandse situatie wat betreft investeringen in duurzaam opgewekte energie. In het rapport worden eerst relevante psychologische theorieën uiteengezet die betrekking hebben op het besluitvormingsproces bij eenmalige milieurelevante beslissingen. Vervolgens wordt een beeld geschetst van de huidige situatie bij de Nederlandse consument wat betreft de wensen, motieven en belemmeringen bij consumenten in het overstappen naar (meer) duurzame vormen van energie. Het rapport sluit af met adviezen voor manieren om het gebruik van (meer) duurzame energie te stimuleren bij consumenten, samen met suggesties
11 voor eventueel vervolgonderzoek. Dankwoord Graag spreken wij onze waardering uit voor de betrokken en constructieve bijdragen van Michel Handgraaf (Wageningen University and Research), Margriet van Lidth de Jeude (Ecofys), Marjolijn de Best-Waldhober (Energieonderzoek Centrum Nederland, ECN), Jesanne Mastop (Energieonderzoek Centrum Nederland, ECN), Linda Steg (Rijksuniversiteit Groningen, RUG), Goda Perlaviciute (RUG), Ellen van der Werff (RUG), Jan Paul van Soest (De Gemeynt coöperatie u.a.), Maarten Wolsink (UvA / Interfacultaire Vakgroep Milieukunde, IVAM), Cees Midden (TU Eindhoven) en Robert Harmsen (Copernicus Institute for Sustainable Development)
12 1. Mogelijkheden tot het gebruik van duurzaam opgewekte energie door de consument Duurzame energie, ook wel groene energie of hernieuwbare energie genoemd, wordt gewonnen uit natuurlijke bronnen, zoals aardwarmte, biomassa, waterkracht, windenergie en zonne-energie. Het gebruiken van duurzame energie staat tegenover het gebruiken van energie uit fossiele bronnen, zoals aardolie en aardgas. Consumenten kunnen thuis zelf groene energie opwekken door middel van zonnepanelen, het installeren van één of meerdere windturbines of het installeren van een HRe-ketel of warmtepomp (in dit rapport wordt geen onderscheid gemaakt tussen deze twee typen installaties en worden ze als warmtepomp benoemd) (De Groene Energievergelijker, 2014). Daarnaast kan de consument ervoor kiezen om indirect te investeren in hernieuwbare energie, door over te stappen van grijze of gemengde naar 100% groene energie. Een derde optie is het aansluiten bij kleinschalige initiatieven waarin een systeem van energiezelfvoorziening wordt ontwikkeld (zoals een klein windmolenpark of een smart grid (Wolsink, 2012). Investeringen in technieken om energie op te wekken kunnen gezien worden als een op zichzelf staande beslissing. Er is geen apparatuur die aan vervanging toe is en wordt vervangen door een duurzaam alternatief, maar er wordt geïnvesteerd in een manier van opwekken van energie die zichzelf na een bepaald aantal jaren terugverdient (Gardner & Stern, 1996/2002)
13 2. Theorieën over duurzaam consumentengedrag Duurzaam energiegedrag wordt beïnvloed door verschillende factoren, die ook onderling invloed op elkaar uitoefenen. Om enigszins vat te krijgen op de complexe processen achter milieurelevant consumentengedrag zijn in de loop der jaren door psychologen verschillende theorieën opgesteld. De twee voornaamste theorieën zijn de theorie van gepland gedrag (Theory of Planned Behaviour, Ajzen, 1991) en het normactivatiemodel (Norm Activation Model, Schwartz, 1977; Schwartz & Howard, 1981). Zowel de theorie van gepland gedrag als het normactivatiemodel zijn na hun introductie door veelvuldig onderzoek gevalideerd en aangevuld (zie Klöckner, Matthies, & Hunecke, 2003; Verplanken, Aarts, Van Knippenberg & Van Knippenberg, 1994). Op basis van deze theorieën kan een integratief model worden opgesteld om duurzaam consumentengedrag zo compleet mogelijk te voorspellen. Het model is geijkt op meta-analyses van onderzoek naar milieugedrag (Bamberg & Möser, 2007; Klöckner & Blöbaum, 2010). Om een helder beeld te krijgen van de onderlinge verhoudingen tussen de verschillende factoren in het model en de manier waarop de theorieën los van elkaar zijn opgesteld en in dit model zijn geïntegreerd, zullen hieronder eerst de theorieën één voor één worden behandeld. Vervolgens worden de verschillende componenten van het integratieve model toegepast op de consumentenbeslissing om over te gaan op het gebruik van duurzame energie De theorie van gepland gedrag (Theory of Planned Behaviour [TPB]) De theorie van gepland gedrag (Theory of Planned Behaviour [TPB]) komt voort uit een traditie van theorieën over de invloed van attitudes op gedrag. Volgens de TPB wordt gedrag indirect bepaald door drie factoren: de attitude, de subjectieve norm en de waargenomen gedragscontrole. Deze drie factoren dragen samen bij aan de vorming van de gedragsintentie, de directe voorloper van gedrag (Ajzen, 1991; Bamberg & Möser, 2007;
14 Fishbein & Ajzen, 2010; Staats, 2003) Attitude Attitude wordt gedefinieerd als de evaluatie van het uitvoeren van bepaald gedrag. De attitude wordt gevormd door een inschatting van de uitkomsten van bepaald gedrag, gewogen met de evaluatie van deze uitkomsten (Staats, 2003). Bij het vormen van een attitude over een bepaald gedrag spelen zaken als tijd, geld, plezier en comfort een rol. De waarderingen van mensen voor de mogelijke uitkomsten van duurzaam energiegedrag kunnen zorgen voor een positieve of een negatieve attitude ten aanzien van het doen van duurzame energieinvesteringen Sociale norm De sociale norm is de standaard voor gedrag in de sociale omgeving van het individu, zoals die door een persoon wordt ervaren. Wie een rol speelt in de omgeving van een individu kan variëren, maar dit zal vaak gaan om familie, vrienden of buren; andere invloeden kunnen komen van een religieus instituut waar een persoon zich mee verbonden voelt, een politieke partij, of de milieubeweging (Staats, 2003). Cialdini met co-auteurs beschrijft in vele publicaties (bv. Nolan, Schultz, Cialdini & Goldstein, 2008) dat er twee soorten sociale normen gelden: descriptieve normen, die aangeven welk gedrag gebruikelijk is in een bepaalde situatie, en injunctieve normen, die opvattingen weergeven over wat men zou moeten doen in een bepaalde situatie. Deze twee soorten normen kunnen elkaar bovendien op verschillende manieren beïnvloeden (Schultz, Nolan, Cialdini, Goldstein & Griskevicius, 2007). Door de consument informatie te verschaffen over welk gedrag gebruikelijk is of welk gedrag al dan niet wordt gewaardeerd in een bepaalde situatie wordt de sociale norm overgebracht aan de consument en vindt sociale
15 beïnvloeding plaats. De sociale norm heeft invloed op zowel de persoonlijke norm (Schwartz, 1977) van een consument als direct op de gedragsintentie Ervaren gedragscontrole: de invloed van externe factoren Externe factoren kunnen ervoor zorgen dat een consument in meer of mindere mate het gevoel heeft dat hij/zij de mogelijkheid heeft om bepaald gedrag uit te voeren. De waargenomen gedragscontrole is de mate waarin mensen het gevoel hebben dat ze in staat zijn om gedrag uit te voeren, omdat ze de adequate vaardigheden en/of mogelijkheden hebben, of omdat deze juist ontbreken (Fishbein & Ajzen, 2010). Ervaren controle beïnvloedt de gedragsintentie, en kan eventueel ook de relatie tussen intentie en het uitvoeren van gedrag beïnvloeden, als de ervaring van controle duidelijk afwijkt van de feitelijk controle die het individu blijkt te hebben bij (een poging tot) het uitvoeren van het gedrag Toepassing van de theorie van gepland gedrag De theorie van gepland gedrag is zeer veel toegepast binnen de psychologie, ook binnen het domein van milieurelevant gedrag (zie Staats, 2003). De theorie is met name goed van toepassing op gedragingen die niet routinematig zijn, met andere woorden waar een (vrij) goed beredeneerde beslissing aan vooraf gaat. Dit lijkt van toepassing op de gedragingen waar dit rapport zich op richt: immers, overstappen van energievorm en zeker het installeren van energieopwekkende technologie thuis zijn gedragingen waarvan verondersteld mag worden dat die betrokkenheid en cognitieve activiteit teweeg brengen. Gedragingen die zeer vaak worden uitgevoerd en waarbij met name gewoontes bepalend zijn voor uitvoering hebben een andere psychologische structuur (Aarts, Verplanken en Van Knippenberg, 1998). Omdat ons onderzoek zich richt op een eenmalige (aankoop- of overstap-)beslissing door de consument spelen gewoonten voor dit gedrag geen belangrijke
16 rol. Via een spillover effect (uitgelegd in par ) kunnen gewoonten de gedragsintentie tot het doen van duurzame investeringen wel beïnvloeden, maar deze invloed is secundair. Voor de volledigheid zal de invloed van in het verleden vertoond gedrag aan het einde van dit hoofdstuk worden besproken, in aanvulling op de componenten van het door ons gehanteerde model Het normactivatiemodel (NAM) Naast de theorie van gepland gedrag is er een andere veelgebruikte theorie, het normactivatiemodel (NAM). Dit model richt zich voornamelijk op de invloed van persoonlijke normen op gedrag in situaties die betrekking hebben op sociaal of altruïstisch gedrag. Milieurelevant gedrag blijkt in veel gevallen een morele component te hebben (zie o.a. Harland, Staats, & Wilke, 1999), en begrip daarvoor is zinvol voor een goede analyse van een milieurelevante beslissing Persoonlijke of morele norm Het normactivatiemodel veronderstelt dat gedrag wordt gedreven door een moreel plichtsgevoel. Dit plichtsgevoel wordt vertaald in een persoonlijke norm (Personal Norm, PN), ook wel morele norm genoemd. Activatie van de persoonlijke norm gebeurt wanneer aan vier voorwaarden in redelijke mate voldaan is (Harland, Staats & Wilke, 2007): (1) het individu signaleert een situatie waarin hulp nodig is: een noodzakelijkheidsbesef (Awareness of Need, AN). (2) Het individu voelt zich in een zekere mate verantwoordelijk voor het probleem (Ascription of Responsibility, AR). Ook moet de handelende persoon het gevoel hebben (3) dat er gedragingen bestaan die het probleem helpen oplossen (Efficacy) en (4) dat hij/zij de vaardigheden en de mogelijkheden heeft om het benodigde gedrag uit te voeren, om
17 de persoonlijke norm te kunnen activeren. De laatste factor is ook terug te vinden in de ervaren gedragscontrole (Perceived Behavioral Control, PBC) uit de TPB. Volgens het normactivatiemodel spelen de persoonlijke norm en de achtergronden hiervan een belangrijke rol bij het voorspellen van gedrag waarbij het welzijn van andere individuen of groepen op het spel staat. Naast de persoonlijke norm spelen ook sociale normen een rol, zowel direct als via persoonlijke normen (Schwartz, 1977, 1981, zie: Harland, Staats & Wilke, 2007; De Groot & Steg, 2009; Klöckner & Blöbaum, 2010). In de literatuur wordt de morele norm vaak teruggevonden in (verwante) begrippen als milieuvriendelijke identiteit, biosferische waardeoriëntatie, bezorgdheid om en betrokkenheid bij het milieu. Hieronder zullen deze begrippen kort worden toegelicht. Milieuvriendelijke identiteit Mensen met een sterk milieuvriendelijk zelfbeeld zien zichzelf als milieuvriendelijk en zijn meer geneigd om milieuvriendelijk te handelen (ergo: te kiezen voor duurzame energie) dan mensen met een zwak milieuvriendelijk zelfbeeld. Een milieuvriendelijk zelfbeeld komt voort uit zogenaamde biosferische waarden een intrinsieke waardering van de natuurlijke leefomgeving en milieuvriendelijk gedrag dat de consument in het verleden heeft vertoond (Van der Werff, Steg & Keizer, 2013a; 2013b; 2014) Een millieuvriendelijk zelfbeeld kan een verklaring zijn voor positieve spillover (zie 2.5.1). Bezorgdheid om en betrokkenheid bij het milieu Bezorgdheid om en betrokkenheid bij het milieu zijn psychologische kenmerken die regelmatig worden gebruikt om een algemene indruk te krijgen van de manier waarop consumenten staan tegenover de milieuproblematiek. Beide eigenschappen worden sterk beïnvloed door informatie over het milieu. Hierbij is de emotionele component van de
18 informatie invloedrijker dan de verstandelijke component (zie o.a. Staats, Wit en Midden, 1997) Toepassing van het normactivatiemodel Het normactivatiemodel is met succes toegepast op verschillende vormen van duurzaam gedrag, zoals het recycleren van oud papier, het meedoen aan milieucampagnes en het kiezen van milieubewuste manieren van transport (Harland et al., 1999, 2007; Klöckner & Blöbaum, 2010) Andere invloeden op milieurelevant gedrag Effecten van milieurelevant gedrag op ander milieurelevant gedrag De ene vorm van milieurelevant gedrag kan op verschillende manieren invloed hebben op milieurelevant gedrag op allerlei andere gebieden. Twee bekende effecten zijn spillover en licensing. Beide effecten zullen hieronder kort worden toegelicht. Spillover Spillover is het mechanisme waarbij uitvoering van een specifiek milieurelevant gedrag de uitvoering van ander milieurelevant gedrag beïnvloedt. Meestal wordt onder spillover een positieve relatie verstaan (Thogersen & Olander, 2003). Dit verschijnsel wordt verklaard uit achterliggende factoren als waardenoriëntaties, een groene identiteit, of betrokkenheid bij het milieu. Het onderzoek van Sütterlin, Brunner en Siegrist (2011) vond bijvoorbeeld dat consumenten die meer altruïstische motieven hebben en/of milieu hoger in het vaandel hebben staan, ook voor duurzamere opties kiezen wanneer zij hier financieel of qua comfort voor moeten inleveren (bijv. duurdere, biologische boodschappen kopen of korter douchen). Zij houden er zodoende een milieubewust gedragspatroon op na (Sütterlin, Brunner & Siegrist, 2011)
19 Licensing Licensing is het effect dat door een bepaald gedrag op een milieuvriendelijk wijze uit te voeren de zelfachting toeneemt. Dit maakt het vervolgens acceptabel om ander gedrag juist op een milieuonvriendelijke wijze uit te voeren, door het verzwakken van de negatieve associaties die dit gedrag anders met zich mee zou brengen. Alhoewel dit soms is aangetoond (zie Tiefenbeck, Staake, Roth & Sachs, 2013) is het effect meestal klein Demografische factoren Bepaalde demografische factoren kunnen aangeven welke groepen meer of minder gemakkelijk overgaan tot adoptie van duurzame energie Een integratief model Het gecombineerde model, dat is opgesteld vanuit een combinatie van de TPB, het NAM en additionele variabelen is afgebeeld in Figuur 1. Figuur 1. Integratief model voor het voorspellen van duurzaam gedrag
20 In het hierboven besproken model wordt samengevat op welke manier attitude, sociale norm, morele norm, ervaren gedragscontrole en overige factoren de gedragsintentie en uiteindelijk het gedrag van een consument beïnvloeden. Het doel van de volgende hoofdstukken is om per subonderwerp te bekijken op welke manier deze factoren een rol spelen in het besluitvormingsproces van een consument. De subonderwerpen worden als volgt behandeld: investeringen in hernieuwbare energieapparatuur in het algemeen en specifiek in zonne-energie, windenergie en warmtepompen (hoofdstuk 3); de keuze voor groene energie (hoofdstuk 4) en het opstarten en/of deelnemen aan een energiecoöperatief (hoofdstuk 5). Voor de bespreking van deze onderwerpen wordt gebruikgemaakt van zowel internationale als Nederlandse literatuur, voor zover aanwezig
E&M CENTRE FOR ENERGY AND ENVIRONMENTAL RESEARCH
De toepassing van duurzame energie in het huishouden: een quick scan van literatuur in de milieupsychologie over wensen, motieven en barrières om over te gaan op duurzame energie. Onderzoek in opdracht
Nadere informatieToepassing van duurzame energie in het huishouden
Toepassing van duurzame energie in het huishouden Toepassing van duurzame energie in het huishouden In Nederland moet in 2020 14% van de energie duurzaam worden opgewekt en in 2050 moet 100% hernieuwbaar
Nadere informatieEnergie. 1 Conclusies. Energiebesparing en duurzame energie in de Drechtsteden
Energie Energiebesparing en duurzame energie in de Drechtsteden De gemeenten in de regio Drechtsteden werken samen aan klimaat- en energiebeleid. Ingezet wordt op energiebesparing en toename van gebruik
Nadere informatieWindenergie in Noord. 5 e panelmeting stadsdeel Noord. Inleiding
Windenergie in Noord 5 e panelmeting stadsdeel Noord Inleiding Eind 2009 heeft O+S voor stadsdeel Noord een bewonerspanel opgezet. Dit panel telt momenteel 344 leden. O+S heeft vier keer een enquête uitgezet
Nadere informatieHoe kijkt de Nederlander tegen het aankomende klimaat- en energieakkoord aan? Nathalie Vermeij 2 mei 2018 H5285
Hoe kijkt de Nederlander tegen het aankomende klimaat- en energieakkoord aan? Nathalie Vermeij 2 mei 2018 H5285 Inhoudsopgave 1 De bekendheid met en het belang van het klimaat- en energieakkoord 5 2 Drijfveren
Nadere informatieEnergie. 1 Conclusies. Energiebesparing en duurzame energie in Alblasserdam
Energie Energiebesparing en duurzame energie in Alblasserdam De gemeenten in de regio Drechtsteden werken samen aan klimaat- en energiebeleid. Ingezet wordt op energiebesparing en toename van gebruik van
Nadere informatieEnergie Energiebesparing en duurzame energie in Zwijndrecht
Energie Energiebesparing en duurzame energie in Zwijndrecht De gemeenten in de regio Drechtsteden werken samen aan klimaat- en energiebeleid. Ingezet wordt op energiebesparing en toename van gebruik van
Nadere informatieResultaten Enquête Duurzame Energie Metslawier
Inleiding: Begin mei 23 is door Dorpsbelang Metslawier/DOM Metslawier een enquête huis aan huis verspreid. Doel van deze enquête is het inzichtelijk maken van de vraag van dorpsbewoners naar middelen om
Nadere informatieEnquête Groen Zonnig Houten: korte samenvatting van resultaten 1
Enquête Groen Zonnig Houten: korte samenvatting van resultaten 1 A.H. van der Weijde, A. Dimitropoulos en E. Kottika Vrije Universiteit Amsterdam, Ruimtelijke Economie, De Boelelaan 1105, 1081HV Amsterdam.
Nadere informatieWinnaars en verliezers van de energietransitie
Winnaars en verliezers van de energietransitie Jessanne Mastop Delft 03-04-2017 www.ecn.nl Energietransitie Energietransitie: Duurzaam, decentraal, en meer zichtbaar. Burgers en bedrijven: Zelf meer betrokken
Nadere informatieDuurzame ontwikkeling
Duurzame ontwikkeling Rapportage duurzaamheid en groene energie 2010 Onderzoek & Statistiek Groningen is ondergebracht bij de dienst SOZAWE van de Gemeente Groningen Duurzame ontwikkeling Rapportage duurzaamheid
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Wereldwijd zijn meer dan 3 miljard mensen afhankelijk van biomassa brandstoffen zoals hout en houtskool om in hun dagelijkse energie behoefte te voorzien. Het gebruik van deze
Nadere informatieLeidenPanel. Energiegebruik. BELEIDSONDERZOEK I I
LeidenPanel Energiegebruik BELEIDSONDERZOEK 071-516 5123 I info@leidenincijfers.nl I www.leidenincijfers.nl Inleiding De gemeente Leiden werkt aan een warmtevisie. Om te peilen hoe inwoners omgaan met
Nadere informatieEnergiebesparing & huishoudens
1. Praktijk Wat is het probleem? Op welke knoppen kun je drukken? Amsterdam Smart City Smart Challenge! Energiebesparing in stedelijke omgeving Veel projecten in kantoren, huizen, bedrijven! 11 bedrijven!
Nadere informatie1. Hoe dringend vindt u het klimaatprobleem? Helemaal niet dringend, we 1% Er is helemaal geen klimaatprobleem. Weet niet / geen mening
1. Hoe dringend vindt u het klimaatprobleem? Helemaal niet dringend, we 1% kunnen wel even wachten met grote maatregelen 17% 1 Een beetje dringend, we kunnen nog wel even wachten met grote maatregelen,
Nadere informatieOverzicht lessenserie Energietransitie. Lessen Energietransitie - Thema s en onderwerpen per les.
1 Lessen Energietransitie - Thema s en onderwerpen per les. 2 Colofon Dit is een uitgave van Quintel Intelligence in samenwerking met GasTerra en Uitleg & Tekst Meer informatie Kijk voor meer informatie
Nadere informatieUw mening over gaswinning uit het Groningen-gasveld
faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen sociale psychologie Uw mening over gaswinning uit het Groningen-gasveld Onderzoeksresultaten fase 1 Elisabeth Hoekstra Goda Perlaviciute Linda Steg onderzoekgaswinning@rug.nl
Nadere informatieDuurzame energie in de gemeente Ten Boer
Duurzame energie in de gemeente Ten Boer Inge de Vries Oktober 2018 Marjolein Kolstein www.oisgroningen.nl BASIS VOOR BELEID Samenvatting 3 1. Inleiding 5 1.1 Algemeen 5 1.2 Aanpak 5 1.3 Respons 5 2. Resultaten
Nadere informatieDe sociale psychologie van waargenomen rechtvaardigheid en de rol van onzekerheid
Kees van den Bos De sociale psychologie van waargenomen rechtvaardigheid en de rol van onzekerheid In deze bijdrage wordt sociaal-psychologisch onderzoek naar sociale rechtvaardigheid besproken. Sociaal-psychologen
Nadere informatieOM JEZELF TE BLIJVEN, MOET JE VERANDEREN (J. BRANSEN) CONCEPTUEEL ONTWERP. X Methoden van Organisatieonderzoek. Voorbereiding op de masterthesis
OM JEZELF TE BLIJVEN, MOET JE VERANDEREN (J. BRANSEN) CONCEPTUEEL ONTWERP Voorbereiding op de masterthesis X Methoden van Organisatieonderzoek P a g i n a 1 INHOUDSOPGAVE Inhoudsopgave... 0 1. Conceptueel
Nadere informatieSamenvatting, conclusies en discussie
Hoofdstuk 6 Samenvatting, conclusies en discussie Inleiding Het doel van het onderzoek is vast te stellen hoe de kinderen (10 14 jaar) met coeliakie functioneren in het dagelijks leven en wat hun kwaliteit
Nadere informatieKernenergie. kernenergie01 (1 min, 22 sec)
Kernenergie En dan is er nog de kernenergie! Kernenergie is energie opgewekt door kernreacties, de reacties waarbij atoomkernen zijn betrokken. In een kerncentrale splitst men uraniumkernen in kleinere
Nadere informatieZonne-energie. Een stadspanelonderzoek. November Erik van der Werff.
Zonne-energie Een stadspanelonderzoek Erik van der Werff November 2018 www.oisgroningen.nl Inhoud Samenvatting 3 1. Inleiding 4 1.1 Aanleiding van het onderzoek 4 1.2 Doel van het onderzoek 4 1.3 Onderzoeksmethode
Nadere informatieEnergievoorziening 2015-2050: Publieksonderzoek Burgerprofielen CO 2 -reducerende opties
Energievoorziening 2015-2050: Publieksonderzoek Burgerprofielen CO 2 -reducerende opties BIJLAGE BIJ RAPPORT Energievoorziening 2015-2050: publieksonderzoek naar draagvlak voor verduurzaming van energie
Nadere informatieBewonerspanel aardgasvrij wonen - maart 2019
Bewonerspanel aardgasvrij wonen - maart 2019 Aardgasvrij wonen Wereldwijd zijn afspraken gemaakt om de CO₂-uitstoot te verminderen. De Nederlandse overheid heeft hierover afspraken gemaakt in het klimaatakkoord
Nadere informatieBewonerspanel Energie
Interne Bedrijven, Gemeente Utrecht onderzoek@utrecht.nl / 030 286 1350 www.utrecht.nl/onderzoek Bewonerspanel Energie Novemberpeiling 2014: Energie De gemeente Utrecht ondersteunt bewoners, bedrijven
Nadere informatie27-11-2013. Trias energetica, Rc-waarde, ketensamenwerking, energieneutraal, financiering, wetgeving, milieu, C2C,
ir. Frits Schultheiss lectoraat Duurzame Energie Energieneutraal bouwen Energiearm renoveren: 1. De besparingen op de energiekosten maken extra investeringen mogelijk (route van de Energiesprong); 2. De
Nadere informatieResultaat Windmolenenquête Wakker Emmen
Resultaat Windmolenenquête Wakker Emmen Datum: 22 mei 2013 Plaats: Emmen 1. Inleiding Wakker Emmen vindt het belangrijk dat de mening van de burger wordt gehoord. Er is al een geruime tijd discussie binnen
Nadere informatiehttp://enquete.groenepeiler.nl/admin/statistics.aspx?inquiry=47 1 van 13 5-7-2011 17:03
1 van 13 5-7-2011 17:03 Enquête Enquête beheer Ingelogd als: aqpfadmin Uitloggen Enquête sta s eken Enquête beheer > De Klimaat Enquête van het Noorden > Statistieken Algemene statistieken: Aantal respondenten
Nadere informatieUitkomsten studie Genderonderzoek energiebesparing
Uitkomsten studie Genderonderzoek energiebesparing Inhoudsopgave Doel Aanpak Uitkomsten Rolverdeling bij besluitvorming De krachtigste motieven De beste afzender Suggesties voor vervolg IN DE BIJLAGEN
Nadere informatieduurzaamheid en energiebesparing
Hofpanel Resultaten peiling 16: 1 duurzaamheid en energiebesparing februari 2013 1. Inleiding Vanaf 13 december 2012 tot en met 6 januari 2013 konden leden van het Hofpanel het burgerpanel van de gemeente
Nadere informatieSamenvatting (Summary in Dutch)
Samenvatting (Summary in Dutch) Het aantal eerste en tweede generatie immigranten in Nederland is hoger dan ooit tevoren. Momenteel wonen er 3,2 miljoen immigranten in Nederland, dat is 19.7% van de totale
Nadere informatieVoorlichtingsbijeenkomst Coöperatie Waalre Energie Lokaal. Waalre, 28 november 2012
Voorlichtingsbijeenkomst Coöperatie Waalre Energie Lokaal Waalre, 28 november 2012 Pieter Brouwers Voorzitter Agenda Doel van deze avond Hoe is de coöperatie geboren Wat kan er momenteel op het gebied
Nadere informatieGoed omgaan met geld. Achtergronden bij de competenties voor financiële zelfredzaamheid. Nibud, 2012
Goed omgaan met geld Achtergronden bij de competenties voor financiële zelfredzaamheid Nibud, 2012 Inhoud 1 AANLEIDING... 2 2 COMPETENTIES BESCHREVEN ALS VAARDIGHEDEN... 4 3 AANSLUITEN BIJ INTERNATIONALE
Nadere informatieNederlandse samenvatting (Summary in Dutch)
Nederlandse samenvatting (Summary in Dutch) Deze dissertatie gaat over antecedenten en consequenties van publiek vertrouwen in organisaties die betrokken zijn bij de ontwikkeling van en de besluitvorming
Nadere informatiePeiling energie en milieu in het dagelijks leven 2017
Peiling energie en milieu in het dagelijks leven 2017 In de Nijmeegse stadsmonitor laten we trends zien rond thema s als grondstoffen, energie, mobiliteit, klimaat(bestendigheid), leefomgeving en economie.
Nadere informatieSamenvatting. Leeftijd en Psychologisch Contractbreuk in Relatie tot Werkuitkomsten
Samenvatting Leeftijd en Psychologisch Contractbreuk in Relatie tot Werkuitkomsten De beroepsbevolking in Nederland, maar ook in andere westerse landen, vergrijst in een rap tempo. Terwijl er minder kinderen
Nadere informatieElektrisch Rijden Monitor 2018
Elektrisch Rijden Monitor 2018 Samenvatting consumentenonderzoek December 2018 De context Elektrisch vervoer is voor de ANWB een zeer relevant onderwerp. De overheid ontwikkelt nieuw beleid om te komen
Nadere informatieFlevoland. Windmolens op land zijn belangrijk en zullen wij stimuleren. Doelstelling voor de provincie
CDA - Ja. Het CDA zet de komende jaren in op zon, wind, aardwarmte en andere vormen van alternatieve. Het CDA steunt de provinciale beleidslijn. Dat geldt ook voor beleid dat al is ingezet, bijvoorbeeld
Nadere informatieLiving Lab van de energietransitie. www.tertium.nl
Living Lab van de energietransitie www.tertium.nl 1. Gespreksleiding 2. Wetenschap & Samenleving 3. Participatie Natasja van den Berg Menno van der Veen @tertiumnl www.tertium.nl Inhoud 1. Korte inleiding
Nadere informatieMogelijkheden voor energie coöperaties. Jeroen Leclercq jeroen.leclercq@wijkenergie.coop 06-53544195
Mogelijkheden voor energie coöperaties Jeroen Leclercq jeroen.leclercq@wijkenergie.coop 06-53544195 Inhoud Samen sterker Belang van gezamenlijke projecten Variant 1: alles achter de meter Variant 2: korting
Nadere informatieDe opkomst van all-electric woningen
De opkomst van all-electric woningen Institute for Business Research Jan Peters Directeur Asset Management Enexis Inhoud Beeld van de toekomst Veranderend energieverbruik bij huishoudens Impact op toekomstige
Nadere informatieWat beïnvloedt de keuze van vervoer?
faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen omgevingspsychologie 1 14-03-2018 1 Wat beïnvloedt de keuze van vervoer? Nadja Zeiske Ellen van der Werff Linda Steg 2 3 Wat beïnvloedt de keuze van vervoer?
Nadere informatieCoöperatie en communicatie:
Nederlandse Samenvatting (summary in Dutch) 135 Coöperatie en communicatie: Veranderlijke doelen en sociale rollen Waarom werken mensen samen? Op het eerste gezicht lijkt het antwoord op deze vraag vrij
Nadere informatieRealisatie energieambitie Wageningen
Dr.ir. Mieke Oostra - lector Innovatieve Technologie in de Bouw - Saxion & lector Ruimtelijke Transformaties - Hanzehogeschool Realisatie energieambitie Wageningen 11 juni 2015 AMBITIE wageningen OPVALLEND
Nadere informatieUw mening over energiegebruik en uw buurt
faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Uw mening over energiegebruik en uw buurt Onderzoeksresultaten vragenlijsten fase 1 Daniel Sloot Lise Jans Linda Steg 14 oktober 2016 Uw mening over energiegebruik
Nadere informatieLessenserie Energietransitie
LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Thema s en onderwerpen Overzicht Lessenserie Energietransitie Thema s en onderwerpen per les De zoektocht naar voldoende energie voor de komende generaties is één van de belangrijkste
Nadere informatieUtrecht. De partij zal sociale windmolens actief stimuleren, ook solitair staande sociale molens.
CDA 2040: 100% Ja. Het CDA wil windmolens bij voorkeur plaatsen op en bij grote industrieterreinen. Ook ondersteunen wij van harte (agrarische) initiatieven voor kleine windmolens met draagvlak in de omgeving.
Nadere informatieZonnepanelen in Nederland
bezoekadres Marnixkade 1015 ZL Amsterdam 109 postadres Postbus 1001 E T moti@motivaction.nl MG 15262 F Amsterdam W +31 www.motivaction.nl (0)20 589 83 83 00 Zonnepanelen in Nederland Draagvlak en gebruik
Nadere informatieDe psychologie achter duurzaam gedrag
1 De psychologie achter duurzaam gedrag Ellen van der Werff 2 Omgevingspsychologie 3 4 Waarden BIOSPHERIC EGOISTIC ALTRUISTIC HEDONIC Steg & De Groot (2012); Steg, Perlaviciute, Van der Werff & Lurvink
Nadere informatieZon op VVE. Wormerveer Eric de Lange 19 mei 2016
Zon op VVE Wormerveer Eric de Lange 19 mei 2016 Waarom doen we dit? Wereldwijde klimaatcrisis Klimaat top Parijs Energie Akkoord Nederland Klimaatzaak Urgenda Maar er gebeurt nog steeds te weinig en te
Nadere informatieMogelijkheden windenergie
Mogelijkheden windenergie Draagvlak onder de inwoners De gemeenteraad heeft half 2013 ingestemd met het uitwerken van de mogelijkheden voor windenergie in Dordrecht in een Uitvoeringsplan Windenergie.
Nadere informatieSamenvatting derde rapport
Samenvatting derde rapport Gronings Perspectief onderzoekt gezondheid, ervaren veiligheid en toekomstperspectief van bewoners in alle 23 Groningse gemeenten. Het onderzoek is een samenwerking tussen onderzoekers
Nadere informatieKansrijke aanpakken voor energiebesparing in bestaande bouw: de particuliere eigenaar
Kansrijke aanpakken voor energiebesparing in bestaande bouw: de particuliere eigenaar Haags Milieucentrum, 17 juni 2011 Henk Diepenmaat Actors Procesmanagement BV henk.diepenmaat@actors.nl Meer Met Minder
Nadere informatieHet EnschedePanel over duurzaamheid
Het EnschedePanel over duurzaamheid Resultaten peiling EnschedePanel 7 april 2010 Over dit onderzoek De leden van het EnschedePanel zijn enkele vragen voorgelegd over het stimuleren van duurzaam gedrag.
Nadere informatieMaatschappelijk acceptatie van schaliegas
Datum 12-06-2013 1 Maatschappelijk acceptatie van schaliegas Linda Steg Rijksuniversiteit Groningen, Vakgroep Psychologie Datum 12-06-2013 2 Datum 12-06-2013 3 Doelframing theorie Doelen bepalen hoe we
Nadere informatieSummary in Dutch. Samenvatting
Samenvatting In de theorie van het menselijk kapitaal zijn kennis en gezondheid uitkomsten van bewuste investeringsbeslissingen. Veel van de keuzes hieromtrent lijken in de praktijk echter niet weldoordacht.
Nadere informatieEnergiek Gelderland. Gelders debat. 12 februari 2014, 18.00-20.00 uur Hotel de Wageningsche Berg Wageningen. www.gelderland.
Uitnodiging Energiek Gelderland Gelders debat 12 februari 2014, 18.00-20.00 uur Hotel de Wageningsche Berg Wageningen www.gelderland.nl/geldersdebat Provinciale Staten van Gelderland gaan graag met u in
Nadere informatiePrijzengeld: 5.000,- Deadline: 23 November 2014 Battle type: Premium Battle. Hoe voorkomen we piekbelasting van het elektriciteitsnet?
Prijzengeld: 5.000,- Deadline: 23 November 2014 Battle type: Premium Battle Hoe voorkomen we piekbelasting van het elektriciteitsnet? Introductie Stedin is als netbeheerder verantwoordelijk voor een veilig
Nadere informatieMEER ZIELEN, MEER IDEEËN, MEER OPLOSSINGEN BEWONERSPARTICIPATIE IN STEDELIJKE ONTWIKKELING
MEER ZIELEN, MEER IDEEËN, MEER OPLOSSINGEN BEWONERSPARTICIPATIE IN STEDELIJKE ONTWIKKELING P5, 30 januari 2014 TU DELFT - BK - RE&H/UAD Wilson Wong INHOUD - Onderwerp en context - Onderzoeksopzet - Theoretisch
Nadere informatieENERGIE ENQUÊTE VOORJAAR 2012
ENERGIE ENQUÊTE VOORJAAR 2012 2 INHOUD Management samenvatting... 3 Respondenten... 3 Conclusies... 4 1. Inleiding... 6 2. Uitkomsten per vraag... 6 2.1 Energie en energiebesparing binnen de organisatie...
Nadere informatieAcceptatie nieuwe energiebronnen
Date 18-12-2013 1 Acceptatie nieuwe energiebronnen Linda Steg Rijksuniversiteit Groningen, Vakgroep Psychologie Date 18-12-2013 2 Date 18-12-2013 3 Steg & De Groot (2012); Steg, Perlaviciute, Van der Werff
Nadere informatieMANTELZORG, GOED GEVOEL
UITKOMSTEN ONDERZOEK: MANTELZORG, GOED GEVOEL Inhoud: Theorie & Vragen Methode Theoretische achtergrond: Mantelzorgers zijn iets minder gelukkig dan de rest van de bevolking (CBS, 2016). Mantelzorg brengt
Nadere informatieSummary 124
Summary Summary 124 Summary Summary Corporate social responsibility and current legislation encourage the employment of people with disabilities in inclusive organizations. However, people with disabilities
Nadere informatieGeven en ontvangen van steun in de context van een chronische ziekte.
Een chronische en progressieve aandoening zoals multiple sclerose (MS) heeft vaak grote consequenties voor het leven van patiënten en hun intieme partners. Naast het omgaan met de fysieke beperkingen van
Nadere informatieSamenvatting [Summary in Dutch]
[Summary in Dutch] Werken als vrijwilliger voor een organisatie, bloed doneren of geld geven aan daklozen zijn enkele voorbeelden van prosociaal gedrag. Prosociaal gedrag betreft alle handelingen die gericht
Nadere informatieZonnige Bedrijven in Oude IJsselstreek. onderdeel van Zonnige Bedrijven in de Achterhoek
Zonnige Bedrijven in Oude IJsselstreek onderdeel van Zonnige Bedrijven in de Achterhoek Zonnige Bedrijven Zonnige Bedrijven in Oude IJsselstreek maakt onderdeel uit van het programma Zonnige Bedrijven
Nadere informatieAan de gemeenteraad Gemeente Steenwijkerland Vendelweg 1 8331 XE Steenwijk Steenwijk, 5-3-2013 Nummer voorstel: 2013/18
1 Voorstel aan de raad Aan de gemeenteraad Gemeente Steenwijkerland Vendelweg 1 8331 XE Steenwijk Steenwijk, 5-3-2013 Nummer voorstel: 2013/18 Voor raadsvergadering d.d.: 19-03-2013 Agendapunt: 06 Onderwerp:
Nadere informatiePercepties en attitudes van autobezitters t.a.v. innovatieve auto s
Percepties en attitudes van autobezitters t.a.v. innovatieve auto s Mariëtte Pol, Suzanne Brunsting I&M, 31 januari 2012 www.ecn.nl Presentatie Achtergrond en doel van het onderzoek Enquête onderzoek -
Nadere informatieZeeland. De partij zal sociale windmolens actief stimuleren, ook solitair staande sociale molens.
CDA 2050: 95% CO2- Ja. Windenergie doet het goed in. Dat is onder andere te zien op en rond de stormvloedkering met zijn vele grote windmolens in het landschap. Nieuw voor is de kleinschalige windenergie
Nadere informatieSamenvatting Sectorstudie hernieuwbare energie
Samenvatting Sectorstudie hernieuwbare energie Departement WSE Afdeling Sociale Economie en Werkbaar Werk Impact van de strategische trends in industriële en maatschappelijke noden, herbruikbare energie
Nadere informatieDuurzaamheid - enquête Bo-Ex Panel
Duurzaamheid - enquête Bo-Ex Panel Duurzaamheid speelt een steeds belangrijkere rol in onze maatschappij. Vaak vanuit het besef dat het verstandig is om anders om te gaan met onze aarde. Op het gebied
Nadere informatieDuorsume enerzjy yn Fryslân. Energiegebruik en productie van duurzame energie
Duorsume enerzjy yn Fryslân Energiegebruik en productie van duurzame energie 1 15 11 oktober 1 Inhoud Management Essay...3 1 Management Essay De conclusies op één A4 De provincie Fryslân heeft hoge ambities
Nadere informatieDuurzaam Gedrag Dr. Carina Wiekens Communication, Behavior & the Sustainable Society Centre of Expertise Energy Hanzehogeschool Groningen
Duurzaam Gedrag Dr. Carina Wiekens Communication, Behavior & the Sustainable Society Centre of Expertise Energy Hanzehogeschool Groningen Nasa s Earth Observatory 1 http://geology.com/articles/night-satellite/satellite
Nadere informatieDUTCH SUMMARY NEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING 205 Het is niet zonder reden dat autoriteiten wereldwijd aandacht besteden aan programma s en interventies om mensen meer te laten bewegen. Sportactiviteiten van gemiddelde tot
Nadere informatieLochemEnergie Lochemse Coöperatieve Energievereniging
LochemEnergie Lochemse Coöperatieve Energievereniging Ja ik wil zonne-energie, maar... Wat moet ik doen? Is het financieel rendabel? Welke zonnecellen zijn het beste? Waar en door wie worden panelen geïnstalleerd?
Nadere informatieZonnige Bedrijven in de Achterhoek
Zonnige Bedrijven in de Achterhoek Meld u aan voor een gratis quickscan www.zonnigebedrijven.nl 2 3 Zonnige Bedrijven Het programma Zonnige Bedrijven helpt ondernemers om de voordelen van zonnepanelen
Nadere informatieJa. Ja. D66 wil dat Groningen in 2040 al CO 2- neutraal is en wil dat de provincie een ambitieuze regionale energiestrategie opstelt.
CDA - Wij zijn voor kleinschalige windenergie rond boerderijen. Onduidelijk. ChristenUnie 2035: 60% 2045: 100% 2050: 100% klimaatneutraal Ja. Net als zonnedaken en windmolens op zee, zijn windmolens op
Nadere informatieBurgerpanel Lansingerland
Burgerpanel Lansingerland Resultaten peiling over groen en buitenruimte, duurzame energie en het carillon Mei 2014 Deze notitie beschrijft de resultaten van de 2e peiling met het burgerpanel van Lansingerland
Nadere informatieLow-Energy woningen en hun gebruikers
Low-Energy woningen en hun gebruikers Voorspeld energiegebruik vs. Werkelijk energiegebruik P 5 Presentation Msc 4 Graduation Studio _ Green Building Innovation Anne Cowan 1502492 1st Mentor: M. Tenpierik
Nadere informatieVeilig werken via gedragsverandering
Veilig werken via gedragsverandering Veilig en gezond werken is een gezamenlijke verantwoordelijkheid van werkgevers en werknemers. Werkgevers en werknemers hebben elkaar dan ook nodig. Die gezamenlijke
Nadere informatieVerhuisplannen en woonvoorkeuren
Verhuisplannen en woonvoorkeuren Burgerpeiling Woon- en Leefbaarheidsmonitor Eemsdelta 2015 Bevolkingsdaling ontstaat niet alleen door demografische ontwikkelingen, zoals ontgroening en vergrijzing of
Nadere informatieNederlandse samenvatting (Summary in Dutch)
(Summary in Dutch) Omgaan met Informatie over Complexe Onderwerpen: De Rol van Bronpercepties In het dagelijkse leven hebben mensen een enorme hoeveelheid informatie tot hun beschikking (bijv. via het
Nadere informatiePsychologie van de duurzaamheid
Date 10-02-2015 1 Psychologie van de duurzaamheid Leonie Venhoeven Promovendus Rijksuniversiteit Groningen Date 10-02-2015 2 Hoe duurzaam zijn jullie? Date 10-02-2015 3 Date 10-02-2015 4 Waarom duurzaamheid?
Nadere informatieSamenvatting onderzoek Bejegening van pleegouders in Zeeland Door Veerle de Leede In opdracht van Stichting Pleegoudersupport Zeeland
Samenvatting onderzoek Bejegening van pleegouders in Zeeland Door Veerle de Leede In opdracht van Stichting Pleegoudersupport Zeeland Beste pleegouder, U heeft aangegeven graag op de hoogte gehouden te
Nadere informatieDe Lokale Duurzame Energie Coöperatie. EnergieCoöperatieBoxtel WWW.ECBOXTEL.NL. Betaalbaar, duurzaam, eigen en onafhankelijk
De Lokale Duurzame Energie Coöperatie EnergieCoöperatieBoxtel Betaalbaar, duurzaam, eigen en onafhankelijk WWW.ECBOXTEL.NL LDEC: Waarom en waartoe leidt het Samen met leden realiseren van betaalbare, duurzame,
Nadere informatieSuccesvol reorganiseren: hoe u zorgt voor veranderbereidheid bij medewerkers
Succesvol reorganiseren: hoe u zorgt voor veranderbereidheid bij medewerkers Rijksorganisaties hebben te maken met veranderingen in de omgeving door nieuwe technologie, maatschappelijke ontwikkelingen
Nadere informatieRapport onderzoek Afgevaardigden
1. Inleiding Op 30 november 2012 (herinnering op 12 december) hebben 28 afgevaardigden en 1 oudafgevaardigde van Badminton Nederland een mailing ontvangen met daarin een link naar de enquête Afgevaardigden
Nadere informatieSamenvatting (Summary in Dutch)
Samenvatting (Summary in Dutch) Introductie In dit proefschrift evalueer ik de effectiviteit van de academische discussie over de ethiek van documentaire maken. In hoeverre stellen wetenschappers de juiste
Nadere informatieNederlandse samenvatting (Summary in Dutch)
Nederlandse samenvatting (Summary in Dutch) 159 Ouders spelen een cruciale rol in het ondersteunen van participatie van kinderen [1]. Participatie, door de Wereldgezondheidsorganisatie gedefinieerd als
Nadere informatieIntelligente coaching van mensen via smartphones
Intelligente coaching van mensen via smartphones Vrije Universiteit Amsterdam Afdeling Informatica / Kunstmatige Intelligentie Michel Klein Body@Work symposium 23 mei 2012 Overzicht Wie zijn wij? Voorbeeld
Nadere informatieAchtergrond informatie Eemstroom - Energiecoöperatie Amersfoort
Achtergrond informatie Eemstroom - Energiecoöperatie Amersfoort Doel van dit document is het bieden van achtergrond informatie over het principe van Eemstroom -Energiecoöperatie Amersfoort. Eemstroom One
Nadere informatieEen beginners handleiding voor het opwekken van je eigen energie en er ook voor betaald worden.
Een beginners handleiding voor het opwekken van je eigen energie en er ook voor betaald worden. Waarom moet je leren over het opwekken van je eigen energie en er ook voor betaald worden! Het antwoord is
Nadere informatieWindmolens in de Beekbergsebroek
Windmolens in de Beekbergsebroek Draagvlak en betrokkenheid Aanleiding dea (duurzame energiecoöperatie Apeldoorn) werkt samen met WNW (De Wolff Nederland Windenergie) aan een plan om drie windmolens te
Nadere informatieWindmolens in de Beekbergsebroek Draagvlak en betrokkenheid
Windmolens in de Beekbergsebroek Draagvlak en betrokkenheid Aanleiding dea (duurzame energiecoöperatie Apeldoorn) werkt samen met WNW (De Wolff Nederland Windenergie) aan een plan om drie windmolens te
Nadere informatieDeterminanten van Leiderschap-Succes: Ontwikkeling van een Integratief. Model van Persoonlijkheid, Overtuigingen, Gedrag, en Diversiteit
SAMENVATTING Determinanten van Leiderschap-Succes: Ontwikkeling van een Integratief Model van Persoonlijkheid, Overtuigingen, Gedrag, en Diversiteit Leiders zijn belangrijke leden van organisaties. De
Nadere informatieOnderzoeksopzet. Marktonderzoek Klantbeleving
Onderzoeksopzet Marktonderzoek Klantbeleving Utrecht, september 2009 1. Inleiding De beleving van de klant ten opzichte van dienstverlening wordt een steeds belangrijker onderwerp in het ontwikkelen van
Nadere informatie100% groene energie. uit eigen land
100% groene energie uit eigen land Sepa green wil Nederland op een verantwoorde en transparante wijze van energie voorzien. Dit doen wij door gebruik te maken van duurzame energieopwekking van Nederlandse
Nadere informatie